1

Zasady latynizacji jzyka hindi

Jzyk hindi (hindi bhasza) naley do jzykw indoaryjskich (grupa indoiraska, rodzina indoeuropejska). Wrd jzykw nowoindoaryjskich wsptworzy wraz z otaczajcymi centrum jego uycia dialektami odrbny zesp centralny*. Na mocy zapisu konstytucyjnego hindi jest od 1950 r. oficjalnym (pastwowym) jzykiem Indii. Standardowe hindi (manak hindi) jest ponadto jzykiem urzdowym w stanach Uttar Prade, Madhja Prade, Harijana, Radastan Bihar, Himaal Prade, Uttarakhand, hattisgarh, Dharkhand oraz na Terytorium Stoecznym Delhi. Wg danych spisu ludnoci z 2001 r. standardowym hindi posugiwao si 258 milionw ludzi; przy szerszej definicji jzyka, uwzgldniajcej jego odmiany terytorialne (dialekty i zblione jzyki regionalne), hindi miao 422 miliony uytkownikw. Pocztki hindi sigaj X-XIII w., kiedy na podstawie dialektu okolic Delhi i Mathury (khari boli) uformowa si potoczny jzyk Niziny Hindustaskiej (hindustani). Dialekt ten zachowa podstawowe cechy staroindoaryjskiej fonetyki (opozycja samogosek krtkich i dugich, bezdwiczne i dwiczne spgoski przydechowe, rzd spgosek retrofleksyjnych); do gwnych innowacji rozwojowych zalicza si rozwj rzdu samogosek nosowych. Z ksztatujcych si na bazie hindustani dwu wariantw stylistycznych jzyka hinduskiego, czerpicego z leksyki sanskryckiej i uywajcego wasnego pisma sylabicznego, oraz muzumaskiego, czerpicego z arabsko-perskiej leksyki i uywajcego pisma arabskiego wyoniy si w drugiej poowie XIX dwa jzyki, hindi i urdu (jzyk oficjalny Pakistanu).

Pismo hindi (dewanagari) to sylabariusz typowy dla pism indyjskich wywodzcych si z pisma brahmi, zawiadczonego po raz pierwszy w III w. p.n.e. w pnocnych Indiach. Wchodzcy w jego skad zbir grafemw uporzdkowano zgodnie z reguami obowizujcymi w pismach stosowanych dla zapisu staroindoaryjskiego sanskrytu. Pisownia zachowuje grafemy przedstawiajce sonanty zgoskotwrcze r, r, l, dyftongi ai i au, oraz komplet spgosek szczelinowych , , s. Potrzeby fonetyki wspczesnego jzyka hindi uwzgldniaj nowe, opatrzone diakrytykami grafemy, dla retrofleksyjnych i h, oraz dla dwikw obecnych w bezporednich zapoyczeniach arabsko--perskich (q, kh, , z, f) i angielskich (z, f, ). Od poowy ub. wieku rzd Republiki Indii wspiera dziaania prowadzce do standaryzacji jzyka w sferze gramatyki i pisowni. Nadal jednak w skad pisma wchodzi dua liczba tzw. ligatur odrbnych, zoonych grafemw oddajcych zbitki spgoskowe obecne w zapoyczeniach, gwnie z sanskrytu, take z arabskiego, perskiego i jzykw zachodnich. Nowe techniki druku wymuszaj rezygnacj z ligatur i przejcie do rozcznej pisowni pocze spgosek.

W zmodyfikowanym dla potrzeb jzyka hindi pimie dewanagari samogoski posiadaj osobne znaki jedynie na pocztku wyrazw albo po innych samogoskach; ich obecno sygnalizuje zawsze albo pocztek sylaby albo sylab skadajc si z samej samogoski. Grafemy spgoskowe przedstawiaj sylaby zoone z danej spgoski (lub grupy spgosek) i domylnej samogoski a. Przedstawieniu innych samogosek su odpowiednie znaki diakrytyczne dodawane do bazowego grafemu sylabicznego (przed, pod, nad lub po nim). Pismo oddaje tradycyjnie jedynie dwa dyftongi, ai i au. Dla pozostaych dyftongw brak odrbnych grafemw.

Transliteracja jzyka hindi opiera si na standardzie latynizacji ISO 15919 (2001), ustalonym dla jzykw posugujcych si pismem dewanagari lub pokrewnymi.

Spolszczajc nazwy hindi, nie oddaje si rnic pomidzy samogoskami krtkimi i dugimi. Dyftongowi ai oraz poczeniu samogoskowemu i odpowiada aj; podobnie transkrybuje si poczenia samogoskowe ui i i, ei, oi jako uj, ej, oj. Poczenia samogosek a i , u i , e, o oddaje si przez dwie sylaby jako ai, ui, ei, oi lub (zgodnie z przyjtym w hindi wariantem ortograficznym) aji, uji, eji, oji.

Cecha przydechowoci spgosek nie ulega w hindi osabieniu; w transkrypcji oddaje si j przez dodanie h do spgosek. W spgoskach kh, h, h, th, ph przydech jest bezdwiczny, w spgoskach gh, jh, h, dh, bh, h zawsze dwiczny. Szereg spgosek retrofleksyjnych , h, , h, oddaje si przez ich przedniojzykowo-zbowe t, th, d, dh, n. Retrofleksyjne , h jako r, rh. Obecne w pimie , , s oddaje si przez , sz, s.

* Zograf 1990, str. 32-44.

2

W zbitkach spgoskowych y oddaje si przez j (zatem, konsekwentnie, Ayodhy to Ajodhja, nie Ajodhia). Stosowany w niektrych zapoyczeniach z sanskrytu grafem sonantu zgoskotwrczego r zapisuje si w transkrypcji jako ry. Szereg spgosek retrofleksyjnych , h, , h, oddaje si przez przedniojzykowo-zbowe t, th, d, dh, n. Retrofleksyjne , h jako r, rh. Ze wzgldu na zbieno wymowy spgoski palatalne hindi c, ch, j, jh, , oddaje si w kadej pozycji w wyrazie przez ich polskie odpowiedniki , h, d, dh, , .

Odrbne reguy dotycz transkrybowania samogoski -a, domylnie zawartej w grafemach spgoskowych. Na kocu dawnych sylab otwartych -a jest w transkrypcji z reguy opuszczane; wszdzie tam, gdzie jego opuszczenie grozioby powstaniem trudnej do wymwienia zbitki spgoskowej, wymawia si je i odtwarza w transkrypcji jako a. Por. , trl. grm, trb. gram (wie), ale , trl. rjya, trb. radja (stan). W pozostaych wypadkach zachowanie domylnego -a sygnalizuje transkrypcj i wymow zgodne ze standardami sanskryckimi. Por. (indyjska krtka nazwa Republiki Indii), trl. bhrat, trb. bharat [hindi], ale trl. bhrata, trb. bharata [sanskryt]. Formalne nazwy takich stanw jak Karnataka i Meghalaja nawizuj do wzorca sanskryckiego, zgodnie z reguami hindi winny brzmie Karnatak, Meghalaj (por. nazwy stanw koczce si na spgosk: Arunaal [Prade], Bengal [Zachodni], Bihar, Dharkhand, Gudarat, Himaal [Prade], Manipur, Mizoram, Pendab, Radastan, Sikkim, Uttar [Prade]).

Spgoski

(bazowe grafemy spgoskowe)

transliteracja transkrypcja ka ka, k

kha kha, kh

ga ga, g

gha gha, gh

a n

ca a,

cha ha, h

ja da, d

jha dha, dh

a

a ta, t

ha tha, th

a da, d

a ra, r

ha dha, dh

ha rha, rh

a na, n

ta ta, t

tha tha, th

da da, d

transliteracja transkrypcja dha dha, dh

na na, n

pa pa, p

pha pha, ph

ba ba, b

bha bha, bh

ma ma, m

ya ja, j

ra ra, r

la la, l

va wa, w

a a,

a sza, sz

sa sa, s

ha ha, h

qa ka, k

k ha kha, kh

a ga, g

za za, z

fa fa, f

3

znaki specjalne

transliteracja transkrypcja F 1,2 3 -n, - 4 + 5 - -n, -, -m 6 7

samogoski

formy inicjalne samogosek formy modyfikujce bazowe grafemy spgoskowe transliteracja transkrypcja transliteracja transkrypcja a a ka ka

an k kan

a k ka

an F k kan

i i, j 8 ki ki

in F k kin i, ji 9 k ki 10 in FFF k kin u u 11 ku ku

F un F k kun u 11 k ku

un F k kun r ry kr kry

e e ke ke

en F k ken ai aj kai kaj

10 a ajn F ka kajn o o ko ko

10 on F k kon au au kau kau

10 a aun F ka kaun o k12 ko

Poczenia spgosek (ligatury)13

transliteracja transkrypcja kkha kkha

kya kja

kra kra

kla kla

kva kwa

ka ksza

ksa ksa

khya khja

transliteracja transkrypcja gra gra

cca a

ccha ha

jya dja

jva dwa

ja da, gja

ca a

da nda

4

transliteracja transkrypcja a nna

ya nja

tta tta

tna tna

tya tja

tra tra

dya dja

dra dra

dva dwa

dhya dhja

dhra dhra

nta nta

nda nda

ndra ndra

nya nja

ppa ppa

pra pra

pva pwa

bba bba

mma mma

mla mla

la lta

lta lta

lma lma

transliteracja transkrypcja lya lja

lla lla

lha lha

vya wja

vra wra

ta ta

ma ma

ya ja

ra ra

r ri

va wa

ra sztra

a szna

ska ska

sa sta

sta sta

stha stha

spa spa

sba sba

sma sma

sya sja

hma hma

hra hra

1 oznacza dowolny grafem spgoskowy. 2 Znak anunasika F dodany do grafemu sylaby (w pozycji nad nim) sygnalizuje nosowo samogoski. 3 Znak anunasika w transliteracji oddawany jest tyld zamieszczan nad samogosk: , , , , , , , a, , a. 4 Znak anunasika w transkrypcji oddaje si przez poczenie samogoska + n, . 5 Znak anuswara + dodany do grafemu sylaby (w pozycji nad nim) sygnalizuje obecno spgoski nosowej

przed spgoskami. 6 Przed spgoskami zwartymi oddaje si przez , n, m, natomiast przed spgoskami szczelinowymi

i potwartymi, oraz na kocu wyrazw przez n. 7 Znak wirama dodany poniej bazowego grafemu spgoskowego anuluje zawarty w nim komponent

samogoskowy, np. ka, k. 8 Jako j w poczeniach samogoskowych: i, ui i i, ei, oi (odpowiednio jako aj, uj, ej, oj). 9 Poczenia samogosek a i , u i , e, o oddaje si przez dwie sylaby jako ai, ui, ei, oi lub (zgodnie

z przyjtym w hindi wariantem ortograficznym) jako aji, uji, eji, oji. 10 W druku anunasika ( F ) bywa zmieniana czsto w anuswar ( + ), zwaszcza w wypadku grafemw

zawierajcych element wychodzcy ponad grn lini; w takich przypadkach w polskiej transkrypcji naley przywrci zapis samogoski nosowej.

11 Niestandardow posta przyjmuj ru i r . 12 Jedynie w zapoyczeniach z jzyka angielskiego: por. trl. kmre, trb. komred (ang. comrade). 13 W wykazie przedstawiono ligatury wystpujce najczciej w nazewnictwie geograficznym jzyka hindi.

5

Bibliografia: 1. Stasik D., Jzyk hindi, Warszawa 2008 2. The Indo-Aryan Languages, red. Cardona G., Jain, D.K., Routledge 2003, s. 250-285 3. Bright W., Devanagari Script, [w:] red. Daniels P.T., Bright W., The Worlds Writing Systems, Oxford

1996, s. 384-390 4. McGregor R. S., The Oxford Hindi-English dictionary, Oxford-New York, 1993 5. Zograf, G.A., Jazyki Junoj Azii, Moskva 1990 6. Bykova E.M., Elizarova M.A., Kolobkov I.S., Hindi-russkij slovar, Moskva 1957 7. Romanization systems for geographical names, w: Technical reference manual for the standardization

of geographical names. United Nations Group of Experts on Geographical Names, New York 2007, str. 25-27 (Hindi) http://unstats.un.org/unsd/geoinfo/UNGEGN/docs/ungegn-tech-ref-manual_M87_combined.pdf

Oprac.: Artur Karp