Zasoby przyrodnicze i kulturowe drogi wodnej...

Zasoby przyrodnicze i kulturowe drogi wodnej Wisła-Odra

Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-PomorskiegoInstytut Geografii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Pod redakcjąDanuty Szumińskiej

Zasoby przyrodnicze i kulturowe drogi wodnej Wisła-Odra

PRZYRODA I TURYSTYKA REGIONU POMORZA I KUJAW

Bydgoszcz 2008

Tom II

Redaktordr Danuta Szumińska

RecenzentProf. dr hab. Zygmunt Babiński

Projekt okładki i składLOGO

Fotografia na okładceArchiwum Towarzystwa Przyjaciół Dolnej Wisły, Michał Jankowski

Wydano na zlecenieUrzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego

ISBN 978-83-87586-85-0

WydawnictwoLOGO

�

Spis treści

Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Małgorzata Pisarska-JamrożyCharakterystyka fizjograficzna i geneza Pradoliny Noteci-Warty . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Danuta SzumińskaSieć wodna okolic Bydgoszczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Monika Bąkowska, Krzysztof Błażejczyk, Mirosław WięcławWarunki topoklimatyczne w rejonie Bydgoszczy na odcinku doliny Wisły, Brdy i Kanału Bydgoskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Ewa Krasicka-KorczyńskaFlora łąk w dolinie Kanału Bydgoskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

Piotr IndykiewiczPtaki doliny Noteci i Kanału Bydgoskiego – problem czy szansa w rozwoju regionu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Jacek WoźnyZabytki archeologiczne w otoczeniu drogi wodnej Wisła-Odra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

Aleksander JankowskiSzczęśliwa Nowa Holandia na drodze wodnej Wisła-Odra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Marek K. JeleniewskiRola Brdy i Kanału Bydgoskiego w powstaniu i rozwoju Bydgoszczy . . . . . . . . . . . . . . . 76

Mieczysław WojtasikKanał Bydgoski w sztuce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

Informacja o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

�

Słowo wstępne

Oddajemy w Państwa ręce kolejny tom z serii „Przyroda i turystyka regionu Pomorza i Kujaw” . W niniejszej publikacji zebrano artykuły poświęcone walorom przyrodniczym i kulturowym otoczenia drogi wodnej Wisła-Odra . Niektóre z za-prezentowanych tematów zostały przedstawione w trakcie pierwszego Sympozjum Naukowo-Samorządowego „Rewitalizacja drogi wodnej Wisła-Odra szansą dla go-spodarki regionu”, które odbyło się dnia 4 grudnia 2007 roku na Uniwersytecie Ka-zimierza Wielkiego w Bydgoszczy . Sympozjum zostało zorganizowane przez Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego i Instytut Geografii UKW .

W trakcie obrad wielokrotnie podkreślano, że wartość drogi wodnej Wisła-Odra opiera się w dużej mierze na zasobach przyrodniczych i kulturowych regio-nów, wzdłuż których ta droga przebiega . Jak do tej pory jednak badania prowadzo-ne przez naukowców reprezentujących różne dziedziny, od nauk przyrodniczych po humanistyczne, nie uwzględniały drogi wodnej, jako elementu spinającego i wyznaczającego granice opracowania . Proponowany zbiór prac stanowi zatem pierwszą próbę przedstawienia informacji o środowisku otoczenia drogi wodnej Wisła-Odra, a zaprezentowane artykuły są odzwierciedleniem aktualnego stanu wiedzy o tym obszarze .

Publikację otwiera artykuł Małgorzaty Pisarskiej-Jamroży, przedstawiający charakterystykę fizjograficzną Pradoliny Noteci-Warty . Właśnie występowanie tej pradoliny umożliwiło powstanie szlaku wodnego o ukierunkowaniu równoleżni-kowym, łączącego dwie największe rzeki naszego kraju – Wisłę i Odrę . W kolejnej publikacji zaprezentowano podstawowe informacje o sieci wodnej okolic miasta Bydgoszczy . Tworzy ona specyficzny układ węzłowy, nazwany Bydgoskim Węzłem Wodnym . Ważny element środowiska, determinujący wiele innych jego zasobów, stanowią warunki klimatyczne . Warunki te, odniesione do głównych dolin woje-wództwa kujawsko-pomorskiego: Wisły, Brdy i Kanału Bydgoskiego, przedstawio-ne zostały w pracy autorstwa Moniki Bąkowskiej, Krzysztofa Błażejczyka i Miro-sława Więcława . Artykuły Ewy Krasickiej-Korczyńskiej i Piotra Indykiewicza dają możliwość zapoznania się z bogactwem przyrody ożywionej, występującej wzdłuż szlaku wodnego . Kolejne prace: Jacka Woźnego, Aleksandra Jankowskiego i Mar-ka K . Jeleniewskiego, pozwalają uzmysłowić sobie, jak ważną rolę odegrał szlak

Słowo wstępne

wodny, wykształcony wzdłuż Pradoliny Noteci-Warty, w historii zasiedlenia obsza-ru Pomorza i Kujaw, a także w rozwoju Bydgoszczy . Artykuł Mieczysława Wojtasika prezentuje natomiast bardzo ważną, kulturotwórczą rolę Kanału Bydgoskiego, który w oczach i sercach mieszkańców Bydgoszczy stał się symbolem miasta .

Zebrane w publikacji teksty charakteryzują się różnym zasięgiem przestrzennym opracowywanego obszaru, począwszy od Kanału Bydgoskiego i Brdy w granicach miasta Bydgoszczy, a skończywszy na ogromnej jednostce, jaką jest Pradolina No-teci-Warty . Mamy nadzieję, że kolejne sympozja poświęcone drodze wodnej Wi-sła-Odra pozwolą w sposób bardziej jednoznaczny określić granice obszaru, który można utożsamiać z jej otoczeniem, dostępnym dla turystyki opartej na transporcie wodnym . Będzie to przyczynek do wykonania w przyszłości opracowania o charak-terze monografii .

Danuta Szumińska

�

Małgorzata Pisarska-JamrożyUniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Instytut Geografii

Charakterystyka fizjograficzna i geneza Pradoliny Noteci-Warty

Physiographical characteristic and the origin of the Noteć-Warta Pradolina

Słowa kluczowe: pradolina Noteci-Warty (Toruńsko-Eberswaldzka)Key words: the Noteć-Warta (Toruń-Eberswalde) Pradolina (ice-marginal streamway)

ZARYS TREŚCI . Pradolina1 Noteci-Warty zlokalizowana jest w środkowo-za-chodniej Polsce i wschodnich Niemczech . W czasie fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia stanowiła ona drogę odpływu wód lodowcowych, a obecnie po-szczególne części Pradoliny Noteci-Warty wykorzystują rzeki: Wisła, Brda, Noteć, Warta i Odra; tu też biegnie droga wodna Wisła-Odra . Pradolina Noteci-Warty składa się z kotlinowatych rozszerzeń – od wschodu są to Kotliny: Płocka, Toruń-ska, Gorzowska i na pograniczu polsko-niemieckim Freienwaldzka oraz Dolina Środkowej Noteci . Osady czwartorzędowe występujące w pradolinie są głównie pochodzenia glacjalnego, a w mniejszym stopniu pochodzenia holoceńskiego (powstałe głównie w efekcie procesów fluwialnych i eolicznych) . Wśród utworów plejstoceńskich, związanych z akumulacją glacjalną, dominują gliny lodowcowe, piaski i żwiry lodowcowe, a także piaski gliniaste, które często przedzielają utwo-ry akumulacji glacifluwialnej i glacilimnicznej .

1 Pradoliny (ang . pradolinas, ice-marginal streamways) – szerokie doliny, zwykle o płaskim dnie, charakteryzujące się obecnością wielu poziomów terasowych . Pradoliny były żłobione przez ogromne ilości wód proglacjalnych (spływających z czoła lądolodu) i ekstraglacjalnych (płynących z obszarów niezlodowaconych) i ciągnęły się równolegle do czoła lądolodu . Istnienie genetycznego i czasowego związku między powstaniem pradolin a liniami postojowymi czoła lądolodu wykazał Keilhack (1897, 1898) . Pradoliny tworzyły się w plejstocenie m .in . w Europie i Ameryce Północnej . W Polsce czoło lądolodu blokowało naturalny odpływ wód na północ, stąd też wody znalazły inny odpływ np . ku południowemu wschodowi (Pradolina Podkarpacka), czy ku zachodowi (Pradolina Warszawsko-Berlińska, Toruńsko-Eberswaldzka i in .) . Istnienie prado-lin warunkuje występowanie wielu równoleżnikowych układów sieci rzecznej (np . odcinki rzek: Odry, Warty, Noteci, Wisły, Narwi, Baryczy) .

10

ABSTRACT . The Noteć-Warta Pradolina (ice-marginal streamway) is located in the central western part of Poland and eastern part of Germany . During Pomera-nian phase of the last glaciation through the Noteć-Warta (Toruń-Eberswalde) Pradolina flowed proglacial and extraglacial rivers . Nowadays in parts of that Pradolina flow contemporary rivers: Vistula, Brda, Noteć, Warta and Oder; the „Vistula-Oder Waterway” is also located there . The Noteć-Warta Pradolina con-sists of: the Toruń Basin, the Płock Basin, the Gorzów Basin, the Freienwalde Basin and the Middle Noteć River Valley (Central Noteć Valley) . Quaternary de-posits of the Noteć-Warta Pradolina contain glacial sediments, and some admix-ture of holocen sediments (originated mainly from fluvial and aeolian processes . Among Pleistocene sediments dominate glacial deposits like glacial till, glacial sand and gravel, clayey sand, which are intercalated by glaciofluvial and glaci-olimnic sediments .

WprowadzeniePradolina Toruńsko-Eberswaldzka, zwana pradoliną Noteci-Warty (Woldstedt

1932, Galon 1961, Kozarski 1962), obejmuje obszar środkowo-zachodniej Polski oraz wschodnich Niemiec . Biegnie ona równoleżnikowo pomiędzy Pojezierzem Po-łudniowopomorskim i Chełmińsko-Dobrzyńskim na północy a Pojezierzem Lubu-skim i Wielkopolskim na południu (ryc . 1) .

Ryc. 1. Lokalizacja Pradoliny Noteci-Warty na tle jednostek fizyczno-geograficznych (za J . Kondrackim 2000 – zmienione) a – Kotlina Płocka, b – Kotlina Toruńska, c – Dolina Środkowej Noteci, d – Kotlina Gorzowska

W granicach obszaru Polski pradolina zajmuje powierzchnię 7,2 tys . km² i obej-muje: Kotlinę Gorzowską, Dolinę Środkowej Noteci, Kotlinę Toruńską (Toruńsko-Bydgoską) i Kotlinę Płocką (Włocławską) . Powstanie jej związane jest z postojem czoła lądolodu fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia (zlodowacenia wisły) . Lądo-lód wisły sypał na swoim przedpolu wielkie sandry dolinne Wdy, Brdy, Gwdy, Drawy oraz sandry na zachód od Strzelec Krajeńskich między Barlinkiem a Oderbergiem, które dochodziły bezpośrednio do pradoliny . Okresy cyklicznie następującej po so-bie erozji i akumulacji doprowadziły do utworzenia w pradolinie systemu teras oraz kotlin . W obrębie pradoliny występują liczne poziomy terasowe, z których najwyższy nawiązuje do powierzchni sandrowej . Liczba stopni terasowych jest niejednakowa w poszczególnych częściach pradoliny . W zimnych okresach późnego glacjału na powierzchniach terasowych i sandrach uformowały się liczne pojedyncze wydmy

Małgorzata Pisarska-Jamroży

11

lub całe ich zespoły . Strefę zboczową doliny dolnej Wisły, Drwęcy, Brdy i Wdy uroz-maicają dobrze rozwinięte dolinki denudacyjne, erozyjne oraz intensywne rozcięcia w postaci parowów .

Położenie fizycznogeograficzneW granicach Pradoliny Toruńsko-Eberswaldziej wydzielono sześć mezoregio-

nów: Dolinę Eberswaldzką (niem . Eberswalder Tal), położoną całkowicie na teryto-rium Niemiec, Kotlinę Freienwaldzką (niem . Oderbuch), leżącą wzdłuż biegu Odry, a także Kotlinę Gorzowską, Dolinę Środkowej Noteci, Kotlinę Toruńską oraz Kotli-nę Płocką (Kondracki 2000) .

Najbardziej wysuniętą na wschód część Pradoliny Noteci-Warty zajmuje Kotlina Płocka, granicząca na północy z Pojezierzem Dobrzyńskim, a na południu z Poje-zierzem Kujawskim . Obejmuje ona obszar rozległego, piaszczystego terasu z form-ami polodowcowymi i wydmami na lewym brzegu Wisły oraz poziomu zalewowego, przekształconego w zbiornik retencyjny – Jezioro Włocławskie .

Kotlina Płocka łączy się poniżej Włocławka z Kotliną Toruńską, która biegnie po Nakło nad Notecią . Najniższą część Kotliny Toruńskiej stanowi równina zalewowa Wisły, której charakterystykę i powstanie opisał w swoich pracach Babiński (1982, 1990) . Pomiędzy dorzeczem Wisły i Noteci wznosi się wysoki teras piaszczysty, któ-ry został przekształcony w wielkie pole wydm parabolicznych (Kondracki 2000), ciągnące się na południe od Torunia (Puszcza Bydgoska) . Słabiej zawydmiona jest, rozciągająca się dalej na zachód, Równina Szubińsko-Łabiszyńska . Pomiędzy równi-ną Inowrocławską a Puszczą Bydgoską znajdują się Łęgi Zielonki (Bartkowski 1970), gdzie znaleziono ślady przepływu Prawisły na zachód . Od Bydgoszczy, na zachód do zwężenia pod Nakłem, ciągnie się martwa dolina, przecinająca dział wodny Noteci i Wisły . Doliną tą poprowadzono Kanał Bydgoski (zasilany wodami górnej Noteci), a mikroregion ten Bartkowski (1970) nazwał Doliną Kanału Bydgoskiego . W obrębie Bydgoszczy wyodrębniono niewielki, terasowy mikroregion zajęty przez Las Byd-goski (pomiędzy dolną, skanalizowaną Brdą a Wysoczyzną Świecką) . Na prawym brzegu równiny zalewowej Wisły (Dolina Włocławsko-Bydgoska) wyróżniono trzy mikroregiony terasowe: na wschód od Ostromecka, na północ od Torunia i na połu-dnie od ujścia Drwęcy (Kondracki 2000) .

Z zachodu Kotlina Toruńska graniczy z Doliną Środkowej Noteci, która ciągnie się równoleżnikowo od Nakła po Ujście . Z północy dolina graniczy ze stromymi zboczami morenowymi w Dębowej Górze (ok . 140 m nad dnem doliny), Miasteczku Krajeńskim oraz na granicy Pojezierza Chodzieskiego . Południowa granica doliny biegnie piaszczystym terasem szamocińskim, który sąsiaduje z kolei z wysoczyzną morenową .

Największym mezoregionem Pradoliny Noteci-Warty jest Kotlina Gorzowska, która od wschodu graniczy z Pojezierzem Chodzieskim, a na zachodzie – z Kotli-ną Freienwaldzką . W skład tej wielkiej jednostki mezoregionalnej wchodzą cztery submezoregiony: Dolina Dolnej Noteci, Obornicka Dolina Warty, Dolina Dolnej


12

Warty oraz Międzyrzecze Warty i Noteci (Kondracki 2000) . Subregionem wysunię-tym najbardziej na wschód jest Dolina Dolej Warty, rozciągająca się od ujścia Gwdy do połączenia Noteci z Wartą . Na zalewowych terasach holoceńskich występują tu piaszczyste terasy lodowcowo-rzeczne: teras walkowicki na lewym brzegu (między Ujściem a Czarnkowem) oraz teras średnicki i zwierzyniecki na prawym brzegu (Kondracki 2000) . Wysokie terasy lodowcowo-rzeczne na zachód od Doliny Dolnej Noteci obejmuje subregion Międzyrzecza Warty i Noteci . Specyficzną cechą tego ob-szaru są występujące wydmy poprzeczne, podłużne i paraboliczne o wysokościach względnych 20-40 m (obszar Puszczy Noteckiej) . Na terasach środkowych (na połu-dnie od Drezdenka i na północ od Sierakowa) zidentyfikowano wytopiskowe jeziora rynnowe, powstałe w czasie fazy poznańskiej zlodowacenia wisły . Odcinek doliny Warty od ujścia Wełny do ujścia Noteci zajmuje Obornicka Dolina Warty, a dalej od ujścia Noteci do Kostrzynia – Dolina Dolnej Warty . W tej ostatniej wyróżniono: dwa terasy – podmokły teras zalewowy (Łęgi Warciańskie) oraz piaszczysty – teras muszkowski (ciągnący się po ujście Obry do Warty) a także mikroregion ze stożkiem napływowym Warty przy jej połączeniu z Notecią (Kondracki 2000) .

Zachodni skraj Pradoliny Noteci-Warty na terytorium Polski obejmuje wąski pas doliny na prawym brzegu Odry od Kostrzyna po Kostrzynek – Kotlina Freien-waldzka .

Zarys rozwoju pradoliny Noteci-Warty Rozwój pradoliny Noteci-Warty związany był z koncentracją wód roztopowych

(glacifluwialnych) oraz wód Wisły w czasie fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia (Woldstedt 1932, Ost 1935) czyli 16,2 ka BP (Kozarski 1986) oraz późnego glacjału (Galon 1968, Kozarski 1962) . Istnieje również pogląd na wcześniejszy początek for-mowania się pradoliny, na co wskazywać może silnie podcięta krawędź wysoczy-znowa utworzona przez wody roztopowe, które osadziły utwory dolnego poziomu sandrowego (Gogołek 2004 .) .

Do Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej uchodziły wody wielkich sandrów sy-panych na przedpolu lądolodu fazy pomorskiej: Brdy, Gwdy i Drawy . Według Ko-zarskiego (1962) i Weckwertha (2006), pradolina Noteci-Warty powiększała się z kierunku zachodniego na wschód . Wschodnim skrajem pradoliny Noteci-Warty w czasie fazy pomorskiej była Kotlina Toruńska (Kozarski 1962, Galon 1961), w któ-rej łączyły się w jeden przepływ wody roztopowe oraz wody Wisły, Brdy i Drwęcy .

Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka była główną formą dolinną, zbierającą wody roztopowe płynące od północy z czoła lądolodu fazy pomorskiej (Galon 1961, 1968, Kozarski 1965, Niewiarowski 1969) oraz od południa – wody rzek, które formowały swoje dna i koryta w krajobrazie polodowcowym .

W wyniku recesji lądolodu fazy pomorskiej zmniejszył się dopływ do pradoliny Noteci-Warty wód roztopowych, a ich miejsce zajęły dopływy rzek Brdy i Drwęcy . Następnie w wyniku przedostania się wód Wisły z Kotliny Płockiej do Toruńskiej zwiększył się przepływ wód w pradolinie . W ten sposób ukształtował się przepływ


13

podobny do dzisiejszego, z tą jednak różnicą, że na terenie lobów Odry i Wisły zaszły zmiany powodujące odpływ Odry, a później również Wisły w kierunku pół-nocnym . Początkowo Wisła bifurkowała, tzn . część jej wód kierowała się na zachód – pradoliną, a cześć na północ – istniejącym obecnie szlakiem . Zmiana kierunku przepływu Wisły o 90° przy ujściu Brdy jest osobliwym zjawiskiem w dolinie Wi-sły . Według J . E . Mojskiego (2005) odpływ ku północy ułatwiły bryły martwego lodu (ang . dead ice), które albo mogły znajdować się w rynnie, albo w systemie równoległych rynien, które wykorzystała w odpływie Wisła . Innym powodem zmian kierunków i wielkości przepływu wód roztopowych oraz wód Wisły z do-pływami pod Fordonem (Bydgoszcz) mogły być – według P . Weckwertha (2006) – postglacjoizostatyczne ruchy kompensacyjne antyklinorium środkowopolskiego w strefie struktur solnych . Ruchy te mogły spowodować przesunięcie koryta póź-novistuliańskiej rzeki . Pradolina Noteci-Warty przestała funkcjonować w późnym vistulianie w wyniku zmiany biegu Wisły poniżej Fordonu z zachodniego na pół-nocny (Galon 1953, 1961) .

Analiza porównawcza szerokości Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej do ilości obecnie prowadzonych wód wskazuje, że ilość wód roztopowych oraz rzecznych do-prowadzanych do pradoliny w czasie fazy pomorskiej była znaczna (Mojski 2005) . Rzekę płynącą pradoliną pod względem ilości wody i spadku K . Keilhack (1897, 1898) porównywał z Wołgą podczas jej wysokiego stanu . Należy także pamiętać, o czy przypomina J . E . Mojski (2005), że do zwiększenia ilości wody przyczyniły się również ciepłe wody rzek płynących z południa, które powodowały erozję termiczną wieloletniej zmarzliny (niszczenie zboczy doliny w efekcie kontaktu wód ciepłych ze zmarzliną) . W efekcie tego procesu uwalniane były znaczne ilości wody, a na zbo-czach dolin rozwinęły się wielkie osuwiska, które porównywane są przez J . E . Moj-skiego (2005) do osuwisk zachodzących obecnie w dolinach rzek syberyjskich .

Plejstoceńskie osady pradolinne Osady czwartorzędowe w pradolinie reprezentują osady pochodzenia glacjalne-

go, a w mniejszym stopniu osady holoceńskie, powstałe głównie w efekcie procesów fluwialnych i eolicznych (ryc . 2) .

Wśród utworów plejstoceńskich związanych z akumulacją glacjalną, domi-nujących w Pradolinie Noteci-Warty, występują gliny lodowcowe, piaski i żwiry lodowcowe, a także piaski gliniaste, które często przedzielają utwory akumulacji glacif luwialnej i glacilimnicznej w postaci osadów frakcji piasku różnoziarni-stego oraz drobnoziarnistego, a także mułu i iłu . Pradolina Toruńsko-Eberswal-dzka w krajobrazie widoczna jest pomiędzy płaskim, zatorfionym dnem, w któ-rym występują także mady rzeczne i namuły, a terenami wyżej wyniesionymi, gdzie na powierzchni występują piaski eoliczne, miejscami na polach wydmo-wych . Lokalnie w kotlinach zachowały się formy terenu związane z akumulacją lodowca, który przekształcał się w płaty martwego lodu i pozostawił po sobie jeziora, kemy i ozy .


14

Ryc.

2.

Map

a ge

olog

iczn

a Pr

adol

iny

Not

eci-W

arty

(Mar

ks i

in . 2

006)


1�

LiteraturaBabiński, Z ., 1990 . Charakterystyka równiny zalewowej dolnej Wisły, Przegl . Geogr .,

62, s . 95-120 .Babiński, Z ., 1982 . Procesy korytowe Wisły poniżej zapory wodnej we Włocławku, Do-

kum . Geogr ., 1-2 .Bartkowski, T . 1970 . Wielkopolska i środkowe Nadodrze, PWN, Warszawa .Galon, R . 1968 . Ewolucja sieci rzecznej na przedpolu zanikającego lądolodu, [w:] Ostat-

nie zlodowacenie skandynawskie w Polsce, IG i PZ PAN, Warszawa, Prace Geogr ., 74, s . 101-120 .

Galon, R ., 1961 . Morphology of the Noteć-Warta (or Toruń-Eberswalde) ice marginal streamway, IG i PZ PAN, Warszawa, Prace Geogr ., 29, s . 7-115 .

Gogołek W ., 2004 . Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, Ar-kusz Czarnków, PIG, Wyd . Geol ., Warszawa, s . 1-45 .

Keilhack, K ., 1897 . Die Drumlinlandschaft in Norddeutschland, Jb . Preuss . Geol . Lan-desanst . 17 .

Keilhack, K ., 1898 . Die Oberflächenformen des norddeutschen Flachlandes und ihre Entstehung, Geogr . Zeitschrift, 4, s . 481-508 .

Kondracki, J ., 2000 . Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa .Kozarski, S . 1962 . Recesja ostatniego lądolodu z północnej części Wysoczyzny Gnieź-

nieńskiej a kształtowanie się Pradoliny Noteci-Warty, Poznań, Prace Kom . Geogr .-Geol . PTPN, 3, s . 1-154 .

Kozarski, S ., 1965 . Differential Baltic ice-stream activity on the example of the Odra lobe, Geogr . Polon ., 6, 29-34 .

Kozarski, S ., 1986 . Skale czasu a rytm zdarzeń geomorfologicznych vistulianu na Niżu Polskim (Summary: Timescales and the rhythm of Vistulian geomorphic events in the Polish Lowland), Czas . Geogr ., 57, s . 247-270 .

Marks L ., Ber A ., Gogołek W ., Piotrowska K ., 2006 . Mapa geologiczna Polski 1:500 000, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa .

Mojski, J . E ., 2005 . Ziemie Polskie w czwartorzędzie. Zarys morfogenezy, Wyd . PIG, Warszawa .

Niewiarowski, W ., 1969 . The relation of the Drwęca valley to the Noteć-Warta (Toruń-Eberswalde) Pradolina and its role in the glacial and lateglacial drainage system, Geogr . Polon ., 17, s . 173-188 .

Ost, H . G ., 1935 . Neue Anschanungen zur Entwicklungsgeschichte eines norddeutchen Urstromtales, Zeit . F . Gletsch . 22, s . 207-232 .

Weckwerth, P ., 2006 . Morfogeneza wybranych obszarów Kotliny Toruńskiej a problem jej roli w układzie hydrograficznym podczas górnego plenivistulianu, UMK, Toruń (maszynopis rozprawy doktorskiej) .

Woldstedt, P . 1932 . Über Randlagen der letzten Vereisung in Ostdeutschland und Polen and über die Herausbildung des Netzte-Warte Urstromtales, Jb . Preuss . Geol . Lan-desanst . 52 .


16

Danuta SzumińskaUniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Instytut Geografii

Sieć wodna okolic BydgoszczyWater network of the Bydgoszcz region

Słowa kluczowe: sieć wodna, Bydgoski Węzeł Wodny (BWW), przepływ, stan wody .Key words: water network, the Bydgoszcz Water Junction, discharge, water stage .

ZARYS TREŚCI . W artykule zaprezentowano podstawowe prawidłowości w roz-mieszczeniu sieci wodnej okolic Bydgoszczy, tworzącej tzw . Bydgoski Węzeł Wodny (BWW) . Układ sieci hydrograficznej przedstawiono na tle rozmieszcze-nia głównych jednostek morfologicznych . Zwrócono przy tym uwagę na sztucz-ne obiekty wodne oraz przekształcenia naturalnej sieci wodnej, będące skutkiem wieloletniego użytkowania tego obszaru przez człowieka . W przypadku głównych cieków omówiono charakterystyczne przepływy oraz stany wód .

ABSTRACT . General rules of water network distribution in the area of so-called trh Bydgoszcz Water Junction are presented in the paper . Hydrographic network system is shown on a background of main morphological units . The attention is also paid to artificial objects and transformations of natural water network, which are the effects of many years use . In a case of main rivers, discharges and water stages are reported .

WprowadzenieSieć hydrograficzna okolic miasta Bydgoszczy tworzy bardzo interesujący układ .

Główną rzeką jest Wisła, przepływająca na wschodzie i wyznaczająca naturalną gra-nicę rozbudowy miasta (ryc . 1) . Jej lewobrzeżny dopływ – Brda, stanowi natomiast oś wodną, która symetrycznie rozdziela północną i południową część Bydgoszczy . Te dwie rzeki, od początku istnienia miasta do połowy XX wieku, odgrywały istotną rolę w kształtowaniu życia gospodarczego i kulturalnego . Znaczna zasobność wodna Brdy, stabilność jej przepływów oraz połączenie z Wisłą sprawiły, że Bydgoszcz stała się dogodnym portem wiślanego szlaku wodnego .

Najważniejszym opracowaniem z zakresu hydrologii okolic Bydgoszczy, ja-kie powstało do tej pory, jest niewątpliwie praca A . T . Jankowskiego (1975) .

1�

Ryc.

1 .

Sieć

wod

na o

kolic

mia

sta

Bydg

oszc

zy n

a tle

głó

wny

ch je

dnos

tek

mor

folo

gicz

nych

(o

prac

owan

o na

pod

staw

ie K

ondr

acki

200

2, C

zarn

ecka

red .

198

0, Ja

nkow

ski 1

975)

Przeprowadzono w niej wnikliwą analizę warunków hydrologicznych, z uwzględ-nieniem wód powierzchniowych i podziemnych, a także określono, w jaki sposób wieloletnia działalność człowieka wpłynęła na zmianę stosunków wodnych . W la-tach późniejszych badania dotyczące przekształcenia stosunków wodnych w całym dorzeczu Brdy prowadziła E . Jutrowska (2007), a analizę zmian hydrograficznych na terenie Bydgoszczy wykonał M . W . Gorączko (2003) .

Układ sieci wodnejUkład węzłowy sieci wodnej, określany od lat 50 . XX wieku mianem Bydgo-

skiego Węzła Wodnego (Jankowski 1975), jest wynikiem procesów kształtujących

Sieć wodna okolic Bydgoszczy

18

rzeźbę tego terenu w okresie ostatniego zlodowacenia . Funkcjonował w tym cza-sie równoleżnikowy szlak pradoliny Noteci-Warty (Toruńsko-Eberswaldzkiej), którym wody odpływały w kierunku zachodnim (ryc . 1) . Pradolina ta, pomiędzy Nieszawą a Nakłem, tworzy kotlinowate rozszerzenie nazywane Kotliną Toruń-ską (Kozarski 1962) . Obecny dział wodny I rzędu, oddzielający dorzecze Wisły od dorzecza Odry, uformował się w tym miejscu dopiero po skierowaniu wód Wisły na północ do Bałtyku przełomowym odcinkiem jej doliny . Wskutek tego dział ten przecina pierwotny szlak odpływu i przebiega bardzo blisko doliny Wisły . Dwie główne rzeki regionu – Brda i Noteć, z których pierwsza należy do dorzecza Wi-sły, a druga do dorzecza Odry, zbliżają się do siebie w okolicach Bydgoszczy na odległość około 10 km, wykazując jednocześnie przeciwne kierunki odpływu . A . T . Jankowski (1975), na podstawie pomiarów głębokości zalegania pierwszego horyzontu wód podziemnych, stwierdził niezgodności w przebiegu działów wód powierzchniowych i podziemnych w rejonie Bydgoszczy . Niewątpliwie przyczyną tego stanu rzeczy jest, obok uwarunkowań geologicznych, późne ukształtowanie się aktualnej sieci hydrograficznej . Dopełnieniem naturalnie uformowanego ukła-du węzłowego stało się połączenie dwóch głównych dorzeczy Polski, wybudowa-nym w XVIII wieku, Kanałem Bydgoskim .

Sposób wykształcenia sieci hydrograficznej w rejonie Bydgoszczy jest ściśle zwią-zany z układem jednostek morfologicznych .

Wisła, na południe od Fordonu, nawiązuje swym przebiegiem do szlaku pra-dolinnego, na wysokości Brdyujścia porzuca Kotlinę Toruńską i rozcinając wyso-czyzny morenowe tzw . przełomem pod Fordonem kieruje się na północ, w stronę Morza Bałtyckiego (ryc . 1) . Rzeka jest tu w znacznym stopniu uregulowana, przy pomocy ostróg ograniczających niszczenie brzegów i boczne przemieszczanie się koryta . Prace regulacyjne w tym odcinku doliny Wisły przeprowadzono pod koniec XIX wieku (Babiński 1992) . Funkcjonowanie rzeki w nowych warunkach spowodowało zwężenie koryta, obniżenie strefy regulacyjnej o 1,3-1,5 m i wytwo-rzenie dwupoziomowej równiny zalewowej (Babiński – w druku) .

Do głównych dopływów Wisły na tym odcinku, oprócz Brdy, zaliczyć można Górny Kanał i Dolny Kanał, dopływające prawobrzeżnie w okolicach Solca Kujaw-skiego . Ponadto na północy do doliny Wisły spływają z wysoczyzn krótkie cieki, żłobiące głębokie dolinki w strefie krawędziowej . Cechą charakterystyczną dna do-liny Wisły w okolicach Bydgoszczy jest bardzo silne przekształcenie przez człowieka teras lewobrzeżnych, na których oprócz Solca Kujawskiego i Fordonu, zlokalizowa-nych jest szereg mniejszych miejscowości . Na prawobrzeżnych terasach natomiast sieć osadnicza jest słabiej rozwinięta .

Brda dopływa do Bydgoszczy z położonych na północy wysoczyzn morenowych i na południe od Smukały wpływa do pradoliny Noteci-Warty . W tym miejscu zmie-nia kierunek na równoleżnikowy i kieruje się na wschód w stronę Wisły .

Rzeka na odcinku bydgoskim zasilana jest przez niewielkie cieki dopływające z wysoczyzn oraz teras sandrowych i pradolinnych . W wielu przypadkach cieki te

Danuta Szumińska

1�

poniżej krawędzi doliny wsiąkają w piaski niższych teras i całkowicie lub częścio-wo tracą wodę . Zjawisko zmniejszania objętości przepływu występuje najsilniej w lewobrzeżnej części doliny Brdy, poniżej krawędzi wysoczyzny przebiegającej od Fordonu w kierunku zachodnim oraz w części prawobrzeżnej, poniżej krawędzi terasy pradolinnej (ryc . 1, objętość przepływu dopływów Brdy za A . T . Jankowskim 1975, s . 37) . W pierwszym przypadku, cieki wsiąkając w piaszczystą terasę, zasi-lają podziemnie komunalne ujęcie wodociągowe (Jankowski 1975) . Prawobrzeżne dopływy Brdy natomiast zostały w większości włączone do systemu kanalizacji miejskiej Bydgoszczy .

W obrębie miejskiego odcinka rzeki Brdy można wyróżnić silnie przekształco-ną część, rozpoczynającą się na wysokości ujścia Kanału Bydgoskiego oraz mniej zmieniony fragment górny, położony na północ od dzielnicy Okole . Znaczne prze-kształcenie dolnego odcinka Brdy związane było z kilkusetletnim użytkowaniem rzeki jako drogi wodnej . Już w latach 20 . XV wieku Bydgoszcz stała się ważnym ośrodkiem żeglugi wiślanej . Wybudowano wtedy pierwszą śluzę miejską (1408 rok), która ułatwiła pokonywanie przez statki różnicy poziomów Brdy, spiętrzonej jazem na potrzeby młynów królewskich . Najsilniejsze przekształcenia Brdy związane były z kanalizacją przeprowadzoną w latach 80 . XIX wieku, w celu poprawienia warun-ków żeglugi na drodze wodnej Wisła-Odra . Wybudowano wtedy dwie śluzy: nr 1 – Brdyujście oraz nr 2 – Miejską (Biskup red . 1991), a także Port Drzewny w odcinku ujściowym . Z nowszych inwestycji hydrotechnicznych na Brdzie wymienić należy uruchomioną w 1951 roku elektrownię w Smukale o mocy 3 MW . Wykorzystuje ona wodę zgromadzoną w zbiorniku o objętości 2,2 mln m3 . Elektrownia ta stanowi element zaprojektowanej już w okresie międzywojennym Kaskady Brdy . Z ośmiu planowanych stopni wybudowano do tej pory cztery, w miejscowościach: Mylof, Ko-ronowo, Tryszczyn i Smukała .

Największym, choć nie naturalnym, dopływem dolnej Brdy jest Kanał Bydgoski o długości 26,77 km . Został on wybudowany w latach 1773-1775 (Biskup red . 1991) . Początkowo zaopatrzono go w 9 drewnianych śluz, które w latach 1792-1801 zostały zastąpione śluzami z cegły . Zasilanie Kanału miało być gwarantowane przez wodę doprowadzaną sztucznie ze zlewni górnej Noteci (z okolic Rynarzewa) . Od początku powstania Kanału notowano jednak niedobory wody, które były ważnym czynni-kiem ograniczającym prowadzenie żeglugi (Jankowski 1975) . Znaczne zwiększenie zasobów wodnych nastąpiło dopiero w latach 1878-1882, kiedy przeprowadzono kanalizację górnej Noteci, a część jej wód skierowano Kanałem Górnonoteckim do Kanału Bydgoskiego (ryc . 1) (Jankowski 1975) . W miejscu dopływu Kanału Górno-noteckiego woda w Kanale Bydgoskim uzyskuje dwa kierunki odpływu: w stronę Brdy (dorzecze Wisły) i w stronę Noteci (dorzecze Odry) .

Ostatnia przebudowa Kanału Bydgoskiego miała miejsce na początku XX wieku, kiedy odcięto przestarzały ujściowy fragment o długości 4 km i wybudowano nowy odcinek, o długości 1,6 km . Powstały wtedy 4 nowe śluzy: Osowa Góra (nr 6), Prądy (nr 5), Czyżkówko (nr 4) i Okole (nr 3) (ryc . 1) . Wprowadzone zmiany umożliwiły


20

poruszanie się po Kanale barek o tonażu 400 ton . W XX wieku, w związku z rozwo-jem transportu kolejowego i drogowego, nastąpił spadek znaczenia Kanału Bydgo-skiego jako drogi transportowej . Aktualnie Kanał Bydgoski jest w znacznej mierze wypełniony rumowiskiem mineralnym i organicznym .

Jednym z zasobniejszych w wodę dopływów Brdy jest rzeka Flis (ryc . 1) . Ciek ten płynie obecnie z zachodu, od stanowiska szczytowego Kanału Bydgoskiego, po jego północnej stronie . W górnym odcinku struga jest skanalizowana, do-piero w granicach dzielnicy Flisy płynie w słabo zaznaczającej się dolince . Na wschód od ulicy Siedleckiej przeprowadzona jest syfonem (ryc . 2) pod Kanałem Bydgoskim i ostatecznie uchodzi do Brdy w tym samym miejscu co Kanał . Ana-liza map topograficznych i geologicznych wskazuje, że prawdopodobnie przed wybudowaniem Kanału Bydgoskiego struga Flis spływała z terasy pradolinnej i w dnie pradoliny kierowała się w stronę Brdy . Znaczna zasobność wodna strugi Flis była powodem usytuowania na jej brzegu młyna wodnego . Ta bardzo intere-sująca budowla hydrotechniczna, w obrębie której Flis przepływał centralnie pod budynkiem, uległa niestety w roku 2007 zawaleniu podczas prac remontowych . Ujściowy odcinek Flisa został zachowany podczas przebudowy Kanału Bydgo-skiego na początku XX wieku właśnie ze względu na pracujący jeszcze w tym okresie młyn miejski .

Ryc. 2. Syfon przeprowadzający strugę Flis pod Kanałem Bydgoskim . A – wlot do syfonu, B – zastawka piętrząca wodę

Danuta Szumińska

21

Obecnie struga spełnia rolę odbiornika opaskowego, przejmując wody przesią-kające z Kanału Bydgoskiego i stanowi drugi pod względem zasobności w wodę (po Kanale) dopływ Brdy na terenie miasta Bydgoszczy (ryc . 1, objętość przepływu za A . T . Jankowskim 1975, s . 37) .

Kolejną większą rzeką okolic Bydgoszczy jest Noteć . Stanowi ona prawobrzeż-ny dopływ Warty i dopływa w okolice Bydgoszczy z wysoczyzn północnej części Pojezierzy Wielkopolskich (Równina Inowrocławska, Pojezierze Gnieźnieńskie), następnie wpływa do Kotliny Toruńskiej i skręcając na zachód zmienia kierunek z południkowego na równoleżnikowy . Rozpoczyna się w tym miejscu odcinek rzeki wykształcony w obrębie szlaku pradolinnego, charakteryzujący się płaskim, szero-kim, podmokłym i zatorfionym dnem . Fragmenty dolin o takim charakterze były już od XVIII wieku intensywnie odwadniane, a niedostępne tereny nadrzeczne prze-kształcano w łąki . Gęstą sieć rowów melioracyjnych możemy obserwować na zachód od Bydgoszczy, pomiędzy Osową Górą i Nakłem, na odcinku pradoliny, którym po-prowadzono Kanał Bydgoski oraz na południe i zachód od Bydgoszczy, w dolinie Noteci (ryc . 1) .

W otoczeniu Bydgoszczy największym ubóstwem powierzchniowej sieci wod-nej wyróżnia się rozległe pole wydmowe, wykształcone na piaszczystych terasach w Kotlinie Toruńskiej . Rozpościera się ono na południe od Bydgoszczy, pomiędzy dolinami Wisły i Noteci oraz na prawobrzeżnych terasach Wisły (ryc . 1) . Urozma-icona rzeźba, wraz z znacznymi zdolnościami infiltracyjnymi piaszczystych wydm powoduje, że woda opadowa spływa do zagłębień śródwydmowych lub od razu wsią-ka w podłoże . Jest to przyczyną znacznych trudności w wyznaczeniu powierzch-niowych działów wodnych . Dział I rzędu pomiędzy dorzeczami Wisły i Odry, ma na tym terenie charakter niepewny, a część omawianego obszaru oznaczono jako zlewnie bezodpływowe (Jankowski 1975) .

Okolice Bydgoszczy charakteryzują się niewielką jeziornością . Największa liczba jezior koncentruje się w części północnej, w obrębie wysoczyzn, jednak w większości są to zbiorniki niewielkich rozmiarów (ryc . 1) . Drugim obszarem o większej kon-centracji zbiorników wodnych jest międzyrzecze Brdy i Noteci, gdzie na południo-wy wschód od Rynarzewa zlokalizowane jest największe jezioro okolic Bydgoszczy – Jezioro Jezuickie . Jest to jezioro wytopiskowe, o powierzchni 146,7 ha i głębokości maksymalnej 10,6 m (Jańczak red . 1996) . Na północ od niego zlokalizowane jest Je-zioro Jezuickie Małe o powierzchni 17,7 ha i głębokości maksymalnej 2,7 m (ryc . 1) . W dnie doliny Wisły występują jeziora zakolowe, powstałe w większości wskutek regulacji rzeki i wyłączenia ze środowiska fluwialnego jej licznych, w obrębie tego pierwotnie roztokowego odcinka, koryt . Największe z nich, to położone na wschód od Wisły: Duże Reptowo i Wielka Łącka . W ich sąsiedztwie, lecz już w obrębie wy-soczyzny, położone jest drugie co do wielkości jezioro okolic Bydgoszczy – Skrzyn-ka, o powierzchni 11,5 ha i głębokości maksymalnej 2,6 m (Jańczak red . 1996) . Największym sztucznym zbiornikiem jest wspomniany wyżej Zbiornik Smukała o powierzchni 120 ha .


22

Stany wody i przepływyNajwiększe rzeki omawianego regionu: Wisła, Brda i Noteć, osiągają w okolicach

Bydgoszczy swoje dolne biegi, a ich przepływy są już w znacznej mierze uformowa-ne w wyniku procesów zachodzących w ich górnych i środkowych biegach . Średni z wielolecia 1969-1983 przepływ Brdy w Smukale wyniósł 27,8 m3·s-1, natomiast Wi-sły w Toruniu 1114 m3·s-1 (tab . 1) . W przypadku środkowej Noteci nie są prowadzone regularne obserwacje przepływów, jednak w niepublikowanych materiałach RZGW Zarządu Zlewni Noteci w Bydgoszczy podawana jest wartość 7,68 m3·s-1 średniego przepływu dla Noteci na jazie w Dębinku (tab . 2) .

Tab. 1. Charakterystyczne przepływy Wisły w Toruniu i Brdy w Smukale z okresu 1969-1983 (opracowano na podstawie Roczników Hydrologicznych Wód Po-wierzchniowych)

WISŁA

WWQ 5850 m3·s-1 WSQ 1460 m3·s-1 WNQ 562 m3·s-1 WWQ/NNQ 21

SWQ 3929 m3·s-1 SSQ 1114 m3·s-1 SNQ 379 m3·s-1

NWQ 2350 m3·s-1 NSQ 766 m3·s-1 NNQ 277 m3·s-1

BRDA

WWQ 89,7 m3·s-1 WSQ 33,7 m3·s-1 WNQ 17,6 m3·s-1 WWQ/NNQ 8

SWQ 58,6 m3·s-1 SSQ 27,8 m3·s-1 SNQ 13,3 m3·s-1

NWQ 43,8 m3·s-1 NSQ 22,9 m3·s-1 NNQ 10,8 m3·s-1

Tab. 2. Przepływy w ciekach okolic Bydgoszczy (lokalizacja stanowisk na rycinie 1)

Posterunek/ciek WWQ SSQ NNQ

1 Jaz Dębinek1 41,04 m3·s-1 7,68 m3·s-1 1,17

2 Stara Noteć1

pozostała część po doprowadzeniu 8,8 m3·s-1 do Kan . Górnonoteckiego

— 1,41 m3·s-1 (XI-II)1,66-4,73 m3·s-1 (III-X)

3 Kan . Górnonotecki1 8,8 m3·s-1 — 1,35-2,75 m3·s-1

4 Kan . Bydgoski do dorzecza Brdy1 — 0,4863 m3·s-1 —

5 Stary Kan . Bydgoski1 3,8 m3·s-1 — 0,35 m3·s-1

6 Brda w Smukale2 89,8 m3·s-1 27,8 m3·s-1 10,8 m3·s-1

1 Operaty wodno-prawne stopień piętrzący Dębinek VI i Osowa Góra 2 Roczniki hydrologiczne wód powierzchniowych z lat 1969-19833 W tym na potrzeby żeglugowe 0,136 m3s-1

Danuta Szumińska

23

Omawiane rzeki charakteryzuje reżim umiarkowany, a w ich zasilaniu domi-nują wody gruntowe, zapewniające przepływy niżówkowe (Dynowska 1971) . Śred-ni niski przepływ osiągnął w badanym wieloleciu w przypadku Brdy w Smukale wartość 13,3 m3·s-1, a dla Wisły w Toruniu 379 m3·s-1 (tab . 1) . Wartości te przeliczo-ne na odpływ jednostkowy wyniosły odpowiednio 3 l·s-1·km-2 dla Brdy w Smukale i 2,1 l·s-1·km-2 dla Wisły w Toruniu (SNq w tabeli 3) . Średnie odpływy jednostkowe z badanego wielolecia wykazują w przypadku obydwu rzek podobne wartości na poziomie 6,2 l·s-1·km-2, natomiast średnie wysokie odpływy są dla Wisły prawie dwukrotnie wyższe (21,8 l·s-1·km-2) niż dla Brdy (13,1 l·s-1·km-2) (tab . 3) .

Tab. 3. Charakterystyczne odpływy jednostkowe Wisły w Toruniu i Brdy w Smukale z okresu 1969-1983 (opracowano na podstawie Roczników Hydrologicznych Wód Powierzchniowych)

WISŁA

WWq 32,4 l·s-1·km-2 WSq 8,1 l·s-1·km-2 WNq 3,1 l·s-1·km-2

SWq 21,8 l·s-1·km-2 SSq 6,2 l·s-1·km-2 SNq 2,1 l·s-1·km-2

NWq 13,0 l·s-1·km-2 NSq 4,2 l·s-1·km-2 NNq 1,5 l·s-1·km-2

BRDA

WWq 20,1 l·s-1·km-2 WSq 7,5 l·s-1·km-2 WNq 3,9 l·s-1·km-2

SWq 13,1 l·s-1·km-2 SSq 6,2 l·s-1·km-2 SNq 3,0 l·s-1·km-2

NWq 9,8 l·s-1·km-2 NSq 5,1 l·s-1·km-2 NNq 2,4 l·s-1·km-2

Większa niż w przypadku obserwacji przepływów, liczba posterunków IMGW, na których rejestrowane są stany wody, pozwoliła na porównanie prze-biegu tego parametru w trakcie trwania roku hydrologicznego dla Brdy w profi-lach Smukała i Brdyujście, Wisły w profilu Fordon, Noteci w Barcinie oraz przy jazie w Dębinku, a także na kanałach Górnonoteckim w Lisim Ogonie i Bydgo-skim w Osowej Górze . Z przebiegu średnich z wielolecia 1965-1979 miesięcznych stanów wód wynika, że wezbrania na rzekach pojawiają się w okresie zimowym i wiosennym (luty-kwiecień), latem natomiast stany wód i przepływy ulegają ob-niżeniu (ryc . 3A i B) . Analiza wezbrań i niżówek wykonana przez R . Glazika i K . Kubiak-Wójcicką (2006) dla Wisły w Toruniu wykazała, że na 14 wezbrań, które wystąpiły w latach 1651-2000, aż 10 pojawiło się w miesiącach półrocza zimowego . Niżówki natomiast występowały w zdecydowanej większości w pół-roczu letnim (22 na 28), głównie w sierpniu i wrześniu . Znamienne jest przy tym, że w badanym pięćdziesięcioleciu długość trwania niżówek była sumarycznie trzykrotnie dłuższa (545 dni) niż długość trwania wezbrań (158) (Glazik, Ku-biak-Wójcicka 2007) .


24

Ryc. 3. Średnie z wielolecia 1965-1979 miesięczne stany wód w rzekach i kanałach okolic Bydgoszczy (opracowano na podstawie Roczników Hydrologicznych Wód Powierzch-niowych)

Wezbranie wiosenne najwyższe wartości przyjmuje na Wiśle i w ujściowym od-cinku Brdy, który znajduje się pod wyraźnym wpływem stanów wody Wisły . Wpływ podpiętrzenia Brdy w ujściowym odcinku przez wody Wisły jest też widoczny

Danuta Szumińska

2�

w podobnych wysokościach amplitud stanów wód na tych rzekach . Różnica pomię-dzy ekstremalnymi stanami wody zaobserwowanymi od końca XIX wieku do roku 1980 wyniosła w obydwu przypadkach ponad 700 cm, podczas gdy na pozostałych posterunkach osiągnęła wartości w granicach 100-400 mm (ryc . 4) . Sporadycznie wzrost stanów wody na Wiśle w półroczu zimowym może nie być funkcją przepły-wu, lecz wynikać z występowania zatorów śryżowych lub śryżowo-lodowych (Grześ 1985) . Najniższe stany wód i przepływy pojawiają się na Wiśle, a także ujściowej Brdzie zazwyczaj na przełomie jesieni i zimy (ryc . 3A) (Babiński 1992) .

Ryc. 4. Wahania stanów wód rzek i kanałów okolic Bydgoszczy (opracowano na podstawie Roczników Hydrologicznych Wód Powierzchniowych)

I – średnia z wielolecia 1965-1979 amplituda roczna, II – maksymalna amplituda roczna zanotowana w latach 1965-1979, III – różnica pomiędzy stanami ekstremalnymi zanotowanymi w okresie 1965-1979, IV – różnica pomiędzy stanami ekstremalnymi zanotowanymi od początku obserwa-cji (koniec XIX wieku) do roku 1980

Podobny przebieg stanów wód w trakcie roku charakteryzuje Noteć (ryc . 3B) . Wezbrania wiosenne, a także wahania stanów wód w skali roku i wielolecia są jed-nak na tej rzece znacznie niższe niż na Brdzie i Wiśle (ryc . 4) .

W przypadku Brdy w profilach Smukała i Bydgoszcz zauważyć można ponad-to, że wahania stanów wód były większe przed wybudowaniem stopnia wodnego w Smukale . Widoczna jest wyraźna różnica pomiędzy stanami ekstremalnymi za-notowanymi od początku obserwacji oraz zarejestrowanymi w okresie 1965-1979 (po wybudowaniu stopnia) (ryc . 4) .

Najmniejsze wahania stanów wód zauważyć można na kanałach: Bydgoskim i Górnonoteckim (ryc . 4) . Przy generalnie niewielkich amplitudach, najniższe stany notowane są w miesiącach zimowych (styczeń-marzec) (ryc . 3C), a w pozostałej czę-ści roku są tylko nieznacznie wyższe . Niewielki wzrost stanów wód w półroczu let-nim może być spowodowany z jednej strony zabezpieczeniem odpowiedniej ilości wody do śluzowań w sezonie żeglugowym, a z drugiej intensywnym zarastaniem


26

kanałów, powodującym spiętrzenia poziomu wody . Jak wynika z danych zestawio-nych w tabeli 2, przepływ nienaruszalny w Kanale Bydgoskim jest związany ze stałą minimalną dostawą do starego odcinka Kanału w ilości 0,35 m3·s-1 lecz w sezonie żeglugowym objętość przepływu zależy od potrzeb związanych ze śluzowaniem . Jak wspomniano wcześniej, potrzeby te uległy znacznemu ograniczeniu w ostatnich latach, co powoduje, że Kanał nabiera cech zbiornika wód stojących .

Podsumowanie i dyskusjaCharakterystyczny układ sieci hydrograficznej okolic Bydgoszczy, umożliwiają-

cy rozwój transportu wodnego, stał się jednym z czynników warunkujących rozwój osadnictwa na tym obszarze . Intensywne przekształcenia sieci wodnej tego regionu, zachodzące już od drugiej połowy XVIII wieku, przejawiające się budową kanałów, urządzeń piętrzących oraz regulacją cieków doprowadziły do zmian nie tylko w ob-rębie układu sieci wodnej, ale wywarły też wpływ i nadal warunkują przebieg proce-sów hydrologicznych . Przekształceniom sieci wód powierzchniowych towarzyszyły zmiany w strukturze użytkowania terenu, osiągające największą intensywność na terenie miasta Bydgoszczy .

Niewątpliwie warunki hydrologiczne regionu bydgoskiego zmieniły się od czasu badań prowadzonych przez A .T . Jankowskiego (1975), w związku z ciągłą rozbudową miasta . Jednocześnie w wyniku zmniejszenia intensywności dzia-łalności rolniczej, przekształceń warunków wodnych należy spodziewać się też na terenach łąk w pradolinie Noteci-Warty . W sytuacji odżywającej w ostatnich latach dyskusji na temat rewitalizacji drogi wodnej Wisła-Odra wskazane jest przeprowadzenie aktualnych badań w celu rozpoznania zasobów wodnych, nie-zbędnych do zabezpieczenia potrzeb żeglugowych, między innymi w obrębie Bydgoskiego Węzła Wodnego oraz określenia optymalnego sposobu ich wyko-rzystania . Należy przy tym uwzględnić potrzeby wodne wynikające z propago-wanego w Unii Europejskiej obowiązku ochrony gleb torfowych, których udział w obrębie pradoliny Noteci-Warty jest dominujący . Zaniechanie bądź ogranicze-nie rolniczego użytkowania obszarów łąkowych i związane z tym zaniedbanie sieci melioracyjnej doprowadzi do wzrostu korzystnej dla tych siedlisk retencji powierzchniowej, ale ograniczy jednocześnie ilość wody odprowadzanej do sieci wód powierzchniowych . Może to w przypadku intensyfikacji żeglugi i zwięk-szenia liczby śluzowań być przyczyną niedoborów wody, zwłaszcza w obrębie Kanału Bydgoskiego .

LiteraturaBabiński Z ., 1992 . Współczesne procesy korytowe dolnej Wisły, Prace Geogr . IGiPZ

PAN, 157, Zakł . Narod . im . Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków .Babiński Z ., Dno doliny Wisły pod Fordonem, [w:] Encyklopedia Bydgoszczy (w druku) .Biskup M . (red .), 1991 . Historia Bydgoszczy, tom I, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe,

PWN, Warszawa, ss . 711 .

Danuta Szumińska

Czarnecka H . (red .), 1980 . Podział hydrograficzny Polski, Część II, Mapa 1: 200 000, IMGW, Wyd . Geol ., Warszawa .

Dynowska I ., 1971 . Typy reżimów rzecznych w Polsce, Zesz . Nauk . UJ, Prace Geogr ., z . 28, Prace Inst . Geogr ., z . 50, Wyd . UJ, Kraków .

Glazik R ., Kubiak-Wójcicka K ., 2007 . Wody powierzchniowe, [w:] L . Andrzejewski, P . Weckwerth, Sz . Burak (red .), Toruń i jego okolice . Monografia przyrodnicza, UMK, Toruń .

Gorączko M .W ., 2003 . Analiza zmian hydrograficznych na obszarze Bydgoszczy w uję-ciu historycznym, UAM, Poznań (maszynopis rozprawy doktorskiej) .

Grześ M ., 1985 . Problem zatorów i powodzi zatorowych na dolnej Wiśle, Przegl . Geogr ., 57, 4, s . 499-525 .

Jankowski A . T ., 1975 . Stosunki hydrograficzne Bydgoskiego Węzła Wodnego i ich zmia-ny spowodowane gospodarczą działalnością człowieka, Stud . Soc . Scient . Tor . To-ruń-Polonia, Supl . VII, PWN, Warszawa-Poznań-Toruń .

Jańczak J . (red .), 1996 . Atlas jezior Polski, Tom I, IMGW, Bogucki Wydawnictwo Na-ukowe, Poznań .

Jutrowska E ., 2007 . Antropogeniczne zmiany warunków hydrologicznych w dorzeczu Brdy, Bibl . Monit . Środ ., Bydgoszcz .

Kozarski S ., 1962 . Recesja ostatniego lądolodu z północnej części Wysoczyzny Gnieź-nieńskiej a kształtowanie się pradoliny Noteci-Warty, Prace Kom . Geogr .-Geol ., t . II, z . 3 .

Operaty wodno-prawne stopień piętrzący Dębinek VI i Osowa Góra, 1999 (niepubliko-wane materiały RZGW Poznań, ZZN w Bydgoszczy) .

Roczniki hydrologiczne wód powierzchniowych. Dorzecze Wisły i rzeki Przymorza na wschód od Wisły . Lata 1965-1983, IMGW, Warszawa, Wyd . Komunikacji i Łączności .

Roczniki hydrologiczne wód powierzchniowych. Dorzecze Odry i rzeki Przymorza na za-chód od Wisły . Lata 1965-1983, IMGW, Warszawa, Wyd . Komunikacji i Łączności .


28

Monika Bąkowska1, Krzysztof Błażejczyk2, Mirosław Więcław1

1 Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Instytut Geografii 2 Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych

Warunki topoklimatyczne w rejonie Bydgoszczy na odcinku doliny Wisły, Brdy

i Kanału BydgoskiegoTopoclimatic conditions of Bydgoszcz district

at the Vistula and Brda Valleys and the Bydgoszcz Canal areas

Słowa kluczowe: topoklimat, bioklimat, dolina Wisły, dolina Brdy, Kanał BydgoskiKey words: topoclimate, bioclimate, the Vistula Valley, the Brda Valley, the By-dgoszcz Canal

ZARYS TREŚCI . Praca zawiera analizę warunków termiczno-wilgotnościowych obszaru dolin Brdy, Wisły i okolic Kanału Bydgoskiego . Topoklimat obszaru opracowano na podstawie pomiarów terenowych w lipcu 2005 roku . Na podsta-wie otrzymanych wyników przeanalizowano odchylenia temperatury powietrza i wilgotności względnej między punktami terenowymi a stacją referencyjną, zlokalizowaną na dachu Instytutu Geografii UKW w Bydgoszczy . Zaobserwo-wano bardzo wyraźne zróżnicowanie temperatury i wilgotności powietrza, spo-wodowane specyficznymi właściwościami środowiska dolin Wisły i Brdy oraz Kanału Bydgoskiego . Otrzymane wyniki wskazują, iż badane obszary cechują się dogodnymi warunkami do korzystania z różnorodnych form wypoczynku podczas różnych warunków pogodowych .

ABSTRACT . Paper gives an analysis of thermal and moisture conditions of the Brda and Vistula Valleys as well as of the Bydgoszcz Canal areas . The topocli-mate of the region was investigated on the basis of local measurements carried out in July 2005 . There were analized the differences in air temperature and rela-tive humidity between local points and the base station located on the roof of the Institute of Geography UKW in the Bydgoszcz city . A great variability in air temperature and humidity was observed, because of the specific conditions of the Vistula and Brda Valleys and the Bydgoszcz Canal environments . The results show, that this region has good conditions for outdoor recreation in different kinds of weather conditions .

2�

WprowadzenieTereny położone wzdłuż szlaków wodnych cieszą się rosnącym zainteresowa-

niem turystycznym i rekreacyjnym . Pozwalają one na korzystanie z różnych form wypoczynku . Dla racjonalnego wykorzystania tych terenów konieczne jest także po-znanie ich zasobów klimatycznych . Wcześniejsze badania dowodzą, że warunki kli-matyczne w dnach dolin, zwłaszcza dużych rzek, różnią się znacząco od panujących w rejonie standardowych stacji meteorologicznych . Dane z nich mogą dostarczyć je-dynie informacji na temat ogólnych warunków klimatycznych kształtowanych przez czynniki cyrkulacyjne . Dlatego też należy dążyć do poznania miejscowych cech kli-matu, znajdujących się pod wpływem czynników lokalnych (rzeźba terenu, rodzaj podłoża, zagospodarowanie terenu itp .) .

Cel, materiał i metody badańCelem opracowania jest charakterystyka warunków klimatycznych obszaru do-

liny Brdy, Wisły i okolic Kanału Bydgoskiego, ze szczególnym uwzględnieniem wa-runków termiczno-wilgotnościowych . W tym celu posłużono się kilkoma źródłami informacji:

1 . Na podstawie danych z pomiarów terenowych przeprowadzonych w dolinie Brdy, Wisły i w rejonie Kanału Bydgoskiego w lipcu 2005 roku obliczone zo-stały wartości odchyleń temperatury (t) i wilgotności względnej (RH) powie-trza między wybranym punktami pomiarowymi a stacją referencyjną, znajdu-jącą się na dachu Instytutu Geografii UKW w Bydgoszczy, przy ulicy Mińskiej . Pomiary terenowe t i RH wykonywane były za pomocą automatycznych reje-stratorów HOBO Pro . Lokalizacja i charakterystyka stanowisk pomiarowych w badanych dolinach została przedstawiona w tabeli 1 . Wyniki pomiarów zo-stały uśrednione i na ich podstawie obliczono ich odchylenia od wartości na stacji bazowej;

2 . Na podstawie mapy topograficznej Polski w skali 1:200 000 sporządzono, według metody K . Błażejczyka (2001), mapę odchyleń temperatury powietrza od warun-ków standardowych (charakterystycznych dla miejscowej stacji meteorologicz-nej) . Mapa powstała w wyniku reinterpretacji danych topograficznych (rzeźba terenu, pokrycie i użytkowanie terenu, wilgotność podłoża) . W analizie przyjęto, że temperatura obszaru standardowego jest równa 10°C, następnie opierając się na uogólnionych wynikach badań topoklimatycznych, prowadzonych w różnych rodzajach środowiska geograficznego, określono wartości odchyleń temperatury do warunków standardowych;

3 . Do ogólnej charakterystyki klimatu i bioklimatu Bydgoszczy wykorzystano dane ze stacji meteorologicznej IMGW w Myślęcinku, za lata 1994-2003 .

Warunki topoklimatyczne w rejonie Bydgoszczy …

30

Tab. 1. Stanowiska pomiarów topoklimatycznych w dolinie Brdy, Wisły i Kanału Bydgoskiego

Stanowisko Wysokość (m n.p.m.) Charakterystyka

Dolina BrdyI 39 Miejsce odsłonięte, podłoże piaszczyste porośnięte trawąII 58 Bór mieszany z dominacją sosny na IV terasie doliny Brdy III 70 Grąd grabowo-dębowy na zboczu E terasy sandrowejIV 81 Grąd grabowo-dębowy na terasie sandrowej

Kanał Bydgoski1 69 Zagajnik sosnowy z domieszką brzozy na terasie2 64 Skraj lasu sosnowego na skarpie dolinki erozyjnej3 55 Dno doliny przy stawach rybnych, teren otwarty4 55 Zmeliorowane łąki w dnie doliny

Dolina WisłyA 63 Park pałacowy w Ostromecku, podłoże trawiaste, wysoczyznaB 30 Świeża łąka w dnie doliny Wisły, od N i NE las liściastyC 30 Las bukowy wilgotny w dnie doliny Wisły, brzeg ED 45 Las sosnowy na wysokiej terasie Wisły, brzeg W

Wyniki1. Ogólna charakterystyka klimatyczna i bioklimatyczna regionu bydgoskiego1.1. Ogólna charakterystyka klimatu

W przebiegu rocznym najwyższymi wartościami temperatury powietrza od-znacza się lipiec i sierpień, kiedy to średnia miesięczna przekracza 18°C . Maksy-

Ryc. 1. Wartości średniej miesięcznej, maksymalnej i minimalnej temperatury powietrza w Bydgoszczy w latach 1993-2002 (wg Brkičova 2005)

Monika Bąkowska, Krzysztof Błażejczyk, Mirosław Więcław

31

malna temperatura w tym czasie kształtuje się na poziomie 23,7°C w lipcu i stopień mniej w sierpniu . Minimalna natomiast w lipcu wynosi 12,9°C, w sierpniu 12°C . Miesiącem najchłodniejszym jest grudzień ze średnią temperaturą -1,3°C, średnią maksymalną 1,2°C i średnią minimalną -3,4°C . Nieznacznie tylko cieplejszy jest styczeń, kiedy średnia maksymalna temperatura wynosi 1,6°C, minimalna -3,1°C, a średnia tego miesiąca -0,9°C (ryc . 1) .

Wilgotność względna powietrza najwyższe wartości przyjmuje jesienią i zimą, kiedy wynoszą one blisko 90% . Najniższymi wartościami tego parametru odznacza się maj . W tym miesiącu średnia wilgotność względna spada do 67% (ryc . 2) .

Ryc. 2. Średnie miesięczne wartości wilgotności względnej powietrza (f) w Bydgoszczy, w latach 1993-2002 (wg Brkičova 2005)

1.2. Charakterystyka warunków bioklimatycznych Bydgoszczy Warunki bioklimatyczne scharakteryzowano na podstawie wskaźnika tempera-

tury odczuwalnej (STI) (Błażejczyk 2004) . Wskaźnik ten ilustruje natężenie warun-

Ryc. 3. Wartości minimalne, maksymalne i średnie STI w kolejnych miesiącach roku w Bydgoszczy o godz . 12 UTC (wg Zielińska 2005)


32

ków odczuwalnych na badanym obszarze . Średnie wieloletnie wartości STI w Byd-goszczy zmieniają się od około 15°C zimą do ponad 40°C latem . Mieszczą się one więc w przedziałach odczuwalności cieplnej od „chłodno” do „ciepło” . Minimalne wartości STI zimą spadają do -10°C („zimno”), latem mają wartość nieco ponad 10°C („chłodno”) . Maksymalne wartości wskaźnika STI zimą wynoszą około 35°C, co od-powiada odczuciu „ciepło”, latem jest to wartość ponad 70°C, co oznacza odczucie „upalnie” (ryc . 3) .

Oprócz przebiegu rocznego wskaźnika temperatury odczuwalnej istotna jest również częstość różnych odczuć cieplnych . W Bydgoszczy dominują warunki od-czuwalne od „chłodno” do „ciepło” . Wyjątek stanowi okres letni, kiedy wzrasta czę-stość dni z warunkami odczuwalnymi jako „gorąco” i „bardzo gorąco” . Najczęściej w ciągu roku występują warunki określane jako „chłodno” (około 40 dni) . Dość czę-sto występują również odczucia „komfortowo” i „ciepło” – wynoszą one około 23% dni w roku (ryc . 4) .

Ryc. 4. Częstość występowania wartości temperatury odczuwalnej w różnych przedziałach odczuwalności cieplnej w Bydgoszczy o godzinie 12 UTC (wg Zielińska 2005)

2. Odrębność termiczna doliny Kanału Bydgoskiego i doliny NoteciOdrębność termiczną doliny Kanału Bydgoskiego i doliny Noteci ilustru-

je mapa odchyleń temperatury powietrza od warunków standardowych (ryc . 5) . Fragmenty doliny Noteci zajęte przez łąki i pola uprawne cechują się ujemnymi wartościami odchylenia temperatury od warunków standardowych, rzędu około -2°C . W okolicy Kanału Bydgoskiego warunki są zróżnicowane . Obszary poroś-nięte lasami mają wartości odchyleń około +3°C . Tam, gdzie przeważają tereny otwarte, większe jest oddziaływanie zbiorników wodnych leżących w dnie, powo-dując ujemne odchylenie temperatury . Wzdłuż Kanału Noteckiego, na obszarach zajętych przez pola uprawne bądź łąki, odchylenia temperatury są dodatnie, rzędu 2°C . Po południowej stronie kanału lokalnie występują miejsca cechujące się od-chyleniami ujemnymi rzędu 2-3°C (ryc . 5) .


33

Ryc. 5. Mapa odchyleń temperatury powietrza od warunków standardowych doliny Kanału Bydgoskiego i doliny Noteci

3. Warunki termiczne i wilgotnościowe doliny Brdy3.1. Warunki termiczne

Fragmenty doliny Brdy, na brzegu rzeki na podłożu piaszczystym (reprezento-wane przez stanowisko I, tab . 1), dość mocno się nagrzewają i w południe są cieplej-sze od punktu bazowego średnio o 1,2°C (tab . 2) . W dniach słonecznych i z małym zachmurzeniem uprzywilejowanie termiczne tego stanowiska było nawet większe od 2°C . Obecność zachmurzenia łagodzi kontrasty termiczne . Porośnięte lasem te-rasy rzeczne (stanowisko II) są tylko nieznacznie cieplejsze od stacji bazowej, gdyż gęste sklepienie drzew utrudnia dopływ promieniowania w ciągu dnia . Natomiast obszar terasy sandrowej porośniętej lasem liściastym (stanowiska III i IV) jest w ciągu dnia chłodniejszy od stacji bazowej . W obrębie całego badanego odcinka doliny Brdy w godzinach wieczornych obserwuje się większe wychłodzenie powie-trza niż w punkcie referencyjnym (tab . 2) .


34

Tab. 2. Odchylenie temperatury powietrza (°C) na poszczególnych stanowiskach w dolinie Brdy od stacji bazowej, znajdującej się na dachu Instytutu Geografii w Bydgoszczy (wg Przastek 2006)

Stanowiska04 .07 .2005 06 .07 .2005 08 .07 .2005 śr .

południeśr .

wieczórpołudnie wieczór południe wieczór południe wieczór

I 0,55 0,00 2,57 -0,24 0,35 -1,37 1,15 -0,54

II 0,31 -0,86 0,79 -1,50 -0,58 -1,75 0,18 -1,37

III -1,16 -1,44 0,47 -1,80 -0,62 -2,60 -0,44 -1,95

IV -1,23 -1,22 -1,15 -2,32 -1,14 -3,33 -1,17 -2,29

3.2. Warunki wilgotnościoweDolina Brdy cechuje się wyższą wilgotnością niż stacja bazowa . Na wszystkich

stanowiskach pomiarowych znacznie przekraczała ona wartości obserwowane na ulicy Mińskiej . Średnie odchylenia w dzień wahały się od +1,2% (stanowisko I) do 12,8% (stanowisko IV) . Wieczorem odchylenia były jeszcze większe niż w południe i wynosiły odpowiednio od 8,3% do 17,6% (tab . 3) .

Tab. 3. Odchylenie wilgotności względnej powietrza (%) na poszczególnych stano-wiskach w dolinie Brdy od stacji bazowej, znajdującej się na dachu Instytutu Geografii w Bydgoszczy (wg Przastek 2006)

Stanowiska04 .07 .2005 06 .07 .2005 08 .07 .2005 śr .

południeśr .


I 3,87 4,45 -0,62 11,97 0,31 8,51 1,19 8,31

II 10,50 8,80 1,98 18,12 6,60 14,51 6,36 13,81

III 11,12 9,07 4,09 19,8 8,35 18,99 7,86 15,95

IV 11,25 7,58 13,69 21,95 13,59 23,3 12,84 17,61

4. Warunki termiczne i wilgotnościowe w dolinie Kanału Bydgoskiego4.1. Warunki termiczne

Obszary zmeliorowanych łąk wzdłuż Kanału Bydgoskiego (stanowisko 4, tab . 1) są przez cały dzień chłodniejsze od punktu odniesienia o 0,6-0,7°C (tab . 4) . Jed-nak w dniach suchych, gorących i bezwietrznych temperatura może być wyższa niż w punkcie referencyjnym . Na fragmentach wyżej wyniesionych ponad dno doliny (stanowiska 1 i 2) lub o piaszczystym podłożu (stanowisko 3) temperatura powietrza jest w ciągu dnia wyższa niż w punkcie bazowym o 0,3-1,5°C . Nato-miast wieczorem całe dno doliny jest wyraźnie chłodniejsze od otoczenia, średnio o 0,6-0,9°C (tab . 4) .


3�

Tab. 4. Odchylenie temperatury powietrza (°C) na poszczególnych stanowiskach w dolinie Kanału Bydgoskiego od stacji bazowej, znajdującej się na dachu Instytutu Geografii w Bydgoszczy (wg Przastek 2006)

Stanowiska04 .07 .2005 06 .07 .2005 08 .07 .2005 śr .

południeśr .


1 1,81 -0,31 1,61 -1,32 1,12 -0,99 1,51 -0,87

2 1,20 -0,07 2,08 -0,34 -2,15 -2,05 0,38 -0,82

3 0,47 -0,27 1,38 -0,82 -1,02 -1,47 0,28 -0,85

4 1,08 -0,71 -0,41 -0,06 -2,64 -1,13 -0,66 -0,63

4.2 Warunki wilgotnościowePodobnie jak w przypadku doliny Brdy także dolina Kanału Bydgoskiego jest zde-

cydowanie wilgotniejsza od terenów ją otaczających . W zależności od pory dnia oraz wyniesienia ponad dno doliny i rodzaju podłoża odchylenia wilgotności względnej powietrza wynoszą od 1,75% do prawie 29% (tab . 5) .

Tab. 5. Odchylenie wilgotności względnej powietrza (%) na poszczególnych stanowi-skach w dolinie Kanału Bydgoskiego od stacji bazowej, znajdującej się na dachu Instytutu Geografii w Bydgoszczy (wg Przastek 2006)

05 .07 .2005 07 .07 .2005 09 .07 .2005 śr . południe, wieczórśr . południe, wieczór śr . południe, wieczór śr . południe, wieczór

1 2,26 7,00 1,75 3,67

2 6,28 13,35 11,26 10,30

3 20,28 24,29 28,90 24,49

4 5,54 20,88 8,12 11,50

5. Warunki termiczno-wilgotnościowe doliny Wisły5.1 Warunki termiczne

Na wartości temperatury powietrza w różnych fragmentach doliny Wisły wyraź-nie wpływa wyniesienie ponad jej dno, rodzaj podłoża oraz rodzaj szaty roślinnej . Na obszarach wyniesionych wysoko ponad dno i pokrytych roślinnością parkową temperatura w ciągu dnia jest średnio o 2°C wyższa niż w punkcie referencyjnym (tab . 6) . Na zachodnim, wysokim brzegu rzeki, porośniętym lasem odchylenia tem-peratury są także dodatnie, ale już tylko o około 0,5°C . W samym dnie doliny, na otwartych przestrzeniach łąk w otoczeniu lasów, hamujących ruch powietrza, tem-peratura jest także dniem wyższa niż w punkcie referencyjnym . Jedynie w wilgot-nych lasach w dnie doliny jest wyraźnie chłodniej . Wieczorem natomiast cały obszar doliny jest chłodniejszy od punktu referencyjnego (tab . 6) .


36

Tab. 6. Odchylenie temperatury powietrza (°C) na poszczególnych stanowiskach w dolinie Wisły od stacji bazowej, znajdującej się na dachu Instytutu Geografii w Bydgoszczy (wg Kaczmarkiewicz 2006)

05 .07 .2005 07 .07 .2005 09 .07 .2005 śr . południe

śr . wieczórpołudnie wieczór południe wieczór południe wieczór

A 1,12 -1,52 2,92 -2,10 2,50 -0,24 2,18 -1,29

B 0,65 -1,99 0,94 -2,79 0,09 -1,96 0,56 -2,25

C 0,25 -2,54 -0,17 -3,02 -0,47 -2,83 -0,13 -2,80

D -0,17 -1,44 1,11 -3,61 0,46 -0,67 0,47 -1,91

5.2 Warunki wilgotnościowe Największą wilgotnością w dolinie Wisły cechują się lasy liściaste leżące na ta-

rasie nadzalewowym w pobliżu koryta rzeki (stanowisko C, tab . 1) . Na otwartych łąkach oraz w lasach sosnowych wilgotność względna jest także o kilka procent wyż-sza niż na stanowisku referencyjnym . Natomiast warunki wilgotnościowe najbar-dziej zbliżone do panujących na stacji IG obserwuje się w obrębie lasów i zadrzewień porastających strefę wysoczyznową (stanowisko A) (tab . 7) .

Tab. 7. Odchylenie wilgotności względnej powietrza (%) na poszczególnych stanowi-skach od stacji bazowej znajdującej się na dachu Instytutu Geografii w Bydgosz-czy (wg Kaczmarkiewicz 2006)

Stanowiska05 .07 .2005 07 .07 .2005 09 .07 .2005

śr . południe, wieczórśr . południe,

wieczórśr . południe,

wieczórśr . południe,

wieczór

A 2,26 7,00 1,75 3,67

B 6,28 13,35 11,26 10,30

C 20,28 24,29 28,90 24,49

D 5,54 20,88 8,12 11,50

PodsumowanieOgólne cechy klimatu i bioklimatu regionu bydgoskiego są typowe dla obszaru

Nizin Środkowopolskich . Obserwuje się natomiast bardzo wyraźne zróżnicowanie warunków klimatu lokalnego, zwłaszcza temperatury i wilgotności powietrza, w ob-rębie badanego terenu . Są one spowodowane miejscowymi właściwościami środowi-ska doliny Wisły i Brdy oraz Kanału Bydgoskiego . Stwarza to dogodne warunki do korzystania z różnorodnych form wypoczynku podczas różnych warunków pogo-dowych panujących w regionie .


LiteraturaBłażejczyk K ., 2001 . Koncepcja przeglądowej mapy topoklimatycznej Polski, [w:]

M . Kuchcik (red .), Współczesne badania topoklimatyczne, Dokum . Geogr ., 23, Warszawa, s . 131 .

Błażejczyk K ., 2004 . Bioklimatyczne uwarunkowania rekreacji i turystyki w Polsce, Pra-ce Geogr ., 192, IGiPZ PAN, Warszawa .

Brkičova D ., 2005 . Klimat Bydgoszczy u schyłku XX wieku, IG UKW, Praca magister-ska (maszynopis) .

Kaczmarkiewicz A ., 2006 . Przestrzenne zróżnicowanie topoklimatu południowego obrzeża zespołu parków krajobrazowych – chełmińskiego i doliny dolnej Wisły, IG UKW, Praca magisterska (maszynopis) .

Przastek S ., 2006 . Zróżnicowanie topoklimatyczne zachodnich obrzeży Bydgoszczy, IG UKW, Praca magisterska (maszynopis) .

Zielińska M ., 2005 . Warunki bioklimatyczne Bydgoszczy, IG UKW, Praca magisterska (maszynopis) .


38

Ewa Krasicka-KorczyńskaUniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy, Katedra Botaniki i EkologiiBadania sfinansowano z grantu KBN Nr 2 P04G 012 30

Flora łąk w dolinie Kanału BydgoskiegoThe meadows flora of the Bydgoszcz Canal Valley

Słowa kluczowe: flora roślin naczyniowych, łąki, różnorodność biologiczna, Kanał Bydgoski .Key words: Vascular plants flora, meadows, biodiversity, the Bydgoszcz Canal .

ZARYS TREŚCI . W artykule przedstawiono stan flory roślin naczyniowych łąk w dolinie Kanału Bydgoskiego, w Minikowie i Ślesinie . Ogółem stwierdzono 202 gatunki roślin naczyniowych . Wśród nich 10 gatunków rzadkich, chronionych i zagrożonych, w skali kraju lub regionu . Z gatunków objętych ochroną prawną występuje pojedynczo, w nielicznych populacjach Dactylorhiza incarnata oraz Ostericum palustre, który tworzy bardzo obfite populacje na licznych stanowi-skach . Z gatunków rzadkich regionalnie występują: Arabis planisiliqua, Valeria-na dioica, Calamagrostis stricta, Lathyrus palustris, Carex disticha, Carex lepi-docarpa, Radiola linoides i Senecio aquaticus ssp . aquaticus. Wśród pozostałych najliczniejszą grupę stanowią gatunki z Molinio-Arrhenatheretea (84 gatunki) charakterystyczne dla siedlisk świeżych jak np: Festuca rubra, F. pratensis, Poa pratensis, P. trivialis, Galium mollugo, Achillea millefolium, Taraxacum officinale, Trifolium repens, Holcus lanatus i Arrhenatherum elatius. Z gatunków muraw za-lewowych Agropyro-Rumicion crispi najwyższe pokrycie osiągają: Agrostis stolo-nifera, Ranunculus repens, Festuca arundinacea i Potentilla anserina. Z Calthion, Molinion i Filipendulion 34 gatunki . Najliczniejsze z nich to: Equisetum palustre, Ostericum palustre, Deschampsia ceaspitosa i Lythrum salicaria . Z Phragmitetea najwyższe pokrycie osiągają: Carex acutiformis, C. gracilis, C. disticha, Phalaris arundinacea i Eleocharis palustris. Wysokie pokrycie osiąga Carex nigra.

ABSTRACT . In the article a state of the flora of vascular plants of meadows in the valley of the Bydgoszcz Canal was introduced . With the whole 202 species of vascular plants were stated . Amongst them 10 are rare, protected, endangered in the scale of country or region . From species provided with the law protection Dactylorhiza incarnata appears in small populations, but Ostericum palustre is creating very abundant patches in many locations . From rare plants in the region they are appearing: Arabis planisiliqua, Valeriana dioica, Calamagrostis stricta, Lathyrus palustris, Carex disticha, Carex lepidocarpa, Radiola linoides and Sene-cio aquaticus ssp. aquaticus. In the flora to the most abundant group belong plants

3�

Flora łąk w dolinie Kanału Bydgoskiego

of Molinio-Arrhenatheretea class (84 species), for instance: Festuca rubra, F. pra-tensis, Poa pratensis, P. trivialis, Galium mollugo, Achillea millefolium, Taraxacum officinale, Trifolium repens, Holcus lanatus, Arrhenatherum elatius . From species of flooded grasses (Agropyro-Rumicion crispi) the highest cover reaching: Agrostis stolonifera, Ranunculus repens, Festuca arundinacea and Potentilla anserine . From Calthion, Molinion and Filipendulion 34 species were stated . Most frequent from them are: Equisetum palustre, Ostericum palustre, Deschampsia ceaspitosa and Lythrum salicaria . From Phragmitetea they are reaching the highest cover: Carex acutiformis, C. gracilis, C. disticha, Phalaris arundinacea and Eleocharis palustris. The high cover coefficient is also achieving Carex nigra .

WstępWiększość użytków łąkowych powstała i utrzymuje się dzięki tradycji i potrzebie

ich eksploatacji na cele rolnicze . Od czasu, gdy w agrotechnice łąkowej wprowadzo-no powszechne nawożenie mineralne, a jednocześnie wprowadzono podsiew runi łąkowej pastewnymi mieszankami traw, nastąpiły znaczące zmiany flory łąkowej . Zjawisko ustępowania wielu gatunków roślin było spotęgowane prowadzonymi pracami melioracyjnymi, które zmierzały najczęściej do odwodnienia terenów . Za-nikają głównie gatunki stenotopowe, na korzyść gatunków nitrofilnych . Na terenie całego kraju obserwuje się zanikanie gatunków i zbiorowisk łąk naturalnych (Brzeg, Wojterska 1996; Grynia, Kryszak 1997; Kucharski 1999; Ratyńska 2003; Krasicka-Korczyńska, Rutkowski 2005; Chmiel 2006) . Również preferowany obecnie w rol-nictwie zbiór runi łąkowej na sianokiszonki ogranicza, a czasami wręcz uniemożli-wia wytwarzanie się i osypywanie się diaspor generatywnych (Krasicka-Korczyńska 2007b), co w dłuższych przedziałach czasowych może doprowadzić do zaniku wielu gatunków roślin, bądź znacznie ograniczyć wielkość ich populacji . Bardzo niepoko-jącym zjawiskiem jest coraz częściej stosowane herbicydowe niszczenie darni łąko-wej (Łyszczarz, Łuniewski 2006) przed zastosowaniem podsiewu, co prawdopodob-nie jeszcze bardziej pogłębi niekorzystne dla ochrony różnorodności biologicznej przemiany flory łąk . Mimo to w wielu regionach kraju zachowały się fragmenty cen-nych przyrodniczo obszarów (Michalska-Hejduk 2004) .

Łąki w Minikowie i Ślesinie, w Dolinie Kanału Bydgoskiego, położone są na gru-bej, 6 do 9 metrowej warstwie torfów . Powstały one na skutek zamulenia i zarośnię-cia jeziora (Roguski 1961) . W środkowej części doliny torfy mają charakter mszysty i turzycowo-mszysty . Jedynie na pobrzeżach doliny mają charakter turzycowy i tu-rzycowo-trzcinowy .

W roku 2004 wprowadzono w Polsce pierwsze programy rolnośrodowiskowe, mające na celu ochronę różnorodności biologicznej na obszarach rolniczych (Rozporządzenie… 2004, Dz .U . Nr 174) . Pakiety programów kierowane są, między innymi, do różnych ty-pów łąk i różnią się głównie terminami koszenia, mającymi sprzyjać zachowaniu popu-lacji ptaków i gatunków roślin łąkowych . W Minikowie i Ślesinie w 2005 roku włączono do pakietów rolnośrodowiskowych około 400 ha najmniej produktywnych łąk .

Celem badań było określenie bogactwa gatunkowego runi łąkowej na łąkach ob-jętych programem rolnośrodowiskowym PO1b .

40

Teren i metody badańBadania przeprowadzono na łąkach wilgotnych, dwukośnych, zlokalizowanych

w Minikowie i Ślesinie (ryc . 1), położonych w obrębie mikroregionu Doliny Kanału Bydgoskiego, który jest częścią mezoregionu Kotliny Toruńskiej (Kondracki 2000) .

Ryc. 1. Położenie terenu badań

Inwentaryzację szaty roślinnej przeprowadzono metodą zdjęć fitosocjologicz-nych i spisów florystycznych Braun-Blanqueta (Pawłowski 1972) . W roku 2006 i 2007 wykonano 239 zdjęć fitosocjologicznych . Florę uzupełniono o gatunki nieuwzględ-nione w zdjęciach . Współczynnik pokrycia, stałość i udział grupowy poszczegól-nych jednostek syntaksonomicznych obliczono zgodnie z B . Pawłowskim (1972) dla gatunków roślin ujętych w zdjęciach fitosocjologicznych . Wartość współczynnika pokrycia zaokrąglono do liczb całkowitych . Formy życiowe podano według Raun-kiaera za K . Zarzyckim i in . (2002) .

Kategorie zagrożenia podano za „Polską czerwoną księgą roślin” (Kaźmiercza-kowa, Zarzycki 2001; Żukowski, Jackowiak 1995 i Rutkowski 1997) . Gatunki objęte ochroną prawną wydzielono na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 (Dz .U . Nr 168) . Nazewnictwo roślin naczyniowych przyjęto według „Flowering plants and pteridophytes of Poland . A checklist” (Mirek i in . 2002) . Jednostki systematyczne wydzielono na podstawie opracowania J . Matusz-kiewicza (2005) .

Wyniki Na badanym obszarze ogółem stwierdzono 202 gatunki i mieszańce roślin

naczyniowych (tab . 1) . Wśród nich jest 10 gatunków rzadkich, chronionych i za-grożonych, w skali kraju lub regionu, co stanowi 4,95% analizowanej f lory . Tylko dwa z nich objęte są ochroną prawną Ostericum palustre i Dactylorhiza incarna-ta . Pozostałe należą do rzadkich regionalnie: Arabis planisiliqua, Valeriana dio-ica, Calamagrostis stricta, Lathyrus palustris, Carex disticha, Carex lepidocarpa, Radiola linoides i Senecio aquaticus ssp. aquaticus . Wśród pozostałych najlicz-niejszą grupę stanowią gatunki z Molinio-Arrhenatheretea (ryc . 2) . W sumie tę

Ewa Krasicka-Korczyńska

41

klasę roślin reprezentują 84 gatunki . Z Molinio-Arrhenatheretea najliczniejszą grupę stanowią gatunki charakterystyczne dla siedlisk świeżych: Festuca rub-ra, F. pratensis, Poa pratensis, P. trivialis, Galium mollugo, Achillea millefolium, Taraxacum officinale, Trifolium repens, Holcus lanatus i Arrhenatherum elatius . Z gatunków muraw zalewowych Agropyro-Rumicion crispi najwyższe pokrycie osiągają: Agrostis stolonifera, Ranunculus repens, Festuca arundinacea i Poten-tilla anserina . Stwierdzono 34 gatunki siedlisk wilgotnych z Calthion, Molinion

Ryc. 3. Udział grupowy (G) gatunków należących do różnych form życiowych

Ryc. 2. Udział we florze gatunków charakterystycznych dla poszczególnych klas zbiorowisk roślinnych


42

i Filipendulion . Najliczniejsze z nich to: Equisetum palustre, Ostericum palustre, Deschampsia ceaspitosa i Lythrum salicaria . Z Phragmitetea najwyższe pokrycie osiągają: Carex acutiformis, C. gracilis, C. disticha, Phalaris arundinacea i Ele-ocharis palustris . Drugi co do wielkości współczynnik pokrycia osiąga Carex ni-gra . Pozostałe gatunki wykazują mniejsze pokrycie . Zaznacza się też duży udział gatunków z Phragmitetea i Artemisietea .

W runi łąkowej przeważają hemikryptofity (80,3%) i geofity (12,9%) . Jedynie w płatach przesuszonych i zaburzonych pojawiają się nielicznie gatunki terofitów (1,5%) i fanerofitów (0,3%) (ryc . 3) .

Z dwóch gatunków objętych ochroną prawną stwierdzono około 200 okazów Da-ctylorhiza incarnata, natomiast Ostericum palustre występuje na badanych łąkach bardzo często, osiągając wysoki współczynnik pokrycia 339 i III klasę stałości .

Podsumowanie wynikówSiedliska użytków łąkowych są szczególnymi ostojami rzadkich gatunków

roślin . Z badań J . Chmiela (2006) wynika, że ekosystemy łąk i pastwisk cechuje wysokie ogólne bogactwo roślin . Autor stwierdził na tych siedliskach w Wielko-polsce 743 gatunki roślin . H . Ratyńska (2003) stwierdza w zlewni rzeki Głównej (Wielkopolska) 312 gatunków roślin w obrębie wilgotnych użytków zielonych, z czego 27 zagrożonych lokalnie . Na łąkach środkowej Polski, w ciągu ostatnich 30 lat stwierdzono 486 gatunków roślin naczyniowych (Kucharski 1999) . Flora ro-ślin naczyniowych użytków zielonych Polski została oszacowana na 350 gatunków (Stańko-Bródkowa 1989) . R . Łyszczarz i R . Dembek (2006) w I odroście runi łąko-wej, w Minikowie stwierdzili 70 gatunków roślin naczyniowych . Na tym tle flora wilgotnych łąk Minikowa i Ślesina wydaje się dość bogata, tym bardziej, że ogra-nicza się do niewielkiej powierzchni . Niezwykłą osobliwością tych łąk jest liczne występowanie Ostericum palustre, gatunku priorytetowego dla Unii Europejskiej, który wymaga ochrony w formie wyznaczania obszarów NATURA 2000 (Rozpo-rządzenie … 2005, Dz .U . Nr 94) . Osiąga on tu wysokie pokrycie, w niektórych płatach, nawet kilkuhektarowych, do 50% . Jest to gatunek o zasięgu euroazjaty-cko-kontynentalnym, który w Polsce osiąga zachodnią granicę zasięgu (Meusel i in . 1978) . W Polsce podawany jest głównie z Małopolski, Podlasia, Mazowsza, Kujaw i Wielkopolski (Bróż i in . 2002; Krasicka-Korczyńska, Rutkowski 2005; Krasicka-Korczyńska 2007a; Stasiewska, Załuski 2004; Zając, Zając 2001; Zału-ski 2004) . Wydaje się, że łąki w Minikowie i Ślesinie są jednym z najbogatszych jego stanowisk w obrębie regionu kujawsko-pomorskiego . Głównymi zagrożenia-mi dla tego gatunku są zmiany siedliskowe spowodowane osuszaniem obszarów dolin rzecznych i zmiana tradycyjnej agrotechniki łąkarskiej . Obserwacje flory na łąkach objętych programem rolnośrodowiskowym trwają tylko 2 lata, co nie pozwala na zaobserwowanie zmian we florze roślin . Konieczne jest zatem konty-nuowanie badań w celu oceny roli programów rolnośrodowiskowych w ochronie różnorodności biologicznej na użytkach łąkowych .


43

Tab. 1. Flora łąk doliny Kanału Bydgoskiego

Nazwa gatunkowa (łacińska)Species

Nazwa gatunkowa (polska)Takson

Pokr

ycie

Cov

erag

e

Stał

ość

Con

stan

cy

Achillea millefolium Krwawnik pospolity 154 IVAgrostis canina Mietlica psia 0 IAgrostis capillaris Mietlica pospolita 44 IAgrostis gigantea Mietlica olbrzymia 58 IAgrostis stolonifera Mietlica rozłogowa 805 IIIAlopecurus geniculatus Wyczyniec kolankowy 31 IAlopecurus pratensis Wyczyniec łąkowy 14 IAngelica sylvestris Dzięgiel leśny 19 IIAnthriscus sylvestris Trybula leśna 40 IApera spica-venti Miotła zbożowa 0 IArabis planisiliqua Gęsiówka Gerarda 0 IArrhenatherum elatius Rajgras wyniosły 107 IArtemisia vulgaris Bylica pospolita 0 IBellis perennis Stokrotka pospolita 1 IBrassica napus subsp. napus Rzepak 0 IBromus inermis Stokłosa bezostna 0 ICalamagrostis stricta Trzcinnik prosty 1 ICaltha palustris Knieć błotna 2 ICapsella bursa-pastoris Tasznik pospolity 0 ICardamine amara Rzeżucha gorzka 0 ICardamine hirsuta Rzeżucha włochata 0 ICardaminopsis arenosa Rzeżusznik piaskowy 105 IICarduus acanthoides Oset nastroszony 1 ICarduus crispus Oset kędzierzawy 4 ICarex acutiformis Turzyca błotna 632 IICarex appropinquata Turzyca tunikowa 27 ICarex cespitosa Turzyca darniowa 0 ICarex cuprina Turzyca niby-lisia 0 ICarex disticha Turzyca dwustronna 349 ICarex echinata Turzyca gwiazdkowata 0 ICarex flava Turzyca żółta 58 ICarex gracilis Turzyca zaostrzona 595 ICarex hirta Turzyca owłosiona 331 IIICarex lepidocarpa Turzyca łuszczkowata 1 ICarex nigra Turzyca pospolita 953 IIICarex panicea Turzyca prosowata 33 ICarex paniculata Turzyca prosowa 37 I


44

Carex pseudocyperus Turzyca nibyciborowata 1 ICarex distans Turzyca odległokłosa 0 ICarex riparia Turzyca brzegowa 0 ICarex rostrata Turzyca dzióbkowata 34 ICarex serotina Turzyca Oedera 1 ICarex vesicaria Turzyca pęcherzykowata 100 ICarex flacca Turzyca sina 0 ICarex vulpina Turzyca lisia 0 ICarum carvi Kminek zwyczajny 0 ICentaurea jacea Chaber łąkowy 0 ICerastium arvense Rogownica polna 0 ICerastium holosteoides Rogownica pospolita 36 IIIChenopodium rubrum Komosa czerwonawa 1 ICirsium arvense Ostrożeń polny 12 ICirsium oleraceum Ostrożeń warzywny 285 IVCirsium palustre Ostrożeń błotny 13 ICirsium vulgare Ostrożeń lancetowaty 0 ICrepis paludosa Pępawa błotna 0 IDactylis glomerata Kupkówka pospolita 11 IDactylorhiza incarnata Kukułka krwista 0 IDaucus carota Marchew zwyczajna 0 IDeschampsia caespitosa Śmiałek darniowy 223 IVEleocharis acicularis Ponikło igłowate 2 IEleocharis palustris Ponikło błotne 197 IElymus repens Perz właściwy 66 IEpilobium ciliatum Wierzbownica gruczołowata 1 IEpilobium hirsutum Wierzbownica kosmata 1 IEpilobium palustre Wierzbownica błotna 16 IIEpilobium parviflorum Wierzbownica drobnokwiatowa 11 IEquisetum arvense Skrzyp polny 0 IEquisetum fluviatile Skrzyb bagienny 5 IEquisetum palustre Skrzyp błotny 403 IIEquisetum pratense Skrzyp łąkowy 2 IEupatorium cannabinum Sadziec konopisty 8 IFestuca arundinacea Kostrzewa trzcinowa 163 IIIFestuca pratensis Kostrzewa łąkowa 404 IVFestuca rubra Kostrzewa czerwona 1203 IVFicaria verna Ziarnopłon wiosenny 0 IFilipendula ulmaria Wiązówka błotna 37 IIGaleopsis tetrahit Poziewnik szorstki 0 IGalium album Przytulia biała 22 I

cd. tabeli 1


4�

Galium aparine Przytulia czepna 18 IGalium mollugo Przytulia pospolita 280 IVGalium palustre Przytulia błotna 17 IGalium verum Przytulia właściwa 3 IGeranium palustre Bodziszek błotny 0 IGeranium pratense Bodziszek łąkowy 1 IGeum rivale Kuklik zwisły 2 IGeum urbanum Kuklik pospolity 0 IGlechoma hederacea Bluszczyk kurdybanek 41 IIIGlyceria fluitans Manna jadalna 3 IGlyceria maxima Manna mielec 24 IGlyceria nemoralis Manna gajowa 0 IGlyceria notata Manna fałdowana 0 IHeracleum sibiricum Barszcz syberyjski 97 IIIHeracleum sosnowskyi Barszcz Sosnowskiego 0 IHolcus lanatus Kłosówka wełnista 171 IIIHolcus mollis Kłosówka miękka 16 IHydrocotyle vulgaris Wąkrota zwyczajna 53 IHypericum maculatum Dziurawiec czteroboczny 0 IHypericum perforatum Dziurawiec zwyczajny 0 IHypericum tetrapterum Dziurawiec skrzydełkowaty 6 IInula britannica Oman łąkowy 2 IJuncus articulatus Sit członowaty 113 IIJuncus bufonius Sit dwudzielny 0 IJuncus compressus Sit ściśniony 3 IJuncus conglomeratus Sit skupiony 1 IJuncus inflexus Sit rozpierzchły 0 ILamium album Jasnota biała 1 ILamium purpureum Jasnota purpurowa 1 ILathyrus palustris Groszek błotny 5 ILathyrus pratensis Groszek łąkowy 3 ILeontodon autumnalis Brodawnik jesienny 10 ILolium multiflorum Życica wielokwiatowa 2 ILolium perenne Życica trwała 37 ILotus corniculatus Komonica zwyczajna 0 ILotus uliginosus Komonica błotna 19 ILychnis flos-cuculi Firletka poszarpana 88 IILycopus europaeus Karbieniec pospolity 2 ILysimachia nummularia Tojeść rozesłana 0 ILysimachia vulgaris Tojeść pospolita 34 ILythrum salicaria Krwawnica pospolita 55 III

cd. tabeli 1


46

Medicago lupulina Lucerna nerkowata 17 IIMentha aquatica Mięta nadwodna 37 IMentha arvensis Mięta polna 95 IIMentha xverticillata Mięta okręgowa 177 IIMolinia arundinacea Trzęślica trzcinowata 0 IMolinia caerulea Trzęślica modra 0 IMyosotis arvensis Niezapominajka polna 0 IMyosotis palustris Niezapominajka błotna 2 IOdontites serotina Zagorzałek późny 42 IOstericum palustre Starodub łąkowy 339 IIIPhalaris arundinacea Mozga trzcinowatz 376 IIIPhleum pratense Tymotka łąkowa 12 IPhragmites australis Trzcina pospolita 3 IPimpinella major Biedrzeniec wielki 14 IPlantago intermedia Babka wielonasienna 0 IPlantago lanceolata Babka lancetowata 11 IPlantago major Babka zwyczajna 45 IIIPlantago media Babka średnia 0 IPoa annua Wiechlina roczna 0 IPoa palustris Wiechlina błotna 15 IPoa pratensis Wiechlina łąkowa 719 IVPoa trivialis Wiechlina zwyczajna 479 IVPolygonum amphibium f. terrestre Rdest ziemnowodny forma lądowa 17 IIPolygonum bistorta Rdest wężownik 4 IPolygonum hydropiper Rdest ostrogorzki 0 IPolygonum lapathifolium subsp. pallidum

Rdest szczawiolistny gruczołkowaty 0 I

Polygonum lapathifolium subsp. lapathifolium Rdest szczawiolistny typowy 1 I

Polygonum persicaria Rdest plamisty 0 IPotentilla anserina Pięciornik gęsi 132 IIIPotentilla reptans Pięciornik rozłogowy 7 IPrunella vulgaris Głowienka pospolita 19 IPrunella grandiflora Głowienka wielokwiatowaRadiola linoides Lenek stoziarn 0 IRanunculus acris Jaskier ostry 112 IVRanunculus repens Jaskier rozłogowy 538 VRanunculus sceleratus Jaskier jadowity 0 IRanunculus flamulla Jaskier płomiennikRanunculus lingua Jaskier wielkiRhamnus cathartica Szakłak pospolity 0 I

cd. tabeli 1


4�

Rhinanthus serotinus Szelężnik większy 1 IRorippa sylvestris Rzepicha leśna 3 IRumex crispus Szczaw kędzierzawy 13 IIRumex hydrolapathum Szczaw lancetowaty 0 IRumex obtusifolius Szczaw tępolistny 0 IRumex thyrsiflorus Szczaw rozpierzchły 62 IIRumex acetosa Szczaw zwyczajny 12 ISagina nodosa Karmnik kolankowaty 24 ISagina procumbens Karmnik rozesłany 0 ISalix cinerea Wierzba szara 3 ISalix pentandra Wierzba pięciopręcikowa 0 ISchoenoplectus tabernaemontani Oczeret Tabernemontana 9 IScirpus sylvaticus Sitowie leśne 119 IScrophularia umbrosa Trędownik skrzydlaty 0 IScutellaria galericulata Tarczyca pospolita 4 ISecale cereale Żyto zwyczajne 0 IMelandrium album Bniec biały 0 ISilene vulgaris Lepnica rozdęta 10 ISolanum dulcamara Psianka słodkogórz 0 ISonchus arvensis Mlecz polny 56 IISonchus oleraceus Mlecz zwyczajny 1 IStachys palustris Czyściec błotny 0 IStellaria graminea Gwiazdnica trawiasta 0 IStellaria media Gwiazdnica pospolita 1 IStellaria palustris Gwiazdnica błotna 0 ISymphytum officinale Żywokost lekarski 3 ITaraxacum officinale Mniszek pospolity 170 IIIThlaspi arvense Tobołki polne 0 ITrifolium campestre Koniczyna polna 0 ITrifolium fragiferum Koniczyna rozdęta 0 ITrifolium hybridum Koniczyna białoróżowa 8 ITrifolium pratense Koniczyna łąkowa 20 ITrifolium repens Koniczyna biała 176 IIITriglochin palustre Świbka błotna 35 ITussilago farfara Podbiał pospolity 28 ITypha latifolia Pałka szerokolistna 0 IUrtica dioica Pokrzywa zwyczajna 119 IIValeriana dioica Kozłek dwupienny 0 IValeriana officinalis Kozłek lekarski 9 IVeronica anagallis-aquatica Przetacznik bobownik 0 IVeronica arvensis Przetacznik polny 0 I

cd. tabeli 1


48

Veronica chamaedrys Przetacznik ożankowy 1 IVeronica longifolia Przetacznik długolistny 0 IVeronica serpyllifolia Przetacznik macierzankowy 0 IVicia cracca Wyka ptasia 15 IxFestulolium adscendens Kostrzyca łukowata 0 I

LiteraturaBróż E ., Nobis M ., Piwowarczyk R ., 2002 . Nowe stanowisko Ostericum palustre (Um-

belliferae) na Przedgórzu Iłżeckim (Wyżyna Małopolska), Fragm . Flor . Geobot . Po-lonica, 9, s . 379-380 .

Brzeg A ., Wojterska M ., 1996 . Przegląd systematyczny zbiorowisk roślinnych Wielko-polski wraz z oceną stopnia ich zagrożenia, Bad . Fizjogr . Pol . Zach ., B 45, s . 7-40 .

Chmiel J ., 2006 . Zróżnicowanie przestrzenne flory jako podstawa ochrony przyrody w krajobrazie rolniczym, Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM w Poznaniu, Bo-gucki Wyd . Nauk ., Poznań, ss . 250 .

Grynia M, Kryszak A ., 1997 . The occurrence and diversity of grass species in plant com-munities of the Molinio-Arrhenatheretea class in the Wielkopolska region (Poland), Fragm . Flor . Geobot ., 42 (2), s . 311-325 .

Kaźmierczakowa R ., Zarzycki K ., 2001 . Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering plants, Polish Academy of Sciences, W . Szafer Institute of Botany, Institute of Nature Conserwation, Cracow, ss . 664 .

Kondracki J ., 2000 . Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa, ss . 441 .Krasicka-Korczyńska E ., 2007a . Share of Ostericum palustre Beesser in biochores of

agro-environmental programme PO1b meadows, [w:] A . Popiela, S . Porembski, A . Wieczorek (red .), Flora vegetation and landscape of Pomerania, Uniwersytet Szczeciński, 1st International Symposium, Szczecin 6-8 September 2007 .

Krasicka-Korczyńska E ., 2007b . Kwitnienie i owocowanie Ostericum palustre Beesser w warunkach programu rolnośrodowiskowego [w:] Biologia kwitnienia roślin i aler-gie pyłkowe, Katedra Botaniki Akademii Rolniczej w Lublinie, Streszczenia, Lub-lin, 8-9 listopada 2007 .

Krasicka-Korczyńska E ., Rutkowski L ., 2005 . Biodiversity of Molinia meadows in Fo-lusz near Szubin [w:] K . Czyżewska and J . Hereźniak (red .), Biodiversity in Relation to Vegetation Zones in Europe, University of Łódź Publishing House, p . 97-107, 2005 .

Kucharski L ., 1999 . Szata roślinna łąk Polski Środkowej i jej zmiany w XX stuleciu, Ss . 167, Wyd . Uniw . Łódzkiego, Łódź .

Łyszczarz R ., Dembek R ., 2006 . Skład botaniczny i potencjał produkcyjny ekstensywnie użytkowanych trwałych łąk w dolinie Kanału Bydgoskiego, [w:] J . Tarasiuk, J . Kęp-czyński (red .), Człowiek i środowisko przyrodnicze Pomorza Zachodniego, tom I, s . 191-200 .

cd. tabeli 1


4�

Łyszczarz R ., Łuniewski M ., 2006 . Możliwości odtworzenia potencjału produkcyjnego ekstensywnie użytkowanych trwałych łąk w dolinie Kanału Bydgoskiego, [w:] J . Ta-rasiuk, J . Kępczyński (red .), Człowiek i środowisko przyrodnicze Pomorza Zachod-niego, t . I, s . 183-190 .

Matuszkiewicz W ., 2005 . Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, PWN, Warszawa, ss . 537 .

Meusel H . i inni 1978 . Verleichende Chorologie der Zentraleuropäischem Flora, 2, Kar-ten . G ., Fischer Verl ., Jena .

Michalska-Hejduk D ., 2004 . Najcenniejsze przyrodniczo obszary łąk i turzycowisk za-chodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego oraz propozycje ich ochrony, Par-ki Nar . Rez . Przyr ., 23 (2), s . 203-218 .

Mirek Z ., Piękoś-Mirkowa H, Zając A ., Zając M ., 2002 . Flowering plants and pterido-phytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski, [w:] Z . Mi-rek (red .), Biodiversity of Poland. Różnorodność biologiczna Polski, Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, ss . 442 .

Pawłowski B . 1972 . Skład i budowa zbiorowisk roślinnych oraz metody ich badania [w:] W . Szafer, K . Zarzycki (red .), Szata roślinna Polski, t . 2, PWN, Warszawa, s . 229-263 .

Ratyńska H ., 2003 . Szata roślinna jako wyraz antropogenicznych przekształceń krajo-brazu na przykładzie zlewni rzeki Głównej (Środkowa Wielkopolska), Wyd . Akad . Bydg . im . K . Wielkiego, Bydgoszcz, ss . 392 .

Roguski W ., 1961 . Zagospodarowanie łąk w dolinie Kanału Bydgoskiego w świetle badań i doświadczeń przeprowadzonych w latach 1948-1952, Rocz . Nauk Rol ., 74-F-4, s . 581-672 .

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk roślin i zwierząt wymagających ochrony w formie wyznaczania obszarów NATURA 2000, Dz .U . Nr 94 poz . 795 z dnia 16 maja 2005 .

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną, Dz . U . Nr 168 poz . 1764 z dnia 09 lipca 2004, zał . 3 .

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 lipca 2004 r. w sprawie Szczegółowych wa-runków udzielania pomocy finansowej na wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowi-skowych i poprawy dobrostanu zwierząt objętej planem rozwoju obszarów wiejskich, Dz .U . Nr 174 poz . 1809 z dnia 20 lipca 2004 .

Rutkowski L ., 1997 . II Rośliny naczyniowe – Tracheophyta, [w:] Czerwona lista roślin i zwierząt ginących i zagrożonych w regionie Kujawsko-Pomorskim, Acta Univ . Ni-col . Copernici, Biologia, 53 supl ., Nauki Mat .-Przyr ., 98, s . 5-19 .

Stańko-Bródkowa B ., 1989 . Struktura, stabilność i degradacja zbiorowisk roślinnych łąk i pastwisk, Wyd . SGGW-AR, Warszawa, s . 1-102 .

Stasiewska K ., Załuski T ., 2004 . Udział Ostericum palustre w zbiorowiskach roślinnych na obszarze Pałuk i północnych Kujaw, [w:] E . Jendrzejczak (red .), Przyroda Polski w europejskim dziedzictwie dóbr natury, 53 Zjazd PTB, PTB, Bydgoszcz, s . 94 .


Zając A ., Zając M . (red .), 2001 . Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków, 715 ss .

Załuski T ., 2004 . Ostericum palustre Besler, starodub łąkowy, [w:] B . Sudnik-Wójci-kowska, H . Werblan-Jakubiec (red .), Gatunki roślin. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – poradnik metodyczny, tom 9, Ministerstwo Środowiska, s . 160-163 .

Zarzycki K ., Trzcińska-Tacik H ., Różański W ., Szeląg Z ., Wołek J ., Korzeniak U ., 2002 . Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski, W . Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, ss . 183 .

Żukowski W ., Jackowiak B .(red .), 1995 . Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomo-rza Zachodniego i Wielkopolski, Prace Zakł . Takson . Roślin UAM w Poznaniu, 3, Bogucki Wyd . Nauk . Poznań, ss . 141 .


�1

Piotr IndykiewiczUniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy, Katedra Zoologii

Ptaki Doliny Noteci i Kanału Bydgoskiego – problem czy szansa w rozwoju regionu?

Birds of Valleys of the Noteć River and the Bydgoszcz Channel – a problem or a chance for the regional development?

Słowa kluczowe: ptaki, dolina Noteci i Kanału Bydgoskiego, zagrożenie doliny rzecznej, Natura 2000Key words: birds, the Noteć River valley and the Bydgoszcz Canal valley, threat to river valley, Natura 2000

ZARYS TREŚCI . Pod względem przyrodniczym dolina Noteci i Kanału Byd-goskiego są obszarami unikatowymi w skali regionu, kraju i całego kontynentu europejskiego . W dolinie Noteci regularnie przystępują do lęgów i regularnie wę-drują dziesiątki gatunków ptaków zagrożonych wyginięciem w Polsce i Europie . Jednak w ostatnich 25 latach również w dolinie Noteci odnotowano istotny spadek liczebności populacji niektórych gatunków ptaków (na przykład: rycyka Limosa limosa, czajki Vanellus vanellus, kulika wielkiego Numenius arquta, kszyka Gal-linago gallinago, cyranki Anas querquedula i płaskonosa Anas clypeata, kropiatki Porzana porzanaa), a niektóre z nich przestały w dolinie przystępować do lęgów (np . perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena, głowienka Aythya ferina i czernica Aythya fuligula) .Wydaje się, że nieprzeciętna różnorodność gatunkowa zwierząt, roślin i siedlisk tego obszaru może stanowić znaczący atut w rozwoju regionu w najbliższej przy-szłości pod warunkiem zachowania ich status quo . A gwarantem zachowania ist-niejących walorów przyrodniczych oraz dóbr kultury materialnej tego regionu jest niezwykła rozwaga, przezorność i odpowiedzialność w podejmowaniu wszelkich decyzji dotyczących doliny, a w szczególności przygotowywanych ocen i prognoz jej dotyczących .

ABSTRACT . Valleys of the Noteć River and the Bydgoszcz Channel are areas of unique wildlife values, at the regional, national and European levels . They are breeding sites of tens of bird species endangered in Poland . The valleys are also an important bird migration corridor of the European importance . During recent 25 years a remarkable decrease has been recorded in the Noteć valley in numbers of some species (e .g .: Black-tailed Godwit Limosa limosa, Lapwing Vanellus vanellus,

�2

Curlew Numenius arquta, Common Snipe Gallinago gallinago, Garganey Anas querquedula, Shoveler Anas clypeata, Spotted Crake Porzana porzana) . Some birds ceased their breeding in this area (e .g . Red-necked Grebe Podiceps grisegena, Pochard Aythya ferina and Tufted Duck Aythya fuligula) .Outstanding species diversity of animals, plants and habitats of these valleys might be an important asset in the development of the region in the nearest future, on condition that status quo of this site is preserved . The guarantee of conservation of the existing natural and cultural values and material culture of this region would only be real concern, extraordinary caution and responsibility in taking any deci-sions considering the valley . In particular, this should refer to any assessments and forecasts concerning this area .

Dolina NoteciNoteć jest rzeką, która rozpoczyna swój bieg od jeziora Przedecz, w pobliżu

miejscowości o tej samej nazwie, a kończy się w Warcie w Santoku koło Gorzowa

Ryc. 1. Fragmenty doliny Noteci z podziałem na odcinki odpowiadające obszarom specjalnej ochrony ptaków (OSO)

A – Dolina Dolnej Noteci, B – Nadnoteckie Łęgi, C – Dolina Środkowej Noteci, D – Kanał Bydgoski

Piotr Indykiewicz

�3

Wielkopolskiego . Jej długość równa się 388,5 km, a powierzchnia dorzecza – około 17 tys . km2 . Systemami kanałów Noteć połączona jest z Wisłą, Brdą i Wartą (posia-da m .in . połączenie z kanałami: Warta-Gopło, Noteckim, Bydgoskim) . Przepływa przez liczne jeziora, w tym przez: Brdowskie, Gopło i Szarlej . Koryto rzeki jest częściowo uregulowane i wykorzystywane żeglownie oraz turystycznie . Na nie-których odcinkach pozostały stare zakola .

Dolina Noteci, będąca zachodnim przedłużeniem pradoliny Wisły, osiąga miej-scami szerokość nawet 9 km i wcina się w otaczające wysoczyzny na głębokość 40-60 m . Brzegi doliny, zarówno północny, jak i południowy, stanowią strome kra-wędzie wysoczyzn morenowych, a maksymalne różnice wysokości pomiędzy dnem doliny a skrajem wysoczyzny dochodzą nawet do 140 m . W przeszłości, w bagiennej części doliny, dominowały lasy łęgowe wierzbowo-topolowe . Jednak z upływem cza-su znaczna część doliny Noteci została wylesiona i zmeliorowana, a w konsekwen-cji osuszona i silnie przekształcona . Współcześnie w krajobrazie doliny dominują łąki i pola, fragmentarycznie pojawia się krajobraz jeziorno-leśno-łąkowy . Siedliska łąkowe i zaroślowe obejmują około 86% tego obszaru . Ponadto w kilku miejscach doliny utworzono kompleksy stawów rybnych, na których prowadzona jest inten-sywna gospodarka rybacka, a część z nich, tj . stawy Ostrówek i Smogulec oraz Ślesin i Występ pełnią funkcję ostoi ptasich o randze europejskiej . Na wschodnim krańcu doliny znajduje się Kanał Bydgoski o długości ok . 25 km, łączący dorzecze Odry i Wisły . Uregulowana część Noteci i Kanał Bydgoski wykorzystywane są żeglownie i turystycznie .

Szczegółowy opis i charakterystyka poszczególnych fragmentów doliny Noteci zostały przedstawione m .in . przez A . Winieckiego (2004a i b) i A . Jermaczka (2004) oraz przez P . Indykiewicza i E . Krasicką-Korczyńską (2008) .

Walory przyrodnicze doliny NoteciDolina Noteci jest jedną z najlepiej zachowanych bagiennych dolin rzecznych

w zachodniej Polsce . O wyjątkowych walorach przyrodniczych całej doliny stano-wią między innymi: niepowtarzalny krajobraz, nieprzeciętna różnorodność ga-tunkowa roślin i zwierząt (zwłaszcza ptaków) oraz różnorodność typów siedlisk przyrodniczych . Wśród tych ostatnich należy wymienić 15 typów siedlisk przyrod-niczych chronionych na mocy Dyrektywy Siedliskowej UE (wpisane do Załącznika I tej dyrektywy) . Są to: starorzecza ze zbiorowiskami Nympheion i Potamion (kod 3150); zalewane muliste brzegi rzeki (3270); suche wrzosowiska Calluno-Geni-stion, Pohlio-Callunion, Calluno-Arctostaphylion (4030); murawy kserotermiczne Festuco-Brometea i ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis-Festucion pal-lentis ze stanowiskami storczyków (6210); niżowe murawy bliźniczkowe Nardion (6230); zmiennowilgotne łąki trzęślicowe Molinion 6410); ziołorośla nadrzeczne Convolvuletalia sepium (6430); łąki selemicowe Cnidion dubii 6440); niżowe świe-że łąki użytkowane ekstensywnie Arrhenatherion elatioris (6510); kwaśne buczy-ny Luzulo-Fagenion (9110); żyzne buczyny Dentario glandulosae-Fagenion, Galio


�4

odorati-Fagenion (9130); grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny Galio-Car-pinetum, Tilio-Carpinetum (9170); łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenionglutinoso-incanae (91E0); łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe Ficario-Ulmetum (91F0) oraz ciepłolubne dąbro-wy Quercetalia pubescenti-petraeae (91I0), (SFD DN, 2007; Indykiewicz, Krasicka- -Korczyńska 2008) .

Awifauna doliny Noteci i Kanału Bydgoskiego W dolinach Noteci i Kanału Bydgoskiego stwierdzono do tej pory występowanie

co najmniej 238 gatunków ptaków, w tym 140 gatunków lęgowych i 14 gatunków prawdopodobnie lęgowych . Oznacza to, że w dolinie Noteci można spotkać niemal 67% wszystkich gatunków przystępujących do lęgów na terenie Polski (Bednorz, Kupczyk 1995; Tomiałojć, Stawarczyk 2003; Wylegała 2003; Sidło i in . 2004) .

O wyjątkowych walorach awifaunistycznych tego obszaru świadczy między in-nymi fakt, że wśród ptaków tutaj występujących stwierdzono 26 gatunków zagrożo-nych w skali Unii Europejskiej (wymienione w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej) . Do gatunków szczególnie cennych („kwalifikujące”, tzn . spełniające kryteria wyznacza-nia ostoi ptaków wprowadzone przez BirdLife International) należą: podróżniczek Luscinia svecica, rybitwa czarna Chlidonias niger, derkacz Crex crex, łabędź krzykli-wy Cygnus cygnus, żuraw Grus grus, biegus zmienny Calidris alpina, gęś zbożowa Anser fabialis i gęś białoczelna Anser albifrons .

Dla podróżniczka i rybitwy czarnej dolina Noteci jest jedną z najważniejszych krajowych ostoi lęgowych, o czym świadczy fakt, że do lęgów przystępuje tutaj 194-206 par podróżniczka i 105-205 par rybitwy czarnej . W okresie lęgowym notuje się tutaj również obecność 90-130 odzywających się samców derkacza . Natomiast dla pozostałych pięciu gatunków kwalifikujących dolina Noteci jest miejscem znacz-nej koncentracji w okresie regularnych wędrówek . W czasie migracji notuje się tutaj duże stada biegusa zmiennego i łabędzia krzykliwego (do 300 osobników), żurawia (600-700 osobników), a także gęsi białoczelnej (do 1200 osobników) i gęsi zbożowej (do 3000 osobników) . Również w tym okresie w dolinie spotyka się znaczne koncen-tracje takich gatunków, jak na przykład: łabędź czarnodzioby Cygnus columbianus (do 400 osobników), siewka złota Pluvialis apricaria (2,5 tys . osobników) i czajka Vanellus vanellus (do 10 tys . osobników) oraz stosunkowo duże stada gęgawy Anser anser, cyraneczki Anas crecca, brodźca śniadego Tringa erythropus, łysek Fulica atra i krzyżówki Anas platyrhynchos. O walorach doliny Noteci, jako ważnego szlaku mi-gracji ptaków, świadczy również fakt, że w okresie wiosennych i jesiennych wędró-wek na samych tylko stawach rybnych tam rozmieszczonych stwierdzono obecność aż 24 gatunków ptaków z grupy siewkowców Charadrii (Indykiewicz 1998) .

Poza gatunkami kwalifikującymi do lęgów w dolinie Noteci przystępuje wiele innych ptaków zagrożonych w skali Unii . Należą do nich między innymi: bąk Bo-taurus stellaris (18-30 samców), bączek Ixobrychus minutus (3-4 pary), kania ruda Milvus milvus (8-10 par), kania czarna Milvus migrans (6-11 par), bielik Haliaeetus

Piotr Indykiewicz

��

albicilla (4-5 par), błotniak stawowy Circus aeruginosus (60-66 par), błotniak łąkowy Circus pygargus (9-11 par), orlik krzykliwy Aquila pomarina (1-3 pary), kropiatka Porzana porzana (32-52 pary), zielonka Porzana parva (4 pary), jarzębatka Sylvia nisoria (do 100 par), gąsiorek Lanius collurio (do 100 par) i zimorodek Alcedo atthis (11-16 par) (Jermaczek 2004; Winiecki 2004a i b; SFD DDN 2007; SFD NŁ 2007; SFD DNŚ 2007; Indykiewicz, Krasicka-Korczyńska 2008) .

Ponadto w okresie rozrodu na stawach rybnych, do lęgów przystępuje 55 ga-tunków reprezentujących 10 rzędów i 25 rodzin, a wśród nich są między innymi: zausznik Podiceps nigricollis, wodnik Rallus aquaticus, płaskonos Anas clypeata, krwawodziób Tringa totanus, hełmiatka Netta rufina, podgorzałka Aythya nyroca, rycyk Limosa limosa, kulik wielki Numenius arquata, wąsatka Panurus biarmicus, pokląskwa Saxicola rubetra, brzęczka Locustella luscinioides, remiz Remiz penduli-nus, srokosz Lanius excubitor, dziwonia Carpodacus erythrinus (Jesionowski 1980; Kucharski 1992; Zieliński 1996; Górecki 1997; Zieliński, Indykiewicz 1999; Indykie-wicz, Zieliński 2000) .

Wśród ptaków lęgowych stwierdzonych w dolinie Noteci jest również 12 gatun-ków zagrożonych w skali kraju i wpisanych do Polskiej czerwonej księgi zwierząt . Są to: bąk Botaurus stellaris (kategoria LC), bączek Ixobrychus minutus (VU), hełmiat-ka Netta rufina (LC), kania czarna Milvus migrans (NT), kania ruda Milvus milvus (NT), bielik Haliaeetus albicilla (LC), orlik krzykliwy Aquila pomarina (LC), zielon-ka Porzana parva (NT), siewka złota Pluvialis apricaria (EXP), dubelt Gallinago me-dia (VU), biegus zmienny Calidris alpina (EN), batalion Philomachus pugnax (EN), podróżniczek Luscinia svecica (NT) (Głowaciński 2001; Jermaczek 2004; Winiecki 2004a i b; Indykiewicz, Krasicka-Korczyńska 2008) .

Zmiany awifauny w dolinie Noteci w ostatnich 20-30 latachPrzeprowadzona na początku XXI wieku inwentaryzacja w dolinie Noteci do-

wiodła, że w ostatnich 25-30 latach nastąpiły na tym obszarze istotne zmiany ja-kościowe i ilościowe w zgrupowaniach awifauny lęgowej . Dowodzą tego przede wszystkim wyniki badań przeprowadzonych przez P . Wylegałę (2003) i jego zespół (Wylegała i in . 2004) na odcinku pomiędzy Ujściem i Wieluniem, tj . w granicach ostoi Nadnoteckie Łęgi oraz Piekarskiego (2000) w ujściowym odcinku doliny . Po-równanie wyników wówczas zgromadzonych z danymi z okresu wcześniejszego, a opracowanymi przez Bednorza i Kupczyka (1995) dowodzi między innymi, że na-stąpił wyraźny spadek liczebności większości ptaków siewkowatych, w tym w szcze-gólności rycyka Limosa limosa i czajki Vanellus vanellus, których populacja zmniej-szyła się, odpowiednio o 95 i 85% oraz kulika wielkiego Numenius arquta i kszyka Gallinago gallinago – odpowiednio o 70 i 50% . Podobny spadek liczebności populacji odnotowano w przypadku niektórych gatunków kaczek, w tym cyranki Anas que-rquedula i płaskonosa Anas clypeata – odpowiednio o 90 i 100% (Piekarski 2000; Wylegała 2003; Wylegała i in . 2004) . Zmniejszyła się istotnie również liczebność ły-ski Fulica atra i kropiatki Porzana porzanaa oraz niektórych ptaków szponiastych,


�6

w tym przede wszystkim błotniaka stawowego Circus aeruginosus i pustułki Falco tinnunculus . Natomiast całkowicie wycofały się z tego obszaru takie gatunki, jak: perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena, głowienka Aythya ferina i czernica Aythya fu-ligula (Wylegała 2003) .

Należy jednak dodać, że w tym samym okresie wzrosła liczebność populacji kil-ku gatunków ptaków, w tym: zielonki Porzana parva, wodnika Rullus aquaticus, łabędzia niemego Cygnus olor i żurawia Grus grus, a także pokrzywnicy Prunella modularis i świerszczaka Locustella neavia (Wylegała 2003) .

Ponadto w ostatnich kilku latach stwierdzono na tym obszarze pojawienie się nowych gatunków ptaków, wcześniej tutaj nieobserwowanych . Do nowych gatun-ków przystępujących w dolinie Noteci do lęgów należą: lerka Lullula arborea, pliszka górska Motacilla cinerea, kląskawka Saxicola torquata, wąsatka Panurus biarmicus i kruk Corvus corax, a także prawdopodobnie dubelt Gallinago media, rybitwa rzecz-na Sterna hirundo i orlik krzykliwy Aquila pomarina (Wylegała 2003) .

Aktualne formy ochrony walorów przyrodniczych doliny NoteciWalory przyrodnicze doliny Noteci chronione są na mocy prawa krajowego

i unijnego . W granicach tego obszaru powołano pięć rezerwatów przyrody (Zakole Santockie, Czapliniec Kuźnicki, Borek, Łąki Ślesińskie i Kruszyn) oraz trzy Obszary Chronionego Krajobrazu – OchK (OChK województwa lubuskiego, OChK Dolina Noteci, Nadnotecki OChK) . Ponadto Noteć jest osią czterech obszarów wyznaczo-nych w ramach sieci Natura 2000, tj .: jednego Specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk – „Dolina Noteci” i trzech Obszarów Specjalnej Ochrony ptaków, tj .: „Dolina Dolnej Noteci”, „Nadnoteckie Łęgi” oraz „Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego” (ryc . 1) . W dolinie Noteci znajdują się również dwa kompleksy stawów rybnych, tj . Ostrówek i Smogulec (E37) oraz Ślesin i Występ (E38), które stanowią ostoje ptasie o randze europejskiej (Grimmet, Jones 1989; Sidło i in . 2004; Indykiewicz, Krasicka-Korczyńska 2008) .

Najistotniejsze zagrożenia dla przyrody doliny NoteciNajpoważniejszym zagrożeniem zarówno dla dolin Noteci i Kanału Bydgoskiego

jako Obszarów Specjalnej Ochrony ptaków, jak i dla Doliny Noteci – jako Specjalnego Obszaru Ochrony siedlisk, roślin i zwierząt, a zatem dla całego ekosystemu doliny jest zmiana reżimu hydrologicznego oraz sposobu użytkowania ziemi . Jest to szcze-gólnie istotne z tego względu, że nieużytkowane dzisiaj fragmenty doliny podlegają procesom zarastania, a w wyniku zmian globalnych obserwuje się coraz silniejsze jej przesuszanie . Dlatego niezwykle istotne wydaje się niedopuszczenie do zaniechania w dolinie działalności pastersko-łąkarskiej . Równie ważne jest nieintensyfikowanie użytkowania ornego . Ponadto zagrożeniem dla doliny jest: a) składowanie odpadów organicznych, b) wypalanie roślinności, c) tworzenie upraw plantacyjnych, d) wpro-wadzanie nowej zabudowy, e) zalesianie łąk i pastwisk, f) wyrąb starodrzewu i drzew dziuplastych, g) wycinanie drzew i krzewów na brzegach rzeki, h) budowanie zapór .

Piotr Indykiewicz

��

Najistotniejszym zagrożeniem dla ptaków doliny byłoby zarówno zintensy-fikowanie, jak i zaprzestanie funkcjonowania stawów rybnych, a w szczególności: a) czyszczenie stawów i usuwanie mułu dennego w sezonie lęgowym, b) niedosto-sowanie terminów zabiegów z okresami biologicznymi ptaków, c) zmiany poziomu wody w okresie lęgowym i w czasie migracji ptaków, d) intensyfikacja turystyki niekwalifikowanej (płoszenie ptaków, niszczenie gniazd, zabijanie ptaków), e) po-lowanie w niedozwolonych terminach, f) strzelanie do ptaków nierozpoznanych, f) kłusownictwo (Indykiewicz, Zieliński 2000; Wylegała 2003; Indykiewicz 2004a i b, 2005a i b, 2006; Jermaczek 2004; Winiecki 2004a i b; Wylegała i in . 2004; Indy-kiewicz, Krasicka-Korczyńska 2008) .

Podsumowanie i wnioskiNa podstawie analizy wyników badań własnych oraz dostępnych danych fak-

tograficznych na temat przeszłości i aktualnego stanu poszczególnych elementów przyrody doliny Noteci, a w szczególności jej walorów awifaunistycznych, można uznać, że zmiany jakościowe i ilościowe, które dokonały się w ciągu ostatnich dwóch dekad XX wieku nie są dla doliny korzystne .

Wydaje się, że próba pobudzenia rozwoju regionu bezpośrednio związanego z doliną Noteci i Kanałem Bydgoskim poprzez rewitalizację rzeki, a głównie przy-wrócenie jej funkcji żeglownych i turystycznych może stać się poważnym zagroże-niem dla przyrody doliny .

Najistotniejszym gwarantem zachowania istniejących walorów przyrodniczych doliny Noteci i Kanału Bydgoskiego oraz dóbr kultury materialnej tego regionu jest niezwykła rozwaga, przezorność i odpowiedzialność w podejmowaniu wszelkich decyzji dotyczących doliny, a w szczególności przygotowywanych ocen i prognoz jej dotyczących .

LiteraturaBednorz J ., Kupczyk M ., 1995 . Fauna ptaków doliny Noteci, [w:] J . Bednorz (red .),

Ptaki doliny Noteci, Prace Zakł . Biol . i Ekol . Ptaków UAM, 4, s . 95-119 .Głowaciński Z . (red .), 2001 . Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce, PWRiL, War-

szawa .Górecki D ., 1997 . Ptaki wodne i błotne stawów rybnych „Smogulec” w dolinie Noteci,

Katedra Zoologii, ATR w Bydgoszczy, Msc ., ss . 52 .Grimmett R . F . A ., Jones T . A ., 1989 . Important bird areas in Europe, ICBP Technical

Publication no 9, Cambridge, U .K .Indykiewicz P ., 1998 . Spring and autumn migration of waders in the Noteć River Valley,

The Ring, 20 (1-2), s . 35-50 .Indykiewicz P ., 2004a . Czy Natura 2000 ochroni europejskie walory przyrodnicze?

Studium sytuacji województwa kujawsko-pomorskiego, [w:] Problemy organizacji i funkcjonowania systemu ostoi siedliskowych Natura 2000 w Polsce, Zesz . Nauk . Kom . „Człowiek i Środowisko” PAN, 2004 (38), s . 159-166 .


�8

Indykiewicz P ., 2004b . Natura 2000 – niewykorzystana szansa czy niespełnione nadzie-je przyrodników województwa kujawsko-pomorskiego, [w:] M . Wojtasiak (red .), Człowiek i środowisko, Stow . Ekolog, Barcin, s .75-90 .

Indykiewicz P ., 2005a . The role of the Natura 2000 network and agro-environmental programmes in protection of Polish bird fauna, Alauda 73 (3), s . 298-299 .

Indykiewicz P ., 2005b . Programy rolno-środowiskowe i Natura 2000 nie ochronią róż-norodności gatunkowej i siedlisk województwa kujawsko-pomorskiego, Zesz . Probl . Post . Nauk Roln ., 507, s . 253-261 .

Indykiewicz P ., 2006 . Konflikty wokół tworzenia i ochrony Specjalnych Obszarów Sied-liskowych Natura 2000 w województwie kujawsko-pomorskim, [w:] T . J . Chmie-lewski (red .), Zarządzanie zasobami przyrody na obszarach Natura 2000 w Polsce, WAR, Lublin, s . 51-62 .

Indykiewicz P ., Zieliński J ., 2000 . Ochrona ptaków a gospodarka hodowlana na sta-wach rybnych, Przegl . Rybacki, 6 (55), s .16-21 .

Indykiewicz P ., Krasicka-Korczyńska E ., 2008 . Obszary Natura 2000 województwa ku-jawsko-pomorskiego, Wyd . ODR Minikowo .

Jermaczek A ., 2004 . Dolina Dolnej Noteci, [w:] P . O . Sidło, B . Błaszkowska, P . Chylarecki (red .), Ostoje Ptaków o randze europejskiej w Polsce, OTOP, Warszawa, s . 314-317 .

Jesionowski J ., 1980 . Ptaki wodne i błotne stawów rybnych doliny Noteci, Zakł . Zool . Syst . UAM, Poznań (maszynopis) .

Kucharski R ., 1992 . Ptaki wodne i błotne stawów rybnych w Ślesinie, Katedra Zoologii, ATR w Bydgoszczy (maszynopis), 49 ss .

Piekarski E ., 2000 . Wyniki obserwacji ptaków ujściowego odcinka doliny Noteci w la-tach 1995-1999, Przegl . Przyr ., 11 (1), s .73-83 .

SFD DN, 2007 . Standardowy Formularz Danych dla obszarów specjalnej ochrony (OSO), dla obszarów spełniających kryteria o znaczeniu wspólnotowym (OZW), dla specjalnych obszarów ochrony (SOO). Dolina Noteci PLH300004, Ministerstwo Środowiska .

SFD DDN, 2007 . Standardowy Formularz Danych dla obszarów specjalnej ochrony (OSO), dla obszarów spełniających kryteria o znaczeniu wspólnotowym (OZW), dla specjalnych obszarów ochrony (SOO). Dolina Dolnej Noteci PLB080002, Minister-stwo Środowiska .

SFD NŁ, 2007 . Standardowy Formularz Danych dla obszarów specjalnej ochrony (OSO), dla obszarów spełniających kryteria o znaczeniu wspólnotowym (OZW), dla specjalnych obszarów ochrony (SOO). Nadnoteckie Łęgi PLB300003 . Ministerstwo Środowiska .

SFD DNŚ, 2007, Standardowy Formularz Danych dla obszarów specjalnej ochrony (OSO), dla obszarów spełniających kryteria o znaczeniu wspólnotowym (OZW), dla specjalnych obszarów ochrony (SOO). Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskie-go PLB300001, Ministerstwo Środowiska .

Sidło P . O ., Błaszkowska B ., Chylarecki P . (red .), 2004 . Ostoje Ptaków o randze europej-skiej w Polsce, OTOP, Warszawa .

Piotr Indykiewicz

Tomiałojć L ., Stawarczyk T, 2003 . Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmia-ny, PTPP Pro Natura, Wrocław .

Winiecki A ., 2004a . Nadnoteckie Łęgi, [w:] P . O . Sidło, B . Błaszkowska, P . Chylarecki (red .), Ostoje Ptaków o randze europejskiej w Polsce, OTOP, Warszawa, s . 318-321 .

Winiecki A ., 2004b . Dolina Środkowej Noteci, [w:] P . O . Sidło, B . Błaszkowska, P . Chy-larecki (red .), Ostoje Ptaków o randze europejskiej w Polsce, OTOP, Warszawa, s . 322-326 .

Wylegała P ., 2003 . Zmiany liczebności wybranych gatunków ptaków w dolinie Dolnej No-teci na odcinku Ujście-Wieleń w latach 1980-2003, Not . Orn ., 44 (3), s . 187-194 .

Wylegała P . i S ., Pinkowski R ., Kujawa D ., 2004 . Spadek liczebności kulika wielkiego Nu-menius arquata w dolinie Noteci w latach 1980-2004, Not . Orn ., 45 (2), s . 120-122 .

Zieliński J ., 1996 . Ptaki wodne i błotne stawów rybnych w Ostrówku, Katedra Zoologii, ATR w Bydgoszczy (maszynopis), 64 ss .

Zieliński J ., Indykiewicz P ., 1999 . Zmiany awifauny lęgowej stawów rybnych w Ostrówku pomiędzy końcem lat siedemdziesiątych a połową lat dziewiędziesią-tych, [w:] Bioróżnorodność, zasoby i potrzeby ochrony fauny Polski, Wyd . Ucz . WSP, Słupsk, s . 316 .


60

Jacek WoźnyUniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych

Zabytki archeologiczne w otoczeniu drogi wodnej Wisła-Odra

Archeological monuments along the Vistula and Odra rivers route

Słowa kluczowe: zabytki, archeologia, droga wodna Wisła-OdraKey words: monuments, archeology, the Vistula and Odra rivers route

ZARYS TREŚCI . Badania archeologiczne w otoczeniu drogi wodnej Wisła-Odra prowadzone są od drugiej połowy XVIII wieku . Początkowo miały charakter przypadkowy . Od XX wieku stały się profesjonalne i systematyczne . Obecnie ilość stanowisk archeologicznych wzdłuż drogi wodnej Wisła-Odra możemy oszaco-wać na około 5000 . Reprezentują wszystkie fazy osadnicze od schyłku epoki lo-dowcowej do okresu średniowiecza . Wiele z nich jest wyraźnie widocznych w kra-jobrazie . Tylko nieliczne są oznakowane dla turystów .

ABSTRACT . Archeologiocal researches along the Vistula ond Odra rivers route, have been carrying out since the second half of the eighteenth century . At first the researches were done by an accident but since the twentieth century they have been done more systematically and professionally . Nowadays, there are 5000 ar-cheological excavation sites along the Vistula ond Odra rivers route, which rep-resent all the settlement phases from the decling years of the Ice Age till the Mid-dle Ages . Most of them are distinctly seen in the landscape . Unfortunately, only a small numer of them have been signed for tourists .

Droga wodna Wisła-Odra przebiega dnem pradoliny Noteci, która należy do naj-ważniejszych w systemie pradolinnym Niżu Środkowoeuropejskiego . Rozdziela ona wielkie krainy geograficzne: Nizinę Wielkopolsko-Kujawską i Pomorze . Pradolinę charakteryzują swoiste cechy klimatyczne, geobotaniczne i morfologiczne, stano-wiące podstawę do kształtowania się typów siedlisk naturalnych, wykorzystywanych przez człowieka od kilkunastu tysięcy lat (Machajewski, Rola 2006, s . 7-14) . W prze-pływie ludzi, dóbr i idei wyraźnie widoczna jest komunikacyjna rola wielkopolskich

61

rzek Obry i Warty oraz pomorskich: Drawy, Gwdy i Brdy . Noteć i Warta nie two-rzyły szczelnych barier terytorialnych . Znajdowały się na nich liczne punkty prze-prawowe, użytkowane praktycznie od późnego paleolitu do średniowiecza (Jankow-ska 2006, s . 329-330) . Różnorodność krajobrazu sprzyjała rozwojowi koncentracji osadniczych . W zależności od potrzeb zasiedlane było szerokie dno doliny, pokryte podmokłymi łąkami i torfowiskami, krawędzie z pasmami wzgórz morenowych lub stoki przecinane wąwozami bocznych dolinek (Dysarz 1996, s . 11-38) .

Pierwsze poszukiwania starożytnych zabytków nad Notecią prowadzono już w drugiej połowie XVIII wieku (Kaczmarek 1996) . Rzetelne uporządkowanie wiedzy o znaleziskach archeologicznych znad drogi wodnej Wisła-Odra nastąpiło jednak do-piero w ostatniej dekadzie XX wieku, kiedy zapoczątkowano akcję Archeologicznego Zdjęcia Polski . Wyniki badań powierzchniowych zgromadzone w archiwach służb konserwatorskich pozwalają oszacować liczbę stanowisk archeologicznych wzdłuż pradoliny Noteci . Z samej Bydgoszczy pochodzi blisko 550 stanowisk o chronologii obejmującej pradzieje, średniowiecze i czasy nowożytne (Woźny 2003) . W gminie Nakło wzdłuż Kanału Bydgoskiego i Noteci odkryto około 400 stanowisk archeo-logicznych (Tomaszewski 1999) . Znacząca jest liczebność stanowisk z innych gmin nadnoteckich: Wyrzyska (478), Białośliwia (280), Miasteczka Krajeńskiego (166), Szamocina (174), Kaczorów (145), Chodzieży (244), Ujścia (128), Czarnkowa (533), Trzcianki (456), Wielenia (381), Krzyża (135) i Drawska (169) . Sumując dane archi-walne stwierdzamy, że od Bydgoszczy do Kostrzyna nad Odrą ilość stanowisk arche-ologicznych szacować można na 5000 (Starzyński, Dernoga 2006) .

Najstarsze ślady pobytu ludzkiego w rejonie notecko-warciańskim pochodzą z późnego paleolitu (10-8 tys . lat p .n .e .) i obejmują obozowiska wydmowe lub po-jedyncze znaleziska narzędzi kościanych i rogowych (m .in . Kruszyn, Pawłówek, Łochowo i Lisi Ogon pod Bydgoszczą – Woźny 2003, s . 24; także rejon Szamocina i Drezdenka – Kobusiewicz 1999, s . 196-199) . Przy ujściach Brdy i Drawy do pra-doliny Noteci leżą największe koncentracje stanowisk mezolitycznych, datowanych pomiędzy 8-5 tys . lat p .n .e . (Kobusiewicz 1999, mapa 5 i 6) . Są one świadectwem kontaktów między pradoliną a pojezierzami północnopomorskimi, zwłaszcza Dobiegniewskim i Kaszubskim (Bagniewski 1994) . W ostatnich latach w Krzyżu Wielkopolskim na wschód od ujścia Drawy do Noteci odkryto i zbadano unikato-we w skali europejskiej stanowisko mezolityczne z kilkudziesięcioma narzędziami kościanymi i rogowymi oraz inwentarzem krzemiennym, datowanym na połowę 8 tysiąclecia p .n .e . (Kabaciński i in . 2006, s . 39-43) . Młodszy zespół kilkuset narzę-dzi krzemiennych znaleziono w Rosku, gm . Wieleń, na małej wydmie w podmokłej dolinie Noteci . Miejsce to, jak wiele podobnych stanowisk, było punktem przepra-wowym na szlaku komunikacyjnym łączącym Wielkopolskę z Pomorzem (Jankow-ska, Pyżewicz 2006, s . 53-69) .

Osadnictwo w otoczeniu drogi wodnej Wisła-Odra kontynuowano również w okresie neolitu (5-2 tys . lat p .n .e .), co jest poświadczone materiałem archeologicz-nym . Spośród licznych koncentracji stanowisk kultury pucharów lejkowatych i kul-


62

tury amfor kulistych w pradolinie Noteci, miejscem szczególnie interesującym jest strefa w rejonie Żuławki Małej, gm . Wyrzysk . Jej elementem jest odsłonięta w 2000 roku drewniano-ziemna konstrukcja przeprawowa, zapewne rodzaj grobli datowa-nej pomiędzy 3200 a 2400 lat p .n .e . Blisko 40-metrowej długości odcinek drogi jest najstarszą taką konstrukcją na ziemiach polskich, zachowaną w bezpośrednim są-siedztwie Noteci (Rola 2006, s . 107-119) . Inny charakter mają grobowce megalitycz-ne, których ilość na Pomorzu oceniana jest na 296 obiektów . Zaledwie trzy spośród nich leżą na południe od moreny pomorskiej, a tylko jeden w pobliżu drogi wodnej Wisła-Odra (Grabówno, gm . Miasteczko Krajeńskie – Wierzbicki 2006, s . 99) .

W początkach epoki brązu, około 2 tys . lat p .n .e ., nastąpiła dezintegracja syste-mów kulturowych i komunikacyjnych ukształtowanych w neolicie . Nowe tendencje doprowadziły do nawiązywania kontaktów z obszarami północnych Niemiec i Jut-landii, między innymi za pośrednictwem dolin Gwdy i Noteci . Groby z tego okresu z obstawami kamiennymi pochodzą z Białośliwia i okolic Miasteczka Krajeńskiego, a zwłaszcza ze Śmiardowa Krajeńskiego, leżącego dalej na północ od Noteci (Suchor-ska Rola 2006, s . 121-126) . W późniejszym okresie rozwinęło się osadnictwo kultu-ry łużyckiej . Od środkowej epoki brązu, około 1300 r . p .n .e ., wzdłuż drogi wodnej Wisła-Odra pojawiły się liczne osady, cmentarzyska oraz skarby wyrobów metalo-wych . W okolicy Bydgoszczy nad Brdą zlokalizowano 14 cmentarzysk ciałopalnych, 7 osad i 4 skarby brązowe . Największa nekropola popielnicowa z 600 grobami pocho-dzi z Bydgoszczy – Bielawek (Woźny 2003, s . 37) . Z rejonu Nakła znane są 34 stano-wiska kultury łużyckiej, w tym kilka cmentarzysk (Tomaszewski 1999) . Pomiędzy Wyrzyskiem a Kostrzynem znajduje się 60 cmentarzysk łużyckich, reprezentujących wszystkie etapy rozwoju tej kultury (m .in . Gorzów Wielkopolski, Santok, Biała, Desz-czno, Piła, Wieleń, Gulcz, Czarnków, Mirosław, Rosko i inne) . Wzdłuż drogi wodnej Wisła-Odra odkryto wiele dużych osad z późnej epoki brązu, które koncentrowały się na brzegach wysoczyzn, w pobliżu krawędzi pradoliny (Kaczmarek 2006) . Do naj-cenniejszych skarbów kultury łużyckiej znad Noteci i Warty należą depozyty odnale-zione w Deszcznie (w naczyniu: 11 siekierek, 7 sierpów, 2 groty włóczni, 3 bransolety), Radolinku (naczynie brązowe, 3 naszyjniki, 2 bransolety, 3 ozdobne blachy), Gosz-czanowcu (w naczyniu: 10 sierpów, 2 siekierki, dłuto, naszyjnik, 2 bransolety) oraz szczególnie w Rosku (30 przedmiotów: siekierki, sierpy, groty oszczepów, bransolety, naszyjniki, fibule; później odkryto jeszcze 67 siekierek i formy odlewnicze) . Znalezi-ska te pochodzą ze schyłku epoki brązu (Kaczmarek 2006, s . 170) .

We wczesnej epoce żelaza wzrosło znaczenie kultury pomorskiej, wkraczającej do Wielkopolski od północy . Wśród źródeł z okresu 700-400 lat p .n .e . przeważają cmentarzyska ciałopalne z kamiennymi grobami skrzynkowymi . Pomiędzy Gorzo-wem Wielkopolskim a Nakłem znajduje się około 20 takich nekropoli (Kaczmarek 1999, mapa 1) (ryc . 1) . Skupisko cmentarzysk pomorskich występuje też w Byd-goszczy (Woźny 2003, s . 47) . W całej pradolinie Noteci tylko jedna taka nekropo-la przekształcona została w rezerwat archeologiczny, usytuowany w Osieku . Wieś Osiek-Pracz, położona u podnóża Dębowej Góry, w odległości kilku kilometrów od

Jacek Woźny

63

Wyrzyska, znana jest ze stanowiska o wyjątkowej wartości naukowej . Prowadzone tam od 1972 roku badania doprowadziły do odsłonięcia cmentarzyska kultury po-morskiej z drugiej połowy pierwszego tysiąclecia p .n .e . Na piaszczystym wzgórzu odkryto 600 grobów skrzynkowych, jamowych, popielnicowych i podkloszowych oraz 140 otaczających je palenisk . Ze względu na rangę znaleziska zrekonstruo-wano unikalny grób wielokomorowy o konstrukcji skrzyniowej i inne pochówki, umieszczając je obok zabytków z Krajny w rezerwacie archeologiczno-etnograficz-nym (Umiński 1984, s . 81) . Do tej pory przeniesiono i zamontowano w skansenie 23 obiekty budownictwa wiejskiego, ustawiono również specjalne pawilony chroniące zabytki archeologiczne (Skorupka 2006, s . 217-229) .

Ryc. 1. Ważniejsze stanowiska kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza w obrębie pradoliny Noteci na tle północnej Wielkopolski (według Kaczmarek 2006, s . 176)

Osadnictwo z okresu przedrzymskiego i rzymskiego udokumentowane jest w krajobrazie nadnoteckim kilkoma wybitnymi znaleziskami . W Białej, pow . czarn-kowsko-trzcianecki, znajduje się cmentarzysko kurhanowe kultury jastorfskiej, obejmujące pierwotnie 10 kamienno-ziemnych nasypów grobowych z pochówkami ciałopalnymi (Michałowski 2006, s . 185-189) . Inne wyjątkowe stanowisko odkryto we wsi Walkowice, gm . Czarnków . Na piaszczystym cyplu wcinającym się w prado-linę Noteci znajdowały się groby szkieletowe w obudowach drewnianych w kształcie łodzi . Należały one do ludności kultury wielbarskiej, jednak analogie konstrukcyjne do nich pochodzą ze Skandynawii (Gajda 2006, s . 231-236) . Cmentarzyska z okre-su rzymskiego i wędrówek ludów zbadano także w Osieku-Praczu (Skorupka 2006, s . 217 229) . Inne nekropole ciałopalne z tego czasu pochodzą ze Ślesina (Tomaszew-ski 1999, s . 40) oraz okolic podbydgoskich (Woźny 2003, s . 52-53) .

We wczesnym średniowieczu pradolina Noteci zyskała ważną rolę graniczną, rozdzielając terytoria plemienne Pomorza i Wielkopolski . W charakterystyce wa-lorów archeologicznych okolic drogi wodnej Wisła-Odra nie można pominąć gro-dzisk, często wyraźnie eksponowanych krajobrazowo . Reprezentują one zarówno starsze fazy wczesnego średniowiecza (od VIII do połowy X wieku), jak również okres piastowski (od połowy X do połowy XIII wieku) . Od zachodu wymienić należy


64

grody w Cedyni, Łupowie, Boleszkowicach, Gorzowie, Santoku, Drezdenku, Wiele-niu, Czarnkowie, Ujściu, Wyrzysku, Wolsku, Nakle, Pawłówku i Bydgoszczy (Wiel-gosz 2006, Łęga 1930) . Położenie stanowisk jest zróżnicowane, lecz zawsze podkreśla ich walory obronne . Grodzisko w Cedyni znajduje się na wysokim brzegu pradoliny Odry, w kształcie cypla o trójkątnym zarysie, oddzielonego fosą od pozostałej części naturalnego wzgórza . Grodzisko w Santoku mieści się na południowym brzegu War-ty, na kępie wśród podmokłych łąk . Ma ono plan owalny z czytelnym wałem, który opiera się o brzeg rzeki (Gąssowski, Kempisty 1973) . W Drezdenku grodzisko leży na wyspie wśród odnóg Noteci, na miejscu brodu . W Wieleniu gród ulokowano na wy-spie między ramionami Noteci, otoczonej bagnami i rozlewiskami . W Czarnkowie grodzisko znajduje się wśród obszarów bagiennych, rozlewisk i starorzeczy Noteci, na niewielkim wyniesionym cyplu, wcinającym się w obszary bagienne . W Ujściu gród leżał niedaleko ujścia Gwdy do Noteci, w widłach tych rzek . W Nakle grodzi-sko zbudowane zostało w obrębie doliny Noteci, na wzniesieniu otoczonym bagnami i rozlewiskami rzeki (Wyrwa 2006, s . 293) . W Wolsku, Wyrzysku i Pawłówku grody miały charakter wyżynny, natomiast w Bydgoszczy gród zajmował pierwotnie wy-spę otoczoną odnogami Brdy (Łęga 1930, Woźny 2003, s . 59) .

Spośród wymienionych wczesnośredniowiecznych fortyfikacji tylko nieliczne wykorzystywane są jako walory turystyczne pradoliny Noteci (m .in . Cedynia, San-tok, Wolsk – według Polska mapa archeologiczna. Największe odkrycia, najcenniejsze zabytki, Warszawa 2007) . Obiekty te, podobnie jak całe dziedzictwo archeologiczne w pobliżu drogi wodnej Wisła-Odra są wyraźnie niedoceniane . Tymczasem zasłu-gują one na szeroką promocję, choćby w formie wytyczenia szlaku turystycznego eksponującego zarówno wysokie walory krajobrazowe i przyrodnicze, jak też relikty archeologiczne z pradziejów i czasów historycznych .

LiteraturaBagniewski Z ., 1994 . Wczesnoholoceńskie osadnictwo Pojezierza Dobiegniewskiego,

Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t . 35, s . 179-203 .Dysarz R .,1996 . Położenie miasta na tle regionów fizyczno-geograficznych, [w:] J . Bana-

szak (red .), Środowisko Przyrodnicze Bydgoszczy, Bydgoszcz, s . 11-38 .Gajda E ., 2006 . Groby szkieletowe w łodziach wyposażone w broń z wczesnego okresu

rzymskiego odkryte w Walkowicach, gmina Czarnków, [w:] H . Machajewski, J . Rola (red .), Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecznych szlaków handlowych, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich w Poznaniu, Piła-Płotki, s . 231-236 .

Gąssowski J ., Kempisty A ., 1973 . Przewodnik archeologiczny po Polsce, Zakład Naro-dowy im . Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk .

Jankowska D ., 2006 . Ziemia nadnotecka w pradziejach i w średniowieczu. Podsumo-wanie, [w:] H . Machajewski, J . Rola (red .), Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecznych szlaków handlowych, Stowarzyszenie Naukowe Arche-ologów Polskich w Poznaniu, Piła-Płotki, s . 329-330 .

Jacek Woźny

6�

Jankowska D ., Pyżewicz K ., 2006 . Materiały krzemienne ze stanowiska w Rosku, Gm . Wieleń, [w:] H . Machajewski, J . Rola (red .), Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecznych szlaków handlowych, Stowarzyszenie Naukowe Arche-ologów Polskich w Poznaniu, Piła-Płotki, s . 53-69 .

Kabaciński J ., Makowiecki D ., Sobkowiak-Tabaka I ., Winiarska-Kabacińska M ., 2006 . Badania stanowiska mezolitycznego nr 7 w Krzyżu Wielkopolskim, [w:] H . Macha-jewski, J . Rola (red .), Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecz-nych szlaków handlowych, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich w Po-znaniu, Piła-Płotki, s . 39-43 .

Kaczmarek J ., 1996 . Organizacja badań i ochrony zabytków archeologicznych w Pozna-niu 1720-1958, Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, Poznań .

Kaczmarek M ., 1999 . Aktualne problemy badań nad kulturą pomorską w Wielkopolsce, Folia Praehistorica Posnaniensia, tom 9, s . 135-172 .

Kaczmarek M ., 2006 . Pradolina Noteci w dobie rozwoju kultury łużyckiej, [w:] H . Ma-chajewski, J . Rola (red .), Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczesnośrednio-wiecznych szlaków handlowych, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Piła-Płotki, s . 157-181 .

Kobusiewicz M .,1999 . Ludy łowiecko-zbierackie północno-zachodniej Polski, Poznań-skie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań .

Łęga W ., 1930 . Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu na podstawie wykopalisk, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, tom 36, Toruń, s . 103-468 .

Machajewski H ., Rola J ., 2006 . Wprowadzenie, [w:] H . Machajewski, J . Rola (red .), Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecznych szlaków handlo-wych, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich w Poznaniu, Piła-Płotki, s . 7-14 .

Michałowski A ., 2006 . Kultura jastorfska w Wielkopolsce północnej, [w:] H . Macha-jewski, J . Rola (red .), Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecz-nych szlaków handlowych, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich w Po-znaniu, Piła-Płotki, s . 183-199 .

Polska mapa archeologiczna. Największe odkrycia, najcenniejsze zabytki, 2007 . Wyd Eko-Graf, Warszawa-Wrocław .

Rola J ., 2006 . Pradolina Noteci na szlaku kontaktów społeczności neolitu i wczesnej epo-ki brązu, [w:] H . Machajewski, J . Rola (red .), Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecznych szlakow handlowych, Stowarzyszenie Naukowe Arche-ologów Polskich w Poznaniu, Piła-Płotki, s . 107-119 .

Skorupka T ., 2006 . Cmentarzyska z okresu rzymskiego i wędrówek ludów w Osieku-Praczu, Stan. 1, pow. Piła, woj. wielkopolskie, [w:] H . Machajewski, J . Rola (red .), Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecznych szlaków handlo-wych, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich w Poznaniu, Piła-Płotki, s . 217-229 .

Starzyński A ., Dernoga M ., 2006 . Archeologia rejonu nadnoteckiego, [w:] H . Macha-jewski, J . Rola (red .), Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecz-


66

nych szlaków handlowych, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich w Po-znaniu, Piła-Płotki, s . 23-27 .

Suchorska-Rola M ., 2006 . Stan badań nad wczesną epoką brązu w dorzeczu środkowej Noteci, [w:] H . Machajewski, J . Rola (red .), Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecznych szlaków handlowych, Stowarzyszenie Naukowe Arche-ologów Polskich w Poznaniu, Piła-Płotki, s . 121-126 .

Tomaszewski R ., 1999 . Osadnictwo pradziejowe i średniowieczne Nakła i okolic w świet-le źródeł archeologicznych, [w:] R . Tomaszewski (red .), Rozwój przestrzenny i archi-tektoniczny Nakła nad Notecią, Muzeum Ziemi Krajeńskiej, Nakło, s . 18-50 .

Umiński J .,1984 . Nad Notecią, Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa .Wielgosz Z ., 2006 . Pogranicze wielkopolsko-pomorskie we wczesnym średniowieczu,

[w:] H . Machajewski, J . Rola (red .), Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczes-nośredniowiecznych szlaków handlowych, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich w Poznaniu, Piła-Płotki, s . 307-327 .

Wierzbicki J ., 2006 . Idea megalityczna między pradoliną Noteci a Morzem Bałtyckim, [w:] H . Machajewski, J . Rola (red .), Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczes-nośredniowiecznych szlaków handlowych, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich w Poznaniu, Piła-Płotki, s . 87-106 .

Woźny J ., 2003 . Archeologiczne skarby pradziejów Bydgoszczy od paleolitu do począt-ków średniowiecza, Wyd . Adam Marszałek, Toruń .

Wyrwa A . M ., 2006 . Czynniki związane z procesem formowania się grodów limesu nadnoteckiego we wczesnym średniowieczu, [w:] H . Machajewski, J . Rola (red .), Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecznych szlaków handlo-wych, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich w Poznaniu, Piła-Płotki, s . 281-305 .

Jacek Woźny

6�

Aleksander JankowskiUniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych

„Szczęśliwa Nowa Holandia” na drodze wodnej Wisła-OdraThe „New Happy Holland” in the Noteć Valley

Słowa kluczowe: mennonici w Dolinie Noteci, mennonicki dom modlitwy, obiek-ty sakralne o zdwojonej konstrukcji ścianKey words: Mennonites in the Valley of the Noteć river, Mennonites wooden church, sacred buildings witch a double structure of outer walls

ZARYS TREŚCI . Ruch mennonicki, będący odłamem anabaptyzmu, rozwinął się w XVI wieku w Niderlandach . Wkrótce jego zwolennicy zmuszeni byli emigro-wać z kraju . Ich drugą ojczyzną stała się Rzeczypospolita, którą holenderski poeta – Joost van der Vondel (1587-1679) – nazwał „Szczęśliwą Nową Holandią” . Dzięki poparciu królów mennonici zyskali bardzo korzystne warunki osadnictwa w oko-licach Gdańska, Malborka, Elbląga, w dolinie dolnej Wisły, na Nizinie Sartowicko-Nowskiej oraz w dolinie Noteci . W XVII i XVIII stuleciu wzdłuż Noteci ciągnęły się tereny bagniste, często nękane przez powodzie . Tylko mennonici posiadali wy-starczające doświadczenie, by gospodarować w tak trudnych warunkach środowi-ska . Osadzano ich we wsiach lokowanych na tzw . prawie holenderskim w okolicach Wielenia: w Nowych Dworach, Folsztynie, Herburtowie i Marianowie . W Nowych Dworach, z fundacji Jana Czarnkowskiego, ówczesnego właściciela dóbr wieleń-skich, wzniesiono w 1615 r . drewniany, mennonicki dom modlitwy . Była to budowla zrębowa . Przekształcona około 1700 roku, zyskała zdwojoną, zrębowo-szkieletową konstrukcję ścian . Świątynię uszkodzoną uderzeniem pioruna odnowił w 1792 roku cieśla Johan Schöneeck . Obecnie zabytek jest jedynym zachowanym obiektem sa-kralnym bezpośrednio związanym z holenderskim osadnictwem w Polsce .

ABSTRACT . The Mennonite movement – the wing of Anabaptism – had grown in the Netherlands in the 16th c . But soon Mennonites were forced to flee form the fa-therland . Poland may be regarded as their second native country . The Dutch poet – Joost van der Vondel (1587-1679) called Poland the New Happy Holland . Thanks to the unceasing protection of Polish kings Mennonites settled near Gdańsk, at Malbork, Elbląg, in the valley of the Lower Vistula, Sartowice – Nowe Valley and in the Noteć Valley (in the 17th c .) . The Valley of the Noteć in the 17th c . and 18th

c . was a wet area plagued with floods . Mennonites were only settlers with experi-ence in cultivating in this hard natural conditions . They lived in Dutch order vil-lages near Wieleń, in: Nowe Dwory, Folsztyn, Herburtowo, Marianowo . In 1615 Jan Czarnkowski – the noblemen and estate owner – founded in Nowe Dwory

68

a wooden church for Mennonites . Its original log construction was transformed into a double – log-framed construction around the year 1700 . The church de-stroyed by lightning was restored in 1792 by the carpenter Johan Schöneeck . The church in Nowe Dwory is only sacred building preserved connected with Dutch settlement in Poland .

„Szczęśliwa Nowa Holandia” była nadzieją dla tych, którzy musieli opuścić XVI-wieczne Niderlandy . Wówczas stanowiły one część imperium hiszpańskiego pod berłem katolickich Habsburgów . Terror inkwizycji – w Niderlandach szalejącej od 1520 roku – spowodował masowe emigracje zwolenników ruchów reformacyjnych . Byli wśród nich anabaptyści, zwolennicy nauk Menno Simonsa, zwani mennonitami .

Choć ortodoksyjna religijność mennonitów spotykała się także z wrogością prote-stantów, to zyskali oni protektorat luteranina Albrechta Hohenzollerna . Władca wstępu-jących na arenę dziejową Prus Królewskich, nie kierował się oczywiście miłosierdziem i tolerancją, lecz względami czysto praktycznymi . Holendrzy, niezależnie od wyznania, cieszyli się zasłużoną sławą specjalistów w zmaganiach z powodziami . Przez stulecia go-spodarując na depresyjnych obszarach, posiedli umiejętność osuszania gruntów i wy-dzierania wodzie każdego skrawka ziemi . Nie darmo mówiono o nich już w średnio-wieczu: „Bóg stworzył morze, ale Holender wybrzeża” (Balicki, Bogucka 1989, s . 9) .

Uregulowanie dolnego biegu Wisły i rolnicze wykorzystanie jej brzegów było dla Prus można powiedzieć „racją stanu” . Stąd też mennonici, lokowani przez Hohen-zollerna w delcie Wisły i Nogatu, zyskali wyjątkowe przywileje, opiewane w poe-tyckich strofach . Na początku XVII wieku Joost van der Vondel czyni bohaterem swej sztuki osadnika, zakładającego „w ziemi miodem i mlekiem płynącej nad Wisłą «Szczęśliwą Nową Holandię»” (Balicki, Bogucka 1989, s . 92; Tazbir 1995, s . 46) .

Nad Wisłą Holendrzy, a właściwie mennonici pochodzenia f lamandzko- -holenderskiego, pojawili się w roku 1528, stopniowo osadzani na Żuławach Wiśla-nych, a następnie – w drugiej połowie XVI wieku – na podmokłych terenach nadwi-ślańskich w okolicach Grudziądza, Świecia, Torunia i dalej na Mazowszu aż po Saską Kępę pod Warszawą (Baranowski 1915; Ciesielska 1958; Mężyński 1960-61; Górak 1971; Marchlewski 1986; Kizik 1989, 1994) .

Ale osadnicy holenderscy szukali „Nowej Holandii” nie tylko na szlaku Wisły . Na przełomie XVI i XVII wieku trafili nad Noteć, między Czarnków a Wieleń (ryc . 1) . Ciągnęły się tu niedostępne lasy i mokradła . Rzeka tworzyła labirynt odnóg i tyl-ko na krótkich odcinkach płynęła jednym korytem . Wiosną rozlewała się, tworząc zastoiska wody (Jankowski 2005) . Te niegościnne i niewykorzystane gospodarczo ziemie należały około 1600 roku do Jana Czarnkowskiego, który w tym czasie właś-nie poślubił Zofię z Herburtów, wdowę po staroście świeckim i lipieńskim – Janie Kostce . Jej też należy przypisać inicjatywę wykorzystania Holendrów w nadnote-ckich dobrach kolejnego męża (Frase 1931, s . 151, Rusiński 1939/47, s . 12) .

Zofia miała okazję poznać ich umiejętności na Nizinie Sartowicko-Nowskiej . Sama zresztą osadzała Holendrów przy wsi Stwolno, w okolicach Sartowic (Rusiński 1939/47, s . 12) . Stąd też Czarnkowscy sprowadzili mennonickich osadników w dolinę Noteci (Jankowski 2005, s . 153) .

Aleksander Jankowski

6�

Ryc. 1. Obszar mennonickiego osadnictwa w Dolinie Noteci z przełomu XVI i XVII wieku (opr . A . Jankowski, P . Kożuchowski)

„Szczęśliwa Nowa Holandia” na drodze wodnej Wisła-Odra

�0

Pierwszą osadę założono już w 1597 roku pod Ujściem, nadając jej nazwę Olędry Ujskie (obecnie Ługi Ujskie) . W 1601 roku Jan Czarnkowski wystawił przywileje lo-kacyjne dla kolejnych kolonistów holenderskich w nadnoteckich Nowych Dworach, Herburtowie i Folsztynie Wieś Herburtowo wzięła nazwę od rodowego nazwiska Zofii Czarnkowskiej; Folsztyn upamiętniał siedzibę protoplasty rodu Zofii – Her-burta z Folsztyna (Rusiński 1939/47, s . 12) .

Mennonitów w dobrach wieleńskich Czarnkowskiego lokowano na takich samych zasadach jak w Prusach Książęcych i Królewskich, zwanych „prawem olęderskim” . Ostatnią wsią lokowaną w 1614 roku przez Jana Czarnkowskiego dla Holendrów było Marianowo (Rusiński 1939/47, s . 136) . I na tym kończy się flamandzko-holen-derska akcja kolonizacyjna . Później, w XVII i XVIII wieku, „prawo olęderskie” nie miało charakteru etnicznego . Stosowano je w rozumieniu wyłącznie prawnym dla kolonistów z Brandenburgii, Pomorza Zachodniego, Czech i ze Śląska (Baranowski 1915, s . 70; Hładyłowicz 1932, s . 84; Rusiński 1939/47, s . 8) .

Dotychczas za jedyny trwały ślad osadnictwa stricte holenderskiego (z XVI i po-czątku XVII w .), uznawano charakterystyczne rozplanowanie wsi, zwane „rzędówką bagienną” (Burszta 1960, s . 78-79) . Dziś wiemy, że holenderscy mennonici pozosta-wili po sobie także unikalny „dom modlitwy” . Przetrwał on w „Szczęśliwej Nowej Holandii” nad Notecią, we wsi Nowe Dwory (zachowującej również pierwotny układ „rzędówki bagiennej”) . Kryje go struktura drewnianego zboru (obecnie kościoła ka-tolickiego), który dotąd traktowany był jako budowla jednorodna, wzniesiona po pożarze w 1791 roku (Jankowski 2005, 2006) (ryc . 2) .

Ryc. 2. Dawny mennonicki dom modlitwy w Nowych Dworach – stan obecny, widok od pd .-wsch . (fot . A . Jankowski)


�1

Przywilej lokacyjny zezwalał osadnikom: „nabożeństwa według swej wiary od-prawować y Xiedza swoym kosztem chować” (Rusiński 1939/47, s . 117) . Zgodnie z przyjętym zwyczajem, kolonistów z Nowych Dworów włączono do miejscowej parafii protestanckiej, która znajdowała się od 1600 roku w pobliskim Zielonowie (Werner 1904, s 114) .

Nie zachowały się jednak żadne wzmianki o budowie i budowniczych menno-nickiego „domu modlitwy” . Powstał na sztucznie usypanym wzniesieniu, wyraźnie wyższym od tych, które Holendrzy przygotowali pod swoje domostwa, by zabezpie-czyć je przed wylewem rzeki (Pokropek 1995, s . 62; Szałygin 2004, s . 31-32) . Termin post quem wyznacza koniec tzw . wolnizny (Baranowski 1915, s . 76), gdy osadnicy zyskali odpowiednie podstawy materialne, by sprostać kosztom budowy . Terminem ante quem jest data: 1615, widniejąca na dwóch malowanych szybkach okiennych, uznawanych zgodnie w literaturze przedmiotu za jedyne relikty zboru pierwszych osadników holenderskich w Nowych Dworach, jakoby uratowane (!) z pożogi świą-tyni w 1791 roku (Kohte 1897, s . 189; Werner 1904, s . 114; Grossert 1930, s . 278; Frase 1931, s . 150; Katalog Zabytków sztuki w Polsce 1966, s . 8) . Zatem w roku 1615 drew-niany „dom modlitwy” musiał już stać .

Była to zrębowa budowla salowa, na planie prostokąta, z dwuspadowym dachem, prawdopodobnie z sygnaturką (ryc . 3) . Bierwiona ścian dłuższych w połowie przery-wała para łątek z rozporą, usztywniającą poprzecznie cały ustrój wieńcowy . Ta stosun-kowo niewielka budowla wymagała dodatkowego stężenia, gdyż jej poddasze pełniło funkcje gminnego spichlerza i gromadzone na nim zapasy obciążały mocno strop .

Ryc. 3. Mennonicki dom modlitwy w Nowych Dworach – koncepcja rekonstrukcyjna (rys . A . Jankowski)


�2

Dotychczas nie było żadnych danych, pozwalających odtworzyć wygląd pierw-szych zborów mennonickich na naszych ziemiach . Ponieważ na przełomie XVI i XVII wieku młody jeszcze mennonityzm nie miał jednolitego oblicza doktrynal-nego, architektura zborów mogła być zróżnicowana . Najstarsze rozpoznane dotąd zbory mennonickie pochodziły z XVIII wieku i wszystkie uległy zniszczeniu, poza jednym – w Jarantowicach pod Wąbrzeźnem (Katalog Zabytków sztuki w Polsce 1967, s . 5; Kornecki 1995, s . 316; Stankiewicz 1956/57, s . 533, 536-538; Kizik 1994, s . 125, 223) . Kiedy A . Hartwich w roku 1722 gromadził materiały do historyczno-geograficznego opisu Żuław, wspominał, że mennonickie nabożeństwa odprawia-no w dużych stodołach, zimą zaś – w wielkich izbach żuławskich domów . Wiado-mo jednak, że w roku 1728 istniały zbory w Barcicach i Jeziorze (Kizik 1994, s . 145, 223) . W latach 50 . i 60 . XVIII wieku, po kilku suplikacjach, mennonici uzyskali zezwolenie od władz Elbląga oraz biskupa chełmińskiego – na budowę kilku kolej-nych: w Orłowskim Polu (1752 r .), Suchowie (1754 r .), Tujcach (1768 r .), Lubiesze-wie (1768 r .), Stogach (1768 r .), Niedźwiedzicy (1768 r .) (Kizik 1994, s . 125) . Obwa-rowano je zakazem wznoszenia wież .

Raczej na pewno „domu modlitwy” w Nowych Dworach nie wznosili Holendrzy, gdyż nie było wśród nich cieśli (Rusiński 1939/47, s . 78; Pokropek 1995, s . 64) . Osad-nicy korzystali z usług miejscowych rzemieślników . Potężne przekroje precyzyjnie opracowanych bierwion ścian wieńcowych i zwęgłowania kojarzyć się muszą z naj-lepszymi tradycjami późnośredniowiecznego warsztatu ciesielskiego, ukształtowa-nego w XV-XVI wieku i trwającego w Wielkopolsce jeszcze w wieku XVII . Wysoka jakość wykonania konstrukcji zrębowej sugeruje związek fundacji z możnym rodem Czarnkowskich . W pierwszej połowie XVII wieku ich wieleńskie dobra były niczym wielki plac budowy drewnianych świątyń różnych wyznań . Możliwe, że działało tu jakieś ciesielskie „przedsiębiorstwo budowlane” . Co ciekawe, pracujący na usługach Jana i Zofii Czarnkowskich zawodowi cieśle stawiali przede wszystkim świątynie o tradycyjnej, zrębowej konstrukcji, między innymi: w Zielonowie – 1600 rok, Dzier-żążnie Małym – 1600 rok, Dębogórze – 1608 rok, Biernatowie – 1614 rok, Folsztynie – 1637 rok, Łomnicy – 1641 rok (Jankowski 2005, 2006) .

Pierwotny mennonicki „dom modlitwy” przetrwał do około 1700 roku, kiedy to w wyniku przebudowy zyskał obecny charakter architektoniczny (Jankowski 2006, s . 20) . Zagadką pozostają losy mennonitów . Pewne jest, że w roku 1656 przybywa do Nowych Dworów, z wymarłego po zarazie Zielonowa, pastor Mathias Gilbertus i po-zostaje tu przez kolejne 30 lat (Werner 1904, s . 115) . W tym czasie mennonicki „dom modlitwy” musiał być już zborem protestanckim . Z nową funkcją trzeba wiązać jego przebudowę, między innymi: wzniesienie wokół starego zrębu szkieletu oraz odwią-zanie więźby i wieży (Jankowski 2005, 2006) .

25 lipca 1791 roku w wieżę uderzył piorun . Nie spowodował jednak katastro-falnych zniszczeń . Niezbędne naprawy przeprowadził cieśla Johann Schöneeck z Górzna . Prace ukończono w czerwcu 1792 roku, co upamiętnia inskrypcja: ANÔ 1792…4…JUNI DIE GANZE GEMAINDE BAU HERRN JOHAN SCHÖNEECK


�3

BAUMEISTER – wydłutowana na bocznej powierzchni rozpory łątek . Treść tej in-skrypcji, sugerująca bardziej budowę niż odbudowę zboru, znamionuje poczucie dumy z wyników przedsięwzięcia, dokonanego niewątpliwie bardzo dużym wysił-kiem finansowym całej gminy (Jankowski 2005, 2006) .

W 1795 roku zakupiono dla świątyni dzwon, odlany w ludwisarni: PH. H.P. SCHWENN ALT STETTIN . Fundatorami byli pastor JOHANN FRIEDMANN, wójt MART. LUDE, ławnicy wiejscy MICH. FRANCK, MICH. KOSKE, JOH. REDMANN, PET. HENCKE . Dzwon wisiał na wieży jeszcze w końcu XIX wieku (Kohte 1897, s . 189) . Jego użytkowanie wykluczała jednak wadliwie wykonana przez Schöneecka konstrukcja zwieńczenia (dzwonna) wieży . W roku 1928 ta partia została ponownie rozebrana i odwiązana na nowo (Grosset 1930, s . 278; Katalog zabytków sztuki w Pol-sce 1966, s . 8) . Dzwon przeniesiono wówczas do niewielkiej cmentarnej dzwonnicy stojącej nieopodal świątyni .

Johan Schöneeck, zanim przystąpił do remontu świątyni w Nowych Dworach, zbudował w roku 1782 zbór w Herburtowie, na miejscu wcześniejszego, strawio-nego przez pożar (ryc . 4) . Ten wzniesiony przez Schöneecka był repliką poprzed-niego, spalonego . W końcu XVIII wieku starą świątynię herburtowską kojarzono z mennonitami . Odtwarzając jej architekturę, o zdwojonej, zrębowo-szkieletowej strukturze ścian, manifestowano „olęderskie korzenie” mieszkańców wsi (w rze-czywistości drewniana świątynia w Herburtowie raczej nie pochodziła z czasów mennonickiego osadnictwa z około 1600 r .; pierwszą zbudowali zapewne już pro-testanci pod koniec XVII w .) .

Ryc. 4. Dawny zbór w Herburtowie (obecnie kościół katolicki), widok od pd .-wsch . (fot . A . Jankowski)


�4

Świątynia w Nowych Dworach to jedyna na terenach polskich drewniana budow-la sakralna bezpośrednio związana z rzeczywistym osadnictwem holenderskim . Co prawda po rdzennych Holendrach na Żuławach Gdańskich przetrwał, pochodzący mniej więcej z tego samego czasu, budynek mieszkalno-gospodarczy w Lipcach pod Gdańskiem – z około 1600 roku (Krassowski 1961, s . 8; Tłoczek 1980, s . 105) lub nawet z 1571 roku (Ważny 2001, s . 79-80) . Nigdy nie pełnił on jednak funkcji men-nonickiego „domu modlitwy” .

Unikatowy mennonicki rodowód zboru w Nowych Dworach, jak też zdwojona struktura ścian, włączająca go, wraz ze zborem w Herburtowie, do grupy zaledwie 40 zachowanych obiektów sakralnych o takiej konstrukcji w Europie, to z pewnością cenne, ale nie jedyne atuty nadnoteckiej przestrzeni kulturowej . W dorobku tego „granicznego”, wieloetnicznego obszaru są także inne materialne świadectwa cieka-wej i burzliwej jego historii . Ich odkrywanie i właściwa turystyczna promocja może w końcu ziścić tu mit „ziemi mlekiem i miodem płynącej” . A gdyby tak jeszcze dro-ga wodna Odra-Wisła mogła prowadzić z Berlina, przez pogranicze Krajny, Pałuk, Kujaw i „Mały Berlin” (czyli Bydgoszcz) do „Szczęśliwej Nowej Holandii” na Nizinie Sartowicko-Nowskiej z kompleksowo zrewitalizowanymi zamkami krzyżackimi, i dalej…, i dalej…

LiteraturaBalicki J ., Bogucka M ., 1989 . Historia Holandii, Wyd . Ossolineum, Wrocław-Warsza-

wa-Kraków-Gdańsk-Łódź .Baranowski I ., 1915 . Wsie holenderskie na ziemiach polskich, Przegl . Hist ., t . XIX,

Warszawa, s . 64-82 .Burszta J . (red .), 1960 . Kultura ludowa Wielkopolski, t . 1, Wyd . Poznańskie, Poznań .Ciesielska K ., 1958 . Osadnictwo „olęderskie” w Prusach Królewskich i na Kujawach

w świetle kontraktów osadniczych, Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Po-morza, t . IV, z . . 2, s . 219-256 .

Frase R ., 1931 . Wanderbuch für Grenzmark Posen-Westpreußen, Hrsg . Richard Frase, Schmeidenmühl .

Górak J ., 1971 . Holenderskie domy nad Bugiem, Polska Sztuka Ludowa, R . XXV, nr 1, s . 29-38 .

Grossert O ., 1930 . Bau der Holzkirche Neuhöfen, „Evangelisches Kirchenblatt der Grenzmark Posen-Westpreussen”, s . 277-278 .

Hładyłowicz K . J ., 1932 . Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku, [w:] F . Bujak (red .), Badania z dziejów społecznych i gospodar-czych, nr 12, Lwów .

Jankowski A ., 2005 . Osiemnastowieczne kościoły przysłupowe i quasi-przysłupowe w do-linie Noteci, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R . LIII, nr 2, s . 147-180 .

Jankowski A ., 2006 . „Uczciwi mężowie narodu olęderskiego” i ich drewniany dom modlitwy w Nowych Dworach nad Notecią, Kronika Wielkopolski, nr 3, Poznań, s . 5-21 .


��

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, 1966 . T . Ruszczyńska, A . Sławska (red .), t . V, z . 18: Powiat trzcianecki (dawny pilski), opr . I . Trybowski, O . Zagórowski, Wyd . Instytut Sztuki PAN, Warszawa .

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, 1967 . T . Chrzanowski, M . Kornecki (red .), t . XI: Województwo bydgoskie, z . 19: Powiat wąbrzeski, opr . T . Chrzanowski, M . Korne-cki, Wyd . Instytut Sztuki PAN, Warszawa .

Kizik E ., 1989 . Uwagi o mennonitach w związku z artykułem Wojciecha Marchlew-skiego „O mennonitach w Polsce (O powstaniu społeczności mennonitów Wymyśla Nowego)”, Etnografia Polska, t . XXX (1986), z . 2, s . 129-145, Etnografia Polska, t . XXXIII, z . 1, s . 261-264 .

Kizik E ., 1994 . Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII wieku i w XVIII wieku, Studium z dziejów małej społeczności wyzna-niowej, Wyd . Gdańskie, Gdańsk .

Kohte J ., 1897 . Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Posen, IV: Die Kunstden-kmäler des Regierungsbezirks Bromberg, Hrsg . Julius Springer, Berlin .

Kornecki M ., 1995 . Niderlandyzm w architekturze drewnianej w Polsce, [w:] Niderlan-dyzm w sztuce polskiej. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Toruń grudzień 1992, Wyd . PWN, Warszawa, s . 303-325 .

Krassowski W ., 1861 . Architektura drewniana w Polsce, Wyd . Arkady, Warszawa .Marchlewski W ., 1986 . Mennonici w Polsce (O powstaniu społeczności mennonitów

Wymyśla Nowego), Etnografia Polska, t . XXX, z . 2, s . 129-145 .Mężyński K ., 1960-61 . O mennonitach w Polsce, Rocznik Gdański, t . XIX/XX,

s . 185-259 .Pokropek M . i W . 1995 . Tradycyjne budownictwo drzewne w Polsce, t . 1: Budownictwo

ludowe. Chałupy i ich regionalne zróżnicowane, Wyd . Neriton, Warszawa .Rusiński W ., 1939/47 . Osady tzw. olędrów w dawnym woj. poznańskim, Wyd . Polskiej

Akademii Umiejętności, Poznań /Kraków .Stankiewicz J .,1956/1957 . Zabytki budownictwa i architektury na Żuławach (Na mar-

ginesie przeprowadzonej w latach 1955-1956 lustracji zabytków), Rocznik Gdański, t . XV/XVI, s . 511-542 .

Szałygin J ., 2004 . Katalog zabytków budownictwa holenderskiego na Mazowszu, Wyd . DIG, Warszawa .

Tazbir J . 1995 . Polsko-niderlandzkie kontakty wyznaniowe w XVII w., [w:] Niderlan-dyzm w sztuce polskiej. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Toruń grudzień 1992, Wyd . PWN, Warszawa, s . 37-49 .

Tłoczek I ., 1980 . Polskie budownictwo drewniane, Wyd . Ossolineum, Wrocław-War-szawa-Kraków-Gdańsk .

Ważny T ., 2001 . Dendrochronologia obiektów zabytkowych w Polsce, Wyd . Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, Gdańsk .

Werner A ., 1904 . Geschichte der evangelischen Parochien in der Provinz Posen, Hrsg . Friedriech Ebbeckes, Lissa .


�6

Marek K. JeleniewskiUniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Instytut Prawa, Administracji i Zarządzania

Rola Brdy i Kanału Bydgoskiego w powstaniu i rozwoju Bydgoszczy

The role of the Brda river and the Bydgoski Canal in the emergence and development of Bydgoszcz

Słowa kluczowe: Bydgoszcz, Brda, Kanał Bydgoski, Pomorze, korzyści z rzeki Key words: Bydgoszcz, the Brda river, the Bydgoski Canal, Pomerania, closeness of river

ZARYS TREŚCI . Już w XIV wieku Bydgoszcz była dużym portem rzecznym . Należała zawsze do najważniejszych w kraju ośrodków handlu zbożem . Produk-tami, z handlu którymi bydgoszczanie przez wiele stuleci słynęli również na cały kraj i nie tylko, było drewno, sól i ceramika . Jedną z pierwszych, jaką podjął pru-ski zaborca, była decyzja o budowie Kanału Bydgoskiego – sztucznej drogi wod-nej łączącej Noteć z Brdą, a dalej Odrę z Wisłą . Oddany do użytku w roku 1774, stał się źródłem sporych dochodów miasta . Gdy w roku 1851 doprowadzono do Bydgoszczy linię kolejową, znamienną w skutkach decyzją było stworzenie no-wego portu rzecznego na wschodnim krańcu miasta . To umożliwiło optymalne wykorzystanie obydwu środków transportu: wodnego i kolejowego . Aż do lat 60 . XX stulecia transport wodny stanowił znaczną część transportu krajowego . Od tej pory notujemy systematyczny spadek przewozów . Dziś Bydgoszcz nie czerpie korzyści z bliskości rzeki i kanału .

ABSTRACT . Bydgoszcz started to play an important role as a river port in XIVth century . It was always one of the leading centres in the coutry in grain trade . Along the centuries Bydgoszcz was also known of it’s wood, salt and ceramics trade, not only in the country, but also abroad . After the annexation of Bydgoszcz by Prussia in 1772, one of the first decision made by Prussian authorities was to build a Bydgoski Canal to connect Noteć and Brda rivers, and further Odra and Wisla . It is used since 1774 and gave huge incomes to the city . When in 1851 rails connected Bydgoszcz with other cities, a significant decision of building new river port placed in the Eastern edge of the city was made . This enabled an optimal us-age of both means of transport – train and shipping . Till the end of 60’s transport by the river played a huge role in state’s transport . Since this moment we regis-ter the systematic decrease of river transport . For today, Bydgoszcz does not gain profits from the closeness to river and canal .

��

Badania archeologiczne dowodzą, że pierwsze ślady bytności człowieka w miej-scu dzisiejszej Bydgoszczy pochodzą sprzed 11 tysięcy lat . Już wówczas Brda chro-niła przed niebezpieczeństwem, była źródłem pożywienia, ale także korzyści ma-terialnych . Zalążek grodu powstał w okolicach dzisiejszego Starego Rynku . Tam bowiem, w miejscu gdzie rzeka zmienia bieg z południowego na wschodni, znaj-dował się bród – najdogodniejsze miejsce do jej pokonania . I ów bród właśnie sta-nowił źródło dochodów pierwszych osadników . Znalazłszy bezpieczne miejsce do przekroczenia bystrego nurtu czynili wszystko, by je utrzymać . Najbardziej roz-powszechniony sposób polegał na wrzucaniu na dno rzeki ogromnych kłód drzew . Zabieg ten nie tylko zmniejszał głębokość przeszkody, lecz również utwardzał jej dno . Tak postępowano kilkaset lat, potem powstały (początkowo prymitywne, potem coraz doskonalsze) promy, wreszcie most, dzięki któremu można było już przekraczać rzekę w sposób dużo bardziej bezpieczny . Pierwszy bydgoski – oczy-wiście drewniany – most pobudowano prawdopodobnie pomiędzy dzisiejszymi: Sulimy-Kamińskiego i Bernardyńskim . To wszystko dawało zarobek . Zarówno za przejście przez bród, przewóz promem, czy przejazd mostem pobierano stosowne opłaty . Zresztą te ostatnie przetrwały gdzieniegdzie jeszcze do początków XX wie-ku . Przy rzecznej przeprawie, przybywający z daleka wędrowiec wyznaczał sobie najczęściej miejsce odpoczynku, bliskość ludzi dawała poczucie bezpieczeństwa, chroniła przed groźnym zwierzem czy człowiekiem . Z czasem stworzono zajazd, gdzie dało się przenocować, zjeść i wypić . Obok osiedlił się kowal, który podkuł kulejącego wierzchowca, kołodziej co naprawił połamane koło, a niekiedy cały wóz, rymarz, do którego oddano porwaną uprząż, itd .

Wiele stuleci minąć musiało, nim osada powstała u brzegów rwącego nurtu Brdy, znalazła się na ważnych trasach prowadzących z północy na południe i ze wschodu na zachód . Kolejnych wiele, zanim wybrano ją świadomie na etap czy cel podróży . Nie możemy przecież zapominać, iż nasi protoplaści bardzo długo obywali się bez map, a do osady założonej w miejscu dzisiejszej Bydgoszczy docierano albo przypad-kowo, albo dzięki ustnemu przekazowi . To, co w historycznej nomenklaturze zwykło się określać mianem grodu, powstało w okolicach dzisiejszego placu Kościeleckich na przełomie X i XI wieku . Obok innych zadań, znawcy zagadnienia przypisują tu mieszkającym bardzo istotną i odpowiedzialną rolę – ochronę istniejącej na Brdzie przeprawy . Musimy pamiętać, iż miasto nasze, a w każdym razie jego zalążek, leża-ło wówczas na pograniczu pomorsko-piastowskim, zatem na terenach o istotnym znaczeniu zarówno militarnym, jak i politycznym . Wiemy na pewno, że gród był otoczony fosą . W roku 1250 biskup kujawski zobowiązuje bowiem mieszkającą tu ludność do utrzymania w należytym porządku dwóch izbic i odcinka fosy w byd-goskim grodzie . Izbice winny być solidne, zbudowane z kamienia i cegły . W tymże 1250 roku zaczyna się pisana historia miasta nad rzeką . Gród, o którym mowa w bi-skupim piśmie, oblewały bowiem wody Brdy . Gwoli ścisłości zaznaczyć jednak nale-ży, iż Gall Anonim, opisując w swej kronice poczynania walecznego króla Bolesława Krzywoustego wspomina, że ten w roku 1113 w trakcie walk z Pomorzanami zdobył


�8

Wyszogród . Według kronikarza, zawzięte walki toczono o gród leżący pomiędzy Wisłą i inną, wpadającą do niej rzeką . Nie ma powodu, by nie godzić się z poglądem, iż nienazwana rzeka to Brda . W dokumencie wystawionym 26 lipca 1252 roku wła-dający tymi ziemiami książę kujawski Kazimierz określa zasady handlu pomiędzy Krzyżakami a Kujawami informując, iż w Bydgoszczy istnieje most na rzece, a obok mostu komora celna, na której pobiera się cło od towarów wwożonych i wywożo-nych z Pomorza (Preussisches Urkundenbuch… 1882; Kroniki Wielkopolskie… 1962; Maciejewski 1996) .

Nie da się dziś ustalić jakie myto płacili przewoźnicy spławiający wodą swoje towary, jak i tego, jaka część zapłaty pozostawała na miejscu, a jaką przekazywa-no władcy . Nie ma jednak wątpliwości, iż już w wieku XIII bliskość rzeki przy-nosiła bydgoszczanom korzyści . Podobne korzyści czerpano we włączonym dziś do Bydgoszczy pobliskim Fordonie . Tam istniała także komora celna . Jeszcze na przełomie wieków XV i XVI miała znaczenie lokalne, lecz już w roku 1604 król Zygmunt III Waza określił nowe zasady poboru cła na Wiśle . Odtąd stała się wielce istotną instytucją w krajowym systemie celnym (Woźny 1997) .

19 kwietnia 1346 roku król Kazimierz Wielki podpisał w Brześciu Kujaw-skim dokument lokacyjny Królówgrodu – miasta, które powstać miało na mocy prawa magdeburskiego, tuż obok osady zwanej popularnie Bydgoszczą . Zasadź-cami byli Jan Kesselhut i Konrad . O tym, jak duże znaczenie miała wówczas Brda świadczy to, iż poświęcono jej w dokumencie sporo miejsca . Rzeka znaczyła bez wątpienia wiele dla miasta i jego mieszkańców . Z treści dokumentu wynika jednak, iż równie ważna była dla króla, który potrafił to właściwie docenić, wyce-nić i w trosce o własną kiesę wykorzystać . Zdecydował zatem król Kazimierz, że otrzymywał będzie 1/3 z opłat pobieranych przez miasto od rzemieślników i właś-cicieli kramów, tyleż samo od czynszów z posesji i dochodu z młynów, a także – tu Jego Królewska Mość wykazała się myśleniem perspektywicznym (mennicy w Bydgoszczy wówczas nie było i długo nie będzie) – całość zysków związanych z biciem monety . Co zaś się tyczy Brdy, Królewska Mość zastrzegł, iż do jego kasy trafiać będzie aż 2/3 kwoty uzyskanej od tych wszystkich, którzy dopuszczali się łamania prawa, zarówno na rzece, jak i w jej bezpośredniej bliskości . Pozostała część zysków należała się wójtowi .

Wójtowie też udzielali zgody na budowę młynów w obrębie miasta oraz zezwo-leń na wykorzystywanie rzeki do spławu drewna, z tym jednak zastrzeżeniem, że z uzyskania takiego zezwolenia zwolnieni byli bydgoscy mieszczanie . Im prawo do spławu przysługiwało z urzędu i dotyczyło obydwu kierunków, tj . w górę i w dół rzeki, w dokumencie lokacyjnym zapisano bowiem: „Chcemy także i pozwalamy wspomnianym wójtom i wszystkim w samym mieście i jego granicach mieszka-jącym spławiać rzeką Brdą, z zachowaniem wolności spławu, ścięte albo wykar-czowane drzewa i wszelkie towary oraz jakiekolwiek rzeczy na dużych i małych statkach, w górę i w dół rzeki, wedle ich upodobania i woli, bez przeszkody bur-grabiego i zawady jakichkolwiek naszych urzędników i zarządców” (Przywilej Lo-

Marek K . Jeleniewski

��

kacyjny m. Bydgoszczy 1966, s . 12) . A że były to kwoty znaczne, dowodzą choćby skargi słane do królów Polski przez mieszczan . Było ich bez liku . W 1690 roku żalili się bydgoszczanie na postępowanie celników fordońskich, którzy skrupulatnie po-bierali stosowne opłaty . Miało to przyczyniać się do upadku handlu i gospodarki Bydgoszczy . Podobne żale słali do króla w roku 1735 .

Zgodnie z kompetencjami, tożsamymi z innymi obowiązującymi na terenie królestwa, prawo sądzenia zarówno mieszczan, jak i innych osób przebywających w Bydgoszczy przekazano w ręce wójta . Zasada ta miała wszakże jeden wyjątek, nie dotyczyła mianowicie rzeki . To wszystko, co działo się na Brdzie, lub miało z nią związek, podlegało jurysdykcji reprezentującego monarchę burgrabiego . Król Ka-zimierz zastrzegł bowiem w wydanym przez siebie dokumencie: „Prócz tego wspo-mniani wójtowie będą sądzili wewnątrz obszaru opisanego granicami, po wszystkich i pojedynczych drogach oraz jakichkolwiek wąskich ścieżynkach i wodach, rozumie się tak podróżnych własnych i innych w tych granicach, z wyjątkiem wyżej wspo-mnianej rzeki Brdy, gdyż to nakazujemy sądzić burgrabiemu bydgoskiemu . Z sądów wszelako przez wójtów sprawowanych nam dwa denary i samym wójtom trzeci wi-nien zostać złożony” (Przywilej Lokacyjny m. Bydgoszczy 1966, s . 12) .

W innej części królewskiego dokumentu znajdujemy zapisy dotyczące rzeki: „Granice wreszcie i kopce graniczne wspomnianego miasta naszego Królówgrodu, mające trwać po wieczne czasy, tym sposobem oznaczamy; najpierw mianowicie rozpoczynając od rzeki zwanej Brda, idąc drogą, która prowadzi w kierunku Ino-wrocławia, do jeziora Pełczyn tak nazwanego, od tego jeziora do miedzy zakonni-ków z Byszewy, od których miedz zakonników przez rzekę Brdę dochodzi do miedzy Jachcic stąd aż do granicy Niemcza i z Niemcza do Myślęcina i z Myślęcina do wspo-mnianego jeziora Pełczyn, zewnątrz drogi biegnącej po lewej stronie . Wspomniane miasto nasze będzie miało granice wszerz trzy sznury miernicze, z których każdy sznur zawiera dziesięć prętów, a każdy pręt powinien mieć piętnaście stóp długości” . (Przywilej Lokacyjny m. Bydgoszczy 1966, s . 9) .

W rok po wydaniu dokumentu lokacyjnego, chroniąc się przed krzyżacką agresją, zdecyduje król Kazimierz o budowie wzdłuż granic państwa kolejnych zamków . Jeden z nich zlokalizuje na wzniesieniu nad Brdą, tuż obok nowo stwo-rzonego miasta . To zaś, czerpiąc ze znakomitego położenia, rosło w siłę . Przez długie lata bardzo istotne źródło dochodów stanowił handel . Troska o właściwą jakość dróg wodnych wskazana była przynajmniej z dwóch powodów . Po pierw-sze – cały czas transport rzeczny był najłatwiejszy, a po drugie – od przewoź-ników pobierano stosowne, najprostsze do wyegzekwowania opłaty . Przez cały czas również transport rzeczny pozostawał tańszy od drogowego i to nie zmieni się przez całe stulecia . Tak jest do dziś . W dokumentach zaczerpniętych z ru-skich żup solnych czytamy, iż dostawa soli z tychże żup drogą lądową do Prze-myśla kosztowała w roku 1565 aż 50 groszy od beczki, zaś z Przemyśla Wisłą i Brdą do Bydgoszczy tylko 11,7 groszy od beczki (Rutkowski 1927) . W reklamie towarzystwa Polska Żegluga Rzeczna „Vistula” z początku XX wieku znajdujemy


80

informacje o tym, że: „transport parostatkami tańszy od kolejowego o 60-70% . Przewóz towarów tańszy około 40%” .

Bydgoszcz była ważnym portem rzecznym już w XIV wieku . Świadczą o tym zarówno zapisy zawarte w przytoczonym wyżej akcie lokacyjnym, ale również inne, dotyczące miasta i okolic . Już wówczas należała do najważniejszych w kraju ośrodków handlu zbożem . Informacje na ten temat znajdujemy w wielu dokumen-tach pochodzących z tamtego okresu . Tu także dopływały tratwy z drewnem prze-znaczonym do dalszego spławu Wisłą do Gdańska i innych portów nad królową polskich rzek leżących . Do rozwoju bydgoskiego portu przyczyniła się szczególnie niezwykle intensywna eksploatacja Borów Tucholskich w XV i XVI wieku . Pozy-skane tam drewno eksportowane było poprzez port bydgoski . O ile bliskość bo-rów i urodzajnych, zasobnych ziem kujawskich i pomorskich tłumaczy wielkość transportów drewna i zboża, o tyle dziwić może pierwszeństwo w innej dziedzinie handlu . Otóż przez wiele stuleci Bydgoszcz stanowiła najważniejszy na Pomorzu, Kujawach i Wielkopolsce ośrodek handlu solą . Już około 1530 roku zlokalizowa-no w Bydgoszczy składy królewskie . Ogromne ilości soli, przewożone Wisłą i Brdą trafiały do bydgoskich spichlerzy zarówno z żup ruskich, jak i krakowskich . Tu gro-madzone, były następnie rozprowadzane w całym kraju i zagranicą . Rozwój han-dlu solą i korzyści, jakie czerpała z tego Rzeczpospolita sprawiły, iż w roku 1557 sejm zezwolił kupcom bydgoskim na import soli . Około roku 1579 powstała nad Brdą warzelnia . Ten fakt, w parze z uzyskanym wcześniej, w roku 1502, prawem do wolnego spławu do portów morskich, przyczynił się w znacznym stopniu do rozwoju miasta i wzrostu zasobności jego mieszkańców . Wraz bowiem z wywozem soli, drewna i zboża, przywożono tu inne produkty, którymi handlowano: owoce, wino, ryby morskie, sukno, itp . Dość powiedzieć, iż „Były to obroty tak znaczne, że w dowozie z wszystkich miast koronnych do Gdańska stanowiły w 1579 roku aż 71% całości dostaw mieszczańskich . Dane z tego roku można wprawdzie uznać za nietypowe (zbyt wysokie), niemniej duża ranga działalności kupców bydgoskich jest niepodważalna” (Gierszewski 1982) . Mieszczanie bydgoscy, wietrzący w handlu solą niezły interes, zajęli się nim w sposób profesjonalny, otrzymali w roku 1669 monopol na handel solą ruską .

Innym produktem, z handlu którym bydgoszczanie przez wiele stuleci słynęli na cały kraj i nie tylko, była ceramika . Bartodzieje, Czersko Polskie, Kapuściska – to wsie słynące z wyrobu garnków i innych produktów z gliny . Cech garncarzy, które-go statut potwierdzono już w roku 1446, należał do najstarszych i najliczniejszych w mieście . Gotowe produkty dostarczano na brzeg rzeki, skąd drogą wodną dociera-ły do najodleglejszych krańców Rzeczypospolitej .

Fakt intensywnej eksploatacji Brdy oraz znaczącego w niej udziału bydgoszczan sprawił, iż już w roku 1487 starosta Andrzej Kościelecki powołał do życia, jako je-den z pierwszych w kraju (jeśli nie pierwszy), bydgoski cech szyprów . Musiało być to przedsięwzięcie niezwykle dochodowe, skoro właścicielem jednej z liczniejszych flotylli stał się sam Kościelecki . On też bardzo intensywnie zabiegał o interesy


81

bydgoskich przewoźników, nie zapominając przy okazji o własnych . W archiwum gdańskim zachował się na przykład do dziś jego wniosek z roku 1480 do tamtejszej Rady Miejskiej – o niepobieranie akcyzy od zboża spławianego przez bydgoszczan Wisłą do Gdańska . Kościelecki uzasadniał swą prośbę tym, iż raz już opłatę taką wnoszono w Bydgoszczy (Archiwum Państwowe Gdańsk, nr akt 300 D/6 112) . Cech szyprów liczący kilkadziesiąt osób działał do roku 1584, kiedy został rozwiązany . Powołano go ponownie do życia w roku 1590 . Później szyprowie skupiali się w róż-nego rodzaju stowarzyszeniach i związkach branżowych . W dwudziestoleciu mię-dzywojennym istniał obowiązek rejestrowania szyprów . Wielu z nich należało do Pomorskiego Związku Właścicieli Żeglugi Śródlądowej, który w roku 1938 liczył po-nad 350 członków . Początkowo szyprowie doskonalili swe umiejętności jako człon-kowie załóg . Wraz ze zdobytym doświadczeniem awansowali . Wreszcie stać ich było na zakup własnego statku . Wielu zostawało zatrudnianych u dużych armatorów, choćby w największym – bydgoskim Lloydzie, który np . w roku 1935 miał w swych szeregach aż 200 szyprów (Jeleniewski 2002) .

Przez kilka stuleci mieszczanie bydgoscy dysponowali licznymi statkami i barka-mi, czerpiąc z tego pokaźne zyski i stanowiąc dużą konkurencję dla innych . Ich po-zycja wadziła szczególnie Krzyżakom i mieszkańcom ich miast . Toteż wielokrotnie składali do polskiego króla skargi na postępowanie polskich flisaków . Spory udział w tych skargach mają mieszczanie toruńscy, aktywni szczególnie w XV wieku . Ich zabiegi zmusiły króla Kazimierza Jagiellończyka do wydania w roku 1484 przepisów potwierdzających prawo bydgoszczan do spławiania towarów Brdą i Wisłą . Spokój bydgoszczan nie trwał długo, bowiem w roku 1574 król Henryk Walezy wydał edykt, na mocy którego monopol na spław otrzymali członkowie cechu szyprów, a zatem pozbawiał on możliwości spławu tych bydgoszczan, którzy do cechu nie należeli . To zmusiło mieszczan do przedsięwzięcia stosownych kroków w obronie swych intere-sów . Liczne słane do króla skargi i prośby sprawiły, iż w roku 1577 król Stefan Batory przywrócił stan prawny sprzed 1574 roku . Z kolei w roku 1637 król Władysław IV wydał zakaz spławiania towarów z Bydgoszczy do Gdańska Brdą i Wisłą szyprom spoza Bydgoszczy .

W roku 1673 bydgoszczan zwolniono z opłat celnych za piwo i wyroby ceramicz-ne spławiane Brdą i dalej Wisłą do Gdańska . Akt ten miał ogromne znaczenie dla rozwoju bydgoskiego rzemiosła, jako że zarówno z produkcji ceramiki, jak i piwa bydgoszczanie słynęli na cały kraj, a udział tych towarów w transporcie wodnym stanowił bardzo dużą część .

Dokumentów służących usprawnieniu spławu i poprawie jego rentowności wy-dano wiele . Bydgoszczanie, świadomi roli, jaką spełnia handel spławny, dbali o swe interesy, monarchowie zaś, dostrzegając własne korzyści, starali się sprawy związane z ich działalnością załatwiać w sposób racjonalny . Innym równie sporym źródłem dochodów były usytuowane po obu stronach rzeki spichlerze . Ich właściciele boga-cili się bardzo szybko . To z kolei wpływało korzystnie na innych mieszczan, gdyż podatki zasilały systematycznie miejską kasę .


82

Dzięki Brdzie Bydgoszcz stawała się miastem zasobnym, należącym do ważniej-szych ośrodków gospodarczych Rzeczypospolitej Szlacheckiej . Wójt bydgoski Sta-nisław Ciołek Poniatowski tak pisał o ówczesnej Bydgoszczy: „Kupcy gdańscy, że drzewa i bale rzeką bydgoską do Gdańska spuszczają, nihil praeiudicatur miastu, ponieważ jest portowe i pożytek stąd mają, bo ludzie flisujący chleb, piwo, gorzałki w mieście konsumują . A do tego mają prawo mieszczanie, że nikomu nie godzi się wprowadzać statków w rzekę cudzych, dlatego żeby we fruktach krzywdy mieszcza-nom nie uczyniono, ale do tego nie pokażą, żeby rzeką drzewa i innych towarów nie spuszczano, ponieważ rzeka portowa wolna . Dlatego jako w Koronowie, tak w Byd-goszczy budowanie służy dla wolnego spustu, stąd i miasto ma intratę, bo od każdy kopy bierą drewno” (Archiwum Główne Akt Dawnych, nr akt 222) . „Od każdy kopy bierą drewno” – napisał kronikarz . To efekt starań bydgoskiego mieszczaństwa, któ-re korzystało z przywileju nadanego mu jeszcze przez króla Stefana Batorego w roku 1557 . Król postanowił wówczas, iż od każdej kopy drewna spławianego Brdą miasto otrzyma jeden pień z przeznaczeniem na naprawę mostów . Był to tak zwany podatek mostowy . Pierwotnie rzeczywiście pozostawiano w mieście jeden pień z przeznacze-niem na naprawę mostów . Po pewnym czasie w zamian za drewno każdy spławiający wpłacał do miejskiej kasy stosowną kwotę pieniężną . Prócz podatku mostowego pła-cono także podatek brzegowy, za możliwość cumowania statków, łodzi i barek .

Wciąż bogacące się miasto stanowiło, nie bez powodu, dumę jego mieszkańców . W kronice bernardynów z roku 1604 znajdujemy taki oto interesujący opis Bydgosz-czy z początków XVII wieku: „Miasto Bydgoszcz leży w głębokich borach, do dwóch, trzech, i czterech mil rozciągających się, pełnych zwierza różnego rodzaju . Całe mia-sto jest murem opasane, ma wysoką wieżę na czele rynku, roku 1600 . Kształtnie postawiona i ratusz ozdobnie murowany . Domy murowane, dachówką pokryte i wy-trysk wody na rynku kształtnie urządzony . Trzy bramy murowane, z których jedna ku Poznaniowi, druga do Kujaw, trzecia ku Pomeranii prowadzi . W mieście i za miastem jest wszystkich kościołów z zakonnemi dziewięć . Rzeka, przy której miasto założone, nazywa się w polskim języku Brda, mała wprawdzie w swym korycie, ale w pożytku wielka, półtory mili od Bydgoszczy w Wisłę wpadająca . Bierze swój po-czątek z jezior kaszubskich i ma to do siebie, że w najtęższą zimę nie zamarza . Drze-wa do budowli z borów kaszubskich niezmiernej wielkości spławia . Obfituje w ryby różnego rodzaju, osobliwie w łososie, które z morza Wisłą, aż pod samę Bydgoszcz dochodzą . Czasem, tak jak roku 1604, jednego dnia do skrzyni 170 wskoczyło . I inne ryby mają tu lepszy smak, niż gdzie indziej w rzekach . Młyny na tej rzece są trzy zbudowane dawniejszych czasów od Wójtów i mieszkańców bydgoskich, które teraz do starostów należą . Mennica także do bicia różnych pieniędzy wielkim kosztem nad rzeką jest założona, tak dalece, że w całem Królestwie Polskiem jej podobnej i tak pożytecznej nie masz . Biją w niej ze złota Hungaryki (czyli czerwone złote), ze srebra Talary, Ortony i drobną monetę . Pożytek z tej rzeki z połowu ryb do ujścia jej do Wisły aż do młynów służy starostom, miastu zaś od młynów aż do granic miasta, na co miasto ma osobny przywilej od króla Stefana Batorego .


83

Z portu także miasto Bydgoszcz jest sławne, dla czego dla obojga brzegów rzeki ma spichrze kosztowne i widzenia godne, nie innym końcem, jak dla zachowania zboża i innego rodzaju towarów założone, które tu z Wielkiej Polski, osobliwie z całych Pa-łuk, Krajny, Kaszub i Kujaw w wielkiej mnogości zwożą, skąd je sposobnego czasu do Gdańska wielkiemi i małemi statkami posyłają . Z Gdańska zaś na powrót przywożą w górę do Bydgoszczy wielką obfitość śledzi, soli morskiej, gradowców, pomoranczy, wina francuzkiego, ryskiego, kanaryjskiego, kandyjskiego czyli małmazyji i inne to-wary pochodzące z Rygi . Tąż rzeką spławiają do Gdańska drzewo tak do budowli jak na opał, które w borach kaszubskich, bydgoskich i koronowskich spuszczają . Piwa także wielką moc do Gdańska mieszczanie zawożą, skąd jednej więcej szkody niż po-żytku mają bo go za wiele posyłają . I garnki wielkie podługowate, na kształt góry uło-żone do Gdańska spuszczają, skąd na przedmieściach w pobliższych wsiach wzdłuż brzegu Brdy, jak na przykład w Bartodziejach i w Siersku wielka liczba mieszka .

Za dobrodziejstwem więc tej rzeki miasto do takiej świetności i obfitości przyszło, że pospolicie szlachta, widząc swój majątek skurczony w domu, tu się przenoszą i za-cząwszy handlować zbożem do Gdańska wnet swojemu niedostatkowi zapobiegają .

Obywatele zaś wydawają za nich swe córki, darząc je niepodłym posagiem . Z pól, łąk, ogrodów i wirydarzy i sadów obfitujących w owoce różnego rodzaju to miasto jest na okół ozdobne . I oto jest powód dlaczego Bydgoszcz celuje przed wszystkiemi miastami w Królestwie Polskiem” (Polkowski 1872; Kościński 1909) .

W ówczesnych czasach należało nasze miasto do znaczniejszych w całej Rzeczy-pospolitej . Obok innych, bogaciło się na handlu zbożem . To wymagało pobudowania w bezpośredniej bliskości rzeki spichlerzy . Te powstawały przede wszystkim w cen-tralnej części miasta, po obu stronach rzeki . W sąsiedztwie spichlerzy powstawały młyny . O tym, jak wiele musiało stać nad brzegiem Brdy spichlerzy, świadczą za-pisy z dwu zaledwie lat – 1569-1570: „Piotr Gątkowski otrzymuje plac pod budowę spichlerza, Anna z Chabielina, wdowa po podstarościm i mieszczaninie bydgoskim Stanisławie Trzebieńskim – plac z dwoma spichlerzami, Stanisław Mojski – plac pod budowę dwóch spichlerzy i wreszcie szlachta – mieszczanie Walenty Kołudzki Ober-muth i Sebastian Komorski stają się właścicielami placu spichlernego” (Biskup 1991) . Spichrze pozostające przez całe wieki w pejzażu Bydgoszczy stały się jej symbolem . Dziś najbardziej znane i charakterystyczne są trzy stojące przy ulicy Grodzkiej . Jed-nak zabudowania służące gromadzeniu zboża i innych podobnych produktów stały wzdłuż Brdy, po obu jej stronach, niemal na całym miejskim odcinku rzeki .

Z różnych zachowanych do dziś źródeł wynika, że przez wiele lat handlem rzecz-nym zajmowało się od kilku do kilkunastu procent bydgoszczan . Tylu było posiada-czy statków czy flotylli . Jednak ich właściciele przeważnie sami swych statków nie prowadzili . Zatrudniali zatem szyprów, sterników, retmanów czy flisaków, a także ich pomocników . Załogi statków liczyły od kilku do kilkudziesięciu osób . Spław sta-nowił więc źródło dochodów znacznej części bydgoszczan . Rodzimą historię nowo-czesnej żeglugi śródlądowej otworzył 3 czerwca 1869 roku bankier Albert Arons . On bowiem założył pierwszą w Bydgoszczy firmę, dysponującą nowoczesnymi


84

holownikami i barkami . Od 20 stycznia 1883 roku spółka nazywa się „Bromber-ger Schleppschiffahrt F . W . Bumke” (Bydgoska Żegluga Holownicza F . W . Bumke) . Od 29 sierpnia 1891 roku firma zmienia nazwę na „Bromberger Schleppschiffahrt Aktien Gesellschaft” (Bydgoskie Towarzystwo Żeglugi Holowniczej) . Po kolejnych przekształceniach, już jako „Lloyd Bydgoski”, dysponował w 1934 roku 19 statkami i 17 barkami . To sytuowało go wśród największych przedsiębiorstw żeglugowych w kraju . Miał swe oddziały w Warszawie, Gdańsku i Włocławku . Jego statki pływały zarówno po Brdzie, jak i po Kanale Bydgoskim, ale również po Wiśle . W przededniu wybuchu II wojny światowej w dyspozycji Lloyda pozostawało 16 statków rzecznych, jeden morski i 17 barek . Najwięcej barek znajdowało się jednak przez cały czas w rę-kach prywatnych . I tu również była Bydgoszcz bez wątpienia potęgą w całym dwu-dziestoleciu międzywojennym . Według zajmującego się wówczas kontrolą gospo-darki Urzędu Pomiarowego, w roku 1933 były zarejestrowane w naszym mieście 123 barki, podczas gdy na przykład w Toruniu 14, a w Gdańsku 61 . Ten stan posiadania utrzymali bydgoscy szyprowie aż do wybuchu wojny . Dziś ich tradycje godnie pod-trzymuje „Żegluga Bydgoska”, niestety, w zasadzie niepływająca w Polsce . Jej statki są za to znane w Europie Zachodniej .

Nie wolno zapominać, iż statki budowano i remontowano w miejskich stocz-niach . I tu znajdowali pracę bydgoszczanie . Budulca dostarczali im właściciele licz-nych, rozmieszczonych po obu stronach rzeki tartaków, którzy z kolei dawali pracę drwalom . Gdy nastała nowa epoka, w Bydgoszczy powstała stocznia produkująca statki o napędzie parowym, nie tylko na potrzeby bydgoskich przedsiębiorstw że-glugowych . Jej właścicielami byli Teodor i Adolf Wulffowie . W roku 1865 zakupi-li działkę u zbiegu ulicy Królowej Jadwigi i Dworcowej . Tam zbudowali stocznię . Pierwszym statkiem wyprodukowanym przez braci Wulff była „Germania” – ho-lownik przystosowany do pływania po Brdzie i Kanale Bydgoskim . Poza statkami towarowymi i holownikami wyprodukowano także pogłębiarki, których używano między innymi na Odrze we Wrocławiu, na Warcie w Poznaniu i na Haweli w Pocz-damie oraz bardzo ekskluzywne statki wycieczkowe, pływające przez wiele lat po Dnieprze, wykonane na zamówienie kijowskiej firmy „Lazar Brodzki” .

Innym zakładem, który zasłużył się w rozwoju bydgoskiego przemysłu stocz-niowego była firma Leopolda Zobla . W roku 1885 zakupił on działkę budowlaną przy ul . Marcinkowskiego i Obrońców Bydgoszczy, gdzie założył fabrykę produku-jącą wyposażenie statków . Dostarczane przez niego silniki zamontowano między innymi w przystosowanym do przewozu ropy statku „Petrolea” – żaglowcu pły-wającym po Bałtyku . Poza tym zakład produkował wyposażenie dla statków wo-dowanych w innych stoczniach, między innymi Wrocławia, Magdeburga i Ham-burga . W roku 1911 powstała w Bydgoszczy kolejna firma budująca statki . Był to Warsztat Budowy Statków Wodnych W . Gannotta, którego siedziba mieściła się przy ul . Toruńskiej .

Liczne zarówno krajowe, jak i zagraniczne kontakty sprawiły, iż w wiekach średnich bydgoszczanie stali się potęgą w handlu zbożem i solą . Możliwość sy-


8�

stematycznego eksportu stymulowała w znacznym stopniu rozmiary produkcji bydgoskich garncarzy czy piwowarów . Zasobni bydgoszczanie budowali domy, dawali więc pracę cieślom, stolarzom, zdunom . Przy okazji mieli pracę inni rze-mieślnicy . Do kasy miasta trafiały podatki i cło za spław . Wiek XVII i XVIII to najgorszy okres w dziejach . Wojny ze Szwedami, liczne zarazy i epidemie spra-wiały, że Bydgoszcz wyludniała się w zastraszającym tempie . O ile przykładowo w roku 1600 miasto liczyło około 5000 mieszkańców, o tyle 150 lat później było ich niespełna 1500 . W tym samym tempie malało jej znaczenie na gospodarczej mapie Polski .

W końcu w wyniku rozbiorów Bydgoszcz znalazła się we władaniu pruskim . Jedną z pierwszych decyzji, jaką podjął zaborca, była znamienna w skutkach, mająca ogromny wpływ na gospodarczy rozwój naszego miasta decyzja o budo-wie sztucznej drogi wodnej, łączącej Noteć z Brdą, a dalej Odrę z Wisłą . Od razu trzeba zaznaczyć, że nie był to pomysł ani nowy, ani pruski . Monarchowie polscy już dawno (począwszy od XVI wieku) dostrzegali korzyści, jakie przynieść może połączenie obu rzek . Przygotowano zatem stosowne plany . Najbardziej znanym był przedstawiony na posiedzeniu Komisji Skarbu Koronnego w dniu 9 lipca 1766 roku plan budowy Kanału, opracowany przez pozostającego w służbie polskiego króla węgierskiego oficera kpt . inż . Franciszka Czaki . „Według mego projektu można by łatwo w bliskości wsi Cele (Ciele) bić kanał aż w bagnisko Krępa, stam-tąd ku Bydgoszczy między zamkiem i miastem aż do rzeki Brda zwanej, którą już w tamtej stronie spływają statki . Można by także wygodnie tam budować nowe lub reperować stare magazyny, gdyż z będących tam rozwalin można sobie wnieść, iż Bydgoszcz musiała być przedtym miasto wielkie wodą handel prowadzącym” (Wilder 1936) . Bieg historii sprawił, że nie dane było polskim monarchom zreali-zować planu połączenia Wisły i Odry . Prusacy przystąpili do prac już w roku 1773 . Kanał był gotowy w czerwcu roku 1774 . Niestety, pierwsze próby jego otwarcia nie powiodły się . Zawaliła się jedna ze śluz, a spory odcinek Kanału uległ zapiasz-czeniu . To jednak w żaden sposób nie zniechęciło budowniczych . Ostatecznie po poczynionych naprawach Kanał oddano do użytku we wrześniu 1774 roku . Liczył ponad 26 kilometrów, był przedzielony dziesięcioma śluzami . Według zachowa-nych do dziś statystyk w roku 1776 przez śluzę bydgoską przepuszczono 245 łodzi i 179 tratew, dziesięć lat później już 1319 łodzi i 547 tratew . W latach 1838-1842 śluza obsługiwała średniorocznie 1486 łodzi i 2996 tratew, a w latach 1868-1872 odpowiednio 3602 i 30 628 (Hedinger bd .; Winid 1928) . W roku 1901 przez Byd-goszcz przepłynęło ponad 180 tys . ton towarów . W roku 1918 śluzowano na Kanale Bydgoskim ponad 3700 statków, łodzi i tratew . Aż do wybuchu wojny rzeka sta-nowiła największe źródło dochodów miasta i jego mieszkańców, pozostając wciąż najdogodniejszą drogą transportu . Największe bydgoskie fabryki i przedsiębior-stwa miały swe porty . W ten sposób dostarczano węgiel do gazowni, pobudowanej nie bez powodu w roku 1860 przy rzece . W 1924 roku 13 miejscowych tartaków ulokowano nad Brdą (Księga adresowa m. Bydgoszczy 1926) .


86

Jednak prócz najważniejszej, bo przynoszącej ogromne zyski, gospodarczej peł-niły zarówno Brda, jak i Kanał także inną funkcję . Stworzone jeszcze na przełomie wieków XVIII i XIX przez Konrada Ernesta Petersona bulwary nad Kanałem Byd-goskim, nazywane przez bydgoszczan „śluzami” stały się rychło największym salo-nem towarzyskim miasta . Przy każdej ze śluz pobudowano restauracje, odwiedzane zarówno w dni wolne, jak i popołudniami . Na gości czekały liczne atrakcje . Kto miał ochotę – mógł się wykąpać, kto chciał – pływał łódką lub kajakiem, kto inny tańczył, latem „na dechach”, zimą na łyżwach . Podobnie zachęcali do odwiedzin właściciele licznych lokali usytuowanych nad Brdą od Smukały do Brdyujścia .

Jeszcze w roku 1936 pisano, że do atrakcji turystycznych Bydgoszczy należą statki pasażerskie „Lloydu Bydgoskiego”, kursujące do Brdyujścia i umożliwiające obserwację najwyższego w całej Polsce odcinka żeglugi śródlądowej: „z Brdyuj-ścia bardzo urozmaicone pod względem krajobrazowym wycieczki do Fordonu, Solca Kujawskiego, Ostromecka, a z Fordonu statkami Vistuli w dół i w górę Wi-sły . Piękny widok ze wzgórza Łokietka pod Łęgnowem na ujście Brdy i przełom Wisły pod Fordonem . Przepiękną Brdę górną udostępnia turystyczna na łodziach i tratwach zaprowadzona na odcinku z Koronowa do Smukały” (Księga Adresowa m. Bydgoszczy 1936) .

Jeszcze w latach 50 . i 60 . XX wieku doceniano rolę transportu wodnego . Później jednak, w dobie lekceważenia środowiska naturalnego i niedostrzegania skutków jego degradacji fracht rzeczny stał się anachronizmem . Jeszcze w roku 1970 przez bydgoską śluzę miejską przeprawiono statki o ładunku łącznym ponad 148 tys . ton, w roku 1980 już 34 tys . ton, a w roku 1998 tylko 10 tys . ton (Akta archiwalne RZGW w Poznaniu 1970-1988) .

Dziś Bydgoszcz nie czerpie korzyści z bliskości rzeki Brdy i Kanału Bydgoskiego . Trwają nieśmiałe próby nadania im na powrót rekreacyjnej roli (tu należą się słowa uznania władzom Bydgoszczy za działania przywracające właściwą rangę Wyspie Młyńskiej i nadbrzeżnym bulwarom) . To jednak wszystko . Paradoksalnie, ten sam rozwój cywilizacji, który sprawił, że miasto dzięki rzece wzrosło, przyczynił się do odwrotu od niej . Degradacji jej roli dopełnił ciekawy eksperyment administracyjny . Oto gdy w 2006 roku dokonano nowego podziału, zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów, po raz pierwszy w kilkusetletniej historii miasta i rzeki, nie bacząc na uwarunkowania historyczne i gospodarcze, Bydgoski Węzeł Wodny w sposób absur-dalny pokawałkowano, a instytucję, w której kompetencji przez wiele wieków pozo-stawał usunięto z Bydgoszczy . Co prawda w mieście ma swa siedzibę oddział RZGW w Poznaniu – Zarząd Zlewni, tj . komórka sprawująca nadzór nad pewnym obszarem wodnym, jednak jest to Zarząd Zlewni … Noteci, mający w swej jurysdykcji również Kanał Bydgoski, lecz już nie Brdę (Rozporządzenie w sprawie przebiegu granic obsza-rów dorzeczy i regionów wodnych 2006) .

W roku 2007 żegluga śródlądowa w Polsce w zasadzie nie istnieje . O ile na przy-kład w Holandii jej udział stanowi aż 44% transportu, w Belgii ponad 14%, w Niem-czech ponad 12%, na Węgrzech blisko 6%, u nas niespełna 1% . Nie ma zrozumienia


8�

i woli politycznej przywrócenia jej roli . Od czasu do czasu docierają co prawda do opinii publicznej sygnały od kolejnych władz, padają deklaracje, na nich się jednak kończy . W przyjętej w roku 2005 przez Ministerstwo Środowiska blisko 40 stronico-wej „Strategii Gospodarki Wodnej” żegludze poświęcono kilka zdań . W ubiegłym roku ujrzały światło dzienne „Kierunki rozwoju żeglugi śródlądowej w Polsce” . Od-ważnej koncepcji towarzyszyć powinny działania . Niestety, mimo upływu wielu miesięcy nie da się ich zauważyć . W nowym „Prawie Wodnym” żeglugę śródlądową ledwie zasygnalizowano, uważając pewnie, że winna być ona wyłącznie przedmio-tem troski Ministerstwa Infrastruktury, a nie Krajowego Zarządu Gospodarki Wod-nej, co jest rozumowaniem błędnym .

Komisja Europejska, zauważając problem wydała, obszerny komunikat W Spra-wie Promocji Żeglugi Śródlądowej „NAIADES” (Zintegrowany Europejski Program Działań na Rzecz Żeglugi Śródlądowej 2006) . To być może zmobilizuje rodzimych decydentów . Mając jednak na uwadze ich poczynania z ostatnich kilkunastu lat, przesadą byłoby wiązanie z tym programem zbyt dużych nadziei .

LiteraturaAkta Archiwalne RZGW w Poznaniu, 1970-1988, RZGW Poznań, Zarząd Zlewni No-

teci w Bydgoszczy .Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum rodzinne Poniatowskich, nr akt 222 .Archiwum Państwowe w Gdańsku, nr akt 300 D/6 112 .Biskup M ., (red .), 1991 . Historia Bydgoszczy, t . I, Bydg . Tow . Nauk ., PWN, Warszawa,

s . 160-161 .Gierszewski S ., 1982, Wisła w dziejach Polski, Wyd . Morskie, Gdańsk, s . 74 .Hedinger, brak daty wyd . Der Getreidehandel in der Provinz Posen, s . 36-37 .Jeleniewski M . K ., 2002 . Z biegiem lat z biegiem Brdy, Wyd . Margrafsen, Bydgoszcz, s . 7 .Kościński K ., 1909 . Przewodnik po Poznaniu i Wielkim Księstwie Poznańskiem, Wyd .

Księgarnia św . Wojciecha, Poznań, s . 95-96 .Kroniki Wielkopolskie o zdradzie dzierżącego gród bydgoski Teodoryka, 1970 . Monu-

menta Poloniae Historia series nova, t . 8, Warszawa, s . 123 .Księga Adresowa m. Bydgoszczy, 1926 . Rocznik 1926, Bydgoszcz, s . 31 .Księga Adresowa m. Bydgoszczy, 1936 . Rocznik 1936/37 . Bydgoszcz, s . 13 .Maciejewski J ., 1996 . Lokacja Miasta Bydgoszczy, [w:] M . Grzegorz (red .), Bydgoszcz

650 lat praw miejskich, Wyd . WSP, Bydgoszcz, s . 31 .Polkowski I ., 1872 . Bydgoszcz: kilka historycznych wspomnień o zamku i mieście odczy-

tał na dochód Ochronki Bydgoskiej Ignacy Polkowski w Bydgoszczy dnia 29 stycznia i 8 lutego 1871 r., Wyd . T . H . Daszkiewicza, Poznań, s . 21-24 .

Preussisches Urkundenbuch B-de 1-6, Königsberg, 1882 . Marburg/L 1986, t . 1/1, nr 130 .Przywilej Lokacyjny m. Bydgoszczy z 19 kwietnia 1346 r., 1996 . Wyd . Komitet Obcho-

dów 650-lecia Miasta Bydgoszczy, Bydgoszcz, s . 12 .Rozporządzenie w sprawie przebiegu granic obszarów dorzeczy i regionów wodnych

z dnia 27 czerwca 2006 roku, Dz . U . 2006 Nr 126 poz . 878 .


Rutkowski J ., 1927 . Podział dochodów w żupach ruskich za Zygmunta Augusta, Wyd . PAU, Poznań, s . 56 i 149 .

Wilder J . A ., 1936 . Polski projekt budowy Kanału Bydgoskiego, Przegląd Bydgoski, Bydgoszcz, z . 1-2, s . 6, 7 .

Winid W ., 1928 . Kanał Bydgoski, Wyd . Kasy im . Mianowskiego, Instytut Popierania Nauki, Warszawa, s . 233 .

Woźny J ., 1997 . Fordon w świetle źródeł archeologicznych, [w:] Z . Biegański (red .), Dzieje Fordonu i okolic, Wyd . Kuj . Pom . Tow . Kulturalne, Bydgoszcz, s . 27 .

Zintegrowany Europejski Program Działań na Rzecz Żeglugi Śródlądowej, 2006 . Ko-munikat W Sprawie Promocji Żeglugi Śródlądowej „NAIADES”, SEC (2006) 34, 17 stycznia 2006 r .


8�

Mieczysław WojtasikUniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Instytut Geografii

Kanał Bydgoski w sztuceThe Bydgoszcz Canal in art

Słowa kluczowe: Kanał Bydgoski, budowla hydrotechniczna, sztuka, sztuki piękne, funkcje sztukiKey words: The Bydgoszcz Canal, hydrotechnical building, arts, fine art, func-tions of art

ZARYS TREŚCI . Kanał Bydgoski jest hydrotechnicznym dziełem sztuki . Miał wielkie znaczenie w życiu ekonomicznym, społecznym i kulturalnym miesz-kańców Bydgoszczy, a także ludzi związanych ze szlakiem wodnym Wisła-Odra . Kanał wyzwalał i wzbogacał wiele form humanistycznej aktywności . Po okresie stagnacji, a nawet regresu, zainteresowanie Kanałem rośnie i dopełnia się w posta-ci zwrócenia się Bydgoszczy i okolic ku swoim wodom .

ABSTRACT . The Bydgoszcz Canal is the work of hydrotechnical art . Great influ-ence had for economic, social and cultural life the occupants of Bydgoszcz as well as men connected with water route Wisła-Odra . He completed and enriched many fields of humanistic activity . After period of stagnation, and even the regress, the interest in the Canal grows up and it one need be establishes the reversals the By-dgoszcz and neighbourhoods to one’s waters .

WprowadzenieW pracy podjęto próbę przybliżenia znaczeń sztuki i znalezienia w jej polu se-

mantycznym miejsca dla wielkiego inżynierskiego dzieła, jakim jest niewątpliwie Kanał Bydgoski . Interesującą kwestią jest również określenie związków sztuki ze znaczeniami tej budowli w strukturze przestrzennej Bydgoszczy, w wymiarze spo-łecznym, ekonomicznym, kulturalnym, środowiskowym, itp . Postulaty te różnią się znacznie w zależności od tego czy odnosimy je do czasu minionego, czy do aktual-nych uwarunkowań, czy też do niejednoznacznych wizji przyszłości .

Zakres pojęcia sztuki i główne jej desygnatyTermin „sztuka” zmieniał historycznie swe znaczenie . Najczęściej kojarzony jest

z efektami ludzkiej działalności artystycznej, wyróżnianej ze względu na związane

�0

Mieczysław Wojtasik

z nią wartości estetyczne . Stąd zapoczątkowane w XVII wieku i ukształtowane w XVIII wieku pojęcie sztuk pięknych . Do sztuk pięknych przynależą sztuki pla-styczne, doznawane wizualnie: trójwymiarowe – rzeźba, architektura, rzemiosło artystyczne, lub płaszczyznowe – malarstwo, rysunek, grafika i kontrowersyjne, acz-kolwiek uznane przez galerie sztuki graffiti, które w Polsce upowszechniło się w la-tach 90 XX wieku . Z graffiti korespondują tzw . wlepki, czyli uproszczone w formie rysunki, którym towarzyszą złote myśli . Do sztuk wizualnych dołączyła również fo-tografika, czyli sztuka wykonywania dobrych fotografii z aurą tajemniczości, pięk-na, a nawet brzydoty . W tym miejscu dopomina się przywołania okrzyk Czarownic w pierwszym akcie „Makbeta” Szekspira: „Szpetność upiększa, piękno szpeci” .

W XIX wieku wylansowano (w Polsce czynili to moderniści) postulat „sztuka dla sztuki”, mający na celu autonomię w traktowaniu zadań sztuki, uwolnienie jej od wszelkiego zaangażowania, wymogów, funkcji, ocen pozaartystycznych (Lek-sykon PWN 1972) . Niektóre z wymienionych sztuk, jak architektura i rzemiosło artystyczne, nie mieszczą się w wyżej wymienionej formule modernistów, m .in . Stanisław Przybyszewski, a także parnasiści i symboliści, ponieważ nie dają się uwolnić od funkcji użytkowych . Zresztą, już w starożytności po średniowiecze termin „ars” oznaczał wszelką umiejętność wytwarzania lub osiągania zamierzo-nego skutku (Encyklopedia PWN 1976) . Ten paradygmat nie został całkowicie ode-słany do lamusa, przeciwnie – pozyskał wiele nowych odniesień, jak sztuka deko-racji, sztuka uzdrawiania, sztuka wojenna, itp . Rzecz jasna, ugruntowane miejsce w pojęciu „sztuka” ma literatura, muzyka, w tym wokalistyka, teatr, film, taniec, cyrk, itd .

Dzieło sztuki powinno także coś inicjować, otwierać drogi ku nowym ideom, tendencjom, prądom, dokonaniom . Postulaty te wyrażają następujące aforyzmy: „Dzieło sztuki coś naśladuje, ale nie tylko coś minionego lub obecnego, lecz i coś przyszłego” (Karol Irzykowski); „Sztuka jest pokarmem dla duszy” (Longin J . Okoń) (Masłowscy 2005) . Zatem sztuka nie istnieje poza polami napięć estetycznych, emo-cjonalnych, racjonalnych, czyli na bezludziu . Sztuka dopóty żyje, dopóki trwa w hu-manistycznej owocni .

Atrybuty Kanału Bydgoskiego jako dzieła sztukiKustosz Muzeum Kanału Bydgoskiego Sebastian Malinowski opowiadał, iż pod-

czas młodzieżowego pleneru malarskiego pod nazwą „Moje impresje przy IV ślu-zie” w listopadzie 2006 roku przechodnie zatrzymywali się przy młodych plastykach i pytali z przejęciem: „Ten, nasz Kanał malujecie?” . I w ten sposób powiększali prze-strzeń sztuki wokół tej budowli, oblekając ją w humanistyczną owocnię; „dostarczali pokarmu swoim duszom” . A czy Muzeum Kanału Bydgoskiego jest formą sztuki? Myślę, że jest . Tak jak ikebana jest sztuką układania kwiatów, a nie ich wytwarza-nia, tak Muzeum jest sztuką gromadzenia i układania eksponatów wywołujących impulsy do duchowych przeżyć i twórczej aktywności ludzi . Impulsy te, do których należałoby dołączyć również sformułowane 29 września 2006 roku Idee Statutowe

�1

Kanał Bydgoski w sztuce

Muzeum Kanału Bydgoskiego (Malinowski 2006), znakomicie poszerzają i nasycają treścią przestrzeń sztuki emanowaną przez Kanał .

Gdybyśmy rozpisali ranking na najbardziej udany i znaczący pod względem sztuki inżynierskiej kanał śródlądowy w Polsce, to chyba wyżej sklasyfikowano by znacznie dłuższy (102 km) i z większą ilością śluz (18) Kanał Augustowski, pew-nie też wyposażony w finezyjne pochylnie Kanał Elbląski, może i kanały: Gliwicki, Notecki, Ślesiński, bo dłuższe są niż Bydgoski (Wielka Encyklopedia Świata 2004) . Żaden z nich jednak nie wywarł tak skoncentrowanego i radykalnego wpływu mia-stotwórczego jak Kanał Bydgoski . Pod pojęciem funkcji miastotwórczej sytuują się: urbanistyka, architektura, przemysł, rzemiosło, usługi, administracja, kultura, han-del, gastronomia, stosunki społeczne, struktura demograficzna, itp . Te wszystkie czynniki, po połączeniu Brdy z Notecią w roku 1774, zmieniały się jak w kalejdosko-pie . Z niewielkiej mieściny liczącej 500 mieszkańców Bydgoszcz rozrosła się do for-matu przemysłowego miasta liczącego w 1920 roku 69 tysięcy osób . Ponadto tysiące ludzi osiadło, zmieniło profesje, poprawiło swój status społeczny i zamożność w są-siedztwie całego żeglownego szlaku, w portach, w sieciach handlu i wymiany dóbr, itd . Ważność pełnionej przez Kanał funkcji sytuuje go bardzo wysoko w hierarchii tego typu hydrotechnicznych budowli . Jest dziełem komplementarnym, ma cechy Wielkiego Projektu, bo jest „zaprzeczeniem polskiej zmory, której doświadczamy na co dzień . Asfalt dróg rozlewa się na poboczu, nowo wybudowany most kończy się ślepo po drugiej stronie rzeki, rewaloryzacja historycznego ciągu utyka w nieokre-ślonym miejscu” (Bielecki 2007) . Zasypanie fragmentu Kanału od Brdy do IV śluzy w roku 1971 było naruszeniem „komplementarności dzieła” . Oto jak komentuje ten fakt poeta, satyryk i prześmiewca bydgoski Zdzisław Pruss: „Przez wiele lat żeglow-ności był dla Bydgoszczy przysłowiowym oknem na świat, a dla bydgoskich kupców i hurtowników handlowym sprzymierzeńcem . Jego zielone okolice i romantyczne bulwary nad śluzami kojarzą się kilkunastu pokoleniom bydgoszczan z ulubionymi spacerowymi traktami . Kiedy spadło zainteresowanie transportem wodnym i miasto jakby odwróciło się od wody – Kanał został „wpuszczony w kanał”, czyli częściowo zasypany, a i czas nastał taki, że funkcje rekreacyjne prawdziwego Kanału przejęły kanały telewizyjne”(Pruss 1996) . Czyli weszliśmy w stan „pomroczności jasnej” .

Pisarz i publicysta Marek Badtke przywołuje treści z ogólnopolskiej konferencji w roku 2006 pod tytułem „Bydgoszcz – miasto ogród” i odniesienia do europejskiej tradycji miasta, do czasów kiedy Kanał Bydgoski był uznawany za „cudowne dzieło czasu” (Badtke 2007b) . Autor ten podkreśla potrzebę estetyzacji miasta poprzez zie-leń, w czym węzłowe znaczenie miałyby planty nad Kanałem, jako integralny skład-nik infrastruktury miejskiej . Jest to propozycja dodania bydgoskiej architekturze „ludzkiego wymiaru”, czyli właściwości sztuki . W załączonym do treści opisowej książki pakiecie 16 barwnych fotografii aż 15 wykorzystuje walor wodny, wzbogaca-jący ujęcia fragmentów miasta o refleksy światła i efekty opalizacji .

Motyw wody, odniesiony do Kanału, Brdy czy Wisły, jest często wykorzysty-wany w sztukach plastycznych . Świadczy o tym chociażby cykl obrazów „śluzy”

�2

Jana Szkaradka, czy sceny z życia flisaków autorstwa europejskiego formatu mala-rza Maksymiliana A . Piotrowskiego . Podobnie jest w literaturze . W wierszu Maria-na Turwida (1905-1987) pt . „List z Bydgoszczy” (za S . Pastuszewskim 2006) widać niezwykły dynamizm i swoiste wszechwładztwo żywiołu wodnego, jaki ucieleśnia Kanał Bydgoski:

Ulica biegnąc spadła z mostu do kanału,prysła tafla zwierciadła i srebrzy się w szczątkach,prąd je porwał i niesie zielony z zapału,tańczący w zakolach, szumiący w zakątkach,I rośnie niewstrzymanym podniecany biegiemi zieloną przemocą rwie brzeg i przeszkody.Zbielały z przerażenia spichlerze nad brzegiemi przysiadły z przestrachu nadrzeczne ogrody.Aż zuchwalec na gwałty niebaczny i guzyszalejąc – wpłynął w chytrze zastawione sidła.Osaczyły go mosty, skuły zastawidłai porwały za gardło twardą pięścią – śluzy.

Ponieważ termin techniczny „Kanał Bydgoski” źle się dostraja do lirycznej tkan-ki wiersza, zatem poeci, inspirowani obrazami czy funkcjami tego obiektu, na ogół używają metonimii, w rodzaju: błękitna wstęga, falisty szlak, czy po prostu – woda . Albo właściwości Kanału przenoszą na pojęcia takie jak: strumień, struga, rzeka . Za-bieg ten egzemplifikuje poniższy utwór, wyrażający urzeczenie heraklitejską zmien-nością, a jednocześnie stałością natury cieku:

Apostrofa do rzeki

Przygarniasz wiatr i świtzawsze z tą samą czułościąjak przed wiekami

Doliną wodziszten sam koncert na taniec zmysłówbez cienia żenady wobec szemrzących łózi z nagła wzlatujących ptaków

Pracujesz wciąż pełną parąw pąsach zórz i pyle zmierzchówbez zwolnień chorobowychi urlopów

Bóg może przysypiać na cumulusiePotrafisz tak jak On chcerozmnażać życie (Mieczysław Wojtasik)


�3

Ponadczasowość wodnego fenomenu uwypukla utwór Stefana Pastuszewskiego:

Z Platona Pamięci Zofii Nowickiej-Turwidmiłość jest cieniem łódkito jakby dwie suche łuski w jednona przekór

wokół żywioła oni razemdalej i dalej w czasodpływają za widnokrąggdzie jest na pewno bezpiecznie –nie ma czasu i odległościWielki Port

Podsumowanie i propozycjeW ostatnich kilkunastu latach dostrzega się wyraźne ożywienie zainteresowania

Bydgoskim Węzłem Wodnym, w tym Kanałem Bydgoskim . Liczne gremia formu-łują ciekawe wizje i projekty rewitalizacji tych obiektów i poszerzenia sfery sztuk o wymiar przyszłościowy . Generalnie można je sprowadzić do jednego postulatu: Bydgoszcz ponownie powinna zwrócić się ku swoim szlakom wodnym . Kategorycz-nie to wypowiada M . Badtke (2007a): „Albo miasto zwróci się ku historycznym szla-kom wodnym i roztropnie wykorzysta ich atuty, albo miasto skarleje, zatraci niepo-wtarzalność i nie będzie go wcale” .

Nadwodna przestrzeń w Bydgoszczy i poza nią, np . w stronę Nakła, Torunia, Świecia i Chełmna, jest otwarta i charakteryzuje się wieloma unikatowymi walora-mi . Najpierw trzeba się tej przestrzeni uważnie i życzliwie przyjrzeć . Popularna zasa-da nieoznaczoności mówi, że już sama obserwacja zmienia stan obiektu . Planowane rozwiązania powinny mieć na względzie, oprócz walorów użytkowych, estetycznych i środowiskowych, także aspekty wyjątkowe, np . wzbudzające podziw i fascynację dla ludzkich umiejętności i twórczych dokonań . Niech to będzie coś, co pociąga my-śli ku wielkim budowlom świata, choć nie musi kojarzyć się z Wielką Tamą Assuań-ską na Nilu czy zaporą Itaipu na rzece Paranie (Cuda świata 1995) .

Fascynacja Wenecją jest efektem wykorzystania specyficznego potencjału mia-stotwórczego Wielkiego Kanału (Canale Grande) . Sieć wodna Bydgoszczy dysponuje podobnymi walorami, ale jednak w niewielkim stopniu wykorzystanymi . Malowni-cza uliczka Przyrzecze, zwana „Wenecją Bydgoską”, potrzebuje komplementarnego odnowienia fasad, urządzenia przynajmniej kilku kafejek i barów z frontem od stro-ny wody, doposażenia bulwaru w odpowiednie pomosty i sprzęt pływający . Uzupeł-nienia i wzbogacenia w sferze sztuki architektonicznej potrzebne są plantom nad Kanałem . Zbigniew Przybylak na łamach „Kalendarza Bydgoskiego” w roku 1991 proponował, aby utworzyć w tym rejonie tzw . biotop miejski (za Badtke 2007a), czyli

Kanał Bydgoski w sztuce

�4

fragment miasta w pełni zharmonizowany z przyrodą . Nowo powstałe w tym rejo-nie restauracje, kluby etc . powinny przywrócić formę plenerowego funkcjonowania, tak jak to widać na widokówkach w albumie autorstwa Wojciecha Banacha (2007) . Nie powinno się zasklepiać ani piędzi ziemi betonem, asfaltem, itp . Plantom doda-łyby urody fontanny, zwłaszcza tzw . muzyczne, z zaprogramowaną komputerowo choreografią, pozwalającą „tańczyć” strugom i kroplom wody w rytm muzyki (Fu-larz 2007) . Geomorfologia miasta (Wyżyny) zachęca do wykonania wielkiej statuy z ukierunkowaną na Brdę lunetą świetlną, o nazwie w rodzaju: „Przewodnik po byd-goskich cudach wodnych” . Podobnym rozwiązaniem o symbolice „wrót na bydgoski szlak wodny” byłaby budowla o sylwetce zbliżonej do Łuku Wjazdowego do miasta St . Louis w USA . Most Łukowy nad Brdą, z wewnętrznymi iluminowanymi światłem windami, mógłby również spinać ulicę Jagiellońską z halą Łuczniczki .

Dobrze, iż uruchomiono społeczną gotowość do eksponowania i wykorzystywa-nia walorów Kanału Bydgoskiego i w ogóle Bydgoskiego Węzła Wodnego . Bowiem „Sztuka bez stałego pielęgnowania więdnie jak kwiat” (Maria J . Okoń) (Masłowscy 2005) .

LiteraturaBadtke M ., 2007a . Kanał Bydgoski, Wyd . Region . EKO-BAD, Bydgoszcz, ss . 145 .Badtke M ., 2007b . Zielone miasto – Bydgoszcz, Wyd . Region . EKO-BAD, Bydgoszcz,

ss . 145 .Banach W ., 2007 . Nad Starym Bydgoskim Kanałem, Multigraf, Bydgoszcz .Bielecki Cz ., 2007 . Dlaczego nie ma Wielkich Projektów, Rzeczpospolita, 8-9 .12,

A12-A14 .Burton R ., Cavendish R ., 1995 . Cuda świata. Przewodnik po skarbach cywilizacji, Ofi-

cyna Wyd . MULTIKO, Warszawa, ss . 240 .Fularz A ., 2007 . Fontanny: nieobecny element polskich miast, Przegl . Komunal ., 6,

s . 54-55 .Karwowski A . (red .), 1972 . Leksykon PWN, PWN, Warszawa, ss . 1370 .Malinowski S . (red .), 2006 . Muzeum Kanału Bydgoskiego, Inst . Wyd . „Świadectwo”,

ss .112 .Masłowscy D . i Cz ., 2006 . Wielka Księga Myśli Polskiej. Aforyzmy, przysłowia, senten-

cje, Klub dla Ciebie, Warszawa, ss . 1112 .Oprac . zbiorowe, 1976 . Encyklopedia powszechna PWN, t . 4, PWN, Warszawa,

ss . 880 .Oxford Educational Ltd, 2004 . Wielka Encyklopedia Świata, t . 6, Intro Inowrocław,

ss . 314 .Pastuszewski S ., 2006 . Franciszka myśli, Fryderyka czyn, [w:] Malinowski S . (red .),

Bydgoski Węzeł Wodny, Inst . Wyd . „Świadectwo”, Bydgoszcz, s . 69-72 .Pruss Z ., 1996 . Abecadło co w Brdę wpadło. Leksykon skojarzeń, Inst . Wyd . „Świade-

ctwo”, Bydgoszcz, ss . 134 .


��

Informacja o autorach

Monika Bąkowska Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii ul . Mińska 15, 85-428 Bydgoszcz e-mail: monika@unixage .com

Krzysztof Błażejczyk Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Instytut Geografii Fizycznej ul . Krakowskie Przedmieście 30, 00-927 Warszawa e-mail: k .blaz@twarda .pan .pl

Piotr Indykiewicz Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy Wydział Hodowli i Biologii Zwierząt, Katedra Zoologii ul . Kordeckiego 20, 85-225 Bydgoszcz e-mail: Piotr .Indykiewicz@atr .bydgoszcz .pl

Aleksander Jankowski Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Wydział Humanistyczny, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych ul . Przemysłowa 34, 85-758 Bydgoszcz, e-mail: aleksanderjankowski@wp .pl

Marek K. Jeleniewski Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Wydział Humanistyczny, Instytut Prawa, Administracji i Zarządzania ul . Przemysłowa 34, Bydgoszcz 85-758 e-mail: emkajot@o2 .pl

Ewa Krasicka-Korczyńska Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy Wydział Rolniczy, Katedra Botaniki i Ekologii ul . Prof . S . Kaliskiego 7, bud . 3 .1 ., 85-796 Bydgoszcz e-mail: krasicka-korczynska@wp .pl

Pisarska-Jamroży Małgorzata Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii ul . Mińska 15, 85-428 Bydgoszcz e-mail: pisanka@ukw .edu .pl

Danuta Szumińska Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii ul . Mińska 15, 85-428 Bydgoszcz e-mail: dszum@ukw .edu .pl

Mirosław Więcław Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii ul . Mińska 15, 85-428 Bydgoszcz e-mail: miroslaw .wieclaw@neostrada .pl

Mieczysław Wojtasik Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut Geografii ul . Mińska 15, 85-428 Bydgoszcz e-mail: mieczwoj@neostrada .pl

Jacek Woźny Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Wydział Humanistyczny, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych ul . Przemysłowa 34, 85-758 Bydgoszcz, e-mail: wozja@ukw .edu .pl

Informacja o autorach

Zasoby przyrodnicze i kulturowe drogi wodnej...

Documents

Transcript of Zasoby przyrodnicze i kulturowe drogi wodnej...