Barbara Podolecprof nadzw dr hab Krakowska Akademia im Andrzeja Frycza Modrzewskiego

ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

ndash WYBRANE ASPEKTY ANALIZY STATYSTYCZNEJ

StreszczenieW pracy zaprezentowano wyniki statystycznej analizy kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 Okres badania obejmuje lata trwającej transformacji gospodar-czej i społecznej charakteryzuje się zmianami szeroko pojętych warunkoacutew życia Zmieniają się wzorce konsumpcji powstają nowe potrzeby kształtują się zachowania konsumpcyjne ktoacuterych odzwierciedleniem są wydatki gospodarstw domowychW niniejszej pracy uwagę skoncentrowano na strukturze wydatkoacutew ponoszonych na zakup pod-stawowych agregatoacutew doacutebr i usług konsumpcyjnych Analizę przeprowadzono w ujęciu czasowym i przestrzennym Poruszane problemy dotyczą zroacuteżnicowania terytorialnego poziomu i struktury wydatkoacutew określenia społeczno-ekonomicznych determinant kształtowania się wydatkoacutew zmian zachodzących w poziomie i strukturze wydatkoacutew w latach 2000ndash2014 oceny poziomu nasycenia dla podstawowych agregatoacutew doacutebr i usługW analizie wykorzystano zagregowane dane liczbowe pochodzące z badań budżetoacutew gospodarstw domowych przeprowadzanych przez GUS w latach 2000ndash2014 Punkt odniesienia w ocenie dy-namiki badanych cech stanowi rok 2000 w ktoacuterego cenach wyrażono realne dochody i wydatki gospodarstw domowych Narzędzia badawcze wykorzystane w prowadzonych analizach można podzielić na dwie grupy metody klasyfi kacji (cech obiektoacutew i okresoacutew) oraz modele ekonome-tryczne Pierwsza grupa metod pozwoliła min na wyodrębnienie faz rozwojowych (podokresoacutew) charakteryzujących się wewnętrznym podobieństwem struktury wydatkoacutew Proacuteba zastosowania wielu postaci modeli regresyjnych umożliwiła przeprowadzenie analizy poroacutewnawczej kształtowa-

Państwo i Społeczeństwo

2017 (XVII) nr 2

e-ISSN 2451-0858ISSN 1643-8299

14 BARBARA PODOLEC

nia się poziomu i struktury wydatkoacutew w podzbiorach gospodarstw domowych wskazania na podo-bieństwa oraz roacuteżnice w rozdysponowaniu ich dochodu określenia istotnych zmian w strukturze wydatkoacutew w badanym okresieSłowa kluczowe budżety gospodarstw domowych wydatki gospodarstw domowych zroacuteżnicowa-nie terytorialne analiza statystyczna metody klasyfi kacji modele ekonometryczne

Management of Household Expenditures in Poland ndash Sta s cal AnalysisAbstract The paper presents the results of the sta s cal analysis of the evolu on of household expendi-tures in years 2000ndash2014 This me span covers the ongoing economic and social transforma on characterised by evolving living condi ons ie consump on pa erns needs and behaviors which are refl ected in household expendituresIn this paper the a en on is focused on the structure of expenditures on basic consumer goods and services It examines the following problems the territorial diff eren a on of the levels and structures of household expenditures the socio-economic determinants of the expenditures the changes in the level and structure of the expenditures in years 2000ndash2014 household needs re-garding the considered goods and servicesThe analysis uses the aggregated data from household budget surveys carried out by Central Sta s cal Offi ce of Poland between 2000 and 2014 The benchmark for the dynamics of the studied features is the year 2000 Thus its prices are used to es mate real incomes and expendi-tures of households in the analysed period The research tools used in the analysis consist of the methods of classifi ca on of features objects and periods as well as econometric models The methods of classifi ca on allow iden fying the sub-periods characterised by an internal similar-ity of expenditure structure The a empts to apply the mul ple regression models enable to compare the level of and structure of the expenses in household subsets the similari es and dispari es in income distribu on and signifi cant changes in the structure of the expenditures over the period consideredKey words household budgets household expenditures regional diversity sta s cal analysis classifi ca on methods econometric models

Wprowadzenie

Niewątpliwy wpływ na rozwoacutej potrzeb konsumpcyjnych w Polsce pod koniec XX wieku miały przemiany ustrojowe a wraz z nimi transformacja gospodar-cza i społeczna Członkostwo w Unii Europejskiej postęp techniczny oraz upo-wszechnienie Internetu sprzyjają dalszemu rozwojowi tego zjawiska i pojawianiu się nowych potrzeb Ich zaspokojenie wiąże się z problemem wyboru i podjęciem określonych decyzji1 Konsument decyduje o wyborze potrzeb kolejności i stop-niu ich zaspokojenia oraz o tym jaką część dochodu przeznaczyć na bieżące spożycie a jaką na oszczędności Odzwierciedleniem tych decyzji jest struktura wydatkoacutew gospodarstw domowych

Praca poświęcona jest kształtowaniu się wydatkoacutew konsumpcyjnych w Polsce w latach 2000ndash2014 Celem pracy jest wykazanie roacuteżnic w poziomie

1 Problemowi konkurencyjności potrzeb i ich wyboru poświęcono wiele miejsca w literaturze przed-miotu Konsekwencją procesu wyboru są określone zachowania konsumpcyjne Por np S Gajewski Hierar-chia i intensywność potrzeb konsumpcyjnych gospodarstw domowych (determinanty zroacuteżnicowania i mechani-zmy rozwoju) Acta Universitatis Lodziensis Uniwersytet Łoacutedzki Łoacutedź 1987

15ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

i strukturze wydatkoacutew określonych grup gospodarstw domowych oraz identy-fi kacja czynnikoacutew istotnie na wydatki oddziałujących Analizę przeprowadzo-no w ujęciu czasowym i przestrzennym Zasadnicze problemy ktoacutere starano się zgłębić dotyczą

bull zroacuteżnicowania poziomu i struktury wydatkoacutew bull określenia społeczno-ekonomicznych determinant kształtowania się wy-

datkoacutew bull zmian zachodzących w poziomie i strukturze wydatkoacutew w latach 2000ndash

2014 bull hierarchii potrzeb

Szczegoacutelną uwagę zwroacutecono na kształtowanie wydatkoacutew w gospodar-stwach pracownikoacutew2 w zależności od stanowiska zatrudnienia osoby odnie-sienia robotniczego bądź nierobotniczego Ta najbardziej liczna w Polsce grupa społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych3 charakteryzuje się relatywnie wysokim zroacuteżnicowaniem sytuacji materialnej i wielu cech społeczno-demogra-fi cznych

Metodologia i dane statystyczne

W analizie wykorzystano zagregowane dane liczbowe pochodzące z badań bu-dżetoacutew gospodarstw domowych przeprowadzanych przez GUS corocznie w la-tach 2000ndash20144 Punkt odniesienia w ocenie dynamiki badanych cech stanowi rok 2000 w ktoacuterego cenach wyrażono realne dochody i wydatki gospodarstw domowych

Klasyfi kacja wydatkoacutew ponoszonych na zakup towaroacutew i usług konsump-cyjnych została przyjęta zgodnie z nomenklaturą GUS Podział wydatkoacutew jest następujący

1) żywność i napoje bezalkoholowe 2) napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 3) odzież i obuwie 4) użytkowanie mieszkania i nośniki energii 5) wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego 6) zdrowie 7) transport

2 Gospodarstwa pracownikoacutew to takie gospodarstwa domowe ktoacuterych wyłącznym lub głoacutewnym źroacute-dłem utrzymania jest dochoacuted z pracy najemnej w sektorze publicznym lub prywatnym Dodatkowym źroacutedłem utrzymania tych gospodarstw może być emerytura renta lub inne niezarobkowe źroacutedło Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015

3 Według Diagnozy Społecznej 2015 udział gospodarstw pracownikoacutew wynosi 511 wszyst-kich gospodarstw domowych Diagnoza Społeczna 2015 w wwwdiagnozacomplikiraportyDiagnoza_ra-port_2015pdf [dostęp 22072016] s 31

4 Budżety gospodarstw domowych w 2000 r GUS Warszawa 2001 Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015

16 BARBARA PODOLEC

8) łączność 9) rekreacja i kultura 10) edukacja 11) restauracje i hotele 12) pozostałe wydatki5

Stopień agregacji danych liczbowych jest zroacuteżnicowany i zależy od celu badania Najbardziej zagregowane dane odnoszą się do ogoacutełu gospodarstw do-mowych w Polsce w określonym roku (pierwszy zbioacuter danych) i obejmują lata 2000ndash2014 Informują one o przeciętnych miesięcznych wydatkach (dochodach) na osobę w gospodarstwie domowym Kolejny stopień agregacji odnosi się do przeciętnych miesięcznych wydatkoacutew na osobę w gospodarstwach domowych według wojewoacutedztw w 2014 roku (drugi zbioacuter danych) zaś w przypadku go-spodarstw pracownikoacutew (trzeci zbioacuter danych) do przeciętnych miesięcznych wydatkoacutew (dochodoacutew) na osobę w gospodarstwach domowych według stanowi-ska zatrudnienia osoby odniesienia i wielkości gospodarstwa domowego (liczby osoacuteb) Należy mieć świadomość że wyniki badań budżetoacutew gospodarstw domo-wych powinny być wykorzystywane przede wszystkim do analiz zroacuteżnicowa-nia względnego oraz struktury dochodoacutew i wydatkoacutew gospodarstw domowych w zależności od cech społeczno-demografi cznych6

Narzędzia badawcze wykorzystane w prowadzonych analizach można podzielić na dwa rodzaje metody klasyfi kacji wielowymiarowej oraz modele ekonometryczne Pierwsza grupa metod umożliwia przeprowadzenie analizy po-roacutewnawczej (cech obiektoacutew i okresoacutew) min wyodrębnienie faz rozwojowych (podokresoacutew) charakteryzujących się wewnętrznym podobieństwem struktury wydatkoacutew Z kolei zastosowanie wielu postaci modeli regresyjnych pozwala określić prawidłowości w kształtowaniu się interesujących zjawisk zależnie od sformułowania celu badania

Do prostych metod stosowanych w analizach poroacutewnawczych struktur na-leży wskaźnik podobieństwa dwoacutech struktur dij wyrażony wzorem

min1

r

kjkikij xxddij xik xjk

gdzie i j ndash numery poroacutewnywanych dwoacutech obiektoacutew k ndash numer składnika struktury xik xjk ndash udział k-tego składnika odpowiednio w strukturze i-tego oraz j-tego obiektu

5 Wydatki przeznaczone są na zaspokojenie potrzeb gospodarstwa domowego Obejmują towary i usługi zakupione za gotoacutewkę roacutewnież przy użyciu karty płatniczej lub kredytowej na kredyt otrzymane bezpłatnie oraz spożycie naturalne Na pozostałe wydatki składają się min dary przekazane innym gospodar-stwom domowym niektoacutere podatki (w tym od spadkoacutew i darowizn) pozostałe rodzaje wydatkoacutew nieprzezna-czonych bezpośrednio na konsumpcję (np odszkodowania za wyrządzone szkody)

6 Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015

17ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wskaźnik podobieństwa struktur może być stosowany zaroacutewno w bada-niach statycznych (obiektami mogą być woacutewczas np dwie grupy społeczno-eko-nomiczne gospodarstw domowych poroacutewnywane ze względu na podobieństwo struktury wydatkoacutew) oraz dynamicznych (obiektami mogą być np dwa określone lata danej grupy gospodarstw w celu określenia zmian zachodzących w struktu-rze wydatkoacutew) W przypadku dwoacutech identycznych struktur wskaźnik podobień-stwa przyjmuje wartość 10 (100) w przypadku zupełnej niezgodności struk-tur ndash wartość 0 Wyższa wartość wskaźnika wskazuje na większe podobieństwo poroacutewnywanych struktur7

Gdy przedmiotem badania jest zbioacuter obiektoacutew woacutewczas obliczone wskaź-niki podobieństwa między poszczegoacutelnymi parami obiektoacutew tworzą macierz po-dobieństwa będącą podstawą do zastosowania taksonomii struktur8 Powyższa metoda prowadzi do wyodrębnienia podzbioroacutew obiektoacutew charakteryzujących się podobieństwem struktur np w przypadku zbioru wojewoacutedztw ndash do otrzyma-nia ich podzbioroacutew o podobnej strukturze wydatkoacutew gospodarstw domowych w przypadku okresu badania ndash do otrzymania podokresoacutew (faz rozwojowych) charakteryzujących się wewnętrznie podobną strukturą wydatkoacutew przy założo-nym poziomie krytycznym braku podobieństwa

W metodzie Warda punktem wyjścia jest macierz D euklidesowych od-ległości dij między klasyfi kowanymi obiektami Na początku każdy obiekt trak-tuje się jako osobną podgrupę Na poszczegoacutelnych etapach aglomeracji łączy się pary najbliższych podgrup aż do uzyskania jednej grupy w ktoacuterej znajdują się wszystkie elementy badanego zbioru W9 Roacuteżne wersje metod aglomeracyj-nych wynikają z odmiennego sposobu defi niowania odległości między grupami W metodzie Warda duże znaczenie ma zmienność wewnątrzgrupowa Odległość między grupami jest tu defi niowana jako moduł roacuteżnicy między sumami kwa-dratoacutew odległości punktoacutew od środkoacutew grup do ktoacuterych punkty należą Grafi cz-nym obrazem przebiegu aglomeracji obiektoacutew jest dendrogram zbioru Zależnie od celu badania podział zbioru może nastąpić na dowolnym etapie aglomera-cji Wskaźnik podobieństwa struktur oraz metoda Warda znalazły zastosowanie w analizach przeprowadzonych na podstawie zbioru pierwszego i drugiego

Modelowaniu ekonometrycznemu w tym także powyższym aspektom modelowania regresyjnego poświęcono wiele miejsca w literaturze przedmio-tu10 Model regresyjny możemy najogoacutelniej zapisać za pomocą formuły

7 B Podolec Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych Analiza ekonometryczna bdquoZeszy-ty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowierdquo 1995 Seria specjalna Monografi e nr 124 s 59ndash60

8 J Pociecha B Podolec A Sokołowski K Zając Metody taksonomiczne w badaniach społeczno--ekonomicznych PWN Warszawa 1988 s 181ndash185

9 Por ibidem s 76ndash84 a także T Grabiński Metody taksonometrii Akademia Ekonomiczna w Kra-kowie Krakoacutew 1992 s 101ndash104

10 GS Maddala Ekonometria Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2006 por także B Podo-lec P Ulman Modele regresyjne w analizie wydatkoacutew gospodarstw domowych bdquoZeszyty Naukowe Uniwersy-tetu Ekonomicznegordquo nr 790 Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie Krakoacutew 2008

18 BARBARA PODOLEC

)X(fY (1)

gdzie Y ndash oznacza wektor obserwacji dla zmiennej objaśnianej X ndash oznacza macierz obserwacji dla zmiennych objaśniających ε ndash oznacza wektor składnikoacutew losowychf ndash oznacza pewną nieznaną nam funkcję

W analizie kształtowania się wydatkoacutew prowadzonej na podstawie za-gregowanych danych liczbowych za podstawowy można uznać model liniowy o postaci

iikk2i21i10i xxxy (i = 1 n) (2)

gdzie yi ndash oznacza przeciętny miesięczny wydatek na określony rodzaj doacutebr i usług w złotych na osobę w i-tej grupie gospodarstw domowych (bądź jego udział w wydatkach ogoacutełem) xij ndash oznacza przeciętną wartość j-tej zmiennej objaśniającej w i-tej grupie gospodarstw domowychεαi ndash oznacza parametr stojący przy j-tej zmiennej objaśniającejεi ndash wartość składnika losowego w i-tej grupie gospodarstw domowych

Powszechne zastosowanie mają także modele nieliniowe (potęgowe i wy-kładnicze) ktoacutere przez odpowiednie transformacje sprowadzane są do postaci liniowych11

Zmiennymi objaśniającymi w powyższych modelach ogoacutelnie rzecz ujmu-jąc są cechy (ich wartości przeciętne) charakteryzujące i-tą grupę gospodarstw Szczegoacutelną rolę pełni tu zmienna określająca sytuację fi nansową i-tej grupy go-spodarstw (np przeciętny dochoacuted rozporządzalny12 w złotych na osobę w i-tej grupie gospodarstw) Może ona jako jedyna objaśniać kształtowanie określo-nych wydatkoacutew Analiza wydatkoacutew oparta na funkcji liniowej prowadzić może do określenia hierarchii potrzeb bowiem punkt przecięcia krzywych Engla z osią wydatkoacutew stanowi kryterium uporządkowania doacutebr według stopnia pilności po-trzeb Jeżeli błędy ocen szacowanych parametroacutew liniowych modeli wydatkoacutew uniemożliwiają zastosowanie tej metody woacutewczas pomocne mogą okazać się wspoacutełczynniki elastyczności dochodowej potęgowego modelu wydatkoacutew13 W przypadku danych w postaci szeregoacutew czasowych lub przekrojowo-czaso-

11 Por B Podolec Wybrane aspekty analizy warunkoacutew życia ludności w Polsce Metody ilościowe w badaniach empirycznych Ofi cyna Wydawnicza AFM Krakoacutew 2014

12 Dochoacuted rozporządzalny jest to suma bieżących dochodoacutew gospodarstwa domowego z poszcze-goacutelnych źroacutedeł pomniejszona o zaliczki na podatek dochodowy od osoacuteb fi zycznych płacone przez płatnika w imieniu podatnika (np od dochodoacutew z pracy najemnej) o podatki od dochodoacutew i własności płacone przez pracujących na własny rachunek oraz o składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne

13 B Podolec Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowychhellip op cit s 125ndash126

19ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

wych do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających można wprowadzić zmienne czasowe (w tym także jako zmienne zero-jedynkowe) W badaniach dynamiki zjawisk jedyną zmienną objaśnianą może być czas Głoacutewną przesłan-ką decydującą o wyborze zmiennych objaśniających powinna być ich wartość merytoryczna odnosząca się do celu badania Należy przy tym pamiętać o speł-nieniu przez nie kryterioacutew formalno-statystycznych Spośroacuted wielu metod do-boru (selekcji) zmiennych objaśniających w modelu regresyjnym powszechnie stosowana jest procedura tzw regresji krokowej Jej nagminność wynika przede wszystkim z dostępności w większości pakietoacutew statystycznych (wyposażona w tę metodę jest min Statistica)

W niniejszym opracowaniu oproacutecz modeli liniowych potęgowych i wy-kładniczych zaproponowano także model o postaci

110 i

ii d

y ln

(3)

w ktoacuterym przyjęto oznaczenia jak we wzorze (2) zaśdi ndash oznacza odpowiednio dochoacuted rozporządzalny

Zastosowanie powyższego modelu pozwala na podjęcie proacuteby oceny po-ziomu nasycenia dla podstawowych agregatoacutew doacutebr i usług w gospodarstwach pracowniczych oraz sprawdzenia czy poziom ten jest stały w czasie bądź w ja-kim zmienia się kierunku Jeżeli popyt na dane dobro (bądź agregat doacutebr) jest mierzony wysokością wydatkoacutew woacutewczas o poziomie nasycenia można moacutewić w przypadku stałych cen i nieograniczonym wzroście dochodoacutew14 Zauważmy że jeśli dochoacuted wzrasta nieograniczenie woacutewczas wydatki na dany agregat doacutebr i usług będą dążyły do eα0 ktoacutery można przyjąć za przybliżony poziom nasycenia

Rezultaty empiryczne

Zgodnie z najnowszą publikacją GUS prezentującą wyniki badania budżetoacutew gospodarstw domowych w Polsce15 przeciętny miesięczny dochoacuted rozporządza-ny na 1 osobę w 2014 roku wynosił 134044 zł natomiast przeciętne wydatki ogoacutełem kształtowały się na poziomie 107874 zł Trzeba podkreślić że ich zroacuteż-nicowanie jest duże i zależy od wielu czynnikoacutew w tym cech demografi cznych oraz społeczno-ekonomicznych gospodarstwa domowego Należą do nich min wielkość gospodarstwa domowego poziom wykształcenia osoby odniesienia przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej (głoacutewne źroacutedło utrzymania) a także miejsce zamieszkania

14 Ibidem s 182ndash18415 Por Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015 s 100

20 BARBARA PODOLEC

Obserwując kształtowanie się przeciętnego dochodu rozporządzalnego przypadającego na osobę w 2014 roku w zależności od liczby osoacuteb w gospodar-stwie domowym można zauważyć że w 1-osobowych gospodarstwach wynosił on 197469 zł 4-osobowych ndash 121037 zł oraz 81400 zł w gospodarstwach 6 i więcej osobowych Z kolei jeżeli osoba odniesienia posiadała wykształcenie wyższe ndash przeciętny dochoacuted rozporządzalny w takich gospodarstwach wynosił woacutewczas 203222 zł w przypadku wykształcenia policealnego ndash 133250 zł zasadniczego zawodowego ndash 105452 zł oraz 94099 zł ndash co najwyżej gimna-zjalnego Spośroacuted grup społeczno-ekonomicznych najwyższy przeciętny dochoacuted rozporządzalny w wysokości 163164 zł przypadał na osobę w gospodarstwach pracujących na własny rachunek najniższy ndash 107244 zł w gospodarstwach rencistoacutew O zroacuteżnicowaniu gospodarstw pracownikoacutew świadczy fakt że prze-ciętny dochoacuted rozporządzalny w tej grupie społeczno-ekonomicznej wynosił 134044 zł ale jeśli osoba odniesienia pracowała na stanowisku robotniczym woacutewczas przeciętny poziom dochodu rozporządzalnego w takim podzbiorze wynosił 103828 zł a jeśli na stanowisku nierobotniczym ndash 173383 zł Biorąc pod uwagę zmienność terytorialną najwyższy poziom przeciętnych dochodoacutew osiągają gospodarstwa domowe w wojewoacutedztwie mazowieckim (170362 złoso-bę) najniższy zaś w wojewoacutedztwie podkarpackim (105302 złosobę) Podobne zroacuteżnicowanie dotyczy kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych ich poziomu oraz struktury

Grupowanie wojewoacutedztw za względu na strukturę wydatkoacutew w 2014 roku przeprowadzono metodą Warda Na rys 1 zaprezentowano diagram połączeń na podstawie ktoacuterego dokonać można grupowania wojewoacutedztw w podzbiory we-wnętrznie podobne pod względem struktury wydatkoacutew Zależnie od przyjętego stopnia podobieństwa (odległości wiązań) zbioacuter wojewoacutedztw może rozpaść się na większą lub mniejszą liczbę podzbioroacutew W przypadku dokonania cięcia na wysokości wiązania roacutewnego 006 widzimy że tworzą się cztery podzbiory wo-jewoacutedztw

1) mazowieckie2) zachodniopomorskie opolskie łoacutedzkie podkarpackie lubelskie3) świętokrzyskie podlaskie4) warmińsko-mazurskie małopolskie wielkopolskie kujawsko-pomorskie

śląskie lubuskie pomorskie dolnośląskieZakładając wyższy stopień podobieństwa struktury wydatkoacutew (odległość

wiązań 0045) otrzymujemy sześć podzbioroacutew Z podzbioru drugiego wyodręb-niają się wojewoacutedztwa podkarpackie i lubelskie ndash tworząc oddzielny podzbioacuter zaś z podzbioru czwartego wojewoacutedztwa śląskie lubuskie pomorskie dolno-śląskie charakteryzujące się większym podobieństwem struktury wydatkoacutew od pozostałych wojewoacutedztw dzielonego podzbioru

21ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 002 004 006 008 010 012 014Odleg o wi z

MazowieckieZachodnopomorskie

Opolskieoacutedzkie

PodkarpackieLubelskie

wi tokrzyskiePodlaskie

Warmi sko-mazurskieMaopolskie

WielkopolskieKujawsko-pomorskie

l skieLubuskie

PomorskieDolno l skie

Rys 1 Diagram połączeń Warda ndash podzbiory wojewoacutedztw według struktury wydatkoacutew w 2014 roku

Przystępując do badania struktury wydatkoacutew gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 na wstępie przedstawiono dynamikę dochodu rozporzą-dzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w cenach poroacutewnywalnych z 2000 roku (rys 2) Wykres przedstawia wzrost realnego poziomu obu zmiennych przy czym tempo wzrostu przeciętnego dochodu rozporządzalnego jest wyższe Z roku na rok po-większała się wolna kwota dochodu rozporządzalnego ktoacutera mogła dawać pewną swobodę wyboru potrzeb konsumpcyjnych i kolejności ich zaspokajania Kwota ta mogła także być przeznaczana na inne niekonsumpcyjne cele Udział wydat-koacutew ogoacutełem w dochodzie rozporządzalnym obniżał się z roku na rok w 2000 roku wynosił 982 w 2005 ndash 906 w 2010 ndash 831 a w roku 2014 ndash 805

W tabeli 1 zawarto oceny parametroacutew wykładniczych modeli trendu dla realnego poziomu dochodu rozporządzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w latach 2000ndash2014 Istotność ocen wspoacutełczynnikoacutew kierunkowych trendu (potwierdzona przy praktycznie dowolnie niskim poziomie istotności) wskazuje na systematyczny wzrost poziomu obu zmiennych Z roku na rok realny poziom dochodu rozporzą-dzalnego wzrastał przeciętnie o 37716 natomiast wydatkoacutew ogoacutełem o 229

16 (e0037-1)100=377

22 BARBARA PODOLEC

Liniowy wiele zmiennychwydatki_GD_2000_2014 54v15c

doch rozp real wyd ogoacute real2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014

550

600

650

700

750

800

850

900

950

1000

Rys 2 Dochoacuted rozporządzalny oraz wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w złosobę w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Tabela 1 Wartości ocen parametroacutew modeli wykładniczych opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

WyszczegoacutelnienieDochoacuted rozporządzalny Wydatki ogoacutełem

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 633778 002556 000000 632675 002289 000000Czas t 003700 000281 000000 002268 000252 000000X R2=0931 F(113)=17311 plt000000 R2=0 862 F(110)=81199 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Poszukując odpowiedzi na pytanie jak w badanym okresie kształtowa-ła się struktura wydatkoacutew gospodarstw domowych i jakie nastąpiły zmiany na wstępie obliczono wartość wskaźnika podobieństwa struktur dla lat 2000 i 2014 ktoacutery wynosi d2000 2014 =0901 Oznacza to że przesunięcie poroacutewnywanych struktur stanowi prawie 10 w takim stopniu struktura wydatkoacutew w 2014 roku nie pokrywa się ze strukturą z 2000 roku Największe przesunięcia dotyczyły udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem ktoacutery w badanym okresie

23ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

zmniejszył się z 308 w 2000 roku do 244 w 2014 roku oraz udziału wydat-koacutew na użytkowanie mieszkania ktoacutery odpowiednio wzroacutesł z 179 do 201 Statystyczna istotność zmian w czasie została potwierdzona liniowym modelem trendu dla tych składnikoacutew struktury a także dla malejącego udziału wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe wzrostu dla wydatkoacutew na zdrowie oraz wydat-koacutew na hotele i restauracje

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 005 010 015 020Odleg o wi z

201420132012201120102009200820072006200520042003200220012000

Rys 3 Diagram połączeń Warda ndash podokresy o podobnej strukturze wydatkoacutew gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000ndash2014

Proacutebę wyodrębnienia podokresoacutew charakteryzujących się wewnętrznym

podobieństwem struktury wydatkoacutew w latach 2000ndash2014 przeprowadzono me-todą Warda (rys 3) W diagramie wyroacuteżnić można dwa zasadnicze podokresy 2000ndash2006 oraz 2007ndash2014 Z przebiegu połączeń wynika że w badanym okre-sie zmiany zachodziły w sposoacuteb systematyczny bowiem kolejność następujących po sobie lat nie została zaburzona a największe podobieństwo wykazują lata sąsiadujące Zgłębiając dalsze podobieństwo podokresoacutew można zauważyć wy-odrębnienie kolejnych faz 2003ndash2006 w pierwszym podzbiorze oraz 2009ndash2012 w drugim Najbardziej podobne są lata 2003 i 2004 oraz 2011ndash2012 dla ktoacuterych obliczone wartości wskaźnika podobieństwa struktur wynoszą d2003 2004=0990 oraz d2011 2012=0992 wskazując na prawie idealne podobieństwo

24 BARBARA PODOLEC

W kolejnym badaniu przechodząc do niższego stopnia agregacji danych tym samym wyższego stopnia informacji szczegoacutełowej utworzono najbardziej liczny (n=180) zbioacuter zawierający cechy gospodarstw domowych pracownikoacutew w przekroju lat 2000ndash2014 z uwzględnieniem stanowiska zatrudnienia osoby od-niesienia (robotniczego i nierobotniczego) oraz wielkości gospodarstwa domowe-go (1 2 hellip 6 i więcej osobowe) Dane te umożliwiły zrealizowanie kilku celoacutew badawczych W pierwszej kolejności za celowe uznano określenie prawidłowości w kształtowaniu się dochodowej oraz wydatkowej strony budżetoacutew gospodarstw domowych osoacuteb pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 z wykorzystaniem modelu (2) Zweryfi kowano istotność wpływu wielkości gospodarstwa domowego sta-nowiska zatrudnienia osoby odniesienia oraz zmian zachodzących w czasie na poziom dochodu rozporządzalnego a także wydatkoacutew ogoacutełem Doboacuter zmiennych objaśniających przeprowadzono metodą regresji krokowej zaś do oszacowania parametroacutew strukturalnych modelu posłużono się MNK Otrzymane wyniki przed-stawiono w tabeli 2 Podobne badanie przeprowadzono dla poszczegoacutelnych grup wydatkoacutew gospodarstw domowych w dwoacutech wariantach przy czym do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających włączono jeszcze dochoacuted rozporządzal-ny W pierwszym wariancie zmienną objaśnianą były realne wydatki na określony rodzaj towaroacutew i usług konsumpcyjnych w złotychosobę w drugim ndash udział wy-roacuteżnionych grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Syntetyczne zestawienie wyni-koacutew przedstawiono w tabelach 3 (wariant 1) oraz 4 (wariant 2)

Tabela 2 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd

standardowy t(176) Poziom p

Dochoacuted rozporządzalnyWyraz wolny 120863 43153 28008 00000Liczba osoacuteb -07558 00303 -19323 7747 -24944 00000Stanowisko nierobotnicze 04554 00303 42307 28148 15030 00000Czas (t) 02216 00303 2382 3257 7312 00000R=0916 R2=0838 F=30442 (plt00000)Wydatki ogoacutełemWyraz wolny 119277 38720 30804 00000Liczba osoacuteb -07938 00307 -17994 6951 -25887 00000Stanowisko nierobotnicze 04301 00307 35427 25257 14027 00000Czas (t) 01022 00307 974 2923 3332 00011R=0913 R2=0834 F=29588 (plt00000)

Źroacutedło obliczenia własne

25ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Z tabeli 2 wynika że zaproponowane zmienne objaśniające wpływają statystycznie istotnie na poziom dochodu rozporządzalnego oraz wydatkoacutew go-spodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 Największy wpływ na wyjaśnienie zmienności obu zmiennych objaśnianych ma liczba osoacuteb w go-spodarstwie domowym (najwyższa bezwzględna wartość wspoacutełczynnika Alfa) Jeżeli gospodarstwo domowe powiększa się o 1 osobę woacutewczas poziom prze-ciętnego dochodu rozporządzalnego na osobę obniża się o 19323 zł przy zało-żeniu stałości pozostałych zmiennych W przypadku wydatkoacutew ogoacutełem ndash odpo-wiednio o 17994 zł W dalszej kolejności na kształtowanie ich poziomu wpływa stanowisko osoby odniesienia W gospodarstwach domowych pracownikoacutew za-trudnionych na stanowisku nierobotniczym przeciętny dochoacuted rozporządzalny przypadający na osobę jest wyższy o 42307 zł w poroacutewnaniu z gospodarstwami w ktoacuterych osoba odniesienia jest zatrudniona na stanowisku robotniczym zakła-dając że gospodarstwa nie roacuteżnią się wielkością Potwierdzony został istotny wzrost realnego poziomu dochodoacutew oraz wydatkoacutew odpowiednio rocznie prze-ciętnie o 2382 zł oraz 974 zł (ceteris paribus) Modele te wyjaśniają ponad 83 (R2) zmienności każdej ze zmiennych objaśnianych

Tabela 3 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realne wydatki na towary i usługi konsumpcyjne gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 1

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyraz wolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowiskonierobot

Czast

Żywność 0954 193574 0061 -15279 - -0920Napoje alkoholowe 0789 36859 0014 -5489 -8903 -Odzież i obuwie 0951 -13022 0063 2204 4815 -1065Użytkowanie mieszk 0941 45180 0181 -6056 -31566 -2130Wyposażenie mieszk 0906 5105 0049 - - -1075Zdrowie 0950 -3459 0033 - 5388 -Transport 0848 -17414 0102 - 16823 -Łączność 0889 12288 0038 -1511 - -0457Kultura i rekreacja 0942 -40909 0106 4992 8133 -1688Edukacja 0707 5328 0004 - 11437 -0313Restauracje i hotele 0848 -22004 0055 - -6836 -Pozostałe wydatki 0871 -12285 0123 - - 0388Źroacutedło obliczenia własne

Istotność parametroacutew stojących przy zmiennych objaśniających w mode-lach wydatkoacutew (tabela 3) została potwierdzona testem t-Studenta na poziomie istotności bliskim zera (znacznie niższym od wartości standardowej α=005) Ze względu na skorelowanie ze sobą proponowanych zmiennych objaśniają-

26 BARBARA PODOLEC

cych po selekcji nie wszystkie dostały się do modelu Ich rolę w wyjaśnieniu zmienności przejęły inne np dochoacuted rozporządzalny ktoacutery we wszystkich mo-delach wyjaśnia zmienność wydatkoacutew Poroacutewnując wartości ocen parametru stojącego przy tej zmiennej w poszczegoacutelnych roacutewnaniach można określić sposoacuteb rozdysponowania przyrostu dochodu rozporządzalnego w gospodar-stwach pracownikoacutew (ceteris paribus) Dla przykładu przy wzroście dochodu o 100 zł wydatki na użytkowanie mieszkania wzrastały w badanym okresie średnio o 1810 zł następnie o ponad 10 zł wydatki na transport oraz kulturę i rekreację podczas gdy na żywność przeznaczono tylko 610 zł Zauważmy że gospodarstwa pracownikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym przeznaczały więcej na transport o 1682 zł na edukację o 1144 zł natomiast mniej (o 3157 zł) na użytkowanie mieszkania a także o 890 zł na alkohol i wyroby tytoniowe ndash od gospodarstw robotniczych (ceteris paribus) Warto-ści ocen parametru stojącego przy zmiennej czas t wskazują że poziom wielu grup wydatkoacutew obniżał się przy założeniu stałości dochodu rozporządzalne-go liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym i zajmowanym stanowisku pra-cy Dodajmy że przedstawione modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmien-ność wydatkoacutew a w przypadku żywności odzieży i obuwia użytkowania mieszkania wyposażenia mieszkania zdrowia kultury oraz rekreacji ndash nawet w ponad 90

Tabela 4 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na towary i usługi konsumpcyjne w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 2

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyrazwolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowisko nierobot

Czast

Żywność 0953 027430 -000002 001534 -006284 -000259Napoje alkoholowe 0719 005450 - -000337 -001582 -000038Odzież i obuwie 0548 004788 - 000079 001203 -Użytkowanie mieszk 0637 023301 - -000723 -002963 -Wyposażenie mieszk 0129 004854 - - 000547 -Zdrowie 0532 002762 - - 000778 000052Transport 0445 007993 - - 002721 000099Łączność - - - - - -Kultura i rekreacja 0694 005745 000001 - 002590 -Edukacja 0703 001858 -000001 - 001615 -Restauracje i hotele 0617 000144 000002 - - 000067Pozostałe wydatki 0137 008648 000002 - - - ndash nieudana proacuteba budowy modelu ndash wyraz wolny statystycznie nieistotny

Źroacutedło obliczenia własne

27ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wyniki zawarte w tabeli 4 wskazują przede wszystkim na istotność wpływu zatrudnienia na stanowisku nierobotniczym osoby odniesienia w go-spodarstwie domowym na zmienność struktury wydatkoacutew Po selekcji zmien-nych objaśniających metodą regresji krokowej zmienna ta znalazła miejsce w większości modeli Jej wpływ na udział wydatkoacutew ponoszonych na zakup żywności alkoholu i wyroboacutew tytoniowych oraz użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem jest ujemny natomiast wydatkoacutew na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania zdrowie transport kulturę i rekreację oraz edukację ndash dodatni przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Zmienna określająca stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia w gospodarstwach pracowniczych przejęła rolę dochodu rozporządzalnego bowiem między tymi zmiennymi za-chodzi istotny związek Ważna z punktu widzenia poziomu wydatkoacutew liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym nie znalazła miejsca w większości modeli Istotność zmian w czasie została potwierdzona w odniesieniu do udziału nastę-pujących grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem ujemna tendencja ndash dla udziału wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe dodatnia ndash dla udziału wydatkoacutew na zdrowie transport oraz restauracje i hotele

Kolejna proacuteba uszczegoacutełowienia modelu (2) w zakresie zmian zacho-dzących w strukturze wydatkoacutew w każdym roku badanego okresu (wariant 3) polega na zaproponowaniu zestawu zmiennych zero-jedynkowych w miejsce zmiennej czasowej (t = 1 2hellip15) Za podstawę odniesienia przyjęto rok 2000 Statystycznie istotne zmiany występujące w największej liczbie identyfi kowa-nych lat zostały potwierdzone w modelach opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem Wyniki oszacowa-nia parametroacutew tych modeli przedstawia tabela 5

Kształtowanie się udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem w latach 2000ndash2014 zostało wyjaśnione 954 (R2=0954) Zawarte w tabeli 5 wartości ocen parametroacutew potwierdzają istotność wpływu liczby osoacuteb w go-spodarstwie domowym dochodu rozporządzalnego i stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia na zmienną objaśnianą Kierunek ich oddziaływania jest zgodny z przedstawionym w poprzednim wariancie modelu W wariancie trze-cim dodatkową informację wnoszą wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących poszczegoacutelne lata Okazuje się że do 2000 roku (podstawy odniesienia) dołączyły lata 2002ndash2007 tworząc podzbioacuter lat podobnych Pozostałe lata roacuteżnią się od nich statystycznie istot-nie udziałem wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem przy czym udział ten jest wyższy od podstawy odniesienia jedynie w 2001 roku w pozostałych latach okresu 2008ndash2014 następowało istotne obniżenie udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem (ceteris paribus)

28 BARBARA PODOLEC

Tabela 5 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutelnienie Wydatki na żywność Wydatki na łącznośćOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 026104 000676 000000 004361 000087 000000Liczba osoacuteb 001548 000106 000000 -000065 000018 000052Dochoacuted rozporządz -000002 000001 000005 - - -Stanowisko nierob -006313 000272 000000 - - -2001 001250 000370 000089 - - -2002 - - - 000536 000142 0000222003 - - - 000604 000142 0000032004 - - - 000630 000142 0000012005 - - - 001250 000142 0000002006 - - - 001170 000142 0000002007 - - - 000940 000142 0000002008 -001620 000380 000003 000677 000142 0000002009 -002061 000387 000000 000462 000142 0001342010 -002101 000386 000000 - - -2011 -001966 000386 000000 - - -2012 -001796 000383 000000 - - -2013 -002024 000382 000000 001226 000142 000002014 -002400 000386 000000 001073 000142X R2=0954 F(11168)=31428

plt000000R2=0 556 F(11168)=19102

plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Inaczej przedstawia się dynamika udziału wydatkoacutew na łączność w wy-datkach ogoacutełem Zbioacuter zmiennych objaśniających w modelu utworzony został przede wszystkim ze zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących określo-ne lata Spośroacuted pozostałych cech tylko wielkość gospodarstwa domowego znalazła się w modelu W przypadku zmiennych zero-jedynkowych podstawę odniesienia utworzyły lata 2000ndash2001 oraz 2010ndash2012 Śledząc wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych identyfi kujących poszczegoacutelne lata można zauważyć że od 2002 roku udział wydatkoacutew na łączność nieprzerwanie rośnie do 2005 roku następnie dodatnie roacuteżnice mają tendencję malejącą aż do 2009 roku Kolejny statystycznie istotny wzrost udziału wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem w odniesieniu do podstawy wystąpił w 2013 oraz 2014 roku Otrzymane rezultaty wskazują że wydatki na ten segment doacutebr i usług kształtowały się przede wszystkim pod wpływem zmieniających się ofert rynkowych

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

14 BARBARA PODOLEC

nia się poziomu i struktury wydatkoacutew w podzbiorach gospodarstw domowych wskazania na podo-bieństwa oraz roacuteżnice w rozdysponowaniu ich dochodu określenia istotnych zmian w strukturze wydatkoacutew w badanym okresieSłowa kluczowe budżety gospodarstw domowych wydatki gospodarstw domowych zroacuteżnicowa-nie terytorialne analiza statystyczna metody klasyfi kacji modele ekonometryczne

Management of Household Expenditures in Poland ndash Sta s cal AnalysisAbstract The paper presents the results of the sta s cal analysis of the evolu on of household expendi-tures in years 2000ndash2014 This me span covers the ongoing economic and social transforma on characterised by evolving living condi ons ie consump on pa erns needs and behaviors which are refl ected in household expendituresIn this paper the a en on is focused on the structure of expenditures on basic consumer goods and services It examines the following problems the territorial diff eren a on of the levels and structures of household expenditures the socio-economic determinants of the expenditures the changes in the level and structure of the expenditures in years 2000ndash2014 household needs re-garding the considered goods and servicesThe analysis uses the aggregated data from household budget surveys carried out by Central Sta s cal Offi ce of Poland between 2000 and 2014 The benchmark for the dynamics of the studied features is the year 2000 Thus its prices are used to es mate real incomes and expendi-tures of households in the analysed period The research tools used in the analysis consist of the methods of classifi ca on of features objects and periods as well as econometric models The methods of classifi ca on allow iden fying the sub-periods characterised by an internal similar-ity of expenditure structure The a empts to apply the mul ple regression models enable to compare the level of and structure of the expenses in household subsets the similari es and dispari es in income distribu on and signifi cant changes in the structure of the expenditures over the period consideredKey words household budgets household expenditures regional diversity sta s cal analysis classifi ca on methods econometric models

Wprowadzenie

Niewątpliwy wpływ na rozwoacutej potrzeb konsumpcyjnych w Polsce pod koniec XX wieku miały przemiany ustrojowe a wraz z nimi transformacja gospodar-cza i społeczna Członkostwo w Unii Europejskiej postęp techniczny oraz upo-wszechnienie Internetu sprzyjają dalszemu rozwojowi tego zjawiska i pojawianiu się nowych potrzeb Ich zaspokojenie wiąże się z problemem wyboru i podjęciem określonych decyzji1 Konsument decyduje o wyborze potrzeb kolejności i stop-niu ich zaspokojenia oraz o tym jaką część dochodu przeznaczyć na bieżące spożycie a jaką na oszczędności Odzwierciedleniem tych decyzji jest struktura wydatkoacutew gospodarstw domowych

Praca poświęcona jest kształtowaniu się wydatkoacutew konsumpcyjnych w Polsce w latach 2000ndash2014 Celem pracy jest wykazanie roacuteżnic w poziomie

1 Problemowi konkurencyjności potrzeb i ich wyboru poświęcono wiele miejsca w literaturze przed-miotu Konsekwencją procesu wyboru są określone zachowania konsumpcyjne Por np S Gajewski Hierar-chia i intensywność potrzeb konsumpcyjnych gospodarstw domowych (determinanty zroacuteżnicowania i mechani-zmy rozwoju) Acta Universitatis Lodziensis Uniwersytet Łoacutedzki Łoacutedź 1987

15ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

i strukturze wydatkoacutew określonych grup gospodarstw domowych oraz identy-fi kacja czynnikoacutew istotnie na wydatki oddziałujących Analizę przeprowadzo-no w ujęciu czasowym i przestrzennym Zasadnicze problemy ktoacutere starano się zgłębić dotyczą

bull zroacuteżnicowania poziomu i struktury wydatkoacutew bull określenia społeczno-ekonomicznych determinant kształtowania się wy-

datkoacutew bull zmian zachodzących w poziomie i strukturze wydatkoacutew w latach 2000ndash

2014 bull hierarchii potrzeb

Szczegoacutelną uwagę zwroacutecono na kształtowanie wydatkoacutew w gospodar-stwach pracownikoacutew2 w zależności od stanowiska zatrudnienia osoby odnie-sienia robotniczego bądź nierobotniczego Ta najbardziej liczna w Polsce grupa społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych3 charakteryzuje się relatywnie wysokim zroacuteżnicowaniem sytuacji materialnej i wielu cech społeczno-demogra-fi cznych

Metodologia i dane statystyczne

W analizie wykorzystano zagregowane dane liczbowe pochodzące z badań bu-dżetoacutew gospodarstw domowych przeprowadzanych przez GUS corocznie w la-tach 2000ndash20144 Punkt odniesienia w ocenie dynamiki badanych cech stanowi rok 2000 w ktoacuterego cenach wyrażono realne dochody i wydatki gospodarstw domowych

Klasyfi kacja wydatkoacutew ponoszonych na zakup towaroacutew i usług konsump-cyjnych została przyjęta zgodnie z nomenklaturą GUS Podział wydatkoacutew jest następujący

1) żywność i napoje bezalkoholowe 2) napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 3) odzież i obuwie 4) użytkowanie mieszkania i nośniki energii 5) wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego 6) zdrowie 7) transport

2 Gospodarstwa pracownikoacutew to takie gospodarstwa domowe ktoacuterych wyłącznym lub głoacutewnym źroacute-dłem utrzymania jest dochoacuted z pracy najemnej w sektorze publicznym lub prywatnym Dodatkowym źroacutedłem utrzymania tych gospodarstw może być emerytura renta lub inne niezarobkowe źroacutedło Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015

3 Według Diagnozy Społecznej 2015 udział gospodarstw pracownikoacutew wynosi 511 wszyst-kich gospodarstw domowych Diagnoza Społeczna 2015 w wwwdiagnozacomplikiraportyDiagnoza_ra-port_2015pdf [dostęp 22072016] s 31

4 Budżety gospodarstw domowych w 2000 r GUS Warszawa 2001 Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015

16 BARBARA PODOLEC

8) łączność 9) rekreacja i kultura 10) edukacja 11) restauracje i hotele 12) pozostałe wydatki5

Stopień agregacji danych liczbowych jest zroacuteżnicowany i zależy od celu badania Najbardziej zagregowane dane odnoszą się do ogoacutełu gospodarstw do-mowych w Polsce w określonym roku (pierwszy zbioacuter danych) i obejmują lata 2000ndash2014 Informują one o przeciętnych miesięcznych wydatkach (dochodach) na osobę w gospodarstwie domowym Kolejny stopień agregacji odnosi się do przeciętnych miesięcznych wydatkoacutew na osobę w gospodarstwach domowych według wojewoacutedztw w 2014 roku (drugi zbioacuter danych) zaś w przypadku go-spodarstw pracownikoacutew (trzeci zbioacuter danych) do przeciętnych miesięcznych wydatkoacutew (dochodoacutew) na osobę w gospodarstwach domowych według stanowi-ska zatrudnienia osoby odniesienia i wielkości gospodarstwa domowego (liczby osoacuteb) Należy mieć świadomość że wyniki badań budżetoacutew gospodarstw domo-wych powinny być wykorzystywane przede wszystkim do analiz zroacuteżnicowa-nia względnego oraz struktury dochodoacutew i wydatkoacutew gospodarstw domowych w zależności od cech społeczno-demografi cznych6

Narzędzia badawcze wykorzystane w prowadzonych analizach można podzielić na dwa rodzaje metody klasyfi kacji wielowymiarowej oraz modele ekonometryczne Pierwsza grupa metod umożliwia przeprowadzenie analizy po-roacutewnawczej (cech obiektoacutew i okresoacutew) min wyodrębnienie faz rozwojowych (podokresoacutew) charakteryzujących się wewnętrznym podobieństwem struktury wydatkoacutew Z kolei zastosowanie wielu postaci modeli regresyjnych pozwala określić prawidłowości w kształtowaniu się interesujących zjawisk zależnie od sformułowania celu badania

Do prostych metod stosowanych w analizach poroacutewnawczych struktur na-leży wskaźnik podobieństwa dwoacutech struktur dij wyrażony wzorem

min1

r

kjkikij xxddij xik xjk

gdzie i j ndash numery poroacutewnywanych dwoacutech obiektoacutew k ndash numer składnika struktury xik xjk ndash udział k-tego składnika odpowiednio w strukturze i-tego oraz j-tego obiektu

5 Wydatki przeznaczone są na zaspokojenie potrzeb gospodarstwa domowego Obejmują towary i usługi zakupione za gotoacutewkę roacutewnież przy użyciu karty płatniczej lub kredytowej na kredyt otrzymane bezpłatnie oraz spożycie naturalne Na pozostałe wydatki składają się min dary przekazane innym gospodar-stwom domowym niektoacutere podatki (w tym od spadkoacutew i darowizn) pozostałe rodzaje wydatkoacutew nieprzezna-czonych bezpośrednio na konsumpcję (np odszkodowania za wyrządzone szkody)

6 Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015

17ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wskaźnik podobieństwa struktur może być stosowany zaroacutewno w bada-niach statycznych (obiektami mogą być woacutewczas np dwie grupy społeczno-eko-nomiczne gospodarstw domowych poroacutewnywane ze względu na podobieństwo struktury wydatkoacutew) oraz dynamicznych (obiektami mogą być np dwa określone lata danej grupy gospodarstw w celu określenia zmian zachodzących w struktu-rze wydatkoacutew) W przypadku dwoacutech identycznych struktur wskaźnik podobień-stwa przyjmuje wartość 10 (100) w przypadku zupełnej niezgodności struk-tur ndash wartość 0 Wyższa wartość wskaźnika wskazuje na większe podobieństwo poroacutewnywanych struktur7

Gdy przedmiotem badania jest zbioacuter obiektoacutew woacutewczas obliczone wskaź-niki podobieństwa między poszczegoacutelnymi parami obiektoacutew tworzą macierz po-dobieństwa będącą podstawą do zastosowania taksonomii struktur8 Powyższa metoda prowadzi do wyodrębnienia podzbioroacutew obiektoacutew charakteryzujących się podobieństwem struktur np w przypadku zbioru wojewoacutedztw ndash do otrzyma-nia ich podzbioroacutew o podobnej strukturze wydatkoacutew gospodarstw domowych w przypadku okresu badania ndash do otrzymania podokresoacutew (faz rozwojowych) charakteryzujących się wewnętrznie podobną strukturą wydatkoacutew przy założo-nym poziomie krytycznym braku podobieństwa

W metodzie Warda punktem wyjścia jest macierz D euklidesowych od-ległości dij między klasyfi kowanymi obiektami Na początku każdy obiekt trak-tuje się jako osobną podgrupę Na poszczegoacutelnych etapach aglomeracji łączy się pary najbliższych podgrup aż do uzyskania jednej grupy w ktoacuterej znajdują się wszystkie elementy badanego zbioru W9 Roacuteżne wersje metod aglomeracyj-nych wynikają z odmiennego sposobu defi niowania odległości między grupami W metodzie Warda duże znaczenie ma zmienność wewnątrzgrupowa Odległość między grupami jest tu defi niowana jako moduł roacuteżnicy między sumami kwa-dratoacutew odległości punktoacutew od środkoacutew grup do ktoacuterych punkty należą Grafi cz-nym obrazem przebiegu aglomeracji obiektoacutew jest dendrogram zbioru Zależnie od celu badania podział zbioru może nastąpić na dowolnym etapie aglomera-cji Wskaźnik podobieństwa struktur oraz metoda Warda znalazły zastosowanie w analizach przeprowadzonych na podstawie zbioru pierwszego i drugiego

Modelowaniu ekonometrycznemu w tym także powyższym aspektom modelowania regresyjnego poświęcono wiele miejsca w literaturze przedmio-tu10 Model regresyjny możemy najogoacutelniej zapisać za pomocą formuły

7 B Podolec Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych Analiza ekonometryczna bdquoZeszy-ty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowierdquo 1995 Seria specjalna Monografi e nr 124 s 59ndash60

8 J Pociecha B Podolec A Sokołowski K Zając Metody taksonomiczne w badaniach społeczno--ekonomicznych PWN Warszawa 1988 s 181ndash185

9 Por ibidem s 76ndash84 a także T Grabiński Metody taksonometrii Akademia Ekonomiczna w Kra-kowie Krakoacutew 1992 s 101ndash104

10 GS Maddala Ekonometria Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2006 por także B Podo-lec P Ulman Modele regresyjne w analizie wydatkoacutew gospodarstw domowych bdquoZeszyty Naukowe Uniwersy-tetu Ekonomicznegordquo nr 790 Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie Krakoacutew 2008

18 BARBARA PODOLEC

)X(fY (1)

gdzie Y ndash oznacza wektor obserwacji dla zmiennej objaśnianej X ndash oznacza macierz obserwacji dla zmiennych objaśniających ε ndash oznacza wektor składnikoacutew losowychf ndash oznacza pewną nieznaną nam funkcję

W analizie kształtowania się wydatkoacutew prowadzonej na podstawie za-gregowanych danych liczbowych za podstawowy można uznać model liniowy o postaci

iikk2i21i10i xxxy (i = 1 n) (2)

gdzie yi ndash oznacza przeciętny miesięczny wydatek na określony rodzaj doacutebr i usług w złotych na osobę w i-tej grupie gospodarstw domowych (bądź jego udział w wydatkach ogoacutełem) xij ndash oznacza przeciętną wartość j-tej zmiennej objaśniającej w i-tej grupie gospodarstw domowychεαi ndash oznacza parametr stojący przy j-tej zmiennej objaśniającejεi ndash wartość składnika losowego w i-tej grupie gospodarstw domowych

Powszechne zastosowanie mają także modele nieliniowe (potęgowe i wy-kładnicze) ktoacutere przez odpowiednie transformacje sprowadzane są do postaci liniowych11

Zmiennymi objaśniającymi w powyższych modelach ogoacutelnie rzecz ujmu-jąc są cechy (ich wartości przeciętne) charakteryzujące i-tą grupę gospodarstw Szczegoacutelną rolę pełni tu zmienna określająca sytuację fi nansową i-tej grupy go-spodarstw (np przeciętny dochoacuted rozporządzalny12 w złotych na osobę w i-tej grupie gospodarstw) Może ona jako jedyna objaśniać kształtowanie określo-nych wydatkoacutew Analiza wydatkoacutew oparta na funkcji liniowej prowadzić może do określenia hierarchii potrzeb bowiem punkt przecięcia krzywych Engla z osią wydatkoacutew stanowi kryterium uporządkowania doacutebr według stopnia pilności po-trzeb Jeżeli błędy ocen szacowanych parametroacutew liniowych modeli wydatkoacutew uniemożliwiają zastosowanie tej metody woacutewczas pomocne mogą okazać się wspoacutełczynniki elastyczności dochodowej potęgowego modelu wydatkoacutew13 W przypadku danych w postaci szeregoacutew czasowych lub przekrojowo-czaso-

11 Por B Podolec Wybrane aspekty analizy warunkoacutew życia ludności w Polsce Metody ilościowe w badaniach empirycznych Ofi cyna Wydawnicza AFM Krakoacutew 2014

12 Dochoacuted rozporządzalny jest to suma bieżących dochodoacutew gospodarstwa domowego z poszcze-goacutelnych źroacutedeł pomniejszona o zaliczki na podatek dochodowy od osoacuteb fi zycznych płacone przez płatnika w imieniu podatnika (np od dochodoacutew z pracy najemnej) o podatki od dochodoacutew i własności płacone przez pracujących na własny rachunek oraz o składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne

13 B Podolec Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowychhellip op cit s 125ndash126

19ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

wych do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających można wprowadzić zmienne czasowe (w tym także jako zmienne zero-jedynkowe) W badaniach dynamiki zjawisk jedyną zmienną objaśnianą może być czas Głoacutewną przesłan-ką decydującą o wyborze zmiennych objaśniających powinna być ich wartość merytoryczna odnosząca się do celu badania Należy przy tym pamiętać o speł-nieniu przez nie kryterioacutew formalno-statystycznych Spośroacuted wielu metod do-boru (selekcji) zmiennych objaśniających w modelu regresyjnym powszechnie stosowana jest procedura tzw regresji krokowej Jej nagminność wynika przede wszystkim z dostępności w większości pakietoacutew statystycznych (wyposażona w tę metodę jest min Statistica)

W niniejszym opracowaniu oproacutecz modeli liniowych potęgowych i wy-kładniczych zaproponowano także model o postaci

110 i

ii d

y ln

(3)

w ktoacuterym przyjęto oznaczenia jak we wzorze (2) zaśdi ndash oznacza odpowiednio dochoacuted rozporządzalny

Zastosowanie powyższego modelu pozwala na podjęcie proacuteby oceny po-ziomu nasycenia dla podstawowych agregatoacutew doacutebr i usług w gospodarstwach pracowniczych oraz sprawdzenia czy poziom ten jest stały w czasie bądź w ja-kim zmienia się kierunku Jeżeli popyt na dane dobro (bądź agregat doacutebr) jest mierzony wysokością wydatkoacutew woacutewczas o poziomie nasycenia można moacutewić w przypadku stałych cen i nieograniczonym wzroście dochodoacutew14 Zauważmy że jeśli dochoacuted wzrasta nieograniczenie woacutewczas wydatki na dany agregat doacutebr i usług będą dążyły do eα0 ktoacutery można przyjąć za przybliżony poziom nasycenia

Rezultaty empiryczne

Zgodnie z najnowszą publikacją GUS prezentującą wyniki badania budżetoacutew gospodarstw domowych w Polsce15 przeciętny miesięczny dochoacuted rozporządza-ny na 1 osobę w 2014 roku wynosił 134044 zł natomiast przeciętne wydatki ogoacutełem kształtowały się na poziomie 107874 zł Trzeba podkreślić że ich zroacuteż-nicowanie jest duże i zależy od wielu czynnikoacutew w tym cech demografi cznych oraz społeczno-ekonomicznych gospodarstwa domowego Należą do nich min wielkość gospodarstwa domowego poziom wykształcenia osoby odniesienia przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej (głoacutewne źroacutedło utrzymania) a także miejsce zamieszkania

14 Ibidem s 182ndash18415 Por Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015 s 100

20 BARBARA PODOLEC

Obserwując kształtowanie się przeciętnego dochodu rozporządzalnego przypadającego na osobę w 2014 roku w zależności od liczby osoacuteb w gospodar-stwie domowym można zauważyć że w 1-osobowych gospodarstwach wynosił on 197469 zł 4-osobowych ndash 121037 zł oraz 81400 zł w gospodarstwach 6 i więcej osobowych Z kolei jeżeli osoba odniesienia posiadała wykształcenie wyższe ndash przeciętny dochoacuted rozporządzalny w takich gospodarstwach wynosił woacutewczas 203222 zł w przypadku wykształcenia policealnego ndash 133250 zł zasadniczego zawodowego ndash 105452 zł oraz 94099 zł ndash co najwyżej gimna-zjalnego Spośroacuted grup społeczno-ekonomicznych najwyższy przeciętny dochoacuted rozporządzalny w wysokości 163164 zł przypadał na osobę w gospodarstwach pracujących na własny rachunek najniższy ndash 107244 zł w gospodarstwach rencistoacutew O zroacuteżnicowaniu gospodarstw pracownikoacutew świadczy fakt że prze-ciętny dochoacuted rozporządzalny w tej grupie społeczno-ekonomicznej wynosił 134044 zł ale jeśli osoba odniesienia pracowała na stanowisku robotniczym woacutewczas przeciętny poziom dochodu rozporządzalnego w takim podzbiorze wynosił 103828 zł a jeśli na stanowisku nierobotniczym ndash 173383 zł Biorąc pod uwagę zmienność terytorialną najwyższy poziom przeciętnych dochodoacutew osiągają gospodarstwa domowe w wojewoacutedztwie mazowieckim (170362 złoso-bę) najniższy zaś w wojewoacutedztwie podkarpackim (105302 złosobę) Podobne zroacuteżnicowanie dotyczy kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych ich poziomu oraz struktury

Grupowanie wojewoacutedztw za względu na strukturę wydatkoacutew w 2014 roku przeprowadzono metodą Warda Na rys 1 zaprezentowano diagram połączeń na podstawie ktoacuterego dokonać można grupowania wojewoacutedztw w podzbiory we-wnętrznie podobne pod względem struktury wydatkoacutew Zależnie od przyjętego stopnia podobieństwa (odległości wiązań) zbioacuter wojewoacutedztw może rozpaść się na większą lub mniejszą liczbę podzbioroacutew W przypadku dokonania cięcia na wysokości wiązania roacutewnego 006 widzimy że tworzą się cztery podzbiory wo-jewoacutedztw

1) mazowieckie2) zachodniopomorskie opolskie łoacutedzkie podkarpackie lubelskie3) świętokrzyskie podlaskie4) warmińsko-mazurskie małopolskie wielkopolskie kujawsko-pomorskie

śląskie lubuskie pomorskie dolnośląskieZakładając wyższy stopień podobieństwa struktury wydatkoacutew (odległość

wiązań 0045) otrzymujemy sześć podzbioroacutew Z podzbioru drugiego wyodręb-niają się wojewoacutedztwa podkarpackie i lubelskie ndash tworząc oddzielny podzbioacuter zaś z podzbioru czwartego wojewoacutedztwa śląskie lubuskie pomorskie dolno-śląskie charakteryzujące się większym podobieństwem struktury wydatkoacutew od pozostałych wojewoacutedztw dzielonego podzbioru

21ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 002 004 006 008 010 012 014Odleg o wi z

MazowieckieZachodnopomorskie

Opolskieoacutedzkie

PodkarpackieLubelskie

wi tokrzyskiePodlaskie

Warmi sko-mazurskieMaopolskie

WielkopolskieKujawsko-pomorskie

l skieLubuskie

PomorskieDolno l skie

Rys 1 Diagram połączeń Warda ndash podzbiory wojewoacutedztw według struktury wydatkoacutew w 2014 roku

Przystępując do badania struktury wydatkoacutew gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 na wstępie przedstawiono dynamikę dochodu rozporzą-dzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w cenach poroacutewnywalnych z 2000 roku (rys 2) Wykres przedstawia wzrost realnego poziomu obu zmiennych przy czym tempo wzrostu przeciętnego dochodu rozporządzalnego jest wyższe Z roku na rok po-większała się wolna kwota dochodu rozporządzalnego ktoacutera mogła dawać pewną swobodę wyboru potrzeb konsumpcyjnych i kolejności ich zaspokajania Kwota ta mogła także być przeznaczana na inne niekonsumpcyjne cele Udział wydat-koacutew ogoacutełem w dochodzie rozporządzalnym obniżał się z roku na rok w 2000 roku wynosił 982 w 2005 ndash 906 w 2010 ndash 831 a w roku 2014 ndash 805

W tabeli 1 zawarto oceny parametroacutew wykładniczych modeli trendu dla realnego poziomu dochodu rozporządzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w latach 2000ndash2014 Istotność ocen wspoacutełczynnikoacutew kierunkowych trendu (potwierdzona przy praktycznie dowolnie niskim poziomie istotności) wskazuje na systematyczny wzrost poziomu obu zmiennych Z roku na rok realny poziom dochodu rozporzą-dzalnego wzrastał przeciętnie o 37716 natomiast wydatkoacutew ogoacutełem o 229

16 (e0037-1)100=377

22 BARBARA PODOLEC

Liniowy wiele zmiennychwydatki_GD_2000_2014 54v15c

doch rozp real wyd ogoacute real2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014

550

600

650

700

750

800

850

900

950

1000

Rys 2 Dochoacuted rozporządzalny oraz wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w złosobę w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Tabela 1 Wartości ocen parametroacutew modeli wykładniczych opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

WyszczegoacutelnienieDochoacuted rozporządzalny Wydatki ogoacutełem

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 633778 002556 000000 632675 002289 000000Czas t 003700 000281 000000 002268 000252 000000X R2=0931 F(113)=17311 plt000000 R2=0 862 F(110)=81199 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Poszukując odpowiedzi na pytanie jak w badanym okresie kształtowa-ła się struktura wydatkoacutew gospodarstw domowych i jakie nastąpiły zmiany na wstępie obliczono wartość wskaźnika podobieństwa struktur dla lat 2000 i 2014 ktoacutery wynosi d2000 2014 =0901 Oznacza to że przesunięcie poroacutewnywanych struktur stanowi prawie 10 w takim stopniu struktura wydatkoacutew w 2014 roku nie pokrywa się ze strukturą z 2000 roku Największe przesunięcia dotyczyły udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem ktoacutery w badanym okresie

23ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

zmniejszył się z 308 w 2000 roku do 244 w 2014 roku oraz udziału wydat-koacutew na użytkowanie mieszkania ktoacutery odpowiednio wzroacutesł z 179 do 201 Statystyczna istotność zmian w czasie została potwierdzona liniowym modelem trendu dla tych składnikoacutew struktury a także dla malejącego udziału wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe wzrostu dla wydatkoacutew na zdrowie oraz wydat-koacutew na hotele i restauracje

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 005 010 015 020Odleg o wi z

201420132012201120102009200820072006200520042003200220012000

Rys 3 Diagram połączeń Warda ndash podokresy o podobnej strukturze wydatkoacutew gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000ndash2014

Proacutebę wyodrębnienia podokresoacutew charakteryzujących się wewnętrznym

podobieństwem struktury wydatkoacutew w latach 2000ndash2014 przeprowadzono me-todą Warda (rys 3) W diagramie wyroacuteżnić można dwa zasadnicze podokresy 2000ndash2006 oraz 2007ndash2014 Z przebiegu połączeń wynika że w badanym okre-sie zmiany zachodziły w sposoacuteb systematyczny bowiem kolejność następujących po sobie lat nie została zaburzona a największe podobieństwo wykazują lata sąsiadujące Zgłębiając dalsze podobieństwo podokresoacutew można zauważyć wy-odrębnienie kolejnych faz 2003ndash2006 w pierwszym podzbiorze oraz 2009ndash2012 w drugim Najbardziej podobne są lata 2003 i 2004 oraz 2011ndash2012 dla ktoacuterych obliczone wartości wskaźnika podobieństwa struktur wynoszą d2003 2004=0990 oraz d2011 2012=0992 wskazując na prawie idealne podobieństwo

24 BARBARA PODOLEC

W kolejnym badaniu przechodząc do niższego stopnia agregacji danych tym samym wyższego stopnia informacji szczegoacutełowej utworzono najbardziej liczny (n=180) zbioacuter zawierający cechy gospodarstw domowych pracownikoacutew w przekroju lat 2000ndash2014 z uwzględnieniem stanowiska zatrudnienia osoby od-niesienia (robotniczego i nierobotniczego) oraz wielkości gospodarstwa domowe-go (1 2 hellip 6 i więcej osobowe) Dane te umożliwiły zrealizowanie kilku celoacutew badawczych W pierwszej kolejności za celowe uznano określenie prawidłowości w kształtowaniu się dochodowej oraz wydatkowej strony budżetoacutew gospodarstw domowych osoacuteb pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 z wykorzystaniem modelu (2) Zweryfi kowano istotność wpływu wielkości gospodarstwa domowego sta-nowiska zatrudnienia osoby odniesienia oraz zmian zachodzących w czasie na poziom dochodu rozporządzalnego a także wydatkoacutew ogoacutełem Doboacuter zmiennych objaśniających przeprowadzono metodą regresji krokowej zaś do oszacowania parametroacutew strukturalnych modelu posłużono się MNK Otrzymane wyniki przed-stawiono w tabeli 2 Podobne badanie przeprowadzono dla poszczegoacutelnych grup wydatkoacutew gospodarstw domowych w dwoacutech wariantach przy czym do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających włączono jeszcze dochoacuted rozporządzal-ny W pierwszym wariancie zmienną objaśnianą były realne wydatki na określony rodzaj towaroacutew i usług konsumpcyjnych w złotychosobę w drugim ndash udział wy-roacuteżnionych grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Syntetyczne zestawienie wyni-koacutew przedstawiono w tabelach 3 (wariant 1) oraz 4 (wariant 2)

Tabela 2 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd

standardowy t(176) Poziom p

Dochoacuted rozporządzalnyWyraz wolny 120863 43153 28008 00000Liczba osoacuteb -07558 00303 -19323 7747 -24944 00000Stanowisko nierobotnicze 04554 00303 42307 28148 15030 00000Czas (t) 02216 00303 2382 3257 7312 00000R=0916 R2=0838 F=30442 (plt00000)Wydatki ogoacutełemWyraz wolny 119277 38720 30804 00000Liczba osoacuteb -07938 00307 -17994 6951 -25887 00000Stanowisko nierobotnicze 04301 00307 35427 25257 14027 00000Czas (t) 01022 00307 974 2923 3332 00011R=0913 R2=0834 F=29588 (plt00000)

Źroacutedło obliczenia własne

25ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Z tabeli 2 wynika że zaproponowane zmienne objaśniające wpływają statystycznie istotnie na poziom dochodu rozporządzalnego oraz wydatkoacutew go-spodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 Największy wpływ na wyjaśnienie zmienności obu zmiennych objaśnianych ma liczba osoacuteb w go-spodarstwie domowym (najwyższa bezwzględna wartość wspoacutełczynnika Alfa) Jeżeli gospodarstwo domowe powiększa się o 1 osobę woacutewczas poziom prze-ciętnego dochodu rozporządzalnego na osobę obniża się o 19323 zł przy zało-żeniu stałości pozostałych zmiennych W przypadku wydatkoacutew ogoacutełem ndash odpo-wiednio o 17994 zł W dalszej kolejności na kształtowanie ich poziomu wpływa stanowisko osoby odniesienia W gospodarstwach domowych pracownikoacutew za-trudnionych na stanowisku nierobotniczym przeciętny dochoacuted rozporządzalny przypadający na osobę jest wyższy o 42307 zł w poroacutewnaniu z gospodarstwami w ktoacuterych osoba odniesienia jest zatrudniona na stanowisku robotniczym zakła-dając że gospodarstwa nie roacuteżnią się wielkością Potwierdzony został istotny wzrost realnego poziomu dochodoacutew oraz wydatkoacutew odpowiednio rocznie prze-ciętnie o 2382 zł oraz 974 zł (ceteris paribus) Modele te wyjaśniają ponad 83 (R2) zmienności każdej ze zmiennych objaśnianych

Tabela 3 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realne wydatki na towary i usługi konsumpcyjne gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 1

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyraz wolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowiskonierobot

Czast

Żywność 0954 193574 0061 -15279 - -0920Napoje alkoholowe 0789 36859 0014 -5489 -8903 -Odzież i obuwie 0951 -13022 0063 2204 4815 -1065Użytkowanie mieszk 0941 45180 0181 -6056 -31566 -2130Wyposażenie mieszk 0906 5105 0049 - - -1075Zdrowie 0950 -3459 0033 - 5388 -Transport 0848 -17414 0102 - 16823 -Łączność 0889 12288 0038 -1511 - -0457Kultura i rekreacja 0942 -40909 0106 4992 8133 -1688Edukacja 0707 5328 0004 - 11437 -0313Restauracje i hotele 0848 -22004 0055 - -6836 -Pozostałe wydatki 0871 -12285 0123 - - 0388Źroacutedło obliczenia własne

Istotność parametroacutew stojących przy zmiennych objaśniających w mode-lach wydatkoacutew (tabela 3) została potwierdzona testem t-Studenta na poziomie istotności bliskim zera (znacznie niższym od wartości standardowej α=005) Ze względu na skorelowanie ze sobą proponowanych zmiennych objaśniają-

26 BARBARA PODOLEC

cych po selekcji nie wszystkie dostały się do modelu Ich rolę w wyjaśnieniu zmienności przejęły inne np dochoacuted rozporządzalny ktoacutery we wszystkich mo-delach wyjaśnia zmienność wydatkoacutew Poroacutewnując wartości ocen parametru stojącego przy tej zmiennej w poszczegoacutelnych roacutewnaniach można określić sposoacuteb rozdysponowania przyrostu dochodu rozporządzalnego w gospodar-stwach pracownikoacutew (ceteris paribus) Dla przykładu przy wzroście dochodu o 100 zł wydatki na użytkowanie mieszkania wzrastały w badanym okresie średnio o 1810 zł następnie o ponad 10 zł wydatki na transport oraz kulturę i rekreację podczas gdy na żywność przeznaczono tylko 610 zł Zauważmy że gospodarstwa pracownikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym przeznaczały więcej na transport o 1682 zł na edukację o 1144 zł natomiast mniej (o 3157 zł) na użytkowanie mieszkania a także o 890 zł na alkohol i wyroby tytoniowe ndash od gospodarstw robotniczych (ceteris paribus) Warto-ści ocen parametru stojącego przy zmiennej czas t wskazują że poziom wielu grup wydatkoacutew obniżał się przy założeniu stałości dochodu rozporządzalne-go liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym i zajmowanym stanowisku pra-cy Dodajmy że przedstawione modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmien-ność wydatkoacutew a w przypadku żywności odzieży i obuwia użytkowania mieszkania wyposażenia mieszkania zdrowia kultury oraz rekreacji ndash nawet w ponad 90

Tabela 4 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na towary i usługi konsumpcyjne w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 2

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyrazwolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowisko nierobot

Czast

Żywność 0953 027430 -000002 001534 -006284 -000259Napoje alkoholowe 0719 005450 - -000337 -001582 -000038Odzież i obuwie 0548 004788 - 000079 001203 -Użytkowanie mieszk 0637 023301 - -000723 -002963 -Wyposażenie mieszk 0129 004854 - - 000547 -Zdrowie 0532 002762 - - 000778 000052Transport 0445 007993 - - 002721 000099Łączność - - - - - -Kultura i rekreacja 0694 005745 000001 - 002590 -Edukacja 0703 001858 -000001 - 001615 -Restauracje i hotele 0617 000144 000002 - - 000067Pozostałe wydatki 0137 008648 000002 - - - ndash nieudana proacuteba budowy modelu ndash wyraz wolny statystycznie nieistotny

Źroacutedło obliczenia własne

27ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wyniki zawarte w tabeli 4 wskazują przede wszystkim na istotność wpływu zatrudnienia na stanowisku nierobotniczym osoby odniesienia w go-spodarstwie domowym na zmienność struktury wydatkoacutew Po selekcji zmien-nych objaśniających metodą regresji krokowej zmienna ta znalazła miejsce w większości modeli Jej wpływ na udział wydatkoacutew ponoszonych na zakup żywności alkoholu i wyroboacutew tytoniowych oraz użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem jest ujemny natomiast wydatkoacutew na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania zdrowie transport kulturę i rekreację oraz edukację ndash dodatni przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Zmienna określająca stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia w gospodarstwach pracowniczych przejęła rolę dochodu rozporządzalnego bowiem między tymi zmiennymi za-chodzi istotny związek Ważna z punktu widzenia poziomu wydatkoacutew liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym nie znalazła miejsca w większości modeli Istotność zmian w czasie została potwierdzona w odniesieniu do udziału nastę-pujących grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem ujemna tendencja ndash dla udziału wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe dodatnia ndash dla udziału wydatkoacutew na zdrowie transport oraz restauracje i hotele

Kolejna proacuteba uszczegoacutełowienia modelu (2) w zakresie zmian zacho-dzących w strukturze wydatkoacutew w każdym roku badanego okresu (wariant 3) polega na zaproponowaniu zestawu zmiennych zero-jedynkowych w miejsce zmiennej czasowej (t = 1 2hellip15) Za podstawę odniesienia przyjęto rok 2000 Statystycznie istotne zmiany występujące w największej liczbie identyfi kowa-nych lat zostały potwierdzone w modelach opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem Wyniki oszacowa-nia parametroacutew tych modeli przedstawia tabela 5

Kształtowanie się udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem w latach 2000ndash2014 zostało wyjaśnione 954 (R2=0954) Zawarte w tabeli 5 wartości ocen parametroacutew potwierdzają istotność wpływu liczby osoacuteb w go-spodarstwie domowym dochodu rozporządzalnego i stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia na zmienną objaśnianą Kierunek ich oddziaływania jest zgodny z przedstawionym w poprzednim wariancie modelu W wariancie trze-cim dodatkową informację wnoszą wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących poszczegoacutelne lata Okazuje się że do 2000 roku (podstawy odniesienia) dołączyły lata 2002ndash2007 tworząc podzbioacuter lat podobnych Pozostałe lata roacuteżnią się od nich statystycznie istot-nie udziałem wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem przy czym udział ten jest wyższy od podstawy odniesienia jedynie w 2001 roku w pozostałych latach okresu 2008ndash2014 następowało istotne obniżenie udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem (ceteris paribus)

28 BARBARA PODOLEC

Tabela 5 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutelnienie Wydatki na żywność Wydatki na łącznośćOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 026104 000676 000000 004361 000087 000000Liczba osoacuteb 001548 000106 000000 -000065 000018 000052Dochoacuted rozporządz -000002 000001 000005 - - -Stanowisko nierob -006313 000272 000000 - - -2001 001250 000370 000089 - - -2002 - - - 000536 000142 0000222003 - - - 000604 000142 0000032004 - - - 000630 000142 0000012005 - - - 001250 000142 0000002006 - - - 001170 000142 0000002007 - - - 000940 000142 0000002008 -001620 000380 000003 000677 000142 0000002009 -002061 000387 000000 000462 000142 0001342010 -002101 000386 000000 - - -2011 -001966 000386 000000 - - -2012 -001796 000383 000000 - - -2013 -002024 000382 000000 001226 000142 000002014 -002400 000386 000000 001073 000142X R2=0954 F(11168)=31428

plt000000R2=0 556 F(11168)=19102

plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Inaczej przedstawia się dynamika udziału wydatkoacutew na łączność w wy-datkach ogoacutełem Zbioacuter zmiennych objaśniających w modelu utworzony został przede wszystkim ze zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących określo-ne lata Spośroacuted pozostałych cech tylko wielkość gospodarstwa domowego znalazła się w modelu W przypadku zmiennych zero-jedynkowych podstawę odniesienia utworzyły lata 2000ndash2001 oraz 2010ndash2012 Śledząc wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych identyfi kujących poszczegoacutelne lata można zauważyć że od 2002 roku udział wydatkoacutew na łączność nieprzerwanie rośnie do 2005 roku następnie dodatnie roacuteżnice mają tendencję malejącą aż do 2009 roku Kolejny statystycznie istotny wzrost udziału wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem w odniesieniu do podstawy wystąpił w 2013 oraz 2014 roku Otrzymane rezultaty wskazują że wydatki na ten segment doacutebr i usług kształtowały się przede wszystkim pod wpływem zmieniających się ofert rynkowych

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

15ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

i strukturze wydatkoacutew określonych grup gospodarstw domowych oraz identy-fi kacja czynnikoacutew istotnie na wydatki oddziałujących Analizę przeprowadzo-no w ujęciu czasowym i przestrzennym Zasadnicze problemy ktoacutere starano się zgłębić dotyczą

bull zroacuteżnicowania poziomu i struktury wydatkoacutew bull określenia społeczno-ekonomicznych determinant kształtowania się wy-

datkoacutew bull zmian zachodzących w poziomie i strukturze wydatkoacutew w latach 2000ndash

2014 bull hierarchii potrzeb

Szczegoacutelną uwagę zwroacutecono na kształtowanie wydatkoacutew w gospodar-stwach pracownikoacutew2 w zależności od stanowiska zatrudnienia osoby odnie-sienia robotniczego bądź nierobotniczego Ta najbardziej liczna w Polsce grupa społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych3 charakteryzuje się relatywnie wysokim zroacuteżnicowaniem sytuacji materialnej i wielu cech społeczno-demogra-fi cznych

Metodologia i dane statystyczne

W analizie wykorzystano zagregowane dane liczbowe pochodzące z badań bu-dżetoacutew gospodarstw domowych przeprowadzanych przez GUS corocznie w la-tach 2000ndash20144 Punkt odniesienia w ocenie dynamiki badanych cech stanowi rok 2000 w ktoacuterego cenach wyrażono realne dochody i wydatki gospodarstw domowych

Klasyfi kacja wydatkoacutew ponoszonych na zakup towaroacutew i usług konsump-cyjnych została przyjęta zgodnie z nomenklaturą GUS Podział wydatkoacutew jest następujący

1) żywność i napoje bezalkoholowe 2) napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 3) odzież i obuwie 4) użytkowanie mieszkania i nośniki energii 5) wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego 6) zdrowie 7) transport

2 Gospodarstwa pracownikoacutew to takie gospodarstwa domowe ktoacuterych wyłącznym lub głoacutewnym źroacute-dłem utrzymania jest dochoacuted z pracy najemnej w sektorze publicznym lub prywatnym Dodatkowym źroacutedłem utrzymania tych gospodarstw może być emerytura renta lub inne niezarobkowe źroacutedło Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015

3 Według Diagnozy Społecznej 2015 udział gospodarstw pracownikoacutew wynosi 511 wszyst-kich gospodarstw domowych Diagnoza Społeczna 2015 w wwwdiagnozacomplikiraportyDiagnoza_ra-port_2015pdf [dostęp 22072016] s 31

4 Budżety gospodarstw domowych w 2000 r GUS Warszawa 2001 Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015

16 BARBARA PODOLEC

8) łączność 9) rekreacja i kultura 10) edukacja 11) restauracje i hotele 12) pozostałe wydatki5

Stopień agregacji danych liczbowych jest zroacuteżnicowany i zależy od celu badania Najbardziej zagregowane dane odnoszą się do ogoacutełu gospodarstw do-mowych w Polsce w określonym roku (pierwszy zbioacuter danych) i obejmują lata 2000ndash2014 Informują one o przeciętnych miesięcznych wydatkach (dochodach) na osobę w gospodarstwie domowym Kolejny stopień agregacji odnosi się do przeciętnych miesięcznych wydatkoacutew na osobę w gospodarstwach domowych według wojewoacutedztw w 2014 roku (drugi zbioacuter danych) zaś w przypadku go-spodarstw pracownikoacutew (trzeci zbioacuter danych) do przeciętnych miesięcznych wydatkoacutew (dochodoacutew) na osobę w gospodarstwach domowych według stanowi-ska zatrudnienia osoby odniesienia i wielkości gospodarstwa domowego (liczby osoacuteb) Należy mieć świadomość że wyniki badań budżetoacutew gospodarstw domo-wych powinny być wykorzystywane przede wszystkim do analiz zroacuteżnicowa-nia względnego oraz struktury dochodoacutew i wydatkoacutew gospodarstw domowych w zależności od cech społeczno-demografi cznych6

Narzędzia badawcze wykorzystane w prowadzonych analizach można podzielić na dwa rodzaje metody klasyfi kacji wielowymiarowej oraz modele ekonometryczne Pierwsza grupa metod umożliwia przeprowadzenie analizy po-roacutewnawczej (cech obiektoacutew i okresoacutew) min wyodrębnienie faz rozwojowych (podokresoacutew) charakteryzujących się wewnętrznym podobieństwem struktury wydatkoacutew Z kolei zastosowanie wielu postaci modeli regresyjnych pozwala określić prawidłowości w kształtowaniu się interesujących zjawisk zależnie od sformułowania celu badania

Do prostych metod stosowanych w analizach poroacutewnawczych struktur na-leży wskaźnik podobieństwa dwoacutech struktur dij wyrażony wzorem

min1

r

kjkikij xxddij xik xjk

gdzie i j ndash numery poroacutewnywanych dwoacutech obiektoacutew k ndash numer składnika struktury xik xjk ndash udział k-tego składnika odpowiednio w strukturze i-tego oraz j-tego obiektu

5 Wydatki przeznaczone są na zaspokojenie potrzeb gospodarstwa domowego Obejmują towary i usługi zakupione za gotoacutewkę roacutewnież przy użyciu karty płatniczej lub kredytowej na kredyt otrzymane bezpłatnie oraz spożycie naturalne Na pozostałe wydatki składają się min dary przekazane innym gospodar-stwom domowym niektoacutere podatki (w tym od spadkoacutew i darowizn) pozostałe rodzaje wydatkoacutew nieprzezna-czonych bezpośrednio na konsumpcję (np odszkodowania za wyrządzone szkody)

6 Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015

17ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wskaźnik podobieństwa struktur może być stosowany zaroacutewno w bada-niach statycznych (obiektami mogą być woacutewczas np dwie grupy społeczno-eko-nomiczne gospodarstw domowych poroacutewnywane ze względu na podobieństwo struktury wydatkoacutew) oraz dynamicznych (obiektami mogą być np dwa określone lata danej grupy gospodarstw w celu określenia zmian zachodzących w struktu-rze wydatkoacutew) W przypadku dwoacutech identycznych struktur wskaźnik podobień-stwa przyjmuje wartość 10 (100) w przypadku zupełnej niezgodności struk-tur ndash wartość 0 Wyższa wartość wskaźnika wskazuje na większe podobieństwo poroacutewnywanych struktur7

Gdy przedmiotem badania jest zbioacuter obiektoacutew woacutewczas obliczone wskaź-niki podobieństwa między poszczegoacutelnymi parami obiektoacutew tworzą macierz po-dobieństwa będącą podstawą do zastosowania taksonomii struktur8 Powyższa metoda prowadzi do wyodrębnienia podzbioroacutew obiektoacutew charakteryzujących się podobieństwem struktur np w przypadku zbioru wojewoacutedztw ndash do otrzyma-nia ich podzbioroacutew o podobnej strukturze wydatkoacutew gospodarstw domowych w przypadku okresu badania ndash do otrzymania podokresoacutew (faz rozwojowych) charakteryzujących się wewnętrznie podobną strukturą wydatkoacutew przy założo-nym poziomie krytycznym braku podobieństwa

W metodzie Warda punktem wyjścia jest macierz D euklidesowych od-ległości dij między klasyfi kowanymi obiektami Na początku każdy obiekt trak-tuje się jako osobną podgrupę Na poszczegoacutelnych etapach aglomeracji łączy się pary najbliższych podgrup aż do uzyskania jednej grupy w ktoacuterej znajdują się wszystkie elementy badanego zbioru W9 Roacuteżne wersje metod aglomeracyj-nych wynikają z odmiennego sposobu defi niowania odległości między grupami W metodzie Warda duże znaczenie ma zmienność wewnątrzgrupowa Odległość między grupami jest tu defi niowana jako moduł roacuteżnicy między sumami kwa-dratoacutew odległości punktoacutew od środkoacutew grup do ktoacuterych punkty należą Grafi cz-nym obrazem przebiegu aglomeracji obiektoacutew jest dendrogram zbioru Zależnie od celu badania podział zbioru może nastąpić na dowolnym etapie aglomera-cji Wskaźnik podobieństwa struktur oraz metoda Warda znalazły zastosowanie w analizach przeprowadzonych na podstawie zbioru pierwszego i drugiego

Modelowaniu ekonometrycznemu w tym także powyższym aspektom modelowania regresyjnego poświęcono wiele miejsca w literaturze przedmio-tu10 Model regresyjny możemy najogoacutelniej zapisać za pomocą formuły

7 B Podolec Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych Analiza ekonometryczna bdquoZeszy-ty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowierdquo 1995 Seria specjalna Monografi e nr 124 s 59ndash60

8 J Pociecha B Podolec A Sokołowski K Zając Metody taksonomiczne w badaniach społeczno--ekonomicznych PWN Warszawa 1988 s 181ndash185

9 Por ibidem s 76ndash84 a także T Grabiński Metody taksonometrii Akademia Ekonomiczna w Kra-kowie Krakoacutew 1992 s 101ndash104

10 GS Maddala Ekonometria Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2006 por także B Podo-lec P Ulman Modele regresyjne w analizie wydatkoacutew gospodarstw domowych bdquoZeszyty Naukowe Uniwersy-tetu Ekonomicznegordquo nr 790 Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie Krakoacutew 2008

18 BARBARA PODOLEC

)X(fY (1)

gdzie Y ndash oznacza wektor obserwacji dla zmiennej objaśnianej X ndash oznacza macierz obserwacji dla zmiennych objaśniających ε ndash oznacza wektor składnikoacutew losowychf ndash oznacza pewną nieznaną nam funkcję

W analizie kształtowania się wydatkoacutew prowadzonej na podstawie za-gregowanych danych liczbowych za podstawowy można uznać model liniowy o postaci

iikk2i21i10i xxxy (i = 1 n) (2)

gdzie yi ndash oznacza przeciętny miesięczny wydatek na określony rodzaj doacutebr i usług w złotych na osobę w i-tej grupie gospodarstw domowych (bądź jego udział w wydatkach ogoacutełem) xij ndash oznacza przeciętną wartość j-tej zmiennej objaśniającej w i-tej grupie gospodarstw domowychεαi ndash oznacza parametr stojący przy j-tej zmiennej objaśniającejεi ndash wartość składnika losowego w i-tej grupie gospodarstw domowych

Powszechne zastosowanie mają także modele nieliniowe (potęgowe i wy-kładnicze) ktoacutere przez odpowiednie transformacje sprowadzane są do postaci liniowych11

Zmiennymi objaśniającymi w powyższych modelach ogoacutelnie rzecz ujmu-jąc są cechy (ich wartości przeciętne) charakteryzujące i-tą grupę gospodarstw Szczegoacutelną rolę pełni tu zmienna określająca sytuację fi nansową i-tej grupy go-spodarstw (np przeciętny dochoacuted rozporządzalny12 w złotych na osobę w i-tej grupie gospodarstw) Może ona jako jedyna objaśniać kształtowanie określo-nych wydatkoacutew Analiza wydatkoacutew oparta na funkcji liniowej prowadzić może do określenia hierarchii potrzeb bowiem punkt przecięcia krzywych Engla z osią wydatkoacutew stanowi kryterium uporządkowania doacutebr według stopnia pilności po-trzeb Jeżeli błędy ocen szacowanych parametroacutew liniowych modeli wydatkoacutew uniemożliwiają zastosowanie tej metody woacutewczas pomocne mogą okazać się wspoacutełczynniki elastyczności dochodowej potęgowego modelu wydatkoacutew13 W przypadku danych w postaci szeregoacutew czasowych lub przekrojowo-czaso-

11 Por B Podolec Wybrane aspekty analizy warunkoacutew życia ludności w Polsce Metody ilościowe w badaniach empirycznych Ofi cyna Wydawnicza AFM Krakoacutew 2014

12 Dochoacuted rozporządzalny jest to suma bieżących dochodoacutew gospodarstwa domowego z poszcze-goacutelnych źroacutedeł pomniejszona o zaliczki na podatek dochodowy od osoacuteb fi zycznych płacone przez płatnika w imieniu podatnika (np od dochodoacutew z pracy najemnej) o podatki od dochodoacutew i własności płacone przez pracujących na własny rachunek oraz o składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne

13 B Podolec Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowychhellip op cit s 125ndash126

19ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

wych do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających można wprowadzić zmienne czasowe (w tym także jako zmienne zero-jedynkowe) W badaniach dynamiki zjawisk jedyną zmienną objaśnianą może być czas Głoacutewną przesłan-ką decydującą o wyborze zmiennych objaśniających powinna być ich wartość merytoryczna odnosząca się do celu badania Należy przy tym pamiętać o speł-nieniu przez nie kryterioacutew formalno-statystycznych Spośroacuted wielu metod do-boru (selekcji) zmiennych objaśniających w modelu regresyjnym powszechnie stosowana jest procedura tzw regresji krokowej Jej nagminność wynika przede wszystkim z dostępności w większości pakietoacutew statystycznych (wyposażona w tę metodę jest min Statistica)

W niniejszym opracowaniu oproacutecz modeli liniowych potęgowych i wy-kładniczych zaproponowano także model o postaci

110 i

ii d

y ln

(3)

w ktoacuterym przyjęto oznaczenia jak we wzorze (2) zaśdi ndash oznacza odpowiednio dochoacuted rozporządzalny

Zastosowanie powyższego modelu pozwala na podjęcie proacuteby oceny po-ziomu nasycenia dla podstawowych agregatoacutew doacutebr i usług w gospodarstwach pracowniczych oraz sprawdzenia czy poziom ten jest stały w czasie bądź w ja-kim zmienia się kierunku Jeżeli popyt na dane dobro (bądź agregat doacutebr) jest mierzony wysokością wydatkoacutew woacutewczas o poziomie nasycenia można moacutewić w przypadku stałych cen i nieograniczonym wzroście dochodoacutew14 Zauważmy że jeśli dochoacuted wzrasta nieograniczenie woacutewczas wydatki na dany agregat doacutebr i usług będą dążyły do eα0 ktoacutery można przyjąć za przybliżony poziom nasycenia

Rezultaty empiryczne

Zgodnie z najnowszą publikacją GUS prezentującą wyniki badania budżetoacutew gospodarstw domowych w Polsce15 przeciętny miesięczny dochoacuted rozporządza-ny na 1 osobę w 2014 roku wynosił 134044 zł natomiast przeciętne wydatki ogoacutełem kształtowały się na poziomie 107874 zł Trzeba podkreślić że ich zroacuteż-nicowanie jest duże i zależy od wielu czynnikoacutew w tym cech demografi cznych oraz społeczno-ekonomicznych gospodarstwa domowego Należą do nich min wielkość gospodarstwa domowego poziom wykształcenia osoby odniesienia przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej (głoacutewne źroacutedło utrzymania) a także miejsce zamieszkania

14 Ibidem s 182ndash18415 Por Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015 s 100

20 BARBARA PODOLEC

Obserwując kształtowanie się przeciętnego dochodu rozporządzalnego przypadającego na osobę w 2014 roku w zależności od liczby osoacuteb w gospodar-stwie domowym można zauważyć że w 1-osobowych gospodarstwach wynosił on 197469 zł 4-osobowych ndash 121037 zł oraz 81400 zł w gospodarstwach 6 i więcej osobowych Z kolei jeżeli osoba odniesienia posiadała wykształcenie wyższe ndash przeciętny dochoacuted rozporządzalny w takich gospodarstwach wynosił woacutewczas 203222 zł w przypadku wykształcenia policealnego ndash 133250 zł zasadniczego zawodowego ndash 105452 zł oraz 94099 zł ndash co najwyżej gimna-zjalnego Spośroacuted grup społeczno-ekonomicznych najwyższy przeciętny dochoacuted rozporządzalny w wysokości 163164 zł przypadał na osobę w gospodarstwach pracujących na własny rachunek najniższy ndash 107244 zł w gospodarstwach rencistoacutew O zroacuteżnicowaniu gospodarstw pracownikoacutew świadczy fakt że prze-ciętny dochoacuted rozporządzalny w tej grupie społeczno-ekonomicznej wynosił 134044 zł ale jeśli osoba odniesienia pracowała na stanowisku robotniczym woacutewczas przeciętny poziom dochodu rozporządzalnego w takim podzbiorze wynosił 103828 zł a jeśli na stanowisku nierobotniczym ndash 173383 zł Biorąc pod uwagę zmienność terytorialną najwyższy poziom przeciętnych dochodoacutew osiągają gospodarstwa domowe w wojewoacutedztwie mazowieckim (170362 złoso-bę) najniższy zaś w wojewoacutedztwie podkarpackim (105302 złosobę) Podobne zroacuteżnicowanie dotyczy kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych ich poziomu oraz struktury

Grupowanie wojewoacutedztw za względu na strukturę wydatkoacutew w 2014 roku przeprowadzono metodą Warda Na rys 1 zaprezentowano diagram połączeń na podstawie ktoacuterego dokonać można grupowania wojewoacutedztw w podzbiory we-wnętrznie podobne pod względem struktury wydatkoacutew Zależnie od przyjętego stopnia podobieństwa (odległości wiązań) zbioacuter wojewoacutedztw może rozpaść się na większą lub mniejszą liczbę podzbioroacutew W przypadku dokonania cięcia na wysokości wiązania roacutewnego 006 widzimy że tworzą się cztery podzbiory wo-jewoacutedztw

1) mazowieckie2) zachodniopomorskie opolskie łoacutedzkie podkarpackie lubelskie3) świętokrzyskie podlaskie4) warmińsko-mazurskie małopolskie wielkopolskie kujawsko-pomorskie

śląskie lubuskie pomorskie dolnośląskieZakładając wyższy stopień podobieństwa struktury wydatkoacutew (odległość

wiązań 0045) otrzymujemy sześć podzbioroacutew Z podzbioru drugiego wyodręb-niają się wojewoacutedztwa podkarpackie i lubelskie ndash tworząc oddzielny podzbioacuter zaś z podzbioru czwartego wojewoacutedztwa śląskie lubuskie pomorskie dolno-śląskie charakteryzujące się większym podobieństwem struktury wydatkoacutew od pozostałych wojewoacutedztw dzielonego podzbioru

21ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 002 004 006 008 010 012 014Odleg o wi z

MazowieckieZachodnopomorskie

Opolskieoacutedzkie

PodkarpackieLubelskie

wi tokrzyskiePodlaskie

Warmi sko-mazurskieMaopolskie

WielkopolskieKujawsko-pomorskie

l skieLubuskie

PomorskieDolno l skie

Rys 1 Diagram połączeń Warda ndash podzbiory wojewoacutedztw według struktury wydatkoacutew w 2014 roku

Przystępując do badania struktury wydatkoacutew gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 na wstępie przedstawiono dynamikę dochodu rozporzą-dzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w cenach poroacutewnywalnych z 2000 roku (rys 2) Wykres przedstawia wzrost realnego poziomu obu zmiennych przy czym tempo wzrostu przeciętnego dochodu rozporządzalnego jest wyższe Z roku na rok po-większała się wolna kwota dochodu rozporządzalnego ktoacutera mogła dawać pewną swobodę wyboru potrzeb konsumpcyjnych i kolejności ich zaspokajania Kwota ta mogła także być przeznaczana na inne niekonsumpcyjne cele Udział wydat-koacutew ogoacutełem w dochodzie rozporządzalnym obniżał się z roku na rok w 2000 roku wynosił 982 w 2005 ndash 906 w 2010 ndash 831 a w roku 2014 ndash 805

W tabeli 1 zawarto oceny parametroacutew wykładniczych modeli trendu dla realnego poziomu dochodu rozporządzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w latach 2000ndash2014 Istotność ocen wspoacutełczynnikoacutew kierunkowych trendu (potwierdzona przy praktycznie dowolnie niskim poziomie istotności) wskazuje na systematyczny wzrost poziomu obu zmiennych Z roku na rok realny poziom dochodu rozporzą-dzalnego wzrastał przeciętnie o 37716 natomiast wydatkoacutew ogoacutełem o 229

16 (e0037-1)100=377

22 BARBARA PODOLEC

Liniowy wiele zmiennychwydatki_GD_2000_2014 54v15c

doch rozp real wyd ogoacute real2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014

550

600

650

700

750

800

850

900

950

1000

Rys 2 Dochoacuted rozporządzalny oraz wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w złosobę w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Tabela 1 Wartości ocen parametroacutew modeli wykładniczych opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

WyszczegoacutelnienieDochoacuted rozporządzalny Wydatki ogoacutełem

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 633778 002556 000000 632675 002289 000000Czas t 003700 000281 000000 002268 000252 000000X R2=0931 F(113)=17311 plt000000 R2=0 862 F(110)=81199 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Poszukując odpowiedzi na pytanie jak w badanym okresie kształtowa-ła się struktura wydatkoacutew gospodarstw domowych i jakie nastąpiły zmiany na wstępie obliczono wartość wskaźnika podobieństwa struktur dla lat 2000 i 2014 ktoacutery wynosi d2000 2014 =0901 Oznacza to że przesunięcie poroacutewnywanych struktur stanowi prawie 10 w takim stopniu struktura wydatkoacutew w 2014 roku nie pokrywa się ze strukturą z 2000 roku Największe przesunięcia dotyczyły udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem ktoacutery w badanym okresie

23ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

zmniejszył się z 308 w 2000 roku do 244 w 2014 roku oraz udziału wydat-koacutew na użytkowanie mieszkania ktoacutery odpowiednio wzroacutesł z 179 do 201 Statystyczna istotność zmian w czasie została potwierdzona liniowym modelem trendu dla tych składnikoacutew struktury a także dla malejącego udziału wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe wzrostu dla wydatkoacutew na zdrowie oraz wydat-koacutew na hotele i restauracje

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 005 010 015 020Odleg o wi z

201420132012201120102009200820072006200520042003200220012000

Rys 3 Diagram połączeń Warda ndash podokresy o podobnej strukturze wydatkoacutew gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000ndash2014

Proacutebę wyodrębnienia podokresoacutew charakteryzujących się wewnętrznym

podobieństwem struktury wydatkoacutew w latach 2000ndash2014 przeprowadzono me-todą Warda (rys 3) W diagramie wyroacuteżnić można dwa zasadnicze podokresy 2000ndash2006 oraz 2007ndash2014 Z przebiegu połączeń wynika że w badanym okre-sie zmiany zachodziły w sposoacuteb systematyczny bowiem kolejność następujących po sobie lat nie została zaburzona a największe podobieństwo wykazują lata sąsiadujące Zgłębiając dalsze podobieństwo podokresoacutew można zauważyć wy-odrębnienie kolejnych faz 2003ndash2006 w pierwszym podzbiorze oraz 2009ndash2012 w drugim Najbardziej podobne są lata 2003 i 2004 oraz 2011ndash2012 dla ktoacuterych obliczone wartości wskaźnika podobieństwa struktur wynoszą d2003 2004=0990 oraz d2011 2012=0992 wskazując na prawie idealne podobieństwo

24 BARBARA PODOLEC

W kolejnym badaniu przechodząc do niższego stopnia agregacji danych tym samym wyższego stopnia informacji szczegoacutełowej utworzono najbardziej liczny (n=180) zbioacuter zawierający cechy gospodarstw domowych pracownikoacutew w przekroju lat 2000ndash2014 z uwzględnieniem stanowiska zatrudnienia osoby od-niesienia (robotniczego i nierobotniczego) oraz wielkości gospodarstwa domowe-go (1 2 hellip 6 i więcej osobowe) Dane te umożliwiły zrealizowanie kilku celoacutew badawczych W pierwszej kolejności za celowe uznano określenie prawidłowości w kształtowaniu się dochodowej oraz wydatkowej strony budżetoacutew gospodarstw domowych osoacuteb pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 z wykorzystaniem modelu (2) Zweryfi kowano istotność wpływu wielkości gospodarstwa domowego sta-nowiska zatrudnienia osoby odniesienia oraz zmian zachodzących w czasie na poziom dochodu rozporządzalnego a także wydatkoacutew ogoacutełem Doboacuter zmiennych objaśniających przeprowadzono metodą regresji krokowej zaś do oszacowania parametroacutew strukturalnych modelu posłużono się MNK Otrzymane wyniki przed-stawiono w tabeli 2 Podobne badanie przeprowadzono dla poszczegoacutelnych grup wydatkoacutew gospodarstw domowych w dwoacutech wariantach przy czym do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających włączono jeszcze dochoacuted rozporządzal-ny W pierwszym wariancie zmienną objaśnianą były realne wydatki na określony rodzaj towaroacutew i usług konsumpcyjnych w złotychosobę w drugim ndash udział wy-roacuteżnionych grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Syntetyczne zestawienie wyni-koacutew przedstawiono w tabelach 3 (wariant 1) oraz 4 (wariant 2)

Tabela 2 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd

standardowy t(176) Poziom p

Dochoacuted rozporządzalnyWyraz wolny 120863 43153 28008 00000Liczba osoacuteb -07558 00303 -19323 7747 -24944 00000Stanowisko nierobotnicze 04554 00303 42307 28148 15030 00000Czas (t) 02216 00303 2382 3257 7312 00000R=0916 R2=0838 F=30442 (plt00000)Wydatki ogoacutełemWyraz wolny 119277 38720 30804 00000Liczba osoacuteb -07938 00307 -17994 6951 -25887 00000Stanowisko nierobotnicze 04301 00307 35427 25257 14027 00000Czas (t) 01022 00307 974 2923 3332 00011R=0913 R2=0834 F=29588 (plt00000)

Źroacutedło obliczenia własne

25ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Z tabeli 2 wynika że zaproponowane zmienne objaśniające wpływają statystycznie istotnie na poziom dochodu rozporządzalnego oraz wydatkoacutew go-spodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 Największy wpływ na wyjaśnienie zmienności obu zmiennych objaśnianych ma liczba osoacuteb w go-spodarstwie domowym (najwyższa bezwzględna wartość wspoacutełczynnika Alfa) Jeżeli gospodarstwo domowe powiększa się o 1 osobę woacutewczas poziom prze-ciętnego dochodu rozporządzalnego na osobę obniża się o 19323 zł przy zało-żeniu stałości pozostałych zmiennych W przypadku wydatkoacutew ogoacutełem ndash odpo-wiednio o 17994 zł W dalszej kolejności na kształtowanie ich poziomu wpływa stanowisko osoby odniesienia W gospodarstwach domowych pracownikoacutew za-trudnionych na stanowisku nierobotniczym przeciętny dochoacuted rozporządzalny przypadający na osobę jest wyższy o 42307 zł w poroacutewnaniu z gospodarstwami w ktoacuterych osoba odniesienia jest zatrudniona na stanowisku robotniczym zakła-dając że gospodarstwa nie roacuteżnią się wielkością Potwierdzony został istotny wzrost realnego poziomu dochodoacutew oraz wydatkoacutew odpowiednio rocznie prze-ciętnie o 2382 zł oraz 974 zł (ceteris paribus) Modele te wyjaśniają ponad 83 (R2) zmienności każdej ze zmiennych objaśnianych

Tabela 3 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realne wydatki na towary i usługi konsumpcyjne gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 1

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyraz wolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowiskonierobot

Czast

Żywność 0954 193574 0061 -15279 - -0920Napoje alkoholowe 0789 36859 0014 -5489 -8903 -Odzież i obuwie 0951 -13022 0063 2204 4815 -1065Użytkowanie mieszk 0941 45180 0181 -6056 -31566 -2130Wyposażenie mieszk 0906 5105 0049 - - -1075Zdrowie 0950 -3459 0033 - 5388 -Transport 0848 -17414 0102 - 16823 -Łączność 0889 12288 0038 -1511 - -0457Kultura i rekreacja 0942 -40909 0106 4992 8133 -1688Edukacja 0707 5328 0004 - 11437 -0313Restauracje i hotele 0848 -22004 0055 - -6836 -Pozostałe wydatki 0871 -12285 0123 - - 0388Źroacutedło obliczenia własne

Istotność parametroacutew stojących przy zmiennych objaśniających w mode-lach wydatkoacutew (tabela 3) została potwierdzona testem t-Studenta na poziomie istotności bliskim zera (znacznie niższym od wartości standardowej α=005) Ze względu na skorelowanie ze sobą proponowanych zmiennych objaśniają-

26 BARBARA PODOLEC

cych po selekcji nie wszystkie dostały się do modelu Ich rolę w wyjaśnieniu zmienności przejęły inne np dochoacuted rozporządzalny ktoacutery we wszystkich mo-delach wyjaśnia zmienność wydatkoacutew Poroacutewnując wartości ocen parametru stojącego przy tej zmiennej w poszczegoacutelnych roacutewnaniach można określić sposoacuteb rozdysponowania przyrostu dochodu rozporządzalnego w gospodar-stwach pracownikoacutew (ceteris paribus) Dla przykładu przy wzroście dochodu o 100 zł wydatki na użytkowanie mieszkania wzrastały w badanym okresie średnio o 1810 zł następnie o ponad 10 zł wydatki na transport oraz kulturę i rekreację podczas gdy na żywność przeznaczono tylko 610 zł Zauważmy że gospodarstwa pracownikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym przeznaczały więcej na transport o 1682 zł na edukację o 1144 zł natomiast mniej (o 3157 zł) na użytkowanie mieszkania a także o 890 zł na alkohol i wyroby tytoniowe ndash od gospodarstw robotniczych (ceteris paribus) Warto-ści ocen parametru stojącego przy zmiennej czas t wskazują że poziom wielu grup wydatkoacutew obniżał się przy założeniu stałości dochodu rozporządzalne-go liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym i zajmowanym stanowisku pra-cy Dodajmy że przedstawione modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmien-ność wydatkoacutew a w przypadku żywności odzieży i obuwia użytkowania mieszkania wyposażenia mieszkania zdrowia kultury oraz rekreacji ndash nawet w ponad 90

Tabela 4 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na towary i usługi konsumpcyjne w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 2

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyrazwolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowisko nierobot

Czast

Żywność 0953 027430 -000002 001534 -006284 -000259Napoje alkoholowe 0719 005450 - -000337 -001582 -000038Odzież i obuwie 0548 004788 - 000079 001203 -Użytkowanie mieszk 0637 023301 - -000723 -002963 -Wyposażenie mieszk 0129 004854 - - 000547 -Zdrowie 0532 002762 - - 000778 000052Transport 0445 007993 - - 002721 000099Łączność - - - - - -Kultura i rekreacja 0694 005745 000001 - 002590 -Edukacja 0703 001858 -000001 - 001615 -Restauracje i hotele 0617 000144 000002 - - 000067Pozostałe wydatki 0137 008648 000002 - - - ndash nieudana proacuteba budowy modelu ndash wyraz wolny statystycznie nieistotny

Źroacutedło obliczenia własne

27ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wyniki zawarte w tabeli 4 wskazują przede wszystkim na istotność wpływu zatrudnienia na stanowisku nierobotniczym osoby odniesienia w go-spodarstwie domowym na zmienność struktury wydatkoacutew Po selekcji zmien-nych objaśniających metodą regresji krokowej zmienna ta znalazła miejsce w większości modeli Jej wpływ na udział wydatkoacutew ponoszonych na zakup żywności alkoholu i wyroboacutew tytoniowych oraz użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem jest ujemny natomiast wydatkoacutew na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania zdrowie transport kulturę i rekreację oraz edukację ndash dodatni przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Zmienna określająca stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia w gospodarstwach pracowniczych przejęła rolę dochodu rozporządzalnego bowiem między tymi zmiennymi za-chodzi istotny związek Ważna z punktu widzenia poziomu wydatkoacutew liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym nie znalazła miejsca w większości modeli Istotność zmian w czasie została potwierdzona w odniesieniu do udziału nastę-pujących grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem ujemna tendencja ndash dla udziału wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe dodatnia ndash dla udziału wydatkoacutew na zdrowie transport oraz restauracje i hotele

Kolejna proacuteba uszczegoacutełowienia modelu (2) w zakresie zmian zacho-dzących w strukturze wydatkoacutew w każdym roku badanego okresu (wariant 3) polega na zaproponowaniu zestawu zmiennych zero-jedynkowych w miejsce zmiennej czasowej (t = 1 2hellip15) Za podstawę odniesienia przyjęto rok 2000 Statystycznie istotne zmiany występujące w największej liczbie identyfi kowa-nych lat zostały potwierdzone w modelach opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem Wyniki oszacowa-nia parametroacutew tych modeli przedstawia tabela 5

Kształtowanie się udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem w latach 2000ndash2014 zostało wyjaśnione 954 (R2=0954) Zawarte w tabeli 5 wartości ocen parametroacutew potwierdzają istotność wpływu liczby osoacuteb w go-spodarstwie domowym dochodu rozporządzalnego i stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia na zmienną objaśnianą Kierunek ich oddziaływania jest zgodny z przedstawionym w poprzednim wariancie modelu W wariancie trze-cim dodatkową informację wnoszą wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących poszczegoacutelne lata Okazuje się że do 2000 roku (podstawy odniesienia) dołączyły lata 2002ndash2007 tworząc podzbioacuter lat podobnych Pozostałe lata roacuteżnią się od nich statystycznie istot-nie udziałem wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem przy czym udział ten jest wyższy od podstawy odniesienia jedynie w 2001 roku w pozostałych latach okresu 2008ndash2014 następowało istotne obniżenie udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem (ceteris paribus)

28 BARBARA PODOLEC

Tabela 5 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutelnienie Wydatki na żywność Wydatki na łącznośćOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 026104 000676 000000 004361 000087 000000Liczba osoacuteb 001548 000106 000000 -000065 000018 000052Dochoacuted rozporządz -000002 000001 000005 - - -Stanowisko nierob -006313 000272 000000 - - -2001 001250 000370 000089 - - -2002 - - - 000536 000142 0000222003 - - - 000604 000142 0000032004 - - - 000630 000142 0000012005 - - - 001250 000142 0000002006 - - - 001170 000142 0000002007 - - - 000940 000142 0000002008 -001620 000380 000003 000677 000142 0000002009 -002061 000387 000000 000462 000142 0001342010 -002101 000386 000000 - - -2011 -001966 000386 000000 - - -2012 -001796 000383 000000 - - -2013 -002024 000382 000000 001226 000142 000002014 -002400 000386 000000 001073 000142X R2=0954 F(11168)=31428

plt000000R2=0 556 F(11168)=19102

plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Inaczej przedstawia się dynamika udziału wydatkoacutew na łączność w wy-datkach ogoacutełem Zbioacuter zmiennych objaśniających w modelu utworzony został przede wszystkim ze zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących określo-ne lata Spośroacuted pozostałych cech tylko wielkość gospodarstwa domowego znalazła się w modelu W przypadku zmiennych zero-jedynkowych podstawę odniesienia utworzyły lata 2000ndash2001 oraz 2010ndash2012 Śledząc wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych identyfi kujących poszczegoacutelne lata można zauważyć że od 2002 roku udział wydatkoacutew na łączność nieprzerwanie rośnie do 2005 roku następnie dodatnie roacuteżnice mają tendencję malejącą aż do 2009 roku Kolejny statystycznie istotny wzrost udziału wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem w odniesieniu do podstawy wystąpił w 2013 oraz 2014 roku Otrzymane rezultaty wskazują że wydatki na ten segment doacutebr i usług kształtowały się przede wszystkim pod wpływem zmieniających się ofert rynkowych

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

16 BARBARA PODOLEC

8) łączność 9) rekreacja i kultura 10) edukacja 11) restauracje i hotele 12) pozostałe wydatki5

Stopień agregacji danych liczbowych jest zroacuteżnicowany i zależy od celu badania Najbardziej zagregowane dane odnoszą się do ogoacutełu gospodarstw do-mowych w Polsce w określonym roku (pierwszy zbioacuter danych) i obejmują lata 2000ndash2014 Informują one o przeciętnych miesięcznych wydatkach (dochodach) na osobę w gospodarstwie domowym Kolejny stopień agregacji odnosi się do przeciętnych miesięcznych wydatkoacutew na osobę w gospodarstwach domowych według wojewoacutedztw w 2014 roku (drugi zbioacuter danych) zaś w przypadku go-spodarstw pracownikoacutew (trzeci zbioacuter danych) do przeciętnych miesięcznych wydatkoacutew (dochodoacutew) na osobę w gospodarstwach domowych według stanowi-ska zatrudnienia osoby odniesienia i wielkości gospodarstwa domowego (liczby osoacuteb) Należy mieć świadomość że wyniki badań budżetoacutew gospodarstw domo-wych powinny być wykorzystywane przede wszystkim do analiz zroacuteżnicowa-nia względnego oraz struktury dochodoacutew i wydatkoacutew gospodarstw domowych w zależności od cech społeczno-demografi cznych6

Narzędzia badawcze wykorzystane w prowadzonych analizach można podzielić na dwa rodzaje metody klasyfi kacji wielowymiarowej oraz modele ekonometryczne Pierwsza grupa metod umożliwia przeprowadzenie analizy po-roacutewnawczej (cech obiektoacutew i okresoacutew) min wyodrębnienie faz rozwojowych (podokresoacutew) charakteryzujących się wewnętrznym podobieństwem struktury wydatkoacutew Z kolei zastosowanie wielu postaci modeli regresyjnych pozwala określić prawidłowości w kształtowaniu się interesujących zjawisk zależnie od sformułowania celu badania

Do prostych metod stosowanych w analizach poroacutewnawczych struktur na-leży wskaźnik podobieństwa dwoacutech struktur dij wyrażony wzorem

min1

r

kjkikij xxddij xik xjk

gdzie i j ndash numery poroacutewnywanych dwoacutech obiektoacutew k ndash numer składnika struktury xik xjk ndash udział k-tego składnika odpowiednio w strukturze i-tego oraz j-tego obiektu

5 Wydatki przeznaczone są na zaspokojenie potrzeb gospodarstwa domowego Obejmują towary i usługi zakupione za gotoacutewkę roacutewnież przy użyciu karty płatniczej lub kredytowej na kredyt otrzymane bezpłatnie oraz spożycie naturalne Na pozostałe wydatki składają się min dary przekazane innym gospodar-stwom domowym niektoacutere podatki (w tym od spadkoacutew i darowizn) pozostałe rodzaje wydatkoacutew nieprzezna-czonych bezpośrednio na konsumpcję (np odszkodowania za wyrządzone szkody)

6 Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015

17ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wskaźnik podobieństwa struktur może być stosowany zaroacutewno w bada-niach statycznych (obiektami mogą być woacutewczas np dwie grupy społeczno-eko-nomiczne gospodarstw domowych poroacutewnywane ze względu na podobieństwo struktury wydatkoacutew) oraz dynamicznych (obiektami mogą być np dwa określone lata danej grupy gospodarstw w celu określenia zmian zachodzących w struktu-rze wydatkoacutew) W przypadku dwoacutech identycznych struktur wskaźnik podobień-stwa przyjmuje wartość 10 (100) w przypadku zupełnej niezgodności struk-tur ndash wartość 0 Wyższa wartość wskaźnika wskazuje na większe podobieństwo poroacutewnywanych struktur7

Gdy przedmiotem badania jest zbioacuter obiektoacutew woacutewczas obliczone wskaź-niki podobieństwa między poszczegoacutelnymi parami obiektoacutew tworzą macierz po-dobieństwa będącą podstawą do zastosowania taksonomii struktur8 Powyższa metoda prowadzi do wyodrębnienia podzbioroacutew obiektoacutew charakteryzujących się podobieństwem struktur np w przypadku zbioru wojewoacutedztw ndash do otrzyma-nia ich podzbioroacutew o podobnej strukturze wydatkoacutew gospodarstw domowych w przypadku okresu badania ndash do otrzymania podokresoacutew (faz rozwojowych) charakteryzujących się wewnętrznie podobną strukturą wydatkoacutew przy założo-nym poziomie krytycznym braku podobieństwa

W metodzie Warda punktem wyjścia jest macierz D euklidesowych od-ległości dij między klasyfi kowanymi obiektami Na początku każdy obiekt trak-tuje się jako osobną podgrupę Na poszczegoacutelnych etapach aglomeracji łączy się pary najbliższych podgrup aż do uzyskania jednej grupy w ktoacuterej znajdują się wszystkie elementy badanego zbioru W9 Roacuteżne wersje metod aglomeracyj-nych wynikają z odmiennego sposobu defi niowania odległości między grupami W metodzie Warda duże znaczenie ma zmienność wewnątrzgrupowa Odległość między grupami jest tu defi niowana jako moduł roacuteżnicy między sumami kwa-dratoacutew odległości punktoacutew od środkoacutew grup do ktoacuterych punkty należą Grafi cz-nym obrazem przebiegu aglomeracji obiektoacutew jest dendrogram zbioru Zależnie od celu badania podział zbioru może nastąpić na dowolnym etapie aglomera-cji Wskaźnik podobieństwa struktur oraz metoda Warda znalazły zastosowanie w analizach przeprowadzonych na podstawie zbioru pierwszego i drugiego

Modelowaniu ekonometrycznemu w tym także powyższym aspektom modelowania regresyjnego poświęcono wiele miejsca w literaturze przedmio-tu10 Model regresyjny możemy najogoacutelniej zapisać za pomocą formuły

7 B Podolec Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych Analiza ekonometryczna bdquoZeszy-ty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowierdquo 1995 Seria specjalna Monografi e nr 124 s 59ndash60

8 J Pociecha B Podolec A Sokołowski K Zając Metody taksonomiczne w badaniach społeczno--ekonomicznych PWN Warszawa 1988 s 181ndash185

9 Por ibidem s 76ndash84 a także T Grabiński Metody taksonometrii Akademia Ekonomiczna w Kra-kowie Krakoacutew 1992 s 101ndash104

10 GS Maddala Ekonometria Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2006 por także B Podo-lec P Ulman Modele regresyjne w analizie wydatkoacutew gospodarstw domowych bdquoZeszyty Naukowe Uniwersy-tetu Ekonomicznegordquo nr 790 Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie Krakoacutew 2008

18 BARBARA PODOLEC

)X(fY (1)

gdzie Y ndash oznacza wektor obserwacji dla zmiennej objaśnianej X ndash oznacza macierz obserwacji dla zmiennych objaśniających ε ndash oznacza wektor składnikoacutew losowychf ndash oznacza pewną nieznaną nam funkcję

W analizie kształtowania się wydatkoacutew prowadzonej na podstawie za-gregowanych danych liczbowych za podstawowy można uznać model liniowy o postaci

iikk2i21i10i xxxy (i = 1 n) (2)

gdzie yi ndash oznacza przeciętny miesięczny wydatek na określony rodzaj doacutebr i usług w złotych na osobę w i-tej grupie gospodarstw domowych (bądź jego udział w wydatkach ogoacutełem) xij ndash oznacza przeciętną wartość j-tej zmiennej objaśniającej w i-tej grupie gospodarstw domowychεαi ndash oznacza parametr stojący przy j-tej zmiennej objaśniającejεi ndash wartość składnika losowego w i-tej grupie gospodarstw domowych

Powszechne zastosowanie mają także modele nieliniowe (potęgowe i wy-kładnicze) ktoacutere przez odpowiednie transformacje sprowadzane są do postaci liniowych11

Zmiennymi objaśniającymi w powyższych modelach ogoacutelnie rzecz ujmu-jąc są cechy (ich wartości przeciętne) charakteryzujące i-tą grupę gospodarstw Szczegoacutelną rolę pełni tu zmienna określająca sytuację fi nansową i-tej grupy go-spodarstw (np przeciętny dochoacuted rozporządzalny12 w złotych na osobę w i-tej grupie gospodarstw) Może ona jako jedyna objaśniać kształtowanie określo-nych wydatkoacutew Analiza wydatkoacutew oparta na funkcji liniowej prowadzić może do określenia hierarchii potrzeb bowiem punkt przecięcia krzywych Engla z osią wydatkoacutew stanowi kryterium uporządkowania doacutebr według stopnia pilności po-trzeb Jeżeli błędy ocen szacowanych parametroacutew liniowych modeli wydatkoacutew uniemożliwiają zastosowanie tej metody woacutewczas pomocne mogą okazać się wspoacutełczynniki elastyczności dochodowej potęgowego modelu wydatkoacutew13 W przypadku danych w postaci szeregoacutew czasowych lub przekrojowo-czaso-

11 Por B Podolec Wybrane aspekty analizy warunkoacutew życia ludności w Polsce Metody ilościowe w badaniach empirycznych Ofi cyna Wydawnicza AFM Krakoacutew 2014

12 Dochoacuted rozporządzalny jest to suma bieżących dochodoacutew gospodarstwa domowego z poszcze-goacutelnych źroacutedeł pomniejszona o zaliczki na podatek dochodowy od osoacuteb fi zycznych płacone przez płatnika w imieniu podatnika (np od dochodoacutew z pracy najemnej) o podatki od dochodoacutew i własności płacone przez pracujących na własny rachunek oraz o składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne

13 B Podolec Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowychhellip op cit s 125ndash126

19ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

wych do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających można wprowadzić zmienne czasowe (w tym także jako zmienne zero-jedynkowe) W badaniach dynamiki zjawisk jedyną zmienną objaśnianą może być czas Głoacutewną przesłan-ką decydującą o wyborze zmiennych objaśniających powinna być ich wartość merytoryczna odnosząca się do celu badania Należy przy tym pamiętać o speł-nieniu przez nie kryterioacutew formalno-statystycznych Spośroacuted wielu metod do-boru (selekcji) zmiennych objaśniających w modelu regresyjnym powszechnie stosowana jest procedura tzw regresji krokowej Jej nagminność wynika przede wszystkim z dostępności w większości pakietoacutew statystycznych (wyposażona w tę metodę jest min Statistica)

W niniejszym opracowaniu oproacutecz modeli liniowych potęgowych i wy-kładniczych zaproponowano także model o postaci

110 i

ii d

y ln

(3)

w ktoacuterym przyjęto oznaczenia jak we wzorze (2) zaśdi ndash oznacza odpowiednio dochoacuted rozporządzalny

Zastosowanie powyższego modelu pozwala na podjęcie proacuteby oceny po-ziomu nasycenia dla podstawowych agregatoacutew doacutebr i usług w gospodarstwach pracowniczych oraz sprawdzenia czy poziom ten jest stały w czasie bądź w ja-kim zmienia się kierunku Jeżeli popyt na dane dobro (bądź agregat doacutebr) jest mierzony wysokością wydatkoacutew woacutewczas o poziomie nasycenia można moacutewić w przypadku stałych cen i nieograniczonym wzroście dochodoacutew14 Zauważmy że jeśli dochoacuted wzrasta nieograniczenie woacutewczas wydatki na dany agregat doacutebr i usług będą dążyły do eα0 ktoacutery można przyjąć za przybliżony poziom nasycenia

Rezultaty empiryczne

Zgodnie z najnowszą publikacją GUS prezentującą wyniki badania budżetoacutew gospodarstw domowych w Polsce15 przeciętny miesięczny dochoacuted rozporządza-ny na 1 osobę w 2014 roku wynosił 134044 zł natomiast przeciętne wydatki ogoacutełem kształtowały się na poziomie 107874 zł Trzeba podkreślić że ich zroacuteż-nicowanie jest duże i zależy od wielu czynnikoacutew w tym cech demografi cznych oraz społeczno-ekonomicznych gospodarstwa domowego Należą do nich min wielkość gospodarstwa domowego poziom wykształcenia osoby odniesienia przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej (głoacutewne źroacutedło utrzymania) a także miejsce zamieszkania

14 Ibidem s 182ndash18415 Por Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015 s 100

20 BARBARA PODOLEC

Obserwując kształtowanie się przeciętnego dochodu rozporządzalnego przypadającego na osobę w 2014 roku w zależności od liczby osoacuteb w gospodar-stwie domowym można zauważyć że w 1-osobowych gospodarstwach wynosił on 197469 zł 4-osobowych ndash 121037 zł oraz 81400 zł w gospodarstwach 6 i więcej osobowych Z kolei jeżeli osoba odniesienia posiadała wykształcenie wyższe ndash przeciętny dochoacuted rozporządzalny w takich gospodarstwach wynosił woacutewczas 203222 zł w przypadku wykształcenia policealnego ndash 133250 zł zasadniczego zawodowego ndash 105452 zł oraz 94099 zł ndash co najwyżej gimna-zjalnego Spośroacuted grup społeczno-ekonomicznych najwyższy przeciętny dochoacuted rozporządzalny w wysokości 163164 zł przypadał na osobę w gospodarstwach pracujących na własny rachunek najniższy ndash 107244 zł w gospodarstwach rencistoacutew O zroacuteżnicowaniu gospodarstw pracownikoacutew świadczy fakt że prze-ciętny dochoacuted rozporządzalny w tej grupie społeczno-ekonomicznej wynosił 134044 zł ale jeśli osoba odniesienia pracowała na stanowisku robotniczym woacutewczas przeciętny poziom dochodu rozporządzalnego w takim podzbiorze wynosił 103828 zł a jeśli na stanowisku nierobotniczym ndash 173383 zł Biorąc pod uwagę zmienność terytorialną najwyższy poziom przeciętnych dochodoacutew osiągają gospodarstwa domowe w wojewoacutedztwie mazowieckim (170362 złoso-bę) najniższy zaś w wojewoacutedztwie podkarpackim (105302 złosobę) Podobne zroacuteżnicowanie dotyczy kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych ich poziomu oraz struktury

Grupowanie wojewoacutedztw za względu na strukturę wydatkoacutew w 2014 roku przeprowadzono metodą Warda Na rys 1 zaprezentowano diagram połączeń na podstawie ktoacuterego dokonać można grupowania wojewoacutedztw w podzbiory we-wnętrznie podobne pod względem struktury wydatkoacutew Zależnie od przyjętego stopnia podobieństwa (odległości wiązań) zbioacuter wojewoacutedztw może rozpaść się na większą lub mniejszą liczbę podzbioroacutew W przypadku dokonania cięcia na wysokości wiązania roacutewnego 006 widzimy że tworzą się cztery podzbiory wo-jewoacutedztw

1) mazowieckie2) zachodniopomorskie opolskie łoacutedzkie podkarpackie lubelskie3) świętokrzyskie podlaskie4) warmińsko-mazurskie małopolskie wielkopolskie kujawsko-pomorskie

śląskie lubuskie pomorskie dolnośląskieZakładając wyższy stopień podobieństwa struktury wydatkoacutew (odległość

wiązań 0045) otrzymujemy sześć podzbioroacutew Z podzbioru drugiego wyodręb-niają się wojewoacutedztwa podkarpackie i lubelskie ndash tworząc oddzielny podzbioacuter zaś z podzbioru czwartego wojewoacutedztwa śląskie lubuskie pomorskie dolno-śląskie charakteryzujące się większym podobieństwem struktury wydatkoacutew od pozostałych wojewoacutedztw dzielonego podzbioru

21ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 002 004 006 008 010 012 014Odleg o wi z

MazowieckieZachodnopomorskie

Opolskieoacutedzkie

PodkarpackieLubelskie

wi tokrzyskiePodlaskie

Warmi sko-mazurskieMaopolskie

WielkopolskieKujawsko-pomorskie

l skieLubuskie

PomorskieDolno l skie

Rys 1 Diagram połączeń Warda ndash podzbiory wojewoacutedztw według struktury wydatkoacutew w 2014 roku

Przystępując do badania struktury wydatkoacutew gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 na wstępie przedstawiono dynamikę dochodu rozporzą-dzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w cenach poroacutewnywalnych z 2000 roku (rys 2) Wykres przedstawia wzrost realnego poziomu obu zmiennych przy czym tempo wzrostu przeciętnego dochodu rozporządzalnego jest wyższe Z roku na rok po-większała się wolna kwota dochodu rozporządzalnego ktoacutera mogła dawać pewną swobodę wyboru potrzeb konsumpcyjnych i kolejności ich zaspokajania Kwota ta mogła także być przeznaczana na inne niekonsumpcyjne cele Udział wydat-koacutew ogoacutełem w dochodzie rozporządzalnym obniżał się z roku na rok w 2000 roku wynosił 982 w 2005 ndash 906 w 2010 ndash 831 a w roku 2014 ndash 805

W tabeli 1 zawarto oceny parametroacutew wykładniczych modeli trendu dla realnego poziomu dochodu rozporządzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w latach 2000ndash2014 Istotność ocen wspoacutełczynnikoacutew kierunkowych trendu (potwierdzona przy praktycznie dowolnie niskim poziomie istotności) wskazuje na systematyczny wzrost poziomu obu zmiennych Z roku na rok realny poziom dochodu rozporzą-dzalnego wzrastał przeciętnie o 37716 natomiast wydatkoacutew ogoacutełem o 229

16 (e0037-1)100=377

22 BARBARA PODOLEC

Liniowy wiele zmiennychwydatki_GD_2000_2014 54v15c

doch rozp real wyd ogoacute real2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014

550

600

650

700

750

800

850

900

950

1000

Rys 2 Dochoacuted rozporządzalny oraz wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w złosobę w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Tabela 1 Wartości ocen parametroacutew modeli wykładniczych opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

WyszczegoacutelnienieDochoacuted rozporządzalny Wydatki ogoacutełem

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 633778 002556 000000 632675 002289 000000Czas t 003700 000281 000000 002268 000252 000000X R2=0931 F(113)=17311 plt000000 R2=0 862 F(110)=81199 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Poszukując odpowiedzi na pytanie jak w badanym okresie kształtowa-ła się struktura wydatkoacutew gospodarstw domowych i jakie nastąpiły zmiany na wstępie obliczono wartość wskaźnika podobieństwa struktur dla lat 2000 i 2014 ktoacutery wynosi d2000 2014 =0901 Oznacza to że przesunięcie poroacutewnywanych struktur stanowi prawie 10 w takim stopniu struktura wydatkoacutew w 2014 roku nie pokrywa się ze strukturą z 2000 roku Największe przesunięcia dotyczyły udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem ktoacutery w badanym okresie

23ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

zmniejszył się z 308 w 2000 roku do 244 w 2014 roku oraz udziału wydat-koacutew na użytkowanie mieszkania ktoacutery odpowiednio wzroacutesł z 179 do 201 Statystyczna istotność zmian w czasie została potwierdzona liniowym modelem trendu dla tych składnikoacutew struktury a także dla malejącego udziału wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe wzrostu dla wydatkoacutew na zdrowie oraz wydat-koacutew na hotele i restauracje

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 005 010 015 020Odleg o wi z

201420132012201120102009200820072006200520042003200220012000

Rys 3 Diagram połączeń Warda ndash podokresy o podobnej strukturze wydatkoacutew gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000ndash2014

Proacutebę wyodrębnienia podokresoacutew charakteryzujących się wewnętrznym

podobieństwem struktury wydatkoacutew w latach 2000ndash2014 przeprowadzono me-todą Warda (rys 3) W diagramie wyroacuteżnić można dwa zasadnicze podokresy 2000ndash2006 oraz 2007ndash2014 Z przebiegu połączeń wynika że w badanym okre-sie zmiany zachodziły w sposoacuteb systematyczny bowiem kolejność następujących po sobie lat nie została zaburzona a największe podobieństwo wykazują lata sąsiadujące Zgłębiając dalsze podobieństwo podokresoacutew można zauważyć wy-odrębnienie kolejnych faz 2003ndash2006 w pierwszym podzbiorze oraz 2009ndash2012 w drugim Najbardziej podobne są lata 2003 i 2004 oraz 2011ndash2012 dla ktoacuterych obliczone wartości wskaźnika podobieństwa struktur wynoszą d2003 2004=0990 oraz d2011 2012=0992 wskazując na prawie idealne podobieństwo

24 BARBARA PODOLEC

W kolejnym badaniu przechodząc do niższego stopnia agregacji danych tym samym wyższego stopnia informacji szczegoacutełowej utworzono najbardziej liczny (n=180) zbioacuter zawierający cechy gospodarstw domowych pracownikoacutew w przekroju lat 2000ndash2014 z uwzględnieniem stanowiska zatrudnienia osoby od-niesienia (robotniczego i nierobotniczego) oraz wielkości gospodarstwa domowe-go (1 2 hellip 6 i więcej osobowe) Dane te umożliwiły zrealizowanie kilku celoacutew badawczych W pierwszej kolejności za celowe uznano określenie prawidłowości w kształtowaniu się dochodowej oraz wydatkowej strony budżetoacutew gospodarstw domowych osoacuteb pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 z wykorzystaniem modelu (2) Zweryfi kowano istotność wpływu wielkości gospodarstwa domowego sta-nowiska zatrudnienia osoby odniesienia oraz zmian zachodzących w czasie na poziom dochodu rozporządzalnego a także wydatkoacutew ogoacutełem Doboacuter zmiennych objaśniających przeprowadzono metodą regresji krokowej zaś do oszacowania parametroacutew strukturalnych modelu posłużono się MNK Otrzymane wyniki przed-stawiono w tabeli 2 Podobne badanie przeprowadzono dla poszczegoacutelnych grup wydatkoacutew gospodarstw domowych w dwoacutech wariantach przy czym do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających włączono jeszcze dochoacuted rozporządzal-ny W pierwszym wariancie zmienną objaśnianą były realne wydatki na określony rodzaj towaroacutew i usług konsumpcyjnych w złotychosobę w drugim ndash udział wy-roacuteżnionych grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Syntetyczne zestawienie wyni-koacutew przedstawiono w tabelach 3 (wariant 1) oraz 4 (wariant 2)

Tabela 2 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd

standardowy t(176) Poziom p

Dochoacuted rozporządzalnyWyraz wolny 120863 43153 28008 00000Liczba osoacuteb -07558 00303 -19323 7747 -24944 00000Stanowisko nierobotnicze 04554 00303 42307 28148 15030 00000Czas (t) 02216 00303 2382 3257 7312 00000R=0916 R2=0838 F=30442 (plt00000)Wydatki ogoacutełemWyraz wolny 119277 38720 30804 00000Liczba osoacuteb -07938 00307 -17994 6951 -25887 00000Stanowisko nierobotnicze 04301 00307 35427 25257 14027 00000Czas (t) 01022 00307 974 2923 3332 00011R=0913 R2=0834 F=29588 (plt00000)

Źroacutedło obliczenia własne

25ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Z tabeli 2 wynika że zaproponowane zmienne objaśniające wpływają statystycznie istotnie na poziom dochodu rozporządzalnego oraz wydatkoacutew go-spodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 Największy wpływ na wyjaśnienie zmienności obu zmiennych objaśnianych ma liczba osoacuteb w go-spodarstwie domowym (najwyższa bezwzględna wartość wspoacutełczynnika Alfa) Jeżeli gospodarstwo domowe powiększa się o 1 osobę woacutewczas poziom prze-ciętnego dochodu rozporządzalnego na osobę obniża się o 19323 zł przy zało-żeniu stałości pozostałych zmiennych W przypadku wydatkoacutew ogoacutełem ndash odpo-wiednio o 17994 zł W dalszej kolejności na kształtowanie ich poziomu wpływa stanowisko osoby odniesienia W gospodarstwach domowych pracownikoacutew za-trudnionych na stanowisku nierobotniczym przeciętny dochoacuted rozporządzalny przypadający na osobę jest wyższy o 42307 zł w poroacutewnaniu z gospodarstwami w ktoacuterych osoba odniesienia jest zatrudniona na stanowisku robotniczym zakła-dając że gospodarstwa nie roacuteżnią się wielkością Potwierdzony został istotny wzrost realnego poziomu dochodoacutew oraz wydatkoacutew odpowiednio rocznie prze-ciętnie o 2382 zł oraz 974 zł (ceteris paribus) Modele te wyjaśniają ponad 83 (R2) zmienności każdej ze zmiennych objaśnianych

Tabela 3 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realne wydatki na towary i usługi konsumpcyjne gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 1

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyraz wolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowiskonierobot

Czast

Żywność 0954 193574 0061 -15279 - -0920Napoje alkoholowe 0789 36859 0014 -5489 -8903 -Odzież i obuwie 0951 -13022 0063 2204 4815 -1065Użytkowanie mieszk 0941 45180 0181 -6056 -31566 -2130Wyposażenie mieszk 0906 5105 0049 - - -1075Zdrowie 0950 -3459 0033 - 5388 -Transport 0848 -17414 0102 - 16823 -Łączność 0889 12288 0038 -1511 - -0457Kultura i rekreacja 0942 -40909 0106 4992 8133 -1688Edukacja 0707 5328 0004 - 11437 -0313Restauracje i hotele 0848 -22004 0055 - -6836 -Pozostałe wydatki 0871 -12285 0123 - - 0388Źroacutedło obliczenia własne

Istotność parametroacutew stojących przy zmiennych objaśniających w mode-lach wydatkoacutew (tabela 3) została potwierdzona testem t-Studenta na poziomie istotności bliskim zera (znacznie niższym od wartości standardowej α=005) Ze względu na skorelowanie ze sobą proponowanych zmiennych objaśniają-

26 BARBARA PODOLEC

cych po selekcji nie wszystkie dostały się do modelu Ich rolę w wyjaśnieniu zmienności przejęły inne np dochoacuted rozporządzalny ktoacutery we wszystkich mo-delach wyjaśnia zmienność wydatkoacutew Poroacutewnując wartości ocen parametru stojącego przy tej zmiennej w poszczegoacutelnych roacutewnaniach można określić sposoacuteb rozdysponowania przyrostu dochodu rozporządzalnego w gospodar-stwach pracownikoacutew (ceteris paribus) Dla przykładu przy wzroście dochodu o 100 zł wydatki na użytkowanie mieszkania wzrastały w badanym okresie średnio o 1810 zł następnie o ponad 10 zł wydatki na transport oraz kulturę i rekreację podczas gdy na żywność przeznaczono tylko 610 zł Zauważmy że gospodarstwa pracownikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym przeznaczały więcej na transport o 1682 zł na edukację o 1144 zł natomiast mniej (o 3157 zł) na użytkowanie mieszkania a także o 890 zł na alkohol i wyroby tytoniowe ndash od gospodarstw robotniczych (ceteris paribus) Warto-ści ocen parametru stojącego przy zmiennej czas t wskazują że poziom wielu grup wydatkoacutew obniżał się przy założeniu stałości dochodu rozporządzalne-go liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym i zajmowanym stanowisku pra-cy Dodajmy że przedstawione modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmien-ność wydatkoacutew a w przypadku żywności odzieży i obuwia użytkowania mieszkania wyposażenia mieszkania zdrowia kultury oraz rekreacji ndash nawet w ponad 90

Tabela 4 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na towary i usługi konsumpcyjne w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 2

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyrazwolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowisko nierobot

Czast

Żywność 0953 027430 -000002 001534 -006284 -000259Napoje alkoholowe 0719 005450 - -000337 -001582 -000038Odzież i obuwie 0548 004788 - 000079 001203 -Użytkowanie mieszk 0637 023301 - -000723 -002963 -Wyposażenie mieszk 0129 004854 - - 000547 -Zdrowie 0532 002762 - - 000778 000052Transport 0445 007993 - - 002721 000099Łączność - - - - - -Kultura i rekreacja 0694 005745 000001 - 002590 -Edukacja 0703 001858 -000001 - 001615 -Restauracje i hotele 0617 000144 000002 - - 000067Pozostałe wydatki 0137 008648 000002 - - - ndash nieudana proacuteba budowy modelu ndash wyraz wolny statystycznie nieistotny

Źroacutedło obliczenia własne

27ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wyniki zawarte w tabeli 4 wskazują przede wszystkim na istotność wpływu zatrudnienia na stanowisku nierobotniczym osoby odniesienia w go-spodarstwie domowym na zmienność struktury wydatkoacutew Po selekcji zmien-nych objaśniających metodą regresji krokowej zmienna ta znalazła miejsce w większości modeli Jej wpływ na udział wydatkoacutew ponoszonych na zakup żywności alkoholu i wyroboacutew tytoniowych oraz użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem jest ujemny natomiast wydatkoacutew na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania zdrowie transport kulturę i rekreację oraz edukację ndash dodatni przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Zmienna określająca stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia w gospodarstwach pracowniczych przejęła rolę dochodu rozporządzalnego bowiem między tymi zmiennymi za-chodzi istotny związek Ważna z punktu widzenia poziomu wydatkoacutew liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym nie znalazła miejsca w większości modeli Istotność zmian w czasie została potwierdzona w odniesieniu do udziału nastę-pujących grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem ujemna tendencja ndash dla udziału wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe dodatnia ndash dla udziału wydatkoacutew na zdrowie transport oraz restauracje i hotele

Kolejna proacuteba uszczegoacutełowienia modelu (2) w zakresie zmian zacho-dzących w strukturze wydatkoacutew w każdym roku badanego okresu (wariant 3) polega na zaproponowaniu zestawu zmiennych zero-jedynkowych w miejsce zmiennej czasowej (t = 1 2hellip15) Za podstawę odniesienia przyjęto rok 2000 Statystycznie istotne zmiany występujące w największej liczbie identyfi kowa-nych lat zostały potwierdzone w modelach opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem Wyniki oszacowa-nia parametroacutew tych modeli przedstawia tabela 5

Kształtowanie się udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem w latach 2000ndash2014 zostało wyjaśnione 954 (R2=0954) Zawarte w tabeli 5 wartości ocen parametroacutew potwierdzają istotność wpływu liczby osoacuteb w go-spodarstwie domowym dochodu rozporządzalnego i stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia na zmienną objaśnianą Kierunek ich oddziaływania jest zgodny z przedstawionym w poprzednim wariancie modelu W wariancie trze-cim dodatkową informację wnoszą wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących poszczegoacutelne lata Okazuje się że do 2000 roku (podstawy odniesienia) dołączyły lata 2002ndash2007 tworząc podzbioacuter lat podobnych Pozostałe lata roacuteżnią się od nich statystycznie istot-nie udziałem wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem przy czym udział ten jest wyższy od podstawy odniesienia jedynie w 2001 roku w pozostałych latach okresu 2008ndash2014 następowało istotne obniżenie udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem (ceteris paribus)

28 BARBARA PODOLEC

Tabela 5 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutelnienie Wydatki na żywność Wydatki na łącznośćOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 026104 000676 000000 004361 000087 000000Liczba osoacuteb 001548 000106 000000 -000065 000018 000052Dochoacuted rozporządz -000002 000001 000005 - - -Stanowisko nierob -006313 000272 000000 - - -2001 001250 000370 000089 - - -2002 - - - 000536 000142 0000222003 - - - 000604 000142 0000032004 - - - 000630 000142 0000012005 - - - 001250 000142 0000002006 - - - 001170 000142 0000002007 - - - 000940 000142 0000002008 -001620 000380 000003 000677 000142 0000002009 -002061 000387 000000 000462 000142 0001342010 -002101 000386 000000 - - -2011 -001966 000386 000000 - - -2012 -001796 000383 000000 - - -2013 -002024 000382 000000 001226 000142 000002014 -002400 000386 000000 001073 000142X R2=0954 F(11168)=31428

plt000000R2=0 556 F(11168)=19102

plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Inaczej przedstawia się dynamika udziału wydatkoacutew na łączność w wy-datkach ogoacutełem Zbioacuter zmiennych objaśniających w modelu utworzony został przede wszystkim ze zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących określo-ne lata Spośroacuted pozostałych cech tylko wielkość gospodarstwa domowego znalazła się w modelu W przypadku zmiennych zero-jedynkowych podstawę odniesienia utworzyły lata 2000ndash2001 oraz 2010ndash2012 Śledząc wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych identyfi kujących poszczegoacutelne lata można zauważyć że od 2002 roku udział wydatkoacutew na łączność nieprzerwanie rośnie do 2005 roku następnie dodatnie roacuteżnice mają tendencję malejącą aż do 2009 roku Kolejny statystycznie istotny wzrost udziału wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem w odniesieniu do podstawy wystąpił w 2013 oraz 2014 roku Otrzymane rezultaty wskazują że wydatki na ten segment doacutebr i usług kształtowały się przede wszystkim pod wpływem zmieniających się ofert rynkowych

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

17ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wskaźnik podobieństwa struktur może być stosowany zaroacutewno w bada-niach statycznych (obiektami mogą być woacutewczas np dwie grupy społeczno-eko-nomiczne gospodarstw domowych poroacutewnywane ze względu na podobieństwo struktury wydatkoacutew) oraz dynamicznych (obiektami mogą być np dwa określone lata danej grupy gospodarstw w celu określenia zmian zachodzących w struktu-rze wydatkoacutew) W przypadku dwoacutech identycznych struktur wskaźnik podobień-stwa przyjmuje wartość 10 (100) w przypadku zupełnej niezgodności struk-tur ndash wartość 0 Wyższa wartość wskaźnika wskazuje na większe podobieństwo poroacutewnywanych struktur7

Gdy przedmiotem badania jest zbioacuter obiektoacutew woacutewczas obliczone wskaź-niki podobieństwa między poszczegoacutelnymi parami obiektoacutew tworzą macierz po-dobieństwa będącą podstawą do zastosowania taksonomii struktur8 Powyższa metoda prowadzi do wyodrębnienia podzbioroacutew obiektoacutew charakteryzujących się podobieństwem struktur np w przypadku zbioru wojewoacutedztw ndash do otrzyma-nia ich podzbioroacutew o podobnej strukturze wydatkoacutew gospodarstw domowych w przypadku okresu badania ndash do otrzymania podokresoacutew (faz rozwojowych) charakteryzujących się wewnętrznie podobną strukturą wydatkoacutew przy założo-nym poziomie krytycznym braku podobieństwa

W metodzie Warda punktem wyjścia jest macierz D euklidesowych od-ległości dij między klasyfi kowanymi obiektami Na początku każdy obiekt trak-tuje się jako osobną podgrupę Na poszczegoacutelnych etapach aglomeracji łączy się pary najbliższych podgrup aż do uzyskania jednej grupy w ktoacuterej znajdują się wszystkie elementy badanego zbioru W9 Roacuteżne wersje metod aglomeracyj-nych wynikają z odmiennego sposobu defi niowania odległości między grupami W metodzie Warda duże znaczenie ma zmienność wewnątrzgrupowa Odległość między grupami jest tu defi niowana jako moduł roacuteżnicy między sumami kwa-dratoacutew odległości punktoacutew od środkoacutew grup do ktoacuterych punkty należą Grafi cz-nym obrazem przebiegu aglomeracji obiektoacutew jest dendrogram zbioru Zależnie od celu badania podział zbioru może nastąpić na dowolnym etapie aglomera-cji Wskaźnik podobieństwa struktur oraz metoda Warda znalazły zastosowanie w analizach przeprowadzonych na podstawie zbioru pierwszego i drugiego

Modelowaniu ekonometrycznemu w tym także powyższym aspektom modelowania regresyjnego poświęcono wiele miejsca w literaturze przedmio-tu10 Model regresyjny możemy najogoacutelniej zapisać za pomocą formuły

7 B Podolec Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych Analiza ekonometryczna bdquoZeszy-ty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowierdquo 1995 Seria specjalna Monografi e nr 124 s 59ndash60

8 J Pociecha B Podolec A Sokołowski K Zając Metody taksonomiczne w badaniach społeczno--ekonomicznych PWN Warszawa 1988 s 181ndash185

9 Por ibidem s 76ndash84 a także T Grabiński Metody taksonometrii Akademia Ekonomiczna w Kra-kowie Krakoacutew 1992 s 101ndash104

10 GS Maddala Ekonometria Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2006 por także B Podo-lec P Ulman Modele regresyjne w analizie wydatkoacutew gospodarstw domowych bdquoZeszyty Naukowe Uniwersy-tetu Ekonomicznegordquo nr 790 Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie Krakoacutew 2008

18 BARBARA PODOLEC

)X(fY (1)

gdzie Y ndash oznacza wektor obserwacji dla zmiennej objaśnianej X ndash oznacza macierz obserwacji dla zmiennych objaśniających ε ndash oznacza wektor składnikoacutew losowychf ndash oznacza pewną nieznaną nam funkcję

W analizie kształtowania się wydatkoacutew prowadzonej na podstawie za-gregowanych danych liczbowych za podstawowy można uznać model liniowy o postaci

iikk2i21i10i xxxy (i = 1 n) (2)

gdzie yi ndash oznacza przeciętny miesięczny wydatek na określony rodzaj doacutebr i usług w złotych na osobę w i-tej grupie gospodarstw domowych (bądź jego udział w wydatkach ogoacutełem) xij ndash oznacza przeciętną wartość j-tej zmiennej objaśniającej w i-tej grupie gospodarstw domowychεαi ndash oznacza parametr stojący przy j-tej zmiennej objaśniającejεi ndash wartość składnika losowego w i-tej grupie gospodarstw domowych

Powszechne zastosowanie mają także modele nieliniowe (potęgowe i wy-kładnicze) ktoacutere przez odpowiednie transformacje sprowadzane są do postaci liniowych11

Zmiennymi objaśniającymi w powyższych modelach ogoacutelnie rzecz ujmu-jąc są cechy (ich wartości przeciętne) charakteryzujące i-tą grupę gospodarstw Szczegoacutelną rolę pełni tu zmienna określająca sytuację fi nansową i-tej grupy go-spodarstw (np przeciętny dochoacuted rozporządzalny12 w złotych na osobę w i-tej grupie gospodarstw) Może ona jako jedyna objaśniać kształtowanie określo-nych wydatkoacutew Analiza wydatkoacutew oparta na funkcji liniowej prowadzić może do określenia hierarchii potrzeb bowiem punkt przecięcia krzywych Engla z osią wydatkoacutew stanowi kryterium uporządkowania doacutebr według stopnia pilności po-trzeb Jeżeli błędy ocen szacowanych parametroacutew liniowych modeli wydatkoacutew uniemożliwiają zastosowanie tej metody woacutewczas pomocne mogą okazać się wspoacutełczynniki elastyczności dochodowej potęgowego modelu wydatkoacutew13 W przypadku danych w postaci szeregoacutew czasowych lub przekrojowo-czaso-

11 Por B Podolec Wybrane aspekty analizy warunkoacutew życia ludności w Polsce Metody ilościowe w badaniach empirycznych Ofi cyna Wydawnicza AFM Krakoacutew 2014

12 Dochoacuted rozporządzalny jest to suma bieżących dochodoacutew gospodarstwa domowego z poszcze-goacutelnych źroacutedeł pomniejszona o zaliczki na podatek dochodowy od osoacuteb fi zycznych płacone przez płatnika w imieniu podatnika (np od dochodoacutew z pracy najemnej) o podatki od dochodoacutew i własności płacone przez pracujących na własny rachunek oraz o składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne

13 B Podolec Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowychhellip op cit s 125ndash126

19ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

wych do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających można wprowadzić zmienne czasowe (w tym także jako zmienne zero-jedynkowe) W badaniach dynamiki zjawisk jedyną zmienną objaśnianą może być czas Głoacutewną przesłan-ką decydującą o wyborze zmiennych objaśniających powinna być ich wartość merytoryczna odnosząca się do celu badania Należy przy tym pamiętać o speł-nieniu przez nie kryterioacutew formalno-statystycznych Spośroacuted wielu metod do-boru (selekcji) zmiennych objaśniających w modelu regresyjnym powszechnie stosowana jest procedura tzw regresji krokowej Jej nagminność wynika przede wszystkim z dostępności w większości pakietoacutew statystycznych (wyposażona w tę metodę jest min Statistica)

W niniejszym opracowaniu oproacutecz modeli liniowych potęgowych i wy-kładniczych zaproponowano także model o postaci

110 i

ii d

y ln

(3)

w ktoacuterym przyjęto oznaczenia jak we wzorze (2) zaśdi ndash oznacza odpowiednio dochoacuted rozporządzalny

Zastosowanie powyższego modelu pozwala na podjęcie proacuteby oceny po-ziomu nasycenia dla podstawowych agregatoacutew doacutebr i usług w gospodarstwach pracowniczych oraz sprawdzenia czy poziom ten jest stały w czasie bądź w ja-kim zmienia się kierunku Jeżeli popyt na dane dobro (bądź agregat doacutebr) jest mierzony wysokością wydatkoacutew woacutewczas o poziomie nasycenia można moacutewić w przypadku stałych cen i nieograniczonym wzroście dochodoacutew14 Zauważmy że jeśli dochoacuted wzrasta nieograniczenie woacutewczas wydatki na dany agregat doacutebr i usług będą dążyły do eα0 ktoacutery można przyjąć za przybliżony poziom nasycenia

Rezultaty empiryczne

Zgodnie z najnowszą publikacją GUS prezentującą wyniki badania budżetoacutew gospodarstw domowych w Polsce15 przeciętny miesięczny dochoacuted rozporządza-ny na 1 osobę w 2014 roku wynosił 134044 zł natomiast przeciętne wydatki ogoacutełem kształtowały się na poziomie 107874 zł Trzeba podkreślić że ich zroacuteż-nicowanie jest duże i zależy od wielu czynnikoacutew w tym cech demografi cznych oraz społeczno-ekonomicznych gospodarstwa domowego Należą do nich min wielkość gospodarstwa domowego poziom wykształcenia osoby odniesienia przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej (głoacutewne źroacutedło utrzymania) a także miejsce zamieszkania

14 Ibidem s 182ndash18415 Por Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015 s 100

20 BARBARA PODOLEC

Obserwując kształtowanie się przeciętnego dochodu rozporządzalnego przypadającego na osobę w 2014 roku w zależności od liczby osoacuteb w gospodar-stwie domowym można zauważyć że w 1-osobowych gospodarstwach wynosił on 197469 zł 4-osobowych ndash 121037 zł oraz 81400 zł w gospodarstwach 6 i więcej osobowych Z kolei jeżeli osoba odniesienia posiadała wykształcenie wyższe ndash przeciętny dochoacuted rozporządzalny w takich gospodarstwach wynosił woacutewczas 203222 zł w przypadku wykształcenia policealnego ndash 133250 zł zasadniczego zawodowego ndash 105452 zł oraz 94099 zł ndash co najwyżej gimna-zjalnego Spośroacuted grup społeczno-ekonomicznych najwyższy przeciętny dochoacuted rozporządzalny w wysokości 163164 zł przypadał na osobę w gospodarstwach pracujących na własny rachunek najniższy ndash 107244 zł w gospodarstwach rencistoacutew O zroacuteżnicowaniu gospodarstw pracownikoacutew świadczy fakt że prze-ciętny dochoacuted rozporządzalny w tej grupie społeczno-ekonomicznej wynosił 134044 zł ale jeśli osoba odniesienia pracowała na stanowisku robotniczym woacutewczas przeciętny poziom dochodu rozporządzalnego w takim podzbiorze wynosił 103828 zł a jeśli na stanowisku nierobotniczym ndash 173383 zł Biorąc pod uwagę zmienność terytorialną najwyższy poziom przeciętnych dochodoacutew osiągają gospodarstwa domowe w wojewoacutedztwie mazowieckim (170362 złoso-bę) najniższy zaś w wojewoacutedztwie podkarpackim (105302 złosobę) Podobne zroacuteżnicowanie dotyczy kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych ich poziomu oraz struktury

Grupowanie wojewoacutedztw za względu na strukturę wydatkoacutew w 2014 roku przeprowadzono metodą Warda Na rys 1 zaprezentowano diagram połączeń na podstawie ktoacuterego dokonać można grupowania wojewoacutedztw w podzbiory we-wnętrznie podobne pod względem struktury wydatkoacutew Zależnie od przyjętego stopnia podobieństwa (odległości wiązań) zbioacuter wojewoacutedztw może rozpaść się na większą lub mniejszą liczbę podzbioroacutew W przypadku dokonania cięcia na wysokości wiązania roacutewnego 006 widzimy że tworzą się cztery podzbiory wo-jewoacutedztw

1) mazowieckie2) zachodniopomorskie opolskie łoacutedzkie podkarpackie lubelskie3) świętokrzyskie podlaskie4) warmińsko-mazurskie małopolskie wielkopolskie kujawsko-pomorskie

śląskie lubuskie pomorskie dolnośląskieZakładając wyższy stopień podobieństwa struktury wydatkoacutew (odległość

wiązań 0045) otrzymujemy sześć podzbioroacutew Z podzbioru drugiego wyodręb-niają się wojewoacutedztwa podkarpackie i lubelskie ndash tworząc oddzielny podzbioacuter zaś z podzbioru czwartego wojewoacutedztwa śląskie lubuskie pomorskie dolno-śląskie charakteryzujące się większym podobieństwem struktury wydatkoacutew od pozostałych wojewoacutedztw dzielonego podzbioru

21ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 002 004 006 008 010 012 014Odleg o wi z

MazowieckieZachodnopomorskie

Opolskieoacutedzkie

PodkarpackieLubelskie

wi tokrzyskiePodlaskie

Warmi sko-mazurskieMaopolskie

WielkopolskieKujawsko-pomorskie

l skieLubuskie

PomorskieDolno l skie

Rys 1 Diagram połączeń Warda ndash podzbiory wojewoacutedztw według struktury wydatkoacutew w 2014 roku

Przystępując do badania struktury wydatkoacutew gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 na wstępie przedstawiono dynamikę dochodu rozporzą-dzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w cenach poroacutewnywalnych z 2000 roku (rys 2) Wykres przedstawia wzrost realnego poziomu obu zmiennych przy czym tempo wzrostu przeciętnego dochodu rozporządzalnego jest wyższe Z roku na rok po-większała się wolna kwota dochodu rozporządzalnego ktoacutera mogła dawać pewną swobodę wyboru potrzeb konsumpcyjnych i kolejności ich zaspokajania Kwota ta mogła także być przeznaczana na inne niekonsumpcyjne cele Udział wydat-koacutew ogoacutełem w dochodzie rozporządzalnym obniżał się z roku na rok w 2000 roku wynosił 982 w 2005 ndash 906 w 2010 ndash 831 a w roku 2014 ndash 805

W tabeli 1 zawarto oceny parametroacutew wykładniczych modeli trendu dla realnego poziomu dochodu rozporządzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w latach 2000ndash2014 Istotność ocen wspoacutełczynnikoacutew kierunkowych trendu (potwierdzona przy praktycznie dowolnie niskim poziomie istotności) wskazuje na systematyczny wzrost poziomu obu zmiennych Z roku na rok realny poziom dochodu rozporzą-dzalnego wzrastał przeciętnie o 37716 natomiast wydatkoacutew ogoacutełem o 229

16 (e0037-1)100=377

22 BARBARA PODOLEC

Liniowy wiele zmiennychwydatki_GD_2000_2014 54v15c

doch rozp real wyd ogoacute real2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014

550

600

650

700

750

800

850

900

950

1000

Rys 2 Dochoacuted rozporządzalny oraz wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w złosobę w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Tabela 1 Wartości ocen parametroacutew modeli wykładniczych opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

WyszczegoacutelnienieDochoacuted rozporządzalny Wydatki ogoacutełem

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 633778 002556 000000 632675 002289 000000Czas t 003700 000281 000000 002268 000252 000000X R2=0931 F(113)=17311 plt000000 R2=0 862 F(110)=81199 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Poszukując odpowiedzi na pytanie jak w badanym okresie kształtowa-ła się struktura wydatkoacutew gospodarstw domowych i jakie nastąpiły zmiany na wstępie obliczono wartość wskaźnika podobieństwa struktur dla lat 2000 i 2014 ktoacutery wynosi d2000 2014 =0901 Oznacza to że przesunięcie poroacutewnywanych struktur stanowi prawie 10 w takim stopniu struktura wydatkoacutew w 2014 roku nie pokrywa się ze strukturą z 2000 roku Największe przesunięcia dotyczyły udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem ktoacutery w badanym okresie

23ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

zmniejszył się z 308 w 2000 roku do 244 w 2014 roku oraz udziału wydat-koacutew na użytkowanie mieszkania ktoacutery odpowiednio wzroacutesł z 179 do 201 Statystyczna istotność zmian w czasie została potwierdzona liniowym modelem trendu dla tych składnikoacutew struktury a także dla malejącego udziału wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe wzrostu dla wydatkoacutew na zdrowie oraz wydat-koacutew na hotele i restauracje

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 005 010 015 020Odleg o wi z

201420132012201120102009200820072006200520042003200220012000

Rys 3 Diagram połączeń Warda ndash podokresy o podobnej strukturze wydatkoacutew gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000ndash2014

Proacutebę wyodrębnienia podokresoacutew charakteryzujących się wewnętrznym

podobieństwem struktury wydatkoacutew w latach 2000ndash2014 przeprowadzono me-todą Warda (rys 3) W diagramie wyroacuteżnić można dwa zasadnicze podokresy 2000ndash2006 oraz 2007ndash2014 Z przebiegu połączeń wynika że w badanym okre-sie zmiany zachodziły w sposoacuteb systematyczny bowiem kolejność następujących po sobie lat nie została zaburzona a największe podobieństwo wykazują lata sąsiadujące Zgłębiając dalsze podobieństwo podokresoacutew można zauważyć wy-odrębnienie kolejnych faz 2003ndash2006 w pierwszym podzbiorze oraz 2009ndash2012 w drugim Najbardziej podobne są lata 2003 i 2004 oraz 2011ndash2012 dla ktoacuterych obliczone wartości wskaźnika podobieństwa struktur wynoszą d2003 2004=0990 oraz d2011 2012=0992 wskazując na prawie idealne podobieństwo

24 BARBARA PODOLEC

W kolejnym badaniu przechodząc do niższego stopnia agregacji danych tym samym wyższego stopnia informacji szczegoacutełowej utworzono najbardziej liczny (n=180) zbioacuter zawierający cechy gospodarstw domowych pracownikoacutew w przekroju lat 2000ndash2014 z uwzględnieniem stanowiska zatrudnienia osoby od-niesienia (robotniczego i nierobotniczego) oraz wielkości gospodarstwa domowe-go (1 2 hellip 6 i więcej osobowe) Dane te umożliwiły zrealizowanie kilku celoacutew badawczych W pierwszej kolejności za celowe uznano określenie prawidłowości w kształtowaniu się dochodowej oraz wydatkowej strony budżetoacutew gospodarstw domowych osoacuteb pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 z wykorzystaniem modelu (2) Zweryfi kowano istotność wpływu wielkości gospodarstwa domowego sta-nowiska zatrudnienia osoby odniesienia oraz zmian zachodzących w czasie na poziom dochodu rozporządzalnego a także wydatkoacutew ogoacutełem Doboacuter zmiennych objaśniających przeprowadzono metodą regresji krokowej zaś do oszacowania parametroacutew strukturalnych modelu posłużono się MNK Otrzymane wyniki przed-stawiono w tabeli 2 Podobne badanie przeprowadzono dla poszczegoacutelnych grup wydatkoacutew gospodarstw domowych w dwoacutech wariantach przy czym do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających włączono jeszcze dochoacuted rozporządzal-ny W pierwszym wariancie zmienną objaśnianą były realne wydatki na określony rodzaj towaroacutew i usług konsumpcyjnych w złotychosobę w drugim ndash udział wy-roacuteżnionych grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Syntetyczne zestawienie wyni-koacutew przedstawiono w tabelach 3 (wariant 1) oraz 4 (wariant 2)

Tabela 2 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd

standardowy t(176) Poziom p

Dochoacuted rozporządzalnyWyraz wolny 120863 43153 28008 00000Liczba osoacuteb -07558 00303 -19323 7747 -24944 00000Stanowisko nierobotnicze 04554 00303 42307 28148 15030 00000Czas (t) 02216 00303 2382 3257 7312 00000R=0916 R2=0838 F=30442 (plt00000)Wydatki ogoacutełemWyraz wolny 119277 38720 30804 00000Liczba osoacuteb -07938 00307 -17994 6951 -25887 00000Stanowisko nierobotnicze 04301 00307 35427 25257 14027 00000Czas (t) 01022 00307 974 2923 3332 00011R=0913 R2=0834 F=29588 (plt00000)

Źroacutedło obliczenia własne

25ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Z tabeli 2 wynika że zaproponowane zmienne objaśniające wpływają statystycznie istotnie na poziom dochodu rozporządzalnego oraz wydatkoacutew go-spodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 Największy wpływ na wyjaśnienie zmienności obu zmiennych objaśnianych ma liczba osoacuteb w go-spodarstwie domowym (najwyższa bezwzględna wartość wspoacutełczynnika Alfa) Jeżeli gospodarstwo domowe powiększa się o 1 osobę woacutewczas poziom prze-ciętnego dochodu rozporządzalnego na osobę obniża się o 19323 zł przy zało-żeniu stałości pozostałych zmiennych W przypadku wydatkoacutew ogoacutełem ndash odpo-wiednio o 17994 zł W dalszej kolejności na kształtowanie ich poziomu wpływa stanowisko osoby odniesienia W gospodarstwach domowych pracownikoacutew za-trudnionych na stanowisku nierobotniczym przeciętny dochoacuted rozporządzalny przypadający na osobę jest wyższy o 42307 zł w poroacutewnaniu z gospodarstwami w ktoacuterych osoba odniesienia jest zatrudniona na stanowisku robotniczym zakła-dając że gospodarstwa nie roacuteżnią się wielkością Potwierdzony został istotny wzrost realnego poziomu dochodoacutew oraz wydatkoacutew odpowiednio rocznie prze-ciętnie o 2382 zł oraz 974 zł (ceteris paribus) Modele te wyjaśniają ponad 83 (R2) zmienności każdej ze zmiennych objaśnianych

Tabela 3 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realne wydatki na towary i usługi konsumpcyjne gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 1

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyraz wolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowiskonierobot

Czast

Żywność 0954 193574 0061 -15279 - -0920Napoje alkoholowe 0789 36859 0014 -5489 -8903 -Odzież i obuwie 0951 -13022 0063 2204 4815 -1065Użytkowanie mieszk 0941 45180 0181 -6056 -31566 -2130Wyposażenie mieszk 0906 5105 0049 - - -1075Zdrowie 0950 -3459 0033 - 5388 -Transport 0848 -17414 0102 - 16823 -Łączność 0889 12288 0038 -1511 - -0457Kultura i rekreacja 0942 -40909 0106 4992 8133 -1688Edukacja 0707 5328 0004 - 11437 -0313Restauracje i hotele 0848 -22004 0055 - -6836 -Pozostałe wydatki 0871 -12285 0123 - - 0388Źroacutedło obliczenia własne

Istotność parametroacutew stojących przy zmiennych objaśniających w mode-lach wydatkoacutew (tabela 3) została potwierdzona testem t-Studenta na poziomie istotności bliskim zera (znacznie niższym od wartości standardowej α=005) Ze względu na skorelowanie ze sobą proponowanych zmiennych objaśniają-

26 BARBARA PODOLEC

cych po selekcji nie wszystkie dostały się do modelu Ich rolę w wyjaśnieniu zmienności przejęły inne np dochoacuted rozporządzalny ktoacutery we wszystkich mo-delach wyjaśnia zmienność wydatkoacutew Poroacutewnując wartości ocen parametru stojącego przy tej zmiennej w poszczegoacutelnych roacutewnaniach można określić sposoacuteb rozdysponowania przyrostu dochodu rozporządzalnego w gospodar-stwach pracownikoacutew (ceteris paribus) Dla przykładu przy wzroście dochodu o 100 zł wydatki na użytkowanie mieszkania wzrastały w badanym okresie średnio o 1810 zł następnie o ponad 10 zł wydatki na transport oraz kulturę i rekreację podczas gdy na żywność przeznaczono tylko 610 zł Zauważmy że gospodarstwa pracownikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym przeznaczały więcej na transport o 1682 zł na edukację o 1144 zł natomiast mniej (o 3157 zł) na użytkowanie mieszkania a także o 890 zł na alkohol i wyroby tytoniowe ndash od gospodarstw robotniczych (ceteris paribus) Warto-ści ocen parametru stojącego przy zmiennej czas t wskazują że poziom wielu grup wydatkoacutew obniżał się przy założeniu stałości dochodu rozporządzalne-go liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym i zajmowanym stanowisku pra-cy Dodajmy że przedstawione modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmien-ność wydatkoacutew a w przypadku żywności odzieży i obuwia użytkowania mieszkania wyposażenia mieszkania zdrowia kultury oraz rekreacji ndash nawet w ponad 90

Tabela 4 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na towary i usługi konsumpcyjne w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 2

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyrazwolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowisko nierobot

Czast

Żywność 0953 027430 -000002 001534 -006284 -000259Napoje alkoholowe 0719 005450 - -000337 -001582 -000038Odzież i obuwie 0548 004788 - 000079 001203 -Użytkowanie mieszk 0637 023301 - -000723 -002963 -Wyposażenie mieszk 0129 004854 - - 000547 -Zdrowie 0532 002762 - - 000778 000052Transport 0445 007993 - - 002721 000099Łączność - - - - - -Kultura i rekreacja 0694 005745 000001 - 002590 -Edukacja 0703 001858 -000001 - 001615 -Restauracje i hotele 0617 000144 000002 - - 000067Pozostałe wydatki 0137 008648 000002 - - - ndash nieudana proacuteba budowy modelu ndash wyraz wolny statystycznie nieistotny

Źroacutedło obliczenia własne

27ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wyniki zawarte w tabeli 4 wskazują przede wszystkim na istotność wpływu zatrudnienia na stanowisku nierobotniczym osoby odniesienia w go-spodarstwie domowym na zmienność struktury wydatkoacutew Po selekcji zmien-nych objaśniających metodą regresji krokowej zmienna ta znalazła miejsce w większości modeli Jej wpływ na udział wydatkoacutew ponoszonych na zakup żywności alkoholu i wyroboacutew tytoniowych oraz użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem jest ujemny natomiast wydatkoacutew na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania zdrowie transport kulturę i rekreację oraz edukację ndash dodatni przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Zmienna określająca stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia w gospodarstwach pracowniczych przejęła rolę dochodu rozporządzalnego bowiem między tymi zmiennymi za-chodzi istotny związek Ważna z punktu widzenia poziomu wydatkoacutew liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym nie znalazła miejsca w większości modeli Istotność zmian w czasie została potwierdzona w odniesieniu do udziału nastę-pujących grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem ujemna tendencja ndash dla udziału wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe dodatnia ndash dla udziału wydatkoacutew na zdrowie transport oraz restauracje i hotele

Kolejna proacuteba uszczegoacutełowienia modelu (2) w zakresie zmian zacho-dzących w strukturze wydatkoacutew w każdym roku badanego okresu (wariant 3) polega na zaproponowaniu zestawu zmiennych zero-jedynkowych w miejsce zmiennej czasowej (t = 1 2hellip15) Za podstawę odniesienia przyjęto rok 2000 Statystycznie istotne zmiany występujące w największej liczbie identyfi kowa-nych lat zostały potwierdzone w modelach opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem Wyniki oszacowa-nia parametroacutew tych modeli przedstawia tabela 5

Kształtowanie się udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem w latach 2000ndash2014 zostało wyjaśnione 954 (R2=0954) Zawarte w tabeli 5 wartości ocen parametroacutew potwierdzają istotność wpływu liczby osoacuteb w go-spodarstwie domowym dochodu rozporządzalnego i stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia na zmienną objaśnianą Kierunek ich oddziaływania jest zgodny z przedstawionym w poprzednim wariancie modelu W wariancie trze-cim dodatkową informację wnoszą wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących poszczegoacutelne lata Okazuje się że do 2000 roku (podstawy odniesienia) dołączyły lata 2002ndash2007 tworząc podzbioacuter lat podobnych Pozostałe lata roacuteżnią się od nich statystycznie istot-nie udziałem wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem przy czym udział ten jest wyższy od podstawy odniesienia jedynie w 2001 roku w pozostałych latach okresu 2008ndash2014 następowało istotne obniżenie udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem (ceteris paribus)

28 BARBARA PODOLEC

Tabela 5 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutelnienie Wydatki na żywność Wydatki na łącznośćOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 026104 000676 000000 004361 000087 000000Liczba osoacuteb 001548 000106 000000 -000065 000018 000052Dochoacuted rozporządz -000002 000001 000005 - - -Stanowisko nierob -006313 000272 000000 - - -2001 001250 000370 000089 - - -2002 - - - 000536 000142 0000222003 - - - 000604 000142 0000032004 - - - 000630 000142 0000012005 - - - 001250 000142 0000002006 - - - 001170 000142 0000002007 - - - 000940 000142 0000002008 -001620 000380 000003 000677 000142 0000002009 -002061 000387 000000 000462 000142 0001342010 -002101 000386 000000 - - -2011 -001966 000386 000000 - - -2012 -001796 000383 000000 - - -2013 -002024 000382 000000 001226 000142 000002014 -002400 000386 000000 001073 000142X R2=0954 F(11168)=31428

plt000000R2=0 556 F(11168)=19102

plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Inaczej przedstawia się dynamika udziału wydatkoacutew na łączność w wy-datkach ogoacutełem Zbioacuter zmiennych objaśniających w modelu utworzony został przede wszystkim ze zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących określo-ne lata Spośroacuted pozostałych cech tylko wielkość gospodarstwa domowego znalazła się w modelu W przypadku zmiennych zero-jedynkowych podstawę odniesienia utworzyły lata 2000ndash2001 oraz 2010ndash2012 Śledząc wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych identyfi kujących poszczegoacutelne lata można zauważyć że od 2002 roku udział wydatkoacutew na łączność nieprzerwanie rośnie do 2005 roku następnie dodatnie roacuteżnice mają tendencję malejącą aż do 2009 roku Kolejny statystycznie istotny wzrost udziału wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem w odniesieniu do podstawy wystąpił w 2013 oraz 2014 roku Otrzymane rezultaty wskazują że wydatki na ten segment doacutebr i usług kształtowały się przede wszystkim pod wpływem zmieniających się ofert rynkowych

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

18 BARBARA PODOLEC

)X(fY (1)

gdzie Y ndash oznacza wektor obserwacji dla zmiennej objaśnianej X ndash oznacza macierz obserwacji dla zmiennych objaśniających ε ndash oznacza wektor składnikoacutew losowychf ndash oznacza pewną nieznaną nam funkcję

W analizie kształtowania się wydatkoacutew prowadzonej na podstawie za-gregowanych danych liczbowych za podstawowy można uznać model liniowy o postaci

iikk2i21i10i xxxy (i = 1 n) (2)

gdzie yi ndash oznacza przeciętny miesięczny wydatek na określony rodzaj doacutebr i usług w złotych na osobę w i-tej grupie gospodarstw domowych (bądź jego udział w wydatkach ogoacutełem) xij ndash oznacza przeciętną wartość j-tej zmiennej objaśniającej w i-tej grupie gospodarstw domowychεαi ndash oznacza parametr stojący przy j-tej zmiennej objaśniającejεi ndash wartość składnika losowego w i-tej grupie gospodarstw domowych

Powszechne zastosowanie mają także modele nieliniowe (potęgowe i wy-kładnicze) ktoacutere przez odpowiednie transformacje sprowadzane są do postaci liniowych11

Zmiennymi objaśniającymi w powyższych modelach ogoacutelnie rzecz ujmu-jąc są cechy (ich wartości przeciętne) charakteryzujące i-tą grupę gospodarstw Szczegoacutelną rolę pełni tu zmienna określająca sytuację fi nansową i-tej grupy go-spodarstw (np przeciętny dochoacuted rozporządzalny12 w złotych na osobę w i-tej grupie gospodarstw) Może ona jako jedyna objaśniać kształtowanie określo-nych wydatkoacutew Analiza wydatkoacutew oparta na funkcji liniowej prowadzić może do określenia hierarchii potrzeb bowiem punkt przecięcia krzywych Engla z osią wydatkoacutew stanowi kryterium uporządkowania doacutebr według stopnia pilności po-trzeb Jeżeli błędy ocen szacowanych parametroacutew liniowych modeli wydatkoacutew uniemożliwiają zastosowanie tej metody woacutewczas pomocne mogą okazać się wspoacutełczynniki elastyczności dochodowej potęgowego modelu wydatkoacutew13 W przypadku danych w postaci szeregoacutew czasowych lub przekrojowo-czaso-

11 Por B Podolec Wybrane aspekty analizy warunkoacutew życia ludności w Polsce Metody ilościowe w badaniach empirycznych Ofi cyna Wydawnicza AFM Krakoacutew 2014

12 Dochoacuted rozporządzalny jest to suma bieżących dochodoacutew gospodarstwa domowego z poszcze-goacutelnych źroacutedeł pomniejszona o zaliczki na podatek dochodowy od osoacuteb fi zycznych płacone przez płatnika w imieniu podatnika (np od dochodoacutew z pracy najemnej) o podatki od dochodoacutew i własności płacone przez pracujących na własny rachunek oraz o składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne

13 B Podolec Zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowychhellip op cit s 125ndash126

19ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

wych do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających można wprowadzić zmienne czasowe (w tym także jako zmienne zero-jedynkowe) W badaniach dynamiki zjawisk jedyną zmienną objaśnianą może być czas Głoacutewną przesłan-ką decydującą o wyborze zmiennych objaśniających powinna być ich wartość merytoryczna odnosząca się do celu badania Należy przy tym pamiętać o speł-nieniu przez nie kryterioacutew formalno-statystycznych Spośroacuted wielu metod do-boru (selekcji) zmiennych objaśniających w modelu regresyjnym powszechnie stosowana jest procedura tzw regresji krokowej Jej nagminność wynika przede wszystkim z dostępności w większości pakietoacutew statystycznych (wyposażona w tę metodę jest min Statistica)

W niniejszym opracowaniu oproacutecz modeli liniowych potęgowych i wy-kładniczych zaproponowano także model o postaci

110 i

ii d

y ln

(3)

w ktoacuterym przyjęto oznaczenia jak we wzorze (2) zaśdi ndash oznacza odpowiednio dochoacuted rozporządzalny

Zastosowanie powyższego modelu pozwala na podjęcie proacuteby oceny po-ziomu nasycenia dla podstawowych agregatoacutew doacutebr i usług w gospodarstwach pracowniczych oraz sprawdzenia czy poziom ten jest stały w czasie bądź w ja-kim zmienia się kierunku Jeżeli popyt na dane dobro (bądź agregat doacutebr) jest mierzony wysokością wydatkoacutew woacutewczas o poziomie nasycenia można moacutewić w przypadku stałych cen i nieograniczonym wzroście dochodoacutew14 Zauważmy że jeśli dochoacuted wzrasta nieograniczenie woacutewczas wydatki na dany agregat doacutebr i usług będą dążyły do eα0 ktoacutery można przyjąć za przybliżony poziom nasycenia

Rezultaty empiryczne

Zgodnie z najnowszą publikacją GUS prezentującą wyniki badania budżetoacutew gospodarstw domowych w Polsce15 przeciętny miesięczny dochoacuted rozporządza-ny na 1 osobę w 2014 roku wynosił 134044 zł natomiast przeciętne wydatki ogoacutełem kształtowały się na poziomie 107874 zł Trzeba podkreślić że ich zroacuteż-nicowanie jest duże i zależy od wielu czynnikoacutew w tym cech demografi cznych oraz społeczno-ekonomicznych gospodarstwa domowego Należą do nich min wielkość gospodarstwa domowego poziom wykształcenia osoby odniesienia przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej (głoacutewne źroacutedło utrzymania) a także miejsce zamieszkania

14 Ibidem s 182ndash18415 Por Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015 s 100

20 BARBARA PODOLEC

Obserwując kształtowanie się przeciętnego dochodu rozporządzalnego przypadającego na osobę w 2014 roku w zależności od liczby osoacuteb w gospodar-stwie domowym można zauważyć że w 1-osobowych gospodarstwach wynosił on 197469 zł 4-osobowych ndash 121037 zł oraz 81400 zł w gospodarstwach 6 i więcej osobowych Z kolei jeżeli osoba odniesienia posiadała wykształcenie wyższe ndash przeciętny dochoacuted rozporządzalny w takich gospodarstwach wynosił woacutewczas 203222 zł w przypadku wykształcenia policealnego ndash 133250 zł zasadniczego zawodowego ndash 105452 zł oraz 94099 zł ndash co najwyżej gimna-zjalnego Spośroacuted grup społeczno-ekonomicznych najwyższy przeciętny dochoacuted rozporządzalny w wysokości 163164 zł przypadał na osobę w gospodarstwach pracujących na własny rachunek najniższy ndash 107244 zł w gospodarstwach rencistoacutew O zroacuteżnicowaniu gospodarstw pracownikoacutew świadczy fakt że prze-ciętny dochoacuted rozporządzalny w tej grupie społeczno-ekonomicznej wynosił 134044 zł ale jeśli osoba odniesienia pracowała na stanowisku robotniczym woacutewczas przeciętny poziom dochodu rozporządzalnego w takim podzbiorze wynosił 103828 zł a jeśli na stanowisku nierobotniczym ndash 173383 zł Biorąc pod uwagę zmienność terytorialną najwyższy poziom przeciętnych dochodoacutew osiągają gospodarstwa domowe w wojewoacutedztwie mazowieckim (170362 złoso-bę) najniższy zaś w wojewoacutedztwie podkarpackim (105302 złosobę) Podobne zroacuteżnicowanie dotyczy kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych ich poziomu oraz struktury

Grupowanie wojewoacutedztw za względu na strukturę wydatkoacutew w 2014 roku przeprowadzono metodą Warda Na rys 1 zaprezentowano diagram połączeń na podstawie ktoacuterego dokonać można grupowania wojewoacutedztw w podzbiory we-wnętrznie podobne pod względem struktury wydatkoacutew Zależnie od przyjętego stopnia podobieństwa (odległości wiązań) zbioacuter wojewoacutedztw może rozpaść się na większą lub mniejszą liczbę podzbioroacutew W przypadku dokonania cięcia na wysokości wiązania roacutewnego 006 widzimy że tworzą się cztery podzbiory wo-jewoacutedztw

1) mazowieckie2) zachodniopomorskie opolskie łoacutedzkie podkarpackie lubelskie3) świętokrzyskie podlaskie4) warmińsko-mazurskie małopolskie wielkopolskie kujawsko-pomorskie

śląskie lubuskie pomorskie dolnośląskieZakładając wyższy stopień podobieństwa struktury wydatkoacutew (odległość

wiązań 0045) otrzymujemy sześć podzbioroacutew Z podzbioru drugiego wyodręb-niają się wojewoacutedztwa podkarpackie i lubelskie ndash tworząc oddzielny podzbioacuter zaś z podzbioru czwartego wojewoacutedztwa śląskie lubuskie pomorskie dolno-śląskie charakteryzujące się większym podobieństwem struktury wydatkoacutew od pozostałych wojewoacutedztw dzielonego podzbioru

21ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 002 004 006 008 010 012 014Odleg o wi z

MazowieckieZachodnopomorskie

Opolskieoacutedzkie

PodkarpackieLubelskie

wi tokrzyskiePodlaskie

Warmi sko-mazurskieMaopolskie

WielkopolskieKujawsko-pomorskie

l skieLubuskie

PomorskieDolno l skie

Rys 1 Diagram połączeń Warda ndash podzbiory wojewoacutedztw według struktury wydatkoacutew w 2014 roku

Przystępując do badania struktury wydatkoacutew gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 na wstępie przedstawiono dynamikę dochodu rozporzą-dzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w cenach poroacutewnywalnych z 2000 roku (rys 2) Wykres przedstawia wzrost realnego poziomu obu zmiennych przy czym tempo wzrostu przeciętnego dochodu rozporządzalnego jest wyższe Z roku na rok po-większała się wolna kwota dochodu rozporządzalnego ktoacutera mogła dawać pewną swobodę wyboru potrzeb konsumpcyjnych i kolejności ich zaspokajania Kwota ta mogła także być przeznaczana na inne niekonsumpcyjne cele Udział wydat-koacutew ogoacutełem w dochodzie rozporządzalnym obniżał się z roku na rok w 2000 roku wynosił 982 w 2005 ndash 906 w 2010 ndash 831 a w roku 2014 ndash 805

W tabeli 1 zawarto oceny parametroacutew wykładniczych modeli trendu dla realnego poziomu dochodu rozporządzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w latach 2000ndash2014 Istotność ocen wspoacutełczynnikoacutew kierunkowych trendu (potwierdzona przy praktycznie dowolnie niskim poziomie istotności) wskazuje na systematyczny wzrost poziomu obu zmiennych Z roku na rok realny poziom dochodu rozporzą-dzalnego wzrastał przeciętnie o 37716 natomiast wydatkoacutew ogoacutełem o 229

16 (e0037-1)100=377

22 BARBARA PODOLEC

Liniowy wiele zmiennychwydatki_GD_2000_2014 54v15c

doch rozp real wyd ogoacute real2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014

550

600

650

700

750

800

850

900

950

1000

Rys 2 Dochoacuted rozporządzalny oraz wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w złosobę w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Tabela 1 Wartości ocen parametroacutew modeli wykładniczych opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

WyszczegoacutelnienieDochoacuted rozporządzalny Wydatki ogoacutełem

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 633778 002556 000000 632675 002289 000000Czas t 003700 000281 000000 002268 000252 000000X R2=0931 F(113)=17311 plt000000 R2=0 862 F(110)=81199 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Poszukując odpowiedzi na pytanie jak w badanym okresie kształtowa-ła się struktura wydatkoacutew gospodarstw domowych i jakie nastąpiły zmiany na wstępie obliczono wartość wskaźnika podobieństwa struktur dla lat 2000 i 2014 ktoacutery wynosi d2000 2014 =0901 Oznacza to że przesunięcie poroacutewnywanych struktur stanowi prawie 10 w takim stopniu struktura wydatkoacutew w 2014 roku nie pokrywa się ze strukturą z 2000 roku Największe przesunięcia dotyczyły udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem ktoacutery w badanym okresie

23ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

zmniejszył się z 308 w 2000 roku do 244 w 2014 roku oraz udziału wydat-koacutew na użytkowanie mieszkania ktoacutery odpowiednio wzroacutesł z 179 do 201 Statystyczna istotność zmian w czasie została potwierdzona liniowym modelem trendu dla tych składnikoacutew struktury a także dla malejącego udziału wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe wzrostu dla wydatkoacutew na zdrowie oraz wydat-koacutew na hotele i restauracje

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 005 010 015 020Odleg o wi z

201420132012201120102009200820072006200520042003200220012000

Rys 3 Diagram połączeń Warda ndash podokresy o podobnej strukturze wydatkoacutew gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000ndash2014

Proacutebę wyodrębnienia podokresoacutew charakteryzujących się wewnętrznym

podobieństwem struktury wydatkoacutew w latach 2000ndash2014 przeprowadzono me-todą Warda (rys 3) W diagramie wyroacuteżnić można dwa zasadnicze podokresy 2000ndash2006 oraz 2007ndash2014 Z przebiegu połączeń wynika że w badanym okre-sie zmiany zachodziły w sposoacuteb systematyczny bowiem kolejność następujących po sobie lat nie została zaburzona a największe podobieństwo wykazują lata sąsiadujące Zgłębiając dalsze podobieństwo podokresoacutew można zauważyć wy-odrębnienie kolejnych faz 2003ndash2006 w pierwszym podzbiorze oraz 2009ndash2012 w drugim Najbardziej podobne są lata 2003 i 2004 oraz 2011ndash2012 dla ktoacuterych obliczone wartości wskaźnika podobieństwa struktur wynoszą d2003 2004=0990 oraz d2011 2012=0992 wskazując na prawie idealne podobieństwo

24 BARBARA PODOLEC

W kolejnym badaniu przechodząc do niższego stopnia agregacji danych tym samym wyższego stopnia informacji szczegoacutełowej utworzono najbardziej liczny (n=180) zbioacuter zawierający cechy gospodarstw domowych pracownikoacutew w przekroju lat 2000ndash2014 z uwzględnieniem stanowiska zatrudnienia osoby od-niesienia (robotniczego i nierobotniczego) oraz wielkości gospodarstwa domowe-go (1 2 hellip 6 i więcej osobowe) Dane te umożliwiły zrealizowanie kilku celoacutew badawczych W pierwszej kolejności za celowe uznano określenie prawidłowości w kształtowaniu się dochodowej oraz wydatkowej strony budżetoacutew gospodarstw domowych osoacuteb pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 z wykorzystaniem modelu (2) Zweryfi kowano istotność wpływu wielkości gospodarstwa domowego sta-nowiska zatrudnienia osoby odniesienia oraz zmian zachodzących w czasie na poziom dochodu rozporządzalnego a także wydatkoacutew ogoacutełem Doboacuter zmiennych objaśniających przeprowadzono metodą regresji krokowej zaś do oszacowania parametroacutew strukturalnych modelu posłużono się MNK Otrzymane wyniki przed-stawiono w tabeli 2 Podobne badanie przeprowadzono dla poszczegoacutelnych grup wydatkoacutew gospodarstw domowych w dwoacutech wariantach przy czym do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających włączono jeszcze dochoacuted rozporządzal-ny W pierwszym wariancie zmienną objaśnianą były realne wydatki na określony rodzaj towaroacutew i usług konsumpcyjnych w złotychosobę w drugim ndash udział wy-roacuteżnionych grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Syntetyczne zestawienie wyni-koacutew przedstawiono w tabelach 3 (wariant 1) oraz 4 (wariant 2)

Tabela 2 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd

standardowy t(176) Poziom p

Dochoacuted rozporządzalnyWyraz wolny 120863 43153 28008 00000Liczba osoacuteb -07558 00303 -19323 7747 -24944 00000Stanowisko nierobotnicze 04554 00303 42307 28148 15030 00000Czas (t) 02216 00303 2382 3257 7312 00000R=0916 R2=0838 F=30442 (plt00000)Wydatki ogoacutełemWyraz wolny 119277 38720 30804 00000Liczba osoacuteb -07938 00307 -17994 6951 -25887 00000Stanowisko nierobotnicze 04301 00307 35427 25257 14027 00000Czas (t) 01022 00307 974 2923 3332 00011R=0913 R2=0834 F=29588 (plt00000)

Źroacutedło obliczenia własne

25ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Z tabeli 2 wynika że zaproponowane zmienne objaśniające wpływają statystycznie istotnie na poziom dochodu rozporządzalnego oraz wydatkoacutew go-spodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 Największy wpływ na wyjaśnienie zmienności obu zmiennych objaśnianych ma liczba osoacuteb w go-spodarstwie domowym (najwyższa bezwzględna wartość wspoacutełczynnika Alfa) Jeżeli gospodarstwo domowe powiększa się o 1 osobę woacutewczas poziom prze-ciętnego dochodu rozporządzalnego na osobę obniża się o 19323 zł przy zało-żeniu stałości pozostałych zmiennych W przypadku wydatkoacutew ogoacutełem ndash odpo-wiednio o 17994 zł W dalszej kolejności na kształtowanie ich poziomu wpływa stanowisko osoby odniesienia W gospodarstwach domowych pracownikoacutew za-trudnionych na stanowisku nierobotniczym przeciętny dochoacuted rozporządzalny przypadający na osobę jest wyższy o 42307 zł w poroacutewnaniu z gospodarstwami w ktoacuterych osoba odniesienia jest zatrudniona na stanowisku robotniczym zakła-dając że gospodarstwa nie roacuteżnią się wielkością Potwierdzony został istotny wzrost realnego poziomu dochodoacutew oraz wydatkoacutew odpowiednio rocznie prze-ciętnie o 2382 zł oraz 974 zł (ceteris paribus) Modele te wyjaśniają ponad 83 (R2) zmienności każdej ze zmiennych objaśnianych

Tabela 3 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realne wydatki na towary i usługi konsumpcyjne gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 1

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyraz wolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowiskonierobot

Czast

Żywność 0954 193574 0061 -15279 - -0920Napoje alkoholowe 0789 36859 0014 -5489 -8903 -Odzież i obuwie 0951 -13022 0063 2204 4815 -1065Użytkowanie mieszk 0941 45180 0181 -6056 -31566 -2130Wyposażenie mieszk 0906 5105 0049 - - -1075Zdrowie 0950 -3459 0033 - 5388 -Transport 0848 -17414 0102 - 16823 -Łączność 0889 12288 0038 -1511 - -0457Kultura i rekreacja 0942 -40909 0106 4992 8133 -1688Edukacja 0707 5328 0004 - 11437 -0313Restauracje i hotele 0848 -22004 0055 - -6836 -Pozostałe wydatki 0871 -12285 0123 - - 0388Źroacutedło obliczenia własne

Istotność parametroacutew stojących przy zmiennych objaśniających w mode-lach wydatkoacutew (tabela 3) została potwierdzona testem t-Studenta na poziomie istotności bliskim zera (znacznie niższym od wartości standardowej α=005) Ze względu na skorelowanie ze sobą proponowanych zmiennych objaśniają-

26 BARBARA PODOLEC

cych po selekcji nie wszystkie dostały się do modelu Ich rolę w wyjaśnieniu zmienności przejęły inne np dochoacuted rozporządzalny ktoacutery we wszystkich mo-delach wyjaśnia zmienność wydatkoacutew Poroacutewnując wartości ocen parametru stojącego przy tej zmiennej w poszczegoacutelnych roacutewnaniach można określić sposoacuteb rozdysponowania przyrostu dochodu rozporządzalnego w gospodar-stwach pracownikoacutew (ceteris paribus) Dla przykładu przy wzroście dochodu o 100 zł wydatki na użytkowanie mieszkania wzrastały w badanym okresie średnio o 1810 zł następnie o ponad 10 zł wydatki na transport oraz kulturę i rekreację podczas gdy na żywność przeznaczono tylko 610 zł Zauważmy że gospodarstwa pracownikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym przeznaczały więcej na transport o 1682 zł na edukację o 1144 zł natomiast mniej (o 3157 zł) na użytkowanie mieszkania a także o 890 zł na alkohol i wyroby tytoniowe ndash od gospodarstw robotniczych (ceteris paribus) Warto-ści ocen parametru stojącego przy zmiennej czas t wskazują że poziom wielu grup wydatkoacutew obniżał się przy założeniu stałości dochodu rozporządzalne-go liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym i zajmowanym stanowisku pra-cy Dodajmy że przedstawione modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmien-ność wydatkoacutew a w przypadku żywności odzieży i obuwia użytkowania mieszkania wyposażenia mieszkania zdrowia kultury oraz rekreacji ndash nawet w ponad 90

Tabela 4 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na towary i usługi konsumpcyjne w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 2

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyrazwolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowisko nierobot

Czast

Żywność 0953 027430 -000002 001534 -006284 -000259Napoje alkoholowe 0719 005450 - -000337 -001582 -000038Odzież i obuwie 0548 004788 - 000079 001203 -Użytkowanie mieszk 0637 023301 - -000723 -002963 -Wyposażenie mieszk 0129 004854 - - 000547 -Zdrowie 0532 002762 - - 000778 000052Transport 0445 007993 - - 002721 000099Łączność - - - - - -Kultura i rekreacja 0694 005745 000001 - 002590 -Edukacja 0703 001858 -000001 - 001615 -Restauracje i hotele 0617 000144 000002 - - 000067Pozostałe wydatki 0137 008648 000002 - - - ndash nieudana proacuteba budowy modelu ndash wyraz wolny statystycznie nieistotny

Źroacutedło obliczenia własne

27ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wyniki zawarte w tabeli 4 wskazują przede wszystkim na istotność wpływu zatrudnienia na stanowisku nierobotniczym osoby odniesienia w go-spodarstwie domowym na zmienność struktury wydatkoacutew Po selekcji zmien-nych objaśniających metodą regresji krokowej zmienna ta znalazła miejsce w większości modeli Jej wpływ na udział wydatkoacutew ponoszonych na zakup żywności alkoholu i wyroboacutew tytoniowych oraz użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem jest ujemny natomiast wydatkoacutew na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania zdrowie transport kulturę i rekreację oraz edukację ndash dodatni przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Zmienna określająca stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia w gospodarstwach pracowniczych przejęła rolę dochodu rozporządzalnego bowiem między tymi zmiennymi za-chodzi istotny związek Ważna z punktu widzenia poziomu wydatkoacutew liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym nie znalazła miejsca w większości modeli Istotność zmian w czasie została potwierdzona w odniesieniu do udziału nastę-pujących grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem ujemna tendencja ndash dla udziału wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe dodatnia ndash dla udziału wydatkoacutew na zdrowie transport oraz restauracje i hotele

Kolejna proacuteba uszczegoacutełowienia modelu (2) w zakresie zmian zacho-dzących w strukturze wydatkoacutew w każdym roku badanego okresu (wariant 3) polega na zaproponowaniu zestawu zmiennych zero-jedynkowych w miejsce zmiennej czasowej (t = 1 2hellip15) Za podstawę odniesienia przyjęto rok 2000 Statystycznie istotne zmiany występujące w największej liczbie identyfi kowa-nych lat zostały potwierdzone w modelach opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem Wyniki oszacowa-nia parametroacutew tych modeli przedstawia tabela 5

Kształtowanie się udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem w latach 2000ndash2014 zostało wyjaśnione 954 (R2=0954) Zawarte w tabeli 5 wartości ocen parametroacutew potwierdzają istotność wpływu liczby osoacuteb w go-spodarstwie domowym dochodu rozporządzalnego i stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia na zmienną objaśnianą Kierunek ich oddziaływania jest zgodny z przedstawionym w poprzednim wariancie modelu W wariancie trze-cim dodatkową informację wnoszą wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących poszczegoacutelne lata Okazuje się że do 2000 roku (podstawy odniesienia) dołączyły lata 2002ndash2007 tworząc podzbioacuter lat podobnych Pozostałe lata roacuteżnią się od nich statystycznie istot-nie udziałem wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem przy czym udział ten jest wyższy od podstawy odniesienia jedynie w 2001 roku w pozostałych latach okresu 2008ndash2014 następowało istotne obniżenie udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem (ceteris paribus)

28 BARBARA PODOLEC

Tabela 5 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutelnienie Wydatki na żywność Wydatki na łącznośćOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 026104 000676 000000 004361 000087 000000Liczba osoacuteb 001548 000106 000000 -000065 000018 000052Dochoacuted rozporządz -000002 000001 000005 - - -Stanowisko nierob -006313 000272 000000 - - -2001 001250 000370 000089 - - -2002 - - - 000536 000142 0000222003 - - - 000604 000142 0000032004 - - - 000630 000142 0000012005 - - - 001250 000142 0000002006 - - - 001170 000142 0000002007 - - - 000940 000142 0000002008 -001620 000380 000003 000677 000142 0000002009 -002061 000387 000000 000462 000142 0001342010 -002101 000386 000000 - - -2011 -001966 000386 000000 - - -2012 -001796 000383 000000 - - -2013 -002024 000382 000000 001226 000142 000002014 -002400 000386 000000 001073 000142X R2=0954 F(11168)=31428

plt000000R2=0 556 F(11168)=19102

plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Inaczej przedstawia się dynamika udziału wydatkoacutew na łączność w wy-datkach ogoacutełem Zbioacuter zmiennych objaśniających w modelu utworzony został przede wszystkim ze zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących określo-ne lata Spośroacuted pozostałych cech tylko wielkość gospodarstwa domowego znalazła się w modelu W przypadku zmiennych zero-jedynkowych podstawę odniesienia utworzyły lata 2000ndash2001 oraz 2010ndash2012 Śledząc wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych identyfi kujących poszczegoacutelne lata można zauważyć że od 2002 roku udział wydatkoacutew na łączność nieprzerwanie rośnie do 2005 roku następnie dodatnie roacuteżnice mają tendencję malejącą aż do 2009 roku Kolejny statystycznie istotny wzrost udziału wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem w odniesieniu do podstawy wystąpił w 2013 oraz 2014 roku Otrzymane rezultaty wskazują że wydatki na ten segment doacutebr i usług kształtowały się przede wszystkim pod wpływem zmieniających się ofert rynkowych

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

19ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

wych do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających można wprowadzić zmienne czasowe (w tym także jako zmienne zero-jedynkowe) W badaniach dynamiki zjawisk jedyną zmienną objaśnianą może być czas Głoacutewną przesłan-ką decydującą o wyborze zmiennych objaśniających powinna być ich wartość merytoryczna odnosząca się do celu badania Należy przy tym pamiętać o speł-nieniu przez nie kryterioacutew formalno-statystycznych Spośroacuted wielu metod do-boru (selekcji) zmiennych objaśniających w modelu regresyjnym powszechnie stosowana jest procedura tzw regresji krokowej Jej nagminność wynika przede wszystkim z dostępności w większości pakietoacutew statystycznych (wyposażona w tę metodę jest min Statistica)

W niniejszym opracowaniu oproacutecz modeli liniowych potęgowych i wy-kładniczych zaproponowano także model o postaci

110 i

ii d

y ln

(3)

w ktoacuterym przyjęto oznaczenia jak we wzorze (2) zaśdi ndash oznacza odpowiednio dochoacuted rozporządzalny

Zastosowanie powyższego modelu pozwala na podjęcie proacuteby oceny po-ziomu nasycenia dla podstawowych agregatoacutew doacutebr i usług w gospodarstwach pracowniczych oraz sprawdzenia czy poziom ten jest stały w czasie bądź w ja-kim zmienia się kierunku Jeżeli popyt na dane dobro (bądź agregat doacutebr) jest mierzony wysokością wydatkoacutew woacutewczas o poziomie nasycenia można moacutewić w przypadku stałych cen i nieograniczonym wzroście dochodoacutew14 Zauważmy że jeśli dochoacuted wzrasta nieograniczenie woacutewczas wydatki na dany agregat doacutebr i usług będą dążyły do eα0 ktoacutery można przyjąć za przybliżony poziom nasycenia

Rezultaty empiryczne

Zgodnie z najnowszą publikacją GUS prezentującą wyniki badania budżetoacutew gospodarstw domowych w Polsce15 przeciętny miesięczny dochoacuted rozporządza-ny na 1 osobę w 2014 roku wynosił 134044 zł natomiast przeciętne wydatki ogoacutełem kształtowały się na poziomie 107874 zł Trzeba podkreślić że ich zroacuteż-nicowanie jest duże i zależy od wielu czynnikoacutew w tym cech demografi cznych oraz społeczno-ekonomicznych gospodarstwa domowego Należą do nich min wielkość gospodarstwa domowego poziom wykształcenia osoby odniesienia przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej (głoacutewne źroacutedło utrzymania) a także miejsce zamieszkania

14 Ibidem s 182ndash18415 Por Budżety gospodarstw domowych w 2014 r GUS Warszawa 2015 s 100

20 BARBARA PODOLEC

Obserwując kształtowanie się przeciętnego dochodu rozporządzalnego przypadającego na osobę w 2014 roku w zależności od liczby osoacuteb w gospodar-stwie domowym można zauważyć że w 1-osobowych gospodarstwach wynosił on 197469 zł 4-osobowych ndash 121037 zł oraz 81400 zł w gospodarstwach 6 i więcej osobowych Z kolei jeżeli osoba odniesienia posiadała wykształcenie wyższe ndash przeciętny dochoacuted rozporządzalny w takich gospodarstwach wynosił woacutewczas 203222 zł w przypadku wykształcenia policealnego ndash 133250 zł zasadniczego zawodowego ndash 105452 zł oraz 94099 zł ndash co najwyżej gimna-zjalnego Spośroacuted grup społeczno-ekonomicznych najwyższy przeciętny dochoacuted rozporządzalny w wysokości 163164 zł przypadał na osobę w gospodarstwach pracujących na własny rachunek najniższy ndash 107244 zł w gospodarstwach rencistoacutew O zroacuteżnicowaniu gospodarstw pracownikoacutew świadczy fakt że prze-ciętny dochoacuted rozporządzalny w tej grupie społeczno-ekonomicznej wynosił 134044 zł ale jeśli osoba odniesienia pracowała na stanowisku robotniczym woacutewczas przeciętny poziom dochodu rozporządzalnego w takim podzbiorze wynosił 103828 zł a jeśli na stanowisku nierobotniczym ndash 173383 zł Biorąc pod uwagę zmienność terytorialną najwyższy poziom przeciętnych dochodoacutew osiągają gospodarstwa domowe w wojewoacutedztwie mazowieckim (170362 złoso-bę) najniższy zaś w wojewoacutedztwie podkarpackim (105302 złosobę) Podobne zroacuteżnicowanie dotyczy kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych ich poziomu oraz struktury

Grupowanie wojewoacutedztw za względu na strukturę wydatkoacutew w 2014 roku przeprowadzono metodą Warda Na rys 1 zaprezentowano diagram połączeń na podstawie ktoacuterego dokonać można grupowania wojewoacutedztw w podzbiory we-wnętrznie podobne pod względem struktury wydatkoacutew Zależnie od przyjętego stopnia podobieństwa (odległości wiązań) zbioacuter wojewoacutedztw może rozpaść się na większą lub mniejszą liczbę podzbioroacutew W przypadku dokonania cięcia na wysokości wiązania roacutewnego 006 widzimy że tworzą się cztery podzbiory wo-jewoacutedztw

1) mazowieckie2) zachodniopomorskie opolskie łoacutedzkie podkarpackie lubelskie3) świętokrzyskie podlaskie4) warmińsko-mazurskie małopolskie wielkopolskie kujawsko-pomorskie

śląskie lubuskie pomorskie dolnośląskieZakładając wyższy stopień podobieństwa struktury wydatkoacutew (odległość

wiązań 0045) otrzymujemy sześć podzbioroacutew Z podzbioru drugiego wyodręb-niają się wojewoacutedztwa podkarpackie i lubelskie ndash tworząc oddzielny podzbioacuter zaś z podzbioru czwartego wojewoacutedztwa śląskie lubuskie pomorskie dolno-śląskie charakteryzujące się większym podobieństwem struktury wydatkoacutew od pozostałych wojewoacutedztw dzielonego podzbioru

21ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 002 004 006 008 010 012 014Odleg o wi z

MazowieckieZachodnopomorskie

Opolskieoacutedzkie

PodkarpackieLubelskie

wi tokrzyskiePodlaskie

Warmi sko-mazurskieMaopolskie

WielkopolskieKujawsko-pomorskie

l skieLubuskie

PomorskieDolno l skie

Rys 1 Diagram połączeń Warda ndash podzbiory wojewoacutedztw według struktury wydatkoacutew w 2014 roku

Przystępując do badania struktury wydatkoacutew gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 na wstępie przedstawiono dynamikę dochodu rozporzą-dzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w cenach poroacutewnywalnych z 2000 roku (rys 2) Wykres przedstawia wzrost realnego poziomu obu zmiennych przy czym tempo wzrostu przeciętnego dochodu rozporządzalnego jest wyższe Z roku na rok po-większała się wolna kwota dochodu rozporządzalnego ktoacutera mogła dawać pewną swobodę wyboru potrzeb konsumpcyjnych i kolejności ich zaspokajania Kwota ta mogła także być przeznaczana na inne niekonsumpcyjne cele Udział wydat-koacutew ogoacutełem w dochodzie rozporządzalnym obniżał się z roku na rok w 2000 roku wynosił 982 w 2005 ndash 906 w 2010 ndash 831 a w roku 2014 ndash 805

W tabeli 1 zawarto oceny parametroacutew wykładniczych modeli trendu dla realnego poziomu dochodu rozporządzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w latach 2000ndash2014 Istotność ocen wspoacutełczynnikoacutew kierunkowych trendu (potwierdzona przy praktycznie dowolnie niskim poziomie istotności) wskazuje na systematyczny wzrost poziomu obu zmiennych Z roku na rok realny poziom dochodu rozporzą-dzalnego wzrastał przeciętnie o 37716 natomiast wydatkoacutew ogoacutełem o 229

16 (e0037-1)100=377

22 BARBARA PODOLEC

Liniowy wiele zmiennychwydatki_GD_2000_2014 54v15c

doch rozp real wyd ogoacute real2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014

550

600

650

700

750

800

850

900

950

1000

Rys 2 Dochoacuted rozporządzalny oraz wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w złosobę w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Tabela 1 Wartości ocen parametroacutew modeli wykładniczych opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

WyszczegoacutelnienieDochoacuted rozporządzalny Wydatki ogoacutełem

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 633778 002556 000000 632675 002289 000000Czas t 003700 000281 000000 002268 000252 000000X R2=0931 F(113)=17311 plt000000 R2=0 862 F(110)=81199 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Poszukując odpowiedzi na pytanie jak w badanym okresie kształtowa-ła się struktura wydatkoacutew gospodarstw domowych i jakie nastąpiły zmiany na wstępie obliczono wartość wskaźnika podobieństwa struktur dla lat 2000 i 2014 ktoacutery wynosi d2000 2014 =0901 Oznacza to że przesunięcie poroacutewnywanych struktur stanowi prawie 10 w takim stopniu struktura wydatkoacutew w 2014 roku nie pokrywa się ze strukturą z 2000 roku Największe przesunięcia dotyczyły udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem ktoacutery w badanym okresie

23ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

zmniejszył się z 308 w 2000 roku do 244 w 2014 roku oraz udziału wydat-koacutew na użytkowanie mieszkania ktoacutery odpowiednio wzroacutesł z 179 do 201 Statystyczna istotność zmian w czasie została potwierdzona liniowym modelem trendu dla tych składnikoacutew struktury a także dla malejącego udziału wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe wzrostu dla wydatkoacutew na zdrowie oraz wydat-koacutew na hotele i restauracje

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 005 010 015 020Odleg o wi z

201420132012201120102009200820072006200520042003200220012000

Rys 3 Diagram połączeń Warda ndash podokresy o podobnej strukturze wydatkoacutew gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000ndash2014

Proacutebę wyodrębnienia podokresoacutew charakteryzujących się wewnętrznym

podobieństwem struktury wydatkoacutew w latach 2000ndash2014 przeprowadzono me-todą Warda (rys 3) W diagramie wyroacuteżnić można dwa zasadnicze podokresy 2000ndash2006 oraz 2007ndash2014 Z przebiegu połączeń wynika że w badanym okre-sie zmiany zachodziły w sposoacuteb systematyczny bowiem kolejność następujących po sobie lat nie została zaburzona a największe podobieństwo wykazują lata sąsiadujące Zgłębiając dalsze podobieństwo podokresoacutew można zauważyć wy-odrębnienie kolejnych faz 2003ndash2006 w pierwszym podzbiorze oraz 2009ndash2012 w drugim Najbardziej podobne są lata 2003 i 2004 oraz 2011ndash2012 dla ktoacuterych obliczone wartości wskaźnika podobieństwa struktur wynoszą d2003 2004=0990 oraz d2011 2012=0992 wskazując na prawie idealne podobieństwo

24 BARBARA PODOLEC

W kolejnym badaniu przechodząc do niższego stopnia agregacji danych tym samym wyższego stopnia informacji szczegoacutełowej utworzono najbardziej liczny (n=180) zbioacuter zawierający cechy gospodarstw domowych pracownikoacutew w przekroju lat 2000ndash2014 z uwzględnieniem stanowiska zatrudnienia osoby od-niesienia (robotniczego i nierobotniczego) oraz wielkości gospodarstwa domowe-go (1 2 hellip 6 i więcej osobowe) Dane te umożliwiły zrealizowanie kilku celoacutew badawczych W pierwszej kolejności za celowe uznano określenie prawidłowości w kształtowaniu się dochodowej oraz wydatkowej strony budżetoacutew gospodarstw domowych osoacuteb pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 z wykorzystaniem modelu (2) Zweryfi kowano istotność wpływu wielkości gospodarstwa domowego sta-nowiska zatrudnienia osoby odniesienia oraz zmian zachodzących w czasie na poziom dochodu rozporządzalnego a także wydatkoacutew ogoacutełem Doboacuter zmiennych objaśniających przeprowadzono metodą regresji krokowej zaś do oszacowania parametroacutew strukturalnych modelu posłużono się MNK Otrzymane wyniki przed-stawiono w tabeli 2 Podobne badanie przeprowadzono dla poszczegoacutelnych grup wydatkoacutew gospodarstw domowych w dwoacutech wariantach przy czym do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających włączono jeszcze dochoacuted rozporządzal-ny W pierwszym wariancie zmienną objaśnianą były realne wydatki na określony rodzaj towaroacutew i usług konsumpcyjnych w złotychosobę w drugim ndash udział wy-roacuteżnionych grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Syntetyczne zestawienie wyni-koacutew przedstawiono w tabelach 3 (wariant 1) oraz 4 (wariant 2)

Tabela 2 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd

standardowy t(176) Poziom p

Dochoacuted rozporządzalnyWyraz wolny 120863 43153 28008 00000Liczba osoacuteb -07558 00303 -19323 7747 -24944 00000Stanowisko nierobotnicze 04554 00303 42307 28148 15030 00000Czas (t) 02216 00303 2382 3257 7312 00000R=0916 R2=0838 F=30442 (plt00000)Wydatki ogoacutełemWyraz wolny 119277 38720 30804 00000Liczba osoacuteb -07938 00307 -17994 6951 -25887 00000Stanowisko nierobotnicze 04301 00307 35427 25257 14027 00000Czas (t) 01022 00307 974 2923 3332 00011R=0913 R2=0834 F=29588 (plt00000)

Źroacutedło obliczenia własne

25ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Z tabeli 2 wynika że zaproponowane zmienne objaśniające wpływają statystycznie istotnie na poziom dochodu rozporządzalnego oraz wydatkoacutew go-spodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 Największy wpływ na wyjaśnienie zmienności obu zmiennych objaśnianych ma liczba osoacuteb w go-spodarstwie domowym (najwyższa bezwzględna wartość wspoacutełczynnika Alfa) Jeżeli gospodarstwo domowe powiększa się o 1 osobę woacutewczas poziom prze-ciętnego dochodu rozporządzalnego na osobę obniża się o 19323 zł przy zało-żeniu stałości pozostałych zmiennych W przypadku wydatkoacutew ogoacutełem ndash odpo-wiednio o 17994 zł W dalszej kolejności na kształtowanie ich poziomu wpływa stanowisko osoby odniesienia W gospodarstwach domowych pracownikoacutew za-trudnionych na stanowisku nierobotniczym przeciętny dochoacuted rozporządzalny przypadający na osobę jest wyższy o 42307 zł w poroacutewnaniu z gospodarstwami w ktoacuterych osoba odniesienia jest zatrudniona na stanowisku robotniczym zakła-dając że gospodarstwa nie roacuteżnią się wielkością Potwierdzony został istotny wzrost realnego poziomu dochodoacutew oraz wydatkoacutew odpowiednio rocznie prze-ciętnie o 2382 zł oraz 974 zł (ceteris paribus) Modele te wyjaśniają ponad 83 (R2) zmienności każdej ze zmiennych objaśnianych

Tabela 3 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realne wydatki na towary i usługi konsumpcyjne gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 1

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyraz wolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowiskonierobot

Czast

Żywność 0954 193574 0061 -15279 - -0920Napoje alkoholowe 0789 36859 0014 -5489 -8903 -Odzież i obuwie 0951 -13022 0063 2204 4815 -1065Użytkowanie mieszk 0941 45180 0181 -6056 -31566 -2130Wyposażenie mieszk 0906 5105 0049 - - -1075Zdrowie 0950 -3459 0033 - 5388 -Transport 0848 -17414 0102 - 16823 -Łączność 0889 12288 0038 -1511 - -0457Kultura i rekreacja 0942 -40909 0106 4992 8133 -1688Edukacja 0707 5328 0004 - 11437 -0313Restauracje i hotele 0848 -22004 0055 - -6836 -Pozostałe wydatki 0871 -12285 0123 - - 0388Źroacutedło obliczenia własne

Istotność parametroacutew stojących przy zmiennych objaśniających w mode-lach wydatkoacutew (tabela 3) została potwierdzona testem t-Studenta na poziomie istotności bliskim zera (znacznie niższym od wartości standardowej α=005) Ze względu na skorelowanie ze sobą proponowanych zmiennych objaśniają-

26 BARBARA PODOLEC

cych po selekcji nie wszystkie dostały się do modelu Ich rolę w wyjaśnieniu zmienności przejęły inne np dochoacuted rozporządzalny ktoacutery we wszystkich mo-delach wyjaśnia zmienność wydatkoacutew Poroacutewnując wartości ocen parametru stojącego przy tej zmiennej w poszczegoacutelnych roacutewnaniach można określić sposoacuteb rozdysponowania przyrostu dochodu rozporządzalnego w gospodar-stwach pracownikoacutew (ceteris paribus) Dla przykładu przy wzroście dochodu o 100 zł wydatki na użytkowanie mieszkania wzrastały w badanym okresie średnio o 1810 zł następnie o ponad 10 zł wydatki na transport oraz kulturę i rekreację podczas gdy na żywność przeznaczono tylko 610 zł Zauważmy że gospodarstwa pracownikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym przeznaczały więcej na transport o 1682 zł na edukację o 1144 zł natomiast mniej (o 3157 zł) na użytkowanie mieszkania a także o 890 zł na alkohol i wyroby tytoniowe ndash od gospodarstw robotniczych (ceteris paribus) Warto-ści ocen parametru stojącego przy zmiennej czas t wskazują że poziom wielu grup wydatkoacutew obniżał się przy założeniu stałości dochodu rozporządzalne-go liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym i zajmowanym stanowisku pra-cy Dodajmy że przedstawione modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmien-ność wydatkoacutew a w przypadku żywności odzieży i obuwia użytkowania mieszkania wyposażenia mieszkania zdrowia kultury oraz rekreacji ndash nawet w ponad 90

Tabela 4 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na towary i usługi konsumpcyjne w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 2

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyrazwolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowisko nierobot

Czast

Żywność 0953 027430 -000002 001534 -006284 -000259Napoje alkoholowe 0719 005450 - -000337 -001582 -000038Odzież i obuwie 0548 004788 - 000079 001203 -Użytkowanie mieszk 0637 023301 - -000723 -002963 -Wyposażenie mieszk 0129 004854 - - 000547 -Zdrowie 0532 002762 - - 000778 000052Transport 0445 007993 - - 002721 000099Łączność - - - - - -Kultura i rekreacja 0694 005745 000001 - 002590 -Edukacja 0703 001858 -000001 - 001615 -Restauracje i hotele 0617 000144 000002 - - 000067Pozostałe wydatki 0137 008648 000002 - - - ndash nieudana proacuteba budowy modelu ndash wyraz wolny statystycznie nieistotny

Źroacutedło obliczenia własne

27ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wyniki zawarte w tabeli 4 wskazują przede wszystkim na istotność wpływu zatrudnienia na stanowisku nierobotniczym osoby odniesienia w go-spodarstwie domowym na zmienność struktury wydatkoacutew Po selekcji zmien-nych objaśniających metodą regresji krokowej zmienna ta znalazła miejsce w większości modeli Jej wpływ na udział wydatkoacutew ponoszonych na zakup żywności alkoholu i wyroboacutew tytoniowych oraz użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem jest ujemny natomiast wydatkoacutew na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania zdrowie transport kulturę i rekreację oraz edukację ndash dodatni przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Zmienna określająca stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia w gospodarstwach pracowniczych przejęła rolę dochodu rozporządzalnego bowiem między tymi zmiennymi za-chodzi istotny związek Ważna z punktu widzenia poziomu wydatkoacutew liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym nie znalazła miejsca w większości modeli Istotność zmian w czasie została potwierdzona w odniesieniu do udziału nastę-pujących grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem ujemna tendencja ndash dla udziału wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe dodatnia ndash dla udziału wydatkoacutew na zdrowie transport oraz restauracje i hotele

Kolejna proacuteba uszczegoacutełowienia modelu (2) w zakresie zmian zacho-dzących w strukturze wydatkoacutew w każdym roku badanego okresu (wariant 3) polega na zaproponowaniu zestawu zmiennych zero-jedynkowych w miejsce zmiennej czasowej (t = 1 2hellip15) Za podstawę odniesienia przyjęto rok 2000 Statystycznie istotne zmiany występujące w największej liczbie identyfi kowa-nych lat zostały potwierdzone w modelach opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem Wyniki oszacowa-nia parametroacutew tych modeli przedstawia tabela 5

Kształtowanie się udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem w latach 2000ndash2014 zostało wyjaśnione 954 (R2=0954) Zawarte w tabeli 5 wartości ocen parametroacutew potwierdzają istotność wpływu liczby osoacuteb w go-spodarstwie domowym dochodu rozporządzalnego i stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia na zmienną objaśnianą Kierunek ich oddziaływania jest zgodny z przedstawionym w poprzednim wariancie modelu W wariancie trze-cim dodatkową informację wnoszą wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących poszczegoacutelne lata Okazuje się że do 2000 roku (podstawy odniesienia) dołączyły lata 2002ndash2007 tworząc podzbioacuter lat podobnych Pozostałe lata roacuteżnią się od nich statystycznie istot-nie udziałem wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem przy czym udział ten jest wyższy od podstawy odniesienia jedynie w 2001 roku w pozostałych latach okresu 2008ndash2014 następowało istotne obniżenie udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem (ceteris paribus)

28 BARBARA PODOLEC

Tabela 5 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutelnienie Wydatki na żywność Wydatki na łącznośćOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 026104 000676 000000 004361 000087 000000Liczba osoacuteb 001548 000106 000000 -000065 000018 000052Dochoacuted rozporządz -000002 000001 000005 - - -Stanowisko nierob -006313 000272 000000 - - -2001 001250 000370 000089 - - -2002 - - - 000536 000142 0000222003 - - - 000604 000142 0000032004 - - - 000630 000142 0000012005 - - - 001250 000142 0000002006 - - - 001170 000142 0000002007 - - - 000940 000142 0000002008 -001620 000380 000003 000677 000142 0000002009 -002061 000387 000000 000462 000142 0001342010 -002101 000386 000000 - - -2011 -001966 000386 000000 - - -2012 -001796 000383 000000 - - -2013 -002024 000382 000000 001226 000142 000002014 -002400 000386 000000 001073 000142X R2=0954 F(11168)=31428

plt000000R2=0 556 F(11168)=19102

plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Inaczej przedstawia się dynamika udziału wydatkoacutew na łączność w wy-datkach ogoacutełem Zbioacuter zmiennych objaśniających w modelu utworzony został przede wszystkim ze zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących określo-ne lata Spośroacuted pozostałych cech tylko wielkość gospodarstwa domowego znalazła się w modelu W przypadku zmiennych zero-jedynkowych podstawę odniesienia utworzyły lata 2000ndash2001 oraz 2010ndash2012 Śledząc wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych identyfi kujących poszczegoacutelne lata można zauważyć że od 2002 roku udział wydatkoacutew na łączność nieprzerwanie rośnie do 2005 roku następnie dodatnie roacuteżnice mają tendencję malejącą aż do 2009 roku Kolejny statystycznie istotny wzrost udziału wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem w odniesieniu do podstawy wystąpił w 2013 oraz 2014 roku Otrzymane rezultaty wskazują że wydatki na ten segment doacutebr i usług kształtowały się przede wszystkim pod wpływem zmieniających się ofert rynkowych

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

20 BARBARA PODOLEC

Obserwując kształtowanie się przeciętnego dochodu rozporządzalnego przypadającego na osobę w 2014 roku w zależności od liczby osoacuteb w gospodar-stwie domowym można zauważyć że w 1-osobowych gospodarstwach wynosił on 197469 zł 4-osobowych ndash 121037 zł oraz 81400 zł w gospodarstwach 6 i więcej osobowych Z kolei jeżeli osoba odniesienia posiadała wykształcenie wyższe ndash przeciętny dochoacuted rozporządzalny w takich gospodarstwach wynosił woacutewczas 203222 zł w przypadku wykształcenia policealnego ndash 133250 zł zasadniczego zawodowego ndash 105452 zł oraz 94099 zł ndash co najwyżej gimna-zjalnego Spośroacuted grup społeczno-ekonomicznych najwyższy przeciętny dochoacuted rozporządzalny w wysokości 163164 zł przypadał na osobę w gospodarstwach pracujących na własny rachunek najniższy ndash 107244 zł w gospodarstwach rencistoacutew O zroacuteżnicowaniu gospodarstw pracownikoacutew świadczy fakt że prze-ciętny dochoacuted rozporządzalny w tej grupie społeczno-ekonomicznej wynosił 134044 zł ale jeśli osoba odniesienia pracowała na stanowisku robotniczym woacutewczas przeciętny poziom dochodu rozporządzalnego w takim podzbiorze wynosił 103828 zł a jeśli na stanowisku nierobotniczym ndash 173383 zł Biorąc pod uwagę zmienność terytorialną najwyższy poziom przeciętnych dochodoacutew osiągają gospodarstwa domowe w wojewoacutedztwie mazowieckim (170362 złoso-bę) najniższy zaś w wojewoacutedztwie podkarpackim (105302 złosobę) Podobne zroacuteżnicowanie dotyczy kształtowania się wydatkoacutew gospodarstw domowych ich poziomu oraz struktury

Grupowanie wojewoacutedztw za względu na strukturę wydatkoacutew w 2014 roku przeprowadzono metodą Warda Na rys 1 zaprezentowano diagram połączeń na podstawie ktoacuterego dokonać można grupowania wojewoacutedztw w podzbiory we-wnętrznie podobne pod względem struktury wydatkoacutew Zależnie od przyjętego stopnia podobieństwa (odległości wiązań) zbioacuter wojewoacutedztw może rozpaść się na większą lub mniejszą liczbę podzbioroacutew W przypadku dokonania cięcia na wysokości wiązania roacutewnego 006 widzimy że tworzą się cztery podzbiory wo-jewoacutedztw

1) mazowieckie2) zachodniopomorskie opolskie łoacutedzkie podkarpackie lubelskie3) świętokrzyskie podlaskie4) warmińsko-mazurskie małopolskie wielkopolskie kujawsko-pomorskie

śląskie lubuskie pomorskie dolnośląskieZakładając wyższy stopień podobieństwa struktury wydatkoacutew (odległość

wiązań 0045) otrzymujemy sześć podzbioroacutew Z podzbioru drugiego wyodręb-niają się wojewoacutedztwa podkarpackie i lubelskie ndash tworząc oddzielny podzbioacuter zaś z podzbioru czwartego wojewoacutedztwa śląskie lubuskie pomorskie dolno-śląskie charakteryzujące się większym podobieństwem struktury wydatkoacutew od pozostałych wojewoacutedztw dzielonego podzbioru

21ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 002 004 006 008 010 012 014Odleg o wi z

MazowieckieZachodnopomorskie

Opolskieoacutedzkie

PodkarpackieLubelskie

wi tokrzyskiePodlaskie

Warmi sko-mazurskieMaopolskie

WielkopolskieKujawsko-pomorskie

l skieLubuskie

PomorskieDolno l skie

Rys 1 Diagram połączeń Warda ndash podzbiory wojewoacutedztw według struktury wydatkoacutew w 2014 roku

Przystępując do badania struktury wydatkoacutew gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 na wstępie przedstawiono dynamikę dochodu rozporzą-dzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w cenach poroacutewnywalnych z 2000 roku (rys 2) Wykres przedstawia wzrost realnego poziomu obu zmiennych przy czym tempo wzrostu przeciętnego dochodu rozporządzalnego jest wyższe Z roku na rok po-większała się wolna kwota dochodu rozporządzalnego ktoacutera mogła dawać pewną swobodę wyboru potrzeb konsumpcyjnych i kolejności ich zaspokajania Kwota ta mogła także być przeznaczana na inne niekonsumpcyjne cele Udział wydat-koacutew ogoacutełem w dochodzie rozporządzalnym obniżał się z roku na rok w 2000 roku wynosił 982 w 2005 ndash 906 w 2010 ndash 831 a w roku 2014 ndash 805

W tabeli 1 zawarto oceny parametroacutew wykładniczych modeli trendu dla realnego poziomu dochodu rozporządzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w latach 2000ndash2014 Istotność ocen wspoacutełczynnikoacutew kierunkowych trendu (potwierdzona przy praktycznie dowolnie niskim poziomie istotności) wskazuje na systematyczny wzrost poziomu obu zmiennych Z roku na rok realny poziom dochodu rozporzą-dzalnego wzrastał przeciętnie o 37716 natomiast wydatkoacutew ogoacutełem o 229

16 (e0037-1)100=377

22 BARBARA PODOLEC

Liniowy wiele zmiennychwydatki_GD_2000_2014 54v15c

doch rozp real wyd ogoacute real2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014

550

600

650

700

750

800

850

900

950

1000

Rys 2 Dochoacuted rozporządzalny oraz wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w złosobę w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Tabela 1 Wartości ocen parametroacutew modeli wykładniczych opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

WyszczegoacutelnienieDochoacuted rozporządzalny Wydatki ogoacutełem

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 633778 002556 000000 632675 002289 000000Czas t 003700 000281 000000 002268 000252 000000X R2=0931 F(113)=17311 plt000000 R2=0 862 F(110)=81199 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Poszukując odpowiedzi na pytanie jak w badanym okresie kształtowa-ła się struktura wydatkoacutew gospodarstw domowych i jakie nastąpiły zmiany na wstępie obliczono wartość wskaźnika podobieństwa struktur dla lat 2000 i 2014 ktoacutery wynosi d2000 2014 =0901 Oznacza to że przesunięcie poroacutewnywanych struktur stanowi prawie 10 w takim stopniu struktura wydatkoacutew w 2014 roku nie pokrywa się ze strukturą z 2000 roku Największe przesunięcia dotyczyły udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem ktoacutery w badanym okresie

23ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

zmniejszył się z 308 w 2000 roku do 244 w 2014 roku oraz udziału wydat-koacutew na użytkowanie mieszkania ktoacutery odpowiednio wzroacutesł z 179 do 201 Statystyczna istotność zmian w czasie została potwierdzona liniowym modelem trendu dla tych składnikoacutew struktury a także dla malejącego udziału wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe wzrostu dla wydatkoacutew na zdrowie oraz wydat-koacutew na hotele i restauracje

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 005 010 015 020Odleg o wi z

201420132012201120102009200820072006200520042003200220012000

Rys 3 Diagram połączeń Warda ndash podokresy o podobnej strukturze wydatkoacutew gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000ndash2014

Proacutebę wyodrębnienia podokresoacutew charakteryzujących się wewnętrznym

podobieństwem struktury wydatkoacutew w latach 2000ndash2014 przeprowadzono me-todą Warda (rys 3) W diagramie wyroacuteżnić można dwa zasadnicze podokresy 2000ndash2006 oraz 2007ndash2014 Z przebiegu połączeń wynika że w badanym okre-sie zmiany zachodziły w sposoacuteb systematyczny bowiem kolejność następujących po sobie lat nie została zaburzona a największe podobieństwo wykazują lata sąsiadujące Zgłębiając dalsze podobieństwo podokresoacutew można zauważyć wy-odrębnienie kolejnych faz 2003ndash2006 w pierwszym podzbiorze oraz 2009ndash2012 w drugim Najbardziej podobne są lata 2003 i 2004 oraz 2011ndash2012 dla ktoacuterych obliczone wartości wskaźnika podobieństwa struktur wynoszą d2003 2004=0990 oraz d2011 2012=0992 wskazując na prawie idealne podobieństwo

24 BARBARA PODOLEC

W kolejnym badaniu przechodząc do niższego stopnia agregacji danych tym samym wyższego stopnia informacji szczegoacutełowej utworzono najbardziej liczny (n=180) zbioacuter zawierający cechy gospodarstw domowych pracownikoacutew w przekroju lat 2000ndash2014 z uwzględnieniem stanowiska zatrudnienia osoby od-niesienia (robotniczego i nierobotniczego) oraz wielkości gospodarstwa domowe-go (1 2 hellip 6 i więcej osobowe) Dane te umożliwiły zrealizowanie kilku celoacutew badawczych W pierwszej kolejności za celowe uznano określenie prawidłowości w kształtowaniu się dochodowej oraz wydatkowej strony budżetoacutew gospodarstw domowych osoacuteb pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 z wykorzystaniem modelu (2) Zweryfi kowano istotność wpływu wielkości gospodarstwa domowego sta-nowiska zatrudnienia osoby odniesienia oraz zmian zachodzących w czasie na poziom dochodu rozporządzalnego a także wydatkoacutew ogoacutełem Doboacuter zmiennych objaśniających przeprowadzono metodą regresji krokowej zaś do oszacowania parametroacutew strukturalnych modelu posłużono się MNK Otrzymane wyniki przed-stawiono w tabeli 2 Podobne badanie przeprowadzono dla poszczegoacutelnych grup wydatkoacutew gospodarstw domowych w dwoacutech wariantach przy czym do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających włączono jeszcze dochoacuted rozporządzal-ny W pierwszym wariancie zmienną objaśnianą były realne wydatki na określony rodzaj towaroacutew i usług konsumpcyjnych w złotychosobę w drugim ndash udział wy-roacuteżnionych grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Syntetyczne zestawienie wyni-koacutew przedstawiono w tabelach 3 (wariant 1) oraz 4 (wariant 2)

Tabela 2 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd

standardowy t(176) Poziom p

Dochoacuted rozporządzalnyWyraz wolny 120863 43153 28008 00000Liczba osoacuteb -07558 00303 -19323 7747 -24944 00000Stanowisko nierobotnicze 04554 00303 42307 28148 15030 00000Czas (t) 02216 00303 2382 3257 7312 00000R=0916 R2=0838 F=30442 (plt00000)Wydatki ogoacutełemWyraz wolny 119277 38720 30804 00000Liczba osoacuteb -07938 00307 -17994 6951 -25887 00000Stanowisko nierobotnicze 04301 00307 35427 25257 14027 00000Czas (t) 01022 00307 974 2923 3332 00011R=0913 R2=0834 F=29588 (plt00000)

Źroacutedło obliczenia własne

25ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Z tabeli 2 wynika że zaproponowane zmienne objaśniające wpływają statystycznie istotnie na poziom dochodu rozporządzalnego oraz wydatkoacutew go-spodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 Największy wpływ na wyjaśnienie zmienności obu zmiennych objaśnianych ma liczba osoacuteb w go-spodarstwie domowym (najwyższa bezwzględna wartość wspoacutełczynnika Alfa) Jeżeli gospodarstwo domowe powiększa się o 1 osobę woacutewczas poziom prze-ciętnego dochodu rozporządzalnego na osobę obniża się o 19323 zł przy zało-żeniu stałości pozostałych zmiennych W przypadku wydatkoacutew ogoacutełem ndash odpo-wiednio o 17994 zł W dalszej kolejności na kształtowanie ich poziomu wpływa stanowisko osoby odniesienia W gospodarstwach domowych pracownikoacutew za-trudnionych na stanowisku nierobotniczym przeciętny dochoacuted rozporządzalny przypadający na osobę jest wyższy o 42307 zł w poroacutewnaniu z gospodarstwami w ktoacuterych osoba odniesienia jest zatrudniona na stanowisku robotniczym zakła-dając że gospodarstwa nie roacuteżnią się wielkością Potwierdzony został istotny wzrost realnego poziomu dochodoacutew oraz wydatkoacutew odpowiednio rocznie prze-ciętnie o 2382 zł oraz 974 zł (ceteris paribus) Modele te wyjaśniają ponad 83 (R2) zmienności każdej ze zmiennych objaśnianych

Tabela 3 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realne wydatki na towary i usługi konsumpcyjne gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 1

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyraz wolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowiskonierobot

Czast

Żywność 0954 193574 0061 -15279 - -0920Napoje alkoholowe 0789 36859 0014 -5489 -8903 -Odzież i obuwie 0951 -13022 0063 2204 4815 -1065Użytkowanie mieszk 0941 45180 0181 -6056 -31566 -2130Wyposażenie mieszk 0906 5105 0049 - - -1075Zdrowie 0950 -3459 0033 - 5388 -Transport 0848 -17414 0102 - 16823 -Łączność 0889 12288 0038 -1511 - -0457Kultura i rekreacja 0942 -40909 0106 4992 8133 -1688Edukacja 0707 5328 0004 - 11437 -0313Restauracje i hotele 0848 -22004 0055 - -6836 -Pozostałe wydatki 0871 -12285 0123 - - 0388Źroacutedło obliczenia własne

Istotność parametroacutew stojących przy zmiennych objaśniających w mode-lach wydatkoacutew (tabela 3) została potwierdzona testem t-Studenta na poziomie istotności bliskim zera (znacznie niższym od wartości standardowej α=005) Ze względu na skorelowanie ze sobą proponowanych zmiennych objaśniają-

26 BARBARA PODOLEC

cych po selekcji nie wszystkie dostały się do modelu Ich rolę w wyjaśnieniu zmienności przejęły inne np dochoacuted rozporządzalny ktoacutery we wszystkich mo-delach wyjaśnia zmienność wydatkoacutew Poroacutewnując wartości ocen parametru stojącego przy tej zmiennej w poszczegoacutelnych roacutewnaniach można określić sposoacuteb rozdysponowania przyrostu dochodu rozporządzalnego w gospodar-stwach pracownikoacutew (ceteris paribus) Dla przykładu przy wzroście dochodu o 100 zł wydatki na użytkowanie mieszkania wzrastały w badanym okresie średnio o 1810 zł następnie o ponad 10 zł wydatki na transport oraz kulturę i rekreację podczas gdy na żywność przeznaczono tylko 610 zł Zauważmy że gospodarstwa pracownikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym przeznaczały więcej na transport o 1682 zł na edukację o 1144 zł natomiast mniej (o 3157 zł) na użytkowanie mieszkania a także o 890 zł na alkohol i wyroby tytoniowe ndash od gospodarstw robotniczych (ceteris paribus) Warto-ści ocen parametru stojącego przy zmiennej czas t wskazują że poziom wielu grup wydatkoacutew obniżał się przy założeniu stałości dochodu rozporządzalne-go liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym i zajmowanym stanowisku pra-cy Dodajmy że przedstawione modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmien-ność wydatkoacutew a w przypadku żywności odzieży i obuwia użytkowania mieszkania wyposażenia mieszkania zdrowia kultury oraz rekreacji ndash nawet w ponad 90

Tabela 4 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na towary i usługi konsumpcyjne w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 2

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyrazwolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowisko nierobot

Czast

Żywność 0953 027430 -000002 001534 -006284 -000259Napoje alkoholowe 0719 005450 - -000337 -001582 -000038Odzież i obuwie 0548 004788 - 000079 001203 -Użytkowanie mieszk 0637 023301 - -000723 -002963 -Wyposażenie mieszk 0129 004854 - - 000547 -Zdrowie 0532 002762 - - 000778 000052Transport 0445 007993 - - 002721 000099Łączność - - - - - -Kultura i rekreacja 0694 005745 000001 - 002590 -Edukacja 0703 001858 -000001 - 001615 -Restauracje i hotele 0617 000144 000002 - - 000067Pozostałe wydatki 0137 008648 000002 - - - ndash nieudana proacuteba budowy modelu ndash wyraz wolny statystycznie nieistotny

Źroacutedło obliczenia własne

27ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wyniki zawarte w tabeli 4 wskazują przede wszystkim na istotność wpływu zatrudnienia na stanowisku nierobotniczym osoby odniesienia w go-spodarstwie domowym na zmienność struktury wydatkoacutew Po selekcji zmien-nych objaśniających metodą regresji krokowej zmienna ta znalazła miejsce w większości modeli Jej wpływ na udział wydatkoacutew ponoszonych na zakup żywności alkoholu i wyroboacutew tytoniowych oraz użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem jest ujemny natomiast wydatkoacutew na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania zdrowie transport kulturę i rekreację oraz edukację ndash dodatni przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Zmienna określająca stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia w gospodarstwach pracowniczych przejęła rolę dochodu rozporządzalnego bowiem między tymi zmiennymi za-chodzi istotny związek Ważna z punktu widzenia poziomu wydatkoacutew liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym nie znalazła miejsca w większości modeli Istotność zmian w czasie została potwierdzona w odniesieniu do udziału nastę-pujących grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem ujemna tendencja ndash dla udziału wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe dodatnia ndash dla udziału wydatkoacutew na zdrowie transport oraz restauracje i hotele

Kolejna proacuteba uszczegoacutełowienia modelu (2) w zakresie zmian zacho-dzących w strukturze wydatkoacutew w każdym roku badanego okresu (wariant 3) polega na zaproponowaniu zestawu zmiennych zero-jedynkowych w miejsce zmiennej czasowej (t = 1 2hellip15) Za podstawę odniesienia przyjęto rok 2000 Statystycznie istotne zmiany występujące w największej liczbie identyfi kowa-nych lat zostały potwierdzone w modelach opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem Wyniki oszacowa-nia parametroacutew tych modeli przedstawia tabela 5

Kształtowanie się udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem w latach 2000ndash2014 zostało wyjaśnione 954 (R2=0954) Zawarte w tabeli 5 wartości ocen parametroacutew potwierdzają istotność wpływu liczby osoacuteb w go-spodarstwie domowym dochodu rozporządzalnego i stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia na zmienną objaśnianą Kierunek ich oddziaływania jest zgodny z przedstawionym w poprzednim wariancie modelu W wariancie trze-cim dodatkową informację wnoszą wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących poszczegoacutelne lata Okazuje się że do 2000 roku (podstawy odniesienia) dołączyły lata 2002ndash2007 tworząc podzbioacuter lat podobnych Pozostałe lata roacuteżnią się od nich statystycznie istot-nie udziałem wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem przy czym udział ten jest wyższy od podstawy odniesienia jedynie w 2001 roku w pozostałych latach okresu 2008ndash2014 następowało istotne obniżenie udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem (ceteris paribus)

28 BARBARA PODOLEC

Tabela 5 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutelnienie Wydatki na żywność Wydatki na łącznośćOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 026104 000676 000000 004361 000087 000000Liczba osoacuteb 001548 000106 000000 -000065 000018 000052Dochoacuted rozporządz -000002 000001 000005 - - -Stanowisko nierob -006313 000272 000000 - - -2001 001250 000370 000089 - - -2002 - - - 000536 000142 0000222003 - - - 000604 000142 0000032004 - - - 000630 000142 0000012005 - - - 001250 000142 0000002006 - - - 001170 000142 0000002007 - - - 000940 000142 0000002008 -001620 000380 000003 000677 000142 0000002009 -002061 000387 000000 000462 000142 0001342010 -002101 000386 000000 - - -2011 -001966 000386 000000 - - -2012 -001796 000383 000000 - - -2013 -002024 000382 000000 001226 000142 000002014 -002400 000386 000000 001073 000142X R2=0954 F(11168)=31428

plt000000R2=0 556 F(11168)=19102

plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Inaczej przedstawia się dynamika udziału wydatkoacutew na łączność w wy-datkach ogoacutełem Zbioacuter zmiennych objaśniających w modelu utworzony został przede wszystkim ze zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących określo-ne lata Spośroacuted pozostałych cech tylko wielkość gospodarstwa domowego znalazła się w modelu W przypadku zmiennych zero-jedynkowych podstawę odniesienia utworzyły lata 2000ndash2001 oraz 2010ndash2012 Śledząc wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych identyfi kujących poszczegoacutelne lata można zauważyć że od 2002 roku udział wydatkoacutew na łączność nieprzerwanie rośnie do 2005 roku następnie dodatnie roacuteżnice mają tendencję malejącą aż do 2009 roku Kolejny statystycznie istotny wzrost udziału wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem w odniesieniu do podstawy wystąpił w 2013 oraz 2014 roku Otrzymane rezultaty wskazują że wydatki na ten segment doacutebr i usług kształtowały się przede wszystkim pod wpływem zmieniających się ofert rynkowych

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

21ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 002 004 006 008 010 012 014Odleg o wi z

MazowieckieZachodnopomorskie

Opolskieoacutedzkie

PodkarpackieLubelskie

wi tokrzyskiePodlaskie

Warmi sko-mazurskieMaopolskie

WielkopolskieKujawsko-pomorskie

l skieLubuskie

PomorskieDolno l skie

Rys 1 Diagram połączeń Warda ndash podzbiory wojewoacutedztw według struktury wydatkoacutew w 2014 roku

Przystępując do badania struktury wydatkoacutew gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 na wstępie przedstawiono dynamikę dochodu rozporzą-dzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w cenach poroacutewnywalnych z 2000 roku (rys 2) Wykres przedstawia wzrost realnego poziomu obu zmiennych przy czym tempo wzrostu przeciętnego dochodu rozporządzalnego jest wyższe Z roku na rok po-większała się wolna kwota dochodu rozporządzalnego ktoacutera mogła dawać pewną swobodę wyboru potrzeb konsumpcyjnych i kolejności ich zaspokajania Kwota ta mogła także być przeznaczana na inne niekonsumpcyjne cele Udział wydat-koacutew ogoacutełem w dochodzie rozporządzalnym obniżał się z roku na rok w 2000 roku wynosił 982 w 2005 ndash 906 w 2010 ndash 831 a w roku 2014 ndash 805

W tabeli 1 zawarto oceny parametroacutew wykładniczych modeli trendu dla realnego poziomu dochodu rozporządzalnego i wydatkoacutew ogoacutełem w latach 2000ndash2014 Istotność ocen wspoacutełczynnikoacutew kierunkowych trendu (potwierdzona przy praktycznie dowolnie niskim poziomie istotności) wskazuje na systematyczny wzrost poziomu obu zmiennych Z roku na rok realny poziom dochodu rozporzą-dzalnego wzrastał przeciętnie o 37716 natomiast wydatkoacutew ogoacutełem o 229

16 (e0037-1)100=377

22 BARBARA PODOLEC

Liniowy wiele zmiennychwydatki_GD_2000_2014 54v15c

doch rozp real wyd ogoacute real2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014

550

600

650

700

750

800

850

900

950

1000

Rys 2 Dochoacuted rozporządzalny oraz wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w złosobę w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Tabela 1 Wartości ocen parametroacutew modeli wykładniczych opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

WyszczegoacutelnienieDochoacuted rozporządzalny Wydatki ogoacutełem

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 633778 002556 000000 632675 002289 000000Czas t 003700 000281 000000 002268 000252 000000X R2=0931 F(113)=17311 plt000000 R2=0 862 F(110)=81199 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Poszukując odpowiedzi na pytanie jak w badanym okresie kształtowa-ła się struktura wydatkoacutew gospodarstw domowych i jakie nastąpiły zmiany na wstępie obliczono wartość wskaźnika podobieństwa struktur dla lat 2000 i 2014 ktoacutery wynosi d2000 2014 =0901 Oznacza to że przesunięcie poroacutewnywanych struktur stanowi prawie 10 w takim stopniu struktura wydatkoacutew w 2014 roku nie pokrywa się ze strukturą z 2000 roku Największe przesunięcia dotyczyły udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem ktoacutery w badanym okresie

23ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

zmniejszył się z 308 w 2000 roku do 244 w 2014 roku oraz udziału wydat-koacutew na użytkowanie mieszkania ktoacutery odpowiednio wzroacutesł z 179 do 201 Statystyczna istotność zmian w czasie została potwierdzona liniowym modelem trendu dla tych składnikoacutew struktury a także dla malejącego udziału wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe wzrostu dla wydatkoacutew na zdrowie oraz wydat-koacutew na hotele i restauracje

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 005 010 015 020Odleg o wi z

201420132012201120102009200820072006200520042003200220012000

Rys 3 Diagram połączeń Warda ndash podokresy o podobnej strukturze wydatkoacutew gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000ndash2014

Proacutebę wyodrębnienia podokresoacutew charakteryzujących się wewnętrznym

podobieństwem struktury wydatkoacutew w latach 2000ndash2014 przeprowadzono me-todą Warda (rys 3) W diagramie wyroacuteżnić można dwa zasadnicze podokresy 2000ndash2006 oraz 2007ndash2014 Z przebiegu połączeń wynika że w badanym okre-sie zmiany zachodziły w sposoacuteb systematyczny bowiem kolejność następujących po sobie lat nie została zaburzona a największe podobieństwo wykazują lata sąsiadujące Zgłębiając dalsze podobieństwo podokresoacutew można zauważyć wy-odrębnienie kolejnych faz 2003ndash2006 w pierwszym podzbiorze oraz 2009ndash2012 w drugim Najbardziej podobne są lata 2003 i 2004 oraz 2011ndash2012 dla ktoacuterych obliczone wartości wskaźnika podobieństwa struktur wynoszą d2003 2004=0990 oraz d2011 2012=0992 wskazując na prawie idealne podobieństwo

24 BARBARA PODOLEC

W kolejnym badaniu przechodząc do niższego stopnia agregacji danych tym samym wyższego stopnia informacji szczegoacutełowej utworzono najbardziej liczny (n=180) zbioacuter zawierający cechy gospodarstw domowych pracownikoacutew w przekroju lat 2000ndash2014 z uwzględnieniem stanowiska zatrudnienia osoby od-niesienia (robotniczego i nierobotniczego) oraz wielkości gospodarstwa domowe-go (1 2 hellip 6 i więcej osobowe) Dane te umożliwiły zrealizowanie kilku celoacutew badawczych W pierwszej kolejności za celowe uznano określenie prawidłowości w kształtowaniu się dochodowej oraz wydatkowej strony budżetoacutew gospodarstw domowych osoacuteb pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 z wykorzystaniem modelu (2) Zweryfi kowano istotność wpływu wielkości gospodarstwa domowego sta-nowiska zatrudnienia osoby odniesienia oraz zmian zachodzących w czasie na poziom dochodu rozporządzalnego a także wydatkoacutew ogoacutełem Doboacuter zmiennych objaśniających przeprowadzono metodą regresji krokowej zaś do oszacowania parametroacutew strukturalnych modelu posłużono się MNK Otrzymane wyniki przed-stawiono w tabeli 2 Podobne badanie przeprowadzono dla poszczegoacutelnych grup wydatkoacutew gospodarstw domowych w dwoacutech wariantach przy czym do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających włączono jeszcze dochoacuted rozporządzal-ny W pierwszym wariancie zmienną objaśnianą były realne wydatki na określony rodzaj towaroacutew i usług konsumpcyjnych w złotychosobę w drugim ndash udział wy-roacuteżnionych grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Syntetyczne zestawienie wyni-koacutew przedstawiono w tabelach 3 (wariant 1) oraz 4 (wariant 2)

Tabela 2 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd

standardowy t(176) Poziom p

Dochoacuted rozporządzalnyWyraz wolny 120863 43153 28008 00000Liczba osoacuteb -07558 00303 -19323 7747 -24944 00000Stanowisko nierobotnicze 04554 00303 42307 28148 15030 00000Czas (t) 02216 00303 2382 3257 7312 00000R=0916 R2=0838 F=30442 (plt00000)Wydatki ogoacutełemWyraz wolny 119277 38720 30804 00000Liczba osoacuteb -07938 00307 -17994 6951 -25887 00000Stanowisko nierobotnicze 04301 00307 35427 25257 14027 00000Czas (t) 01022 00307 974 2923 3332 00011R=0913 R2=0834 F=29588 (plt00000)

Źroacutedło obliczenia własne

25ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Z tabeli 2 wynika że zaproponowane zmienne objaśniające wpływają statystycznie istotnie na poziom dochodu rozporządzalnego oraz wydatkoacutew go-spodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 Największy wpływ na wyjaśnienie zmienności obu zmiennych objaśnianych ma liczba osoacuteb w go-spodarstwie domowym (najwyższa bezwzględna wartość wspoacutełczynnika Alfa) Jeżeli gospodarstwo domowe powiększa się o 1 osobę woacutewczas poziom prze-ciętnego dochodu rozporządzalnego na osobę obniża się o 19323 zł przy zało-żeniu stałości pozostałych zmiennych W przypadku wydatkoacutew ogoacutełem ndash odpo-wiednio o 17994 zł W dalszej kolejności na kształtowanie ich poziomu wpływa stanowisko osoby odniesienia W gospodarstwach domowych pracownikoacutew za-trudnionych na stanowisku nierobotniczym przeciętny dochoacuted rozporządzalny przypadający na osobę jest wyższy o 42307 zł w poroacutewnaniu z gospodarstwami w ktoacuterych osoba odniesienia jest zatrudniona na stanowisku robotniczym zakła-dając że gospodarstwa nie roacuteżnią się wielkością Potwierdzony został istotny wzrost realnego poziomu dochodoacutew oraz wydatkoacutew odpowiednio rocznie prze-ciętnie o 2382 zł oraz 974 zł (ceteris paribus) Modele te wyjaśniają ponad 83 (R2) zmienności każdej ze zmiennych objaśnianych

Tabela 3 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realne wydatki na towary i usługi konsumpcyjne gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 1

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyraz wolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowiskonierobot

Czast

Żywność 0954 193574 0061 -15279 - -0920Napoje alkoholowe 0789 36859 0014 -5489 -8903 -Odzież i obuwie 0951 -13022 0063 2204 4815 -1065Użytkowanie mieszk 0941 45180 0181 -6056 -31566 -2130Wyposażenie mieszk 0906 5105 0049 - - -1075Zdrowie 0950 -3459 0033 - 5388 -Transport 0848 -17414 0102 - 16823 -Łączność 0889 12288 0038 -1511 - -0457Kultura i rekreacja 0942 -40909 0106 4992 8133 -1688Edukacja 0707 5328 0004 - 11437 -0313Restauracje i hotele 0848 -22004 0055 - -6836 -Pozostałe wydatki 0871 -12285 0123 - - 0388Źroacutedło obliczenia własne

Istotność parametroacutew stojących przy zmiennych objaśniających w mode-lach wydatkoacutew (tabela 3) została potwierdzona testem t-Studenta na poziomie istotności bliskim zera (znacznie niższym od wartości standardowej α=005) Ze względu na skorelowanie ze sobą proponowanych zmiennych objaśniają-

26 BARBARA PODOLEC

cych po selekcji nie wszystkie dostały się do modelu Ich rolę w wyjaśnieniu zmienności przejęły inne np dochoacuted rozporządzalny ktoacutery we wszystkich mo-delach wyjaśnia zmienność wydatkoacutew Poroacutewnując wartości ocen parametru stojącego przy tej zmiennej w poszczegoacutelnych roacutewnaniach można określić sposoacuteb rozdysponowania przyrostu dochodu rozporządzalnego w gospodar-stwach pracownikoacutew (ceteris paribus) Dla przykładu przy wzroście dochodu o 100 zł wydatki na użytkowanie mieszkania wzrastały w badanym okresie średnio o 1810 zł następnie o ponad 10 zł wydatki na transport oraz kulturę i rekreację podczas gdy na żywność przeznaczono tylko 610 zł Zauważmy że gospodarstwa pracownikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym przeznaczały więcej na transport o 1682 zł na edukację o 1144 zł natomiast mniej (o 3157 zł) na użytkowanie mieszkania a także o 890 zł na alkohol i wyroby tytoniowe ndash od gospodarstw robotniczych (ceteris paribus) Warto-ści ocen parametru stojącego przy zmiennej czas t wskazują że poziom wielu grup wydatkoacutew obniżał się przy założeniu stałości dochodu rozporządzalne-go liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym i zajmowanym stanowisku pra-cy Dodajmy że przedstawione modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmien-ność wydatkoacutew a w przypadku żywności odzieży i obuwia użytkowania mieszkania wyposażenia mieszkania zdrowia kultury oraz rekreacji ndash nawet w ponad 90

Tabela 4 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na towary i usługi konsumpcyjne w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 2

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyrazwolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowisko nierobot

Czast

Żywność 0953 027430 -000002 001534 -006284 -000259Napoje alkoholowe 0719 005450 - -000337 -001582 -000038Odzież i obuwie 0548 004788 - 000079 001203 -Użytkowanie mieszk 0637 023301 - -000723 -002963 -Wyposażenie mieszk 0129 004854 - - 000547 -Zdrowie 0532 002762 - - 000778 000052Transport 0445 007993 - - 002721 000099Łączność - - - - - -Kultura i rekreacja 0694 005745 000001 - 002590 -Edukacja 0703 001858 -000001 - 001615 -Restauracje i hotele 0617 000144 000002 - - 000067Pozostałe wydatki 0137 008648 000002 - - - ndash nieudana proacuteba budowy modelu ndash wyraz wolny statystycznie nieistotny

Źroacutedło obliczenia własne

27ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wyniki zawarte w tabeli 4 wskazują przede wszystkim na istotność wpływu zatrudnienia na stanowisku nierobotniczym osoby odniesienia w go-spodarstwie domowym na zmienność struktury wydatkoacutew Po selekcji zmien-nych objaśniających metodą regresji krokowej zmienna ta znalazła miejsce w większości modeli Jej wpływ na udział wydatkoacutew ponoszonych na zakup żywności alkoholu i wyroboacutew tytoniowych oraz użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem jest ujemny natomiast wydatkoacutew na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania zdrowie transport kulturę i rekreację oraz edukację ndash dodatni przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Zmienna określająca stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia w gospodarstwach pracowniczych przejęła rolę dochodu rozporządzalnego bowiem między tymi zmiennymi za-chodzi istotny związek Ważna z punktu widzenia poziomu wydatkoacutew liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym nie znalazła miejsca w większości modeli Istotność zmian w czasie została potwierdzona w odniesieniu do udziału nastę-pujących grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem ujemna tendencja ndash dla udziału wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe dodatnia ndash dla udziału wydatkoacutew na zdrowie transport oraz restauracje i hotele

Kolejna proacuteba uszczegoacutełowienia modelu (2) w zakresie zmian zacho-dzących w strukturze wydatkoacutew w każdym roku badanego okresu (wariant 3) polega na zaproponowaniu zestawu zmiennych zero-jedynkowych w miejsce zmiennej czasowej (t = 1 2hellip15) Za podstawę odniesienia przyjęto rok 2000 Statystycznie istotne zmiany występujące w największej liczbie identyfi kowa-nych lat zostały potwierdzone w modelach opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem Wyniki oszacowa-nia parametroacutew tych modeli przedstawia tabela 5

Kształtowanie się udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem w latach 2000ndash2014 zostało wyjaśnione 954 (R2=0954) Zawarte w tabeli 5 wartości ocen parametroacutew potwierdzają istotność wpływu liczby osoacuteb w go-spodarstwie domowym dochodu rozporządzalnego i stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia na zmienną objaśnianą Kierunek ich oddziaływania jest zgodny z przedstawionym w poprzednim wariancie modelu W wariancie trze-cim dodatkową informację wnoszą wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących poszczegoacutelne lata Okazuje się że do 2000 roku (podstawy odniesienia) dołączyły lata 2002ndash2007 tworząc podzbioacuter lat podobnych Pozostałe lata roacuteżnią się od nich statystycznie istot-nie udziałem wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem przy czym udział ten jest wyższy od podstawy odniesienia jedynie w 2001 roku w pozostałych latach okresu 2008ndash2014 następowało istotne obniżenie udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem (ceteris paribus)

28 BARBARA PODOLEC

Tabela 5 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutelnienie Wydatki na żywność Wydatki na łącznośćOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 026104 000676 000000 004361 000087 000000Liczba osoacuteb 001548 000106 000000 -000065 000018 000052Dochoacuted rozporządz -000002 000001 000005 - - -Stanowisko nierob -006313 000272 000000 - - -2001 001250 000370 000089 - - -2002 - - - 000536 000142 0000222003 - - - 000604 000142 0000032004 - - - 000630 000142 0000012005 - - - 001250 000142 0000002006 - - - 001170 000142 0000002007 - - - 000940 000142 0000002008 -001620 000380 000003 000677 000142 0000002009 -002061 000387 000000 000462 000142 0001342010 -002101 000386 000000 - - -2011 -001966 000386 000000 - - -2012 -001796 000383 000000 - - -2013 -002024 000382 000000 001226 000142 000002014 -002400 000386 000000 001073 000142X R2=0954 F(11168)=31428

plt000000R2=0 556 F(11168)=19102

plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Inaczej przedstawia się dynamika udziału wydatkoacutew na łączność w wy-datkach ogoacutełem Zbioacuter zmiennych objaśniających w modelu utworzony został przede wszystkim ze zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących określo-ne lata Spośroacuted pozostałych cech tylko wielkość gospodarstwa domowego znalazła się w modelu W przypadku zmiennych zero-jedynkowych podstawę odniesienia utworzyły lata 2000ndash2001 oraz 2010ndash2012 Śledząc wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych identyfi kujących poszczegoacutelne lata można zauważyć że od 2002 roku udział wydatkoacutew na łączność nieprzerwanie rośnie do 2005 roku następnie dodatnie roacuteżnice mają tendencję malejącą aż do 2009 roku Kolejny statystycznie istotny wzrost udziału wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem w odniesieniu do podstawy wystąpił w 2013 oraz 2014 roku Otrzymane rezultaty wskazują że wydatki na ten segment doacutebr i usług kształtowały się przede wszystkim pod wpływem zmieniających się ofert rynkowych

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

22 BARBARA PODOLEC

Liniowy wiele zmiennychwydatki_GD_2000_2014 54v15c

doch rozp real wyd ogoacute real2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014

550

600

650

700

750

800

850

900

950

1000

Rys 2 Dochoacuted rozporządzalny oraz wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w złosobę w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Tabela 1 Wartości ocen parametroacutew modeli wykładniczych opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki ogoacutełem gospodarstw domowych w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

WyszczegoacutelnienieDochoacuted rozporządzalny Wydatki ogoacutełem

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 633778 002556 000000 632675 002289 000000Czas t 003700 000281 000000 002268 000252 000000X R2=0931 F(113)=17311 plt000000 R2=0 862 F(110)=81199 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Poszukując odpowiedzi na pytanie jak w badanym okresie kształtowa-ła się struktura wydatkoacutew gospodarstw domowych i jakie nastąpiły zmiany na wstępie obliczono wartość wskaźnika podobieństwa struktur dla lat 2000 i 2014 ktoacutery wynosi d2000 2014 =0901 Oznacza to że przesunięcie poroacutewnywanych struktur stanowi prawie 10 w takim stopniu struktura wydatkoacutew w 2014 roku nie pokrywa się ze strukturą z 2000 roku Największe przesunięcia dotyczyły udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem ktoacutery w badanym okresie

23ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

zmniejszył się z 308 w 2000 roku do 244 w 2014 roku oraz udziału wydat-koacutew na użytkowanie mieszkania ktoacutery odpowiednio wzroacutesł z 179 do 201 Statystyczna istotność zmian w czasie została potwierdzona liniowym modelem trendu dla tych składnikoacutew struktury a także dla malejącego udziału wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe wzrostu dla wydatkoacutew na zdrowie oraz wydat-koacutew na hotele i restauracje

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 005 010 015 020Odleg o wi z

201420132012201120102009200820072006200520042003200220012000

Rys 3 Diagram połączeń Warda ndash podokresy o podobnej strukturze wydatkoacutew gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000ndash2014

Proacutebę wyodrębnienia podokresoacutew charakteryzujących się wewnętrznym

podobieństwem struktury wydatkoacutew w latach 2000ndash2014 przeprowadzono me-todą Warda (rys 3) W diagramie wyroacuteżnić można dwa zasadnicze podokresy 2000ndash2006 oraz 2007ndash2014 Z przebiegu połączeń wynika że w badanym okre-sie zmiany zachodziły w sposoacuteb systematyczny bowiem kolejność następujących po sobie lat nie została zaburzona a największe podobieństwo wykazują lata sąsiadujące Zgłębiając dalsze podobieństwo podokresoacutew można zauważyć wy-odrębnienie kolejnych faz 2003ndash2006 w pierwszym podzbiorze oraz 2009ndash2012 w drugim Najbardziej podobne są lata 2003 i 2004 oraz 2011ndash2012 dla ktoacuterych obliczone wartości wskaźnika podobieństwa struktur wynoszą d2003 2004=0990 oraz d2011 2012=0992 wskazując na prawie idealne podobieństwo

24 BARBARA PODOLEC

W kolejnym badaniu przechodząc do niższego stopnia agregacji danych tym samym wyższego stopnia informacji szczegoacutełowej utworzono najbardziej liczny (n=180) zbioacuter zawierający cechy gospodarstw domowych pracownikoacutew w przekroju lat 2000ndash2014 z uwzględnieniem stanowiska zatrudnienia osoby od-niesienia (robotniczego i nierobotniczego) oraz wielkości gospodarstwa domowe-go (1 2 hellip 6 i więcej osobowe) Dane te umożliwiły zrealizowanie kilku celoacutew badawczych W pierwszej kolejności za celowe uznano określenie prawidłowości w kształtowaniu się dochodowej oraz wydatkowej strony budżetoacutew gospodarstw domowych osoacuteb pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 z wykorzystaniem modelu (2) Zweryfi kowano istotność wpływu wielkości gospodarstwa domowego sta-nowiska zatrudnienia osoby odniesienia oraz zmian zachodzących w czasie na poziom dochodu rozporządzalnego a także wydatkoacutew ogoacutełem Doboacuter zmiennych objaśniających przeprowadzono metodą regresji krokowej zaś do oszacowania parametroacutew strukturalnych modelu posłużono się MNK Otrzymane wyniki przed-stawiono w tabeli 2 Podobne badanie przeprowadzono dla poszczegoacutelnych grup wydatkoacutew gospodarstw domowych w dwoacutech wariantach przy czym do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających włączono jeszcze dochoacuted rozporządzal-ny W pierwszym wariancie zmienną objaśnianą były realne wydatki na określony rodzaj towaroacutew i usług konsumpcyjnych w złotychosobę w drugim ndash udział wy-roacuteżnionych grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Syntetyczne zestawienie wyni-koacutew przedstawiono w tabelach 3 (wariant 1) oraz 4 (wariant 2)

Tabela 2 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd

standardowy t(176) Poziom p

Dochoacuted rozporządzalnyWyraz wolny 120863 43153 28008 00000Liczba osoacuteb -07558 00303 -19323 7747 -24944 00000Stanowisko nierobotnicze 04554 00303 42307 28148 15030 00000Czas (t) 02216 00303 2382 3257 7312 00000R=0916 R2=0838 F=30442 (plt00000)Wydatki ogoacutełemWyraz wolny 119277 38720 30804 00000Liczba osoacuteb -07938 00307 -17994 6951 -25887 00000Stanowisko nierobotnicze 04301 00307 35427 25257 14027 00000Czas (t) 01022 00307 974 2923 3332 00011R=0913 R2=0834 F=29588 (plt00000)

Źroacutedło obliczenia własne

25ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Z tabeli 2 wynika że zaproponowane zmienne objaśniające wpływają statystycznie istotnie na poziom dochodu rozporządzalnego oraz wydatkoacutew go-spodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 Największy wpływ na wyjaśnienie zmienności obu zmiennych objaśnianych ma liczba osoacuteb w go-spodarstwie domowym (najwyższa bezwzględna wartość wspoacutełczynnika Alfa) Jeżeli gospodarstwo domowe powiększa się o 1 osobę woacutewczas poziom prze-ciętnego dochodu rozporządzalnego na osobę obniża się o 19323 zł przy zało-żeniu stałości pozostałych zmiennych W przypadku wydatkoacutew ogoacutełem ndash odpo-wiednio o 17994 zł W dalszej kolejności na kształtowanie ich poziomu wpływa stanowisko osoby odniesienia W gospodarstwach domowych pracownikoacutew za-trudnionych na stanowisku nierobotniczym przeciętny dochoacuted rozporządzalny przypadający na osobę jest wyższy o 42307 zł w poroacutewnaniu z gospodarstwami w ktoacuterych osoba odniesienia jest zatrudniona na stanowisku robotniczym zakła-dając że gospodarstwa nie roacuteżnią się wielkością Potwierdzony został istotny wzrost realnego poziomu dochodoacutew oraz wydatkoacutew odpowiednio rocznie prze-ciętnie o 2382 zł oraz 974 zł (ceteris paribus) Modele te wyjaśniają ponad 83 (R2) zmienności każdej ze zmiennych objaśnianych

Tabela 3 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realne wydatki na towary i usługi konsumpcyjne gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 1

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyraz wolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowiskonierobot

Czast

Żywność 0954 193574 0061 -15279 - -0920Napoje alkoholowe 0789 36859 0014 -5489 -8903 -Odzież i obuwie 0951 -13022 0063 2204 4815 -1065Użytkowanie mieszk 0941 45180 0181 -6056 -31566 -2130Wyposażenie mieszk 0906 5105 0049 - - -1075Zdrowie 0950 -3459 0033 - 5388 -Transport 0848 -17414 0102 - 16823 -Łączność 0889 12288 0038 -1511 - -0457Kultura i rekreacja 0942 -40909 0106 4992 8133 -1688Edukacja 0707 5328 0004 - 11437 -0313Restauracje i hotele 0848 -22004 0055 - -6836 -Pozostałe wydatki 0871 -12285 0123 - - 0388Źroacutedło obliczenia własne

Istotność parametroacutew stojących przy zmiennych objaśniających w mode-lach wydatkoacutew (tabela 3) została potwierdzona testem t-Studenta na poziomie istotności bliskim zera (znacznie niższym od wartości standardowej α=005) Ze względu na skorelowanie ze sobą proponowanych zmiennych objaśniają-

26 BARBARA PODOLEC

cych po selekcji nie wszystkie dostały się do modelu Ich rolę w wyjaśnieniu zmienności przejęły inne np dochoacuted rozporządzalny ktoacutery we wszystkich mo-delach wyjaśnia zmienność wydatkoacutew Poroacutewnując wartości ocen parametru stojącego przy tej zmiennej w poszczegoacutelnych roacutewnaniach można określić sposoacuteb rozdysponowania przyrostu dochodu rozporządzalnego w gospodar-stwach pracownikoacutew (ceteris paribus) Dla przykładu przy wzroście dochodu o 100 zł wydatki na użytkowanie mieszkania wzrastały w badanym okresie średnio o 1810 zł następnie o ponad 10 zł wydatki na transport oraz kulturę i rekreację podczas gdy na żywność przeznaczono tylko 610 zł Zauważmy że gospodarstwa pracownikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym przeznaczały więcej na transport o 1682 zł na edukację o 1144 zł natomiast mniej (o 3157 zł) na użytkowanie mieszkania a także o 890 zł na alkohol i wyroby tytoniowe ndash od gospodarstw robotniczych (ceteris paribus) Warto-ści ocen parametru stojącego przy zmiennej czas t wskazują że poziom wielu grup wydatkoacutew obniżał się przy założeniu stałości dochodu rozporządzalne-go liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym i zajmowanym stanowisku pra-cy Dodajmy że przedstawione modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmien-ność wydatkoacutew a w przypadku żywności odzieży i obuwia użytkowania mieszkania wyposażenia mieszkania zdrowia kultury oraz rekreacji ndash nawet w ponad 90

Tabela 4 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na towary i usługi konsumpcyjne w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 2

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyrazwolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowisko nierobot

Czast

Żywność 0953 027430 -000002 001534 -006284 -000259Napoje alkoholowe 0719 005450 - -000337 -001582 -000038Odzież i obuwie 0548 004788 - 000079 001203 -Użytkowanie mieszk 0637 023301 - -000723 -002963 -Wyposażenie mieszk 0129 004854 - - 000547 -Zdrowie 0532 002762 - - 000778 000052Transport 0445 007993 - - 002721 000099Łączność - - - - - -Kultura i rekreacja 0694 005745 000001 - 002590 -Edukacja 0703 001858 -000001 - 001615 -Restauracje i hotele 0617 000144 000002 - - 000067Pozostałe wydatki 0137 008648 000002 - - - ndash nieudana proacuteba budowy modelu ndash wyraz wolny statystycznie nieistotny

Źroacutedło obliczenia własne

27ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wyniki zawarte w tabeli 4 wskazują przede wszystkim na istotność wpływu zatrudnienia na stanowisku nierobotniczym osoby odniesienia w go-spodarstwie domowym na zmienność struktury wydatkoacutew Po selekcji zmien-nych objaśniających metodą regresji krokowej zmienna ta znalazła miejsce w większości modeli Jej wpływ na udział wydatkoacutew ponoszonych na zakup żywności alkoholu i wyroboacutew tytoniowych oraz użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem jest ujemny natomiast wydatkoacutew na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania zdrowie transport kulturę i rekreację oraz edukację ndash dodatni przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Zmienna określająca stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia w gospodarstwach pracowniczych przejęła rolę dochodu rozporządzalnego bowiem między tymi zmiennymi za-chodzi istotny związek Ważna z punktu widzenia poziomu wydatkoacutew liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym nie znalazła miejsca w większości modeli Istotność zmian w czasie została potwierdzona w odniesieniu do udziału nastę-pujących grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem ujemna tendencja ndash dla udziału wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe dodatnia ndash dla udziału wydatkoacutew na zdrowie transport oraz restauracje i hotele

Kolejna proacuteba uszczegoacutełowienia modelu (2) w zakresie zmian zacho-dzących w strukturze wydatkoacutew w każdym roku badanego okresu (wariant 3) polega na zaproponowaniu zestawu zmiennych zero-jedynkowych w miejsce zmiennej czasowej (t = 1 2hellip15) Za podstawę odniesienia przyjęto rok 2000 Statystycznie istotne zmiany występujące w największej liczbie identyfi kowa-nych lat zostały potwierdzone w modelach opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem Wyniki oszacowa-nia parametroacutew tych modeli przedstawia tabela 5

Kształtowanie się udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem w latach 2000ndash2014 zostało wyjaśnione 954 (R2=0954) Zawarte w tabeli 5 wartości ocen parametroacutew potwierdzają istotność wpływu liczby osoacuteb w go-spodarstwie domowym dochodu rozporządzalnego i stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia na zmienną objaśnianą Kierunek ich oddziaływania jest zgodny z przedstawionym w poprzednim wariancie modelu W wariancie trze-cim dodatkową informację wnoszą wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących poszczegoacutelne lata Okazuje się że do 2000 roku (podstawy odniesienia) dołączyły lata 2002ndash2007 tworząc podzbioacuter lat podobnych Pozostałe lata roacuteżnią się od nich statystycznie istot-nie udziałem wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem przy czym udział ten jest wyższy od podstawy odniesienia jedynie w 2001 roku w pozostałych latach okresu 2008ndash2014 następowało istotne obniżenie udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem (ceteris paribus)

28 BARBARA PODOLEC

Tabela 5 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutelnienie Wydatki na żywność Wydatki na łącznośćOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 026104 000676 000000 004361 000087 000000Liczba osoacuteb 001548 000106 000000 -000065 000018 000052Dochoacuted rozporządz -000002 000001 000005 - - -Stanowisko nierob -006313 000272 000000 - - -2001 001250 000370 000089 - - -2002 - - - 000536 000142 0000222003 - - - 000604 000142 0000032004 - - - 000630 000142 0000012005 - - - 001250 000142 0000002006 - - - 001170 000142 0000002007 - - - 000940 000142 0000002008 -001620 000380 000003 000677 000142 0000002009 -002061 000387 000000 000462 000142 0001342010 -002101 000386 000000 - - -2011 -001966 000386 000000 - - -2012 -001796 000383 000000 - - -2013 -002024 000382 000000 001226 000142 000002014 -002400 000386 000000 001073 000142X R2=0954 F(11168)=31428

plt000000R2=0 556 F(11168)=19102

plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Inaczej przedstawia się dynamika udziału wydatkoacutew na łączność w wy-datkach ogoacutełem Zbioacuter zmiennych objaśniających w modelu utworzony został przede wszystkim ze zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących określo-ne lata Spośroacuted pozostałych cech tylko wielkość gospodarstwa domowego znalazła się w modelu W przypadku zmiennych zero-jedynkowych podstawę odniesienia utworzyły lata 2000ndash2001 oraz 2010ndash2012 Śledząc wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych identyfi kujących poszczegoacutelne lata można zauważyć że od 2002 roku udział wydatkoacutew na łączność nieprzerwanie rośnie do 2005 roku następnie dodatnie roacuteżnice mają tendencję malejącą aż do 2009 roku Kolejny statystycznie istotny wzrost udziału wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem w odniesieniu do podstawy wystąpił w 2013 oraz 2014 roku Otrzymane rezultaty wskazują że wydatki na ten segment doacutebr i usług kształtowały się przede wszystkim pod wpływem zmieniających się ofert rynkowych

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

23ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

zmniejszył się z 308 w 2000 roku do 244 w 2014 roku oraz udziału wydat-koacutew na użytkowanie mieszkania ktoacutery odpowiednio wzroacutesł z 179 do 201 Statystyczna istotność zmian w czasie została potwierdzona liniowym modelem trendu dla tych składnikoacutew struktury a także dla malejącego udziału wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe wzrostu dla wydatkoacutew na zdrowie oraz wydat-koacutew na hotele i restauracje

Diagram drzewaMetoda Warda

Odleg euklidesowa

000 005 010 015 020Odleg o wi z

201420132012201120102009200820072006200520042003200220012000

Rys 3 Diagram połączeń Warda ndash podokresy o podobnej strukturze wydatkoacutew gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000ndash2014

Proacutebę wyodrębnienia podokresoacutew charakteryzujących się wewnętrznym

podobieństwem struktury wydatkoacutew w latach 2000ndash2014 przeprowadzono me-todą Warda (rys 3) W diagramie wyroacuteżnić można dwa zasadnicze podokresy 2000ndash2006 oraz 2007ndash2014 Z przebiegu połączeń wynika że w badanym okre-sie zmiany zachodziły w sposoacuteb systematyczny bowiem kolejność następujących po sobie lat nie została zaburzona a największe podobieństwo wykazują lata sąsiadujące Zgłębiając dalsze podobieństwo podokresoacutew można zauważyć wy-odrębnienie kolejnych faz 2003ndash2006 w pierwszym podzbiorze oraz 2009ndash2012 w drugim Najbardziej podobne są lata 2003 i 2004 oraz 2011ndash2012 dla ktoacuterych obliczone wartości wskaźnika podobieństwa struktur wynoszą d2003 2004=0990 oraz d2011 2012=0992 wskazując na prawie idealne podobieństwo

24 BARBARA PODOLEC

W kolejnym badaniu przechodząc do niższego stopnia agregacji danych tym samym wyższego stopnia informacji szczegoacutełowej utworzono najbardziej liczny (n=180) zbioacuter zawierający cechy gospodarstw domowych pracownikoacutew w przekroju lat 2000ndash2014 z uwzględnieniem stanowiska zatrudnienia osoby od-niesienia (robotniczego i nierobotniczego) oraz wielkości gospodarstwa domowe-go (1 2 hellip 6 i więcej osobowe) Dane te umożliwiły zrealizowanie kilku celoacutew badawczych W pierwszej kolejności za celowe uznano określenie prawidłowości w kształtowaniu się dochodowej oraz wydatkowej strony budżetoacutew gospodarstw domowych osoacuteb pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 z wykorzystaniem modelu (2) Zweryfi kowano istotność wpływu wielkości gospodarstwa domowego sta-nowiska zatrudnienia osoby odniesienia oraz zmian zachodzących w czasie na poziom dochodu rozporządzalnego a także wydatkoacutew ogoacutełem Doboacuter zmiennych objaśniających przeprowadzono metodą regresji krokowej zaś do oszacowania parametroacutew strukturalnych modelu posłużono się MNK Otrzymane wyniki przed-stawiono w tabeli 2 Podobne badanie przeprowadzono dla poszczegoacutelnych grup wydatkoacutew gospodarstw domowych w dwoacutech wariantach przy czym do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających włączono jeszcze dochoacuted rozporządzal-ny W pierwszym wariancie zmienną objaśnianą były realne wydatki na określony rodzaj towaroacutew i usług konsumpcyjnych w złotychosobę w drugim ndash udział wy-roacuteżnionych grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Syntetyczne zestawienie wyni-koacutew przedstawiono w tabelach 3 (wariant 1) oraz 4 (wariant 2)

Tabela 2 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd

standardowy t(176) Poziom p

Dochoacuted rozporządzalnyWyraz wolny 120863 43153 28008 00000Liczba osoacuteb -07558 00303 -19323 7747 -24944 00000Stanowisko nierobotnicze 04554 00303 42307 28148 15030 00000Czas (t) 02216 00303 2382 3257 7312 00000R=0916 R2=0838 F=30442 (plt00000)Wydatki ogoacutełemWyraz wolny 119277 38720 30804 00000Liczba osoacuteb -07938 00307 -17994 6951 -25887 00000Stanowisko nierobotnicze 04301 00307 35427 25257 14027 00000Czas (t) 01022 00307 974 2923 3332 00011R=0913 R2=0834 F=29588 (plt00000)

Źroacutedło obliczenia własne

25ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Z tabeli 2 wynika że zaproponowane zmienne objaśniające wpływają statystycznie istotnie na poziom dochodu rozporządzalnego oraz wydatkoacutew go-spodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 Największy wpływ na wyjaśnienie zmienności obu zmiennych objaśnianych ma liczba osoacuteb w go-spodarstwie domowym (najwyższa bezwzględna wartość wspoacutełczynnika Alfa) Jeżeli gospodarstwo domowe powiększa się o 1 osobę woacutewczas poziom prze-ciętnego dochodu rozporządzalnego na osobę obniża się o 19323 zł przy zało-żeniu stałości pozostałych zmiennych W przypadku wydatkoacutew ogoacutełem ndash odpo-wiednio o 17994 zł W dalszej kolejności na kształtowanie ich poziomu wpływa stanowisko osoby odniesienia W gospodarstwach domowych pracownikoacutew za-trudnionych na stanowisku nierobotniczym przeciętny dochoacuted rozporządzalny przypadający na osobę jest wyższy o 42307 zł w poroacutewnaniu z gospodarstwami w ktoacuterych osoba odniesienia jest zatrudniona na stanowisku robotniczym zakła-dając że gospodarstwa nie roacuteżnią się wielkością Potwierdzony został istotny wzrost realnego poziomu dochodoacutew oraz wydatkoacutew odpowiednio rocznie prze-ciętnie o 2382 zł oraz 974 zł (ceteris paribus) Modele te wyjaśniają ponad 83 (R2) zmienności każdej ze zmiennych objaśnianych

Tabela 3 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realne wydatki na towary i usługi konsumpcyjne gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 1

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyraz wolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowiskonierobot

Czast

Żywność 0954 193574 0061 -15279 - -0920Napoje alkoholowe 0789 36859 0014 -5489 -8903 -Odzież i obuwie 0951 -13022 0063 2204 4815 -1065Użytkowanie mieszk 0941 45180 0181 -6056 -31566 -2130Wyposażenie mieszk 0906 5105 0049 - - -1075Zdrowie 0950 -3459 0033 - 5388 -Transport 0848 -17414 0102 - 16823 -Łączność 0889 12288 0038 -1511 - -0457Kultura i rekreacja 0942 -40909 0106 4992 8133 -1688Edukacja 0707 5328 0004 - 11437 -0313Restauracje i hotele 0848 -22004 0055 - -6836 -Pozostałe wydatki 0871 -12285 0123 - - 0388Źroacutedło obliczenia własne

Istotność parametroacutew stojących przy zmiennych objaśniających w mode-lach wydatkoacutew (tabela 3) została potwierdzona testem t-Studenta na poziomie istotności bliskim zera (znacznie niższym od wartości standardowej α=005) Ze względu na skorelowanie ze sobą proponowanych zmiennych objaśniają-

26 BARBARA PODOLEC

cych po selekcji nie wszystkie dostały się do modelu Ich rolę w wyjaśnieniu zmienności przejęły inne np dochoacuted rozporządzalny ktoacutery we wszystkich mo-delach wyjaśnia zmienność wydatkoacutew Poroacutewnując wartości ocen parametru stojącego przy tej zmiennej w poszczegoacutelnych roacutewnaniach można określić sposoacuteb rozdysponowania przyrostu dochodu rozporządzalnego w gospodar-stwach pracownikoacutew (ceteris paribus) Dla przykładu przy wzroście dochodu o 100 zł wydatki na użytkowanie mieszkania wzrastały w badanym okresie średnio o 1810 zł następnie o ponad 10 zł wydatki na transport oraz kulturę i rekreację podczas gdy na żywność przeznaczono tylko 610 zł Zauważmy że gospodarstwa pracownikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym przeznaczały więcej na transport o 1682 zł na edukację o 1144 zł natomiast mniej (o 3157 zł) na użytkowanie mieszkania a także o 890 zł na alkohol i wyroby tytoniowe ndash od gospodarstw robotniczych (ceteris paribus) Warto-ści ocen parametru stojącego przy zmiennej czas t wskazują że poziom wielu grup wydatkoacutew obniżał się przy założeniu stałości dochodu rozporządzalne-go liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym i zajmowanym stanowisku pra-cy Dodajmy że przedstawione modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmien-ność wydatkoacutew a w przypadku żywności odzieży i obuwia użytkowania mieszkania wyposażenia mieszkania zdrowia kultury oraz rekreacji ndash nawet w ponad 90

Tabela 4 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na towary i usługi konsumpcyjne w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 2

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyrazwolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowisko nierobot

Czast

Żywność 0953 027430 -000002 001534 -006284 -000259Napoje alkoholowe 0719 005450 - -000337 -001582 -000038Odzież i obuwie 0548 004788 - 000079 001203 -Użytkowanie mieszk 0637 023301 - -000723 -002963 -Wyposażenie mieszk 0129 004854 - - 000547 -Zdrowie 0532 002762 - - 000778 000052Transport 0445 007993 - - 002721 000099Łączność - - - - - -Kultura i rekreacja 0694 005745 000001 - 002590 -Edukacja 0703 001858 -000001 - 001615 -Restauracje i hotele 0617 000144 000002 - - 000067Pozostałe wydatki 0137 008648 000002 - - - ndash nieudana proacuteba budowy modelu ndash wyraz wolny statystycznie nieistotny

Źroacutedło obliczenia własne

27ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wyniki zawarte w tabeli 4 wskazują przede wszystkim na istotność wpływu zatrudnienia na stanowisku nierobotniczym osoby odniesienia w go-spodarstwie domowym na zmienność struktury wydatkoacutew Po selekcji zmien-nych objaśniających metodą regresji krokowej zmienna ta znalazła miejsce w większości modeli Jej wpływ na udział wydatkoacutew ponoszonych na zakup żywności alkoholu i wyroboacutew tytoniowych oraz użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem jest ujemny natomiast wydatkoacutew na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania zdrowie transport kulturę i rekreację oraz edukację ndash dodatni przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Zmienna określająca stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia w gospodarstwach pracowniczych przejęła rolę dochodu rozporządzalnego bowiem między tymi zmiennymi za-chodzi istotny związek Ważna z punktu widzenia poziomu wydatkoacutew liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym nie znalazła miejsca w większości modeli Istotność zmian w czasie została potwierdzona w odniesieniu do udziału nastę-pujących grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem ujemna tendencja ndash dla udziału wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe dodatnia ndash dla udziału wydatkoacutew na zdrowie transport oraz restauracje i hotele

Kolejna proacuteba uszczegoacutełowienia modelu (2) w zakresie zmian zacho-dzących w strukturze wydatkoacutew w każdym roku badanego okresu (wariant 3) polega na zaproponowaniu zestawu zmiennych zero-jedynkowych w miejsce zmiennej czasowej (t = 1 2hellip15) Za podstawę odniesienia przyjęto rok 2000 Statystycznie istotne zmiany występujące w największej liczbie identyfi kowa-nych lat zostały potwierdzone w modelach opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem Wyniki oszacowa-nia parametroacutew tych modeli przedstawia tabela 5

Kształtowanie się udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem w latach 2000ndash2014 zostało wyjaśnione 954 (R2=0954) Zawarte w tabeli 5 wartości ocen parametroacutew potwierdzają istotność wpływu liczby osoacuteb w go-spodarstwie domowym dochodu rozporządzalnego i stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia na zmienną objaśnianą Kierunek ich oddziaływania jest zgodny z przedstawionym w poprzednim wariancie modelu W wariancie trze-cim dodatkową informację wnoszą wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących poszczegoacutelne lata Okazuje się że do 2000 roku (podstawy odniesienia) dołączyły lata 2002ndash2007 tworząc podzbioacuter lat podobnych Pozostałe lata roacuteżnią się od nich statystycznie istot-nie udziałem wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem przy czym udział ten jest wyższy od podstawy odniesienia jedynie w 2001 roku w pozostałych latach okresu 2008ndash2014 następowało istotne obniżenie udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem (ceteris paribus)

28 BARBARA PODOLEC

Tabela 5 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutelnienie Wydatki na żywność Wydatki na łącznośćOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 026104 000676 000000 004361 000087 000000Liczba osoacuteb 001548 000106 000000 -000065 000018 000052Dochoacuted rozporządz -000002 000001 000005 - - -Stanowisko nierob -006313 000272 000000 - - -2001 001250 000370 000089 - - -2002 - - - 000536 000142 0000222003 - - - 000604 000142 0000032004 - - - 000630 000142 0000012005 - - - 001250 000142 0000002006 - - - 001170 000142 0000002007 - - - 000940 000142 0000002008 -001620 000380 000003 000677 000142 0000002009 -002061 000387 000000 000462 000142 0001342010 -002101 000386 000000 - - -2011 -001966 000386 000000 - - -2012 -001796 000383 000000 - - -2013 -002024 000382 000000 001226 000142 000002014 -002400 000386 000000 001073 000142X R2=0954 F(11168)=31428

plt000000R2=0 556 F(11168)=19102

plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Inaczej przedstawia się dynamika udziału wydatkoacutew na łączność w wy-datkach ogoacutełem Zbioacuter zmiennych objaśniających w modelu utworzony został przede wszystkim ze zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących określo-ne lata Spośroacuted pozostałych cech tylko wielkość gospodarstwa domowego znalazła się w modelu W przypadku zmiennych zero-jedynkowych podstawę odniesienia utworzyły lata 2000ndash2001 oraz 2010ndash2012 Śledząc wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych identyfi kujących poszczegoacutelne lata można zauważyć że od 2002 roku udział wydatkoacutew na łączność nieprzerwanie rośnie do 2005 roku następnie dodatnie roacuteżnice mają tendencję malejącą aż do 2009 roku Kolejny statystycznie istotny wzrost udziału wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem w odniesieniu do podstawy wystąpił w 2013 oraz 2014 roku Otrzymane rezultaty wskazują że wydatki na ten segment doacutebr i usług kształtowały się przede wszystkim pod wpływem zmieniających się ofert rynkowych

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

24 BARBARA PODOLEC

W kolejnym badaniu przechodząc do niższego stopnia agregacji danych tym samym wyższego stopnia informacji szczegoacutełowej utworzono najbardziej liczny (n=180) zbioacuter zawierający cechy gospodarstw domowych pracownikoacutew w przekroju lat 2000ndash2014 z uwzględnieniem stanowiska zatrudnienia osoby od-niesienia (robotniczego i nierobotniczego) oraz wielkości gospodarstwa domowe-go (1 2 hellip 6 i więcej osobowe) Dane te umożliwiły zrealizowanie kilku celoacutew badawczych W pierwszej kolejności za celowe uznano określenie prawidłowości w kształtowaniu się dochodowej oraz wydatkowej strony budżetoacutew gospodarstw domowych osoacuteb pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 z wykorzystaniem modelu (2) Zweryfi kowano istotność wpływu wielkości gospodarstwa domowego sta-nowiska zatrudnienia osoby odniesienia oraz zmian zachodzących w czasie na poziom dochodu rozporządzalnego a także wydatkoacutew ogoacutełem Doboacuter zmiennych objaśniających przeprowadzono metodą regresji krokowej zaś do oszacowania parametroacutew strukturalnych modelu posłużono się MNK Otrzymane wyniki przed-stawiono w tabeli 2 Podobne badanie przeprowadzono dla poszczegoacutelnych grup wydatkoacutew gospodarstw domowych w dwoacutech wariantach przy czym do zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających włączono jeszcze dochoacuted rozporządzal-ny W pierwszym wariancie zmienną objaśnianą były realne wydatki na określony rodzaj towaroacutew i usług konsumpcyjnych w złotychosobę w drugim ndash udział wy-roacuteżnionych grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Syntetyczne zestawienie wyni-koacutew przedstawiono w tabelach 3 (wariant 1) oraz 4 (wariant 2)

Tabela 2 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realny dochoacuted rozporządzalny oraz realne wydatki gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Wyszczegoacutelnienie Alfa Błąd standardowy A Błąd

standardowy t(176) Poziom p

Dochoacuted rozporządzalnyWyraz wolny 120863 43153 28008 00000Liczba osoacuteb -07558 00303 -19323 7747 -24944 00000Stanowisko nierobotnicze 04554 00303 42307 28148 15030 00000Czas (t) 02216 00303 2382 3257 7312 00000R=0916 R2=0838 F=30442 (plt00000)Wydatki ogoacutełemWyraz wolny 119277 38720 30804 00000Liczba osoacuteb -07938 00307 -17994 6951 -25887 00000Stanowisko nierobotnicze 04301 00307 35427 25257 14027 00000Czas (t) 01022 00307 974 2923 3332 00011R=0913 R2=0834 F=29588 (plt00000)

Źroacutedło obliczenia własne

25ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Z tabeli 2 wynika że zaproponowane zmienne objaśniające wpływają statystycznie istotnie na poziom dochodu rozporządzalnego oraz wydatkoacutew go-spodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 Największy wpływ na wyjaśnienie zmienności obu zmiennych objaśnianych ma liczba osoacuteb w go-spodarstwie domowym (najwyższa bezwzględna wartość wspoacutełczynnika Alfa) Jeżeli gospodarstwo domowe powiększa się o 1 osobę woacutewczas poziom prze-ciętnego dochodu rozporządzalnego na osobę obniża się o 19323 zł przy zało-żeniu stałości pozostałych zmiennych W przypadku wydatkoacutew ogoacutełem ndash odpo-wiednio o 17994 zł W dalszej kolejności na kształtowanie ich poziomu wpływa stanowisko osoby odniesienia W gospodarstwach domowych pracownikoacutew za-trudnionych na stanowisku nierobotniczym przeciętny dochoacuted rozporządzalny przypadający na osobę jest wyższy o 42307 zł w poroacutewnaniu z gospodarstwami w ktoacuterych osoba odniesienia jest zatrudniona na stanowisku robotniczym zakła-dając że gospodarstwa nie roacuteżnią się wielkością Potwierdzony został istotny wzrost realnego poziomu dochodoacutew oraz wydatkoacutew odpowiednio rocznie prze-ciętnie o 2382 zł oraz 974 zł (ceteris paribus) Modele te wyjaśniają ponad 83 (R2) zmienności każdej ze zmiennych objaśnianych

Tabela 3 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realne wydatki na towary i usługi konsumpcyjne gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 1

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyraz wolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowiskonierobot

Czast

Żywność 0954 193574 0061 -15279 - -0920Napoje alkoholowe 0789 36859 0014 -5489 -8903 -Odzież i obuwie 0951 -13022 0063 2204 4815 -1065Użytkowanie mieszk 0941 45180 0181 -6056 -31566 -2130Wyposażenie mieszk 0906 5105 0049 - - -1075Zdrowie 0950 -3459 0033 - 5388 -Transport 0848 -17414 0102 - 16823 -Łączność 0889 12288 0038 -1511 - -0457Kultura i rekreacja 0942 -40909 0106 4992 8133 -1688Edukacja 0707 5328 0004 - 11437 -0313Restauracje i hotele 0848 -22004 0055 - -6836 -Pozostałe wydatki 0871 -12285 0123 - - 0388Źroacutedło obliczenia własne

Istotność parametroacutew stojących przy zmiennych objaśniających w mode-lach wydatkoacutew (tabela 3) została potwierdzona testem t-Studenta na poziomie istotności bliskim zera (znacznie niższym od wartości standardowej α=005) Ze względu na skorelowanie ze sobą proponowanych zmiennych objaśniają-

26 BARBARA PODOLEC

cych po selekcji nie wszystkie dostały się do modelu Ich rolę w wyjaśnieniu zmienności przejęły inne np dochoacuted rozporządzalny ktoacutery we wszystkich mo-delach wyjaśnia zmienność wydatkoacutew Poroacutewnując wartości ocen parametru stojącego przy tej zmiennej w poszczegoacutelnych roacutewnaniach można określić sposoacuteb rozdysponowania przyrostu dochodu rozporządzalnego w gospodar-stwach pracownikoacutew (ceteris paribus) Dla przykładu przy wzroście dochodu o 100 zł wydatki na użytkowanie mieszkania wzrastały w badanym okresie średnio o 1810 zł następnie o ponad 10 zł wydatki na transport oraz kulturę i rekreację podczas gdy na żywność przeznaczono tylko 610 zł Zauważmy że gospodarstwa pracownikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym przeznaczały więcej na transport o 1682 zł na edukację o 1144 zł natomiast mniej (o 3157 zł) na użytkowanie mieszkania a także o 890 zł na alkohol i wyroby tytoniowe ndash od gospodarstw robotniczych (ceteris paribus) Warto-ści ocen parametru stojącego przy zmiennej czas t wskazują że poziom wielu grup wydatkoacutew obniżał się przy założeniu stałości dochodu rozporządzalne-go liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym i zajmowanym stanowisku pra-cy Dodajmy że przedstawione modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmien-ność wydatkoacutew a w przypadku żywności odzieży i obuwia użytkowania mieszkania wyposażenia mieszkania zdrowia kultury oraz rekreacji ndash nawet w ponad 90

Tabela 4 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na towary i usługi konsumpcyjne w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 2

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyrazwolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowisko nierobot

Czast

Żywność 0953 027430 -000002 001534 -006284 -000259Napoje alkoholowe 0719 005450 - -000337 -001582 -000038Odzież i obuwie 0548 004788 - 000079 001203 -Użytkowanie mieszk 0637 023301 - -000723 -002963 -Wyposażenie mieszk 0129 004854 - - 000547 -Zdrowie 0532 002762 - - 000778 000052Transport 0445 007993 - - 002721 000099Łączność - - - - - -Kultura i rekreacja 0694 005745 000001 - 002590 -Edukacja 0703 001858 -000001 - 001615 -Restauracje i hotele 0617 000144 000002 - - 000067Pozostałe wydatki 0137 008648 000002 - - - ndash nieudana proacuteba budowy modelu ndash wyraz wolny statystycznie nieistotny

Źroacutedło obliczenia własne

27ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wyniki zawarte w tabeli 4 wskazują przede wszystkim na istotność wpływu zatrudnienia na stanowisku nierobotniczym osoby odniesienia w go-spodarstwie domowym na zmienność struktury wydatkoacutew Po selekcji zmien-nych objaśniających metodą regresji krokowej zmienna ta znalazła miejsce w większości modeli Jej wpływ na udział wydatkoacutew ponoszonych na zakup żywności alkoholu i wyroboacutew tytoniowych oraz użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem jest ujemny natomiast wydatkoacutew na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania zdrowie transport kulturę i rekreację oraz edukację ndash dodatni przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Zmienna określająca stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia w gospodarstwach pracowniczych przejęła rolę dochodu rozporządzalnego bowiem między tymi zmiennymi za-chodzi istotny związek Ważna z punktu widzenia poziomu wydatkoacutew liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym nie znalazła miejsca w większości modeli Istotność zmian w czasie została potwierdzona w odniesieniu do udziału nastę-pujących grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem ujemna tendencja ndash dla udziału wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe dodatnia ndash dla udziału wydatkoacutew na zdrowie transport oraz restauracje i hotele

Kolejna proacuteba uszczegoacutełowienia modelu (2) w zakresie zmian zacho-dzących w strukturze wydatkoacutew w każdym roku badanego okresu (wariant 3) polega na zaproponowaniu zestawu zmiennych zero-jedynkowych w miejsce zmiennej czasowej (t = 1 2hellip15) Za podstawę odniesienia przyjęto rok 2000 Statystycznie istotne zmiany występujące w największej liczbie identyfi kowa-nych lat zostały potwierdzone w modelach opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem Wyniki oszacowa-nia parametroacutew tych modeli przedstawia tabela 5

Kształtowanie się udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem w latach 2000ndash2014 zostało wyjaśnione 954 (R2=0954) Zawarte w tabeli 5 wartości ocen parametroacutew potwierdzają istotność wpływu liczby osoacuteb w go-spodarstwie domowym dochodu rozporządzalnego i stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia na zmienną objaśnianą Kierunek ich oddziaływania jest zgodny z przedstawionym w poprzednim wariancie modelu W wariancie trze-cim dodatkową informację wnoszą wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących poszczegoacutelne lata Okazuje się że do 2000 roku (podstawy odniesienia) dołączyły lata 2002ndash2007 tworząc podzbioacuter lat podobnych Pozostałe lata roacuteżnią się od nich statystycznie istot-nie udziałem wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem przy czym udział ten jest wyższy od podstawy odniesienia jedynie w 2001 roku w pozostałych latach okresu 2008ndash2014 następowało istotne obniżenie udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem (ceteris paribus)

28 BARBARA PODOLEC

Tabela 5 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutelnienie Wydatki na żywność Wydatki na łącznośćOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 026104 000676 000000 004361 000087 000000Liczba osoacuteb 001548 000106 000000 -000065 000018 000052Dochoacuted rozporządz -000002 000001 000005 - - -Stanowisko nierob -006313 000272 000000 - - -2001 001250 000370 000089 - - -2002 - - - 000536 000142 0000222003 - - - 000604 000142 0000032004 - - - 000630 000142 0000012005 - - - 001250 000142 0000002006 - - - 001170 000142 0000002007 - - - 000940 000142 0000002008 -001620 000380 000003 000677 000142 0000002009 -002061 000387 000000 000462 000142 0001342010 -002101 000386 000000 - - -2011 -001966 000386 000000 - - -2012 -001796 000383 000000 - - -2013 -002024 000382 000000 001226 000142 000002014 -002400 000386 000000 001073 000142X R2=0954 F(11168)=31428

plt000000R2=0 556 F(11168)=19102

plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Inaczej przedstawia się dynamika udziału wydatkoacutew na łączność w wy-datkach ogoacutełem Zbioacuter zmiennych objaśniających w modelu utworzony został przede wszystkim ze zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących określo-ne lata Spośroacuted pozostałych cech tylko wielkość gospodarstwa domowego znalazła się w modelu W przypadku zmiennych zero-jedynkowych podstawę odniesienia utworzyły lata 2000ndash2001 oraz 2010ndash2012 Śledząc wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych identyfi kujących poszczegoacutelne lata można zauważyć że od 2002 roku udział wydatkoacutew na łączność nieprzerwanie rośnie do 2005 roku następnie dodatnie roacuteżnice mają tendencję malejącą aż do 2009 roku Kolejny statystycznie istotny wzrost udziału wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem w odniesieniu do podstawy wystąpił w 2013 oraz 2014 roku Otrzymane rezultaty wskazują że wydatki na ten segment doacutebr i usług kształtowały się przede wszystkim pod wpływem zmieniających się ofert rynkowych

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

25ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Z tabeli 2 wynika że zaproponowane zmienne objaśniające wpływają statystycznie istotnie na poziom dochodu rozporządzalnego oraz wydatkoacutew go-spodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 Największy wpływ na wyjaśnienie zmienności obu zmiennych objaśnianych ma liczba osoacuteb w go-spodarstwie domowym (najwyższa bezwzględna wartość wspoacutełczynnika Alfa) Jeżeli gospodarstwo domowe powiększa się o 1 osobę woacutewczas poziom prze-ciętnego dochodu rozporządzalnego na osobę obniża się o 19323 zł przy zało-żeniu stałości pozostałych zmiennych W przypadku wydatkoacutew ogoacutełem ndash odpo-wiednio o 17994 zł W dalszej kolejności na kształtowanie ich poziomu wpływa stanowisko osoby odniesienia W gospodarstwach domowych pracownikoacutew za-trudnionych na stanowisku nierobotniczym przeciętny dochoacuted rozporządzalny przypadający na osobę jest wyższy o 42307 zł w poroacutewnaniu z gospodarstwami w ktoacuterych osoba odniesienia jest zatrudniona na stanowisku robotniczym zakła-dając że gospodarstwa nie roacuteżnią się wielkością Potwierdzony został istotny wzrost realnego poziomu dochodoacutew oraz wydatkoacutew odpowiednio rocznie prze-ciętnie o 2382 zł oraz 974 zł (ceteris paribus) Modele te wyjaśniają ponad 83 (R2) zmienności każdej ze zmiennych objaśnianych

Tabela 3 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących realne wydatki na towary i usługi konsumpcyjne gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 1

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyraz wolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowiskonierobot

Czast

Żywność 0954 193574 0061 -15279 - -0920Napoje alkoholowe 0789 36859 0014 -5489 -8903 -Odzież i obuwie 0951 -13022 0063 2204 4815 -1065Użytkowanie mieszk 0941 45180 0181 -6056 -31566 -2130Wyposażenie mieszk 0906 5105 0049 - - -1075Zdrowie 0950 -3459 0033 - 5388 -Transport 0848 -17414 0102 - 16823 -Łączność 0889 12288 0038 -1511 - -0457Kultura i rekreacja 0942 -40909 0106 4992 8133 -1688Edukacja 0707 5328 0004 - 11437 -0313Restauracje i hotele 0848 -22004 0055 - -6836 -Pozostałe wydatki 0871 -12285 0123 - - 0388Źroacutedło obliczenia własne

Istotność parametroacutew stojących przy zmiennych objaśniających w mode-lach wydatkoacutew (tabela 3) została potwierdzona testem t-Studenta na poziomie istotności bliskim zera (znacznie niższym od wartości standardowej α=005) Ze względu na skorelowanie ze sobą proponowanych zmiennych objaśniają-

26 BARBARA PODOLEC

cych po selekcji nie wszystkie dostały się do modelu Ich rolę w wyjaśnieniu zmienności przejęły inne np dochoacuted rozporządzalny ktoacutery we wszystkich mo-delach wyjaśnia zmienność wydatkoacutew Poroacutewnując wartości ocen parametru stojącego przy tej zmiennej w poszczegoacutelnych roacutewnaniach można określić sposoacuteb rozdysponowania przyrostu dochodu rozporządzalnego w gospodar-stwach pracownikoacutew (ceteris paribus) Dla przykładu przy wzroście dochodu o 100 zł wydatki na użytkowanie mieszkania wzrastały w badanym okresie średnio o 1810 zł następnie o ponad 10 zł wydatki na transport oraz kulturę i rekreację podczas gdy na żywność przeznaczono tylko 610 zł Zauważmy że gospodarstwa pracownikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym przeznaczały więcej na transport o 1682 zł na edukację o 1144 zł natomiast mniej (o 3157 zł) na użytkowanie mieszkania a także o 890 zł na alkohol i wyroby tytoniowe ndash od gospodarstw robotniczych (ceteris paribus) Warto-ści ocen parametru stojącego przy zmiennej czas t wskazują że poziom wielu grup wydatkoacutew obniżał się przy założeniu stałości dochodu rozporządzalne-go liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym i zajmowanym stanowisku pra-cy Dodajmy że przedstawione modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmien-ność wydatkoacutew a w przypadku żywności odzieży i obuwia użytkowania mieszkania wyposażenia mieszkania zdrowia kultury oraz rekreacji ndash nawet w ponad 90

Tabela 4 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na towary i usługi konsumpcyjne w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 2

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyrazwolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowisko nierobot

Czast

Żywność 0953 027430 -000002 001534 -006284 -000259Napoje alkoholowe 0719 005450 - -000337 -001582 -000038Odzież i obuwie 0548 004788 - 000079 001203 -Użytkowanie mieszk 0637 023301 - -000723 -002963 -Wyposażenie mieszk 0129 004854 - - 000547 -Zdrowie 0532 002762 - - 000778 000052Transport 0445 007993 - - 002721 000099Łączność - - - - - -Kultura i rekreacja 0694 005745 000001 - 002590 -Edukacja 0703 001858 -000001 - 001615 -Restauracje i hotele 0617 000144 000002 - - 000067Pozostałe wydatki 0137 008648 000002 - - - ndash nieudana proacuteba budowy modelu ndash wyraz wolny statystycznie nieistotny

Źroacutedło obliczenia własne

27ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wyniki zawarte w tabeli 4 wskazują przede wszystkim na istotność wpływu zatrudnienia na stanowisku nierobotniczym osoby odniesienia w go-spodarstwie domowym na zmienność struktury wydatkoacutew Po selekcji zmien-nych objaśniających metodą regresji krokowej zmienna ta znalazła miejsce w większości modeli Jej wpływ na udział wydatkoacutew ponoszonych na zakup żywności alkoholu i wyroboacutew tytoniowych oraz użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem jest ujemny natomiast wydatkoacutew na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania zdrowie transport kulturę i rekreację oraz edukację ndash dodatni przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Zmienna określająca stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia w gospodarstwach pracowniczych przejęła rolę dochodu rozporządzalnego bowiem między tymi zmiennymi za-chodzi istotny związek Ważna z punktu widzenia poziomu wydatkoacutew liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym nie znalazła miejsca w większości modeli Istotność zmian w czasie została potwierdzona w odniesieniu do udziału nastę-pujących grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem ujemna tendencja ndash dla udziału wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe dodatnia ndash dla udziału wydatkoacutew na zdrowie transport oraz restauracje i hotele

Kolejna proacuteba uszczegoacutełowienia modelu (2) w zakresie zmian zacho-dzących w strukturze wydatkoacutew w każdym roku badanego okresu (wariant 3) polega na zaproponowaniu zestawu zmiennych zero-jedynkowych w miejsce zmiennej czasowej (t = 1 2hellip15) Za podstawę odniesienia przyjęto rok 2000 Statystycznie istotne zmiany występujące w największej liczbie identyfi kowa-nych lat zostały potwierdzone w modelach opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem Wyniki oszacowa-nia parametroacutew tych modeli przedstawia tabela 5

Kształtowanie się udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem w latach 2000ndash2014 zostało wyjaśnione 954 (R2=0954) Zawarte w tabeli 5 wartości ocen parametroacutew potwierdzają istotność wpływu liczby osoacuteb w go-spodarstwie domowym dochodu rozporządzalnego i stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia na zmienną objaśnianą Kierunek ich oddziaływania jest zgodny z przedstawionym w poprzednim wariancie modelu W wariancie trze-cim dodatkową informację wnoszą wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących poszczegoacutelne lata Okazuje się że do 2000 roku (podstawy odniesienia) dołączyły lata 2002ndash2007 tworząc podzbioacuter lat podobnych Pozostałe lata roacuteżnią się od nich statystycznie istot-nie udziałem wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem przy czym udział ten jest wyższy od podstawy odniesienia jedynie w 2001 roku w pozostałych latach okresu 2008ndash2014 następowało istotne obniżenie udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem (ceteris paribus)

28 BARBARA PODOLEC

Tabela 5 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutelnienie Wydatki na żywność Wydatki na łącznośćOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 026104 000676 000000 004361 000087 000000Liczba osoacuteb 001548 000106 000000 -000065 000018 000052Dochoacuted rozporządz -000002 000001 000005 - - -Stanowisko nierob -006313 000272 000000 - - -2001 001250 000370 000089 - - -2002 - - - 000536 000142 0000222003 - - - 000604 000142 0000032004 - - - 000630 000142 0000012005 - - - 001250 000142 0000002006 - - - 001170 000142 0000002007 - - - 000940 000142 0000002008 -001620 000380 000003 000677 000142 0000002009 -002061 000387 000000 000462 000142 0001342010 -002101 000386 000000 - - -2011 -001966 000386 000000 - - -2012 -001796 000383 000000 - - -2013 -002024 000382 000000 001226 000142 000002014 -002400 000386 000000 001073 000142X R2=0954 F(11168)=31428

plt000000R2=0 556 F(11168)=19102

plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Inaczej przedstawia się dynamika udziału wydatkoacutew na łączność w wy-datkach ogoacutełem Zbioacuter zmiennych objaśniających w modelu utworzony został przede wszystkim ze zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących określo-ne lata Spośroacuted pozostałych cech tylko wielkość gospodarstwa domowego znalazła się w modelu W przypadku zmiennych zero-jedynkowych podstawę odniesienia utworzyły lata 2000ndash2001 oraz 2010ndash2012 Śledząc wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych identyfi kujących poszczegoacutelne lata można zauważyć że od 2002 roku udział wydatkoacutew na łączność nieprzerwanie rośnie do 2005 roku następnie dodatnie roacuteżnice mają tendencję malejącą aż do 2009 roku Kolejny statystycznie istotny wzrost udziału wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem w odniesieniu do podstawy wystąpił w 2013 oraz 2014 roku Otrzymane rezultaty wskazują że wydatki na ten segment doacutebr i usług kształtowały się przede wszystkim pod wpływem zmieniających się ofert rynkowych

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

26 BARBARA PODOLEC

cych po selekcji nie wszystkie dostały się do modelu Ich rolę w wyjaśnieniu zmienności przejęły inne np dochoacuted rozporządzalny ktoacutery we wszystkich mo-delach wyjaśnia zmienność wydatkoacutew Poroacutewnując wartości ocen parametru stojącego przy tej zmiennej w poszczegoacutelnych roacutewnaniach można określić sposoacuteb rozdysponowania przyrostu dochodu rozporządzalnego w gospodar-stwach pracownikoacutew (ceteris paribus) Dla przykładu przy wzroście dochodu o 100 zł wydatki na użytkowanie mieszkania wzrastały w badanym okresie średnio o 1810 zł następnie o ponad 10 zł wydatki na transport oraz kulturę i rekreację podczas gdy na żywność przeznaczono tylko 610 zł Zauważmy że gospodarstwa pracownikoacutew zatrudnionych na stanowisku nierobotniczym przeznaczały więcej na transport o 1682 zł na edukację o 1144 zł natomiast mniej (o 3157 zł) na użytkowanie mieszkania a także o 890 zł na alkohol i wyroby tytoniowe ndash od gospodarstw robotniczych (ceteris paribus) Warto-ści ocen parametru stojącego przy zmiennej czas t wskazują że poziom wielu grup wydatkoacutew obniżał się przy założeniu stałości dochodu rozporządzalne-go liczby osoacuteb w gospodarstwie domowym i zajmowanym stanowisku pra-cy Dodajmy że przedstawione modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmien-ność wydatkoacutew a w przypadku żywności odzieży i obuwia użytkowania mieszkania wyposażenia mieszkania zdrowia kultury oraz rekreacji ndash nawet w ponad 90

Tabela 4 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na towary i usługi konsumpcyjne w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 (ceny stałe z 2000 roku) ndash wariant 2

Rodzaj wydatkoacutew R2 Wyrazwolny

Ocena parametru przy zmiennej objaśniającejDochoacuted rozporz

Liczba osoacuteb

Stanowisko nierobot

Czast

Żywność 0953 027430 -000002 001534 -006284 -000259Napoje alkoholowe 0719 005450 - -000337 -001582 -000038Odzież i obuwie 0548 004788 - 000079 001203 -Użytkowanie mieszk 0637 023301 - -000723 -002963 -Wyposażenie mieszk 0129 004854 - - 000547 -Zdrowie 0532 002762 - - 000778 000052Transport 0445 007993 - - 002721 000099Łączność - - - - - -Kultura i rekreacja 0694 005745 000001 - 002590 -Edukacja 0703 001858 -000001 - 001615 -Restauracje i hotele 0617 000144 000002 - - 000067Pozostałe wydatki 0137 008648 000002 - - - ndash nieudana proacuteba budowy modelu ndash wyraz wolny statystycznie nieistotny

Źroacutedło obliczenia własne

27ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wyniki zawarte w tabeli 4 wskazują przede wszystkim na istotność wpływu zatrudnienia na stanowisku nierobotniczym osoby odniesienia w go-spodarstwie domowym na zmienność struktury wydatkoacutew Po selekcji zmien-nych objaśniających metodą regresji krokowej zmienna ta znalazła miejsce w większości modeli Jej wpływ na udział wydatkoacutew ponoszonych na zakup żywności alkoholu i wyroboacutew tytoniowych oraz użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem jest ujemny natomiast wydatkoacutew na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania zdrowie transport kulturę i rekreację oraz edukację ndash dodatni przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Zmienna określająca stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia w gospodarstwach pracowniczych przejęła rolę dochodu rozporządzalnego bowiem między tymi zmiennymi za-chodzi istotny związek Ważna z punktu widzenia poziomu wydatkoacutew liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym nie znalazła miejsca w większości modeli Istotność zmian w czasie została potwierdzona w odniesieniu do udziału nastę-pujących grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem ujemna tendencja ndash dla udziału wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe dodatnia ndash dla udziału wydatkoacutew na zdrowie transport oraz restauracje i hotele

Kolejna proacuteba uszczegoacutełowienia modelu (2) w zakresie zmian zacho-dzących w strukturze wydatkoacutew w każdym roku badanego okresu (wariant 3) polega na zaproponowaniu zestawu zmiennych zero-jedynkowych w miejsce zmiennej czasowej (t = 1 2hellip15) Za podstawę odniesienia przyjęto rok 2000 Statystycznie istotne zmiany występujące w największej liczbie identyfi kowa-nych lat zostały potwierdzone w modelach opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem Wyniki oszacowa-nia parametroacutew tych modeli przedstawia tabela 5

Kształtowanie się udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem w latach 2000ndash2014 zostało wyjaśnione 954 (R2=0954) Zawarte w tabeli 5 wartości ocen parametroacutew potwierdzają istotność wpływu liczby osoacuteb w go-spodarstwie domowym dochodu rozporządzalnego i stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia na zmienną objaśnianą Kierunek ich oddziaływania jest zgodny z przedstawionym w poprzednim wariancie modelu W wariancie trze-cim dodatkową informację wnoszą wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących poszczegoacutelne lata Okazuje się że do 2000 roku (podstawy odniesienia) dołączyły lata 2002ndash2007 tworząc podzbioacuter lat podobnych Pozostałe lata roacuteżnią się od nich statystycznie istot-nie udziałem wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem przy czym udział ten jest wyższy od podstawy odniesienia jedynie w 2001 roku w pozostałych latach okresu 2008ndash2014 następowało istotne obniżenie udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem (ceteris paribus)

28 BARBARA PODOLEC

Tabela 5 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutelnienie Wydatki na żywność Wydatki na łącznośćOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 026104 000676 000000 004361 000087 000000Liczba osoacuteb 001548 000106 000000 -000065 000018 000052Dochoacuted rozporządz -000002 000001 000005 - - -Stanowisko nierob -006313 000272 000000 - - -2001 001250 000370 000089 - - -2002 - - - 000536 000142 0000222003 - - - 000604 000142 0000032004 - - - 000630 000142 0000012005 - - - 001250 000142 0000002006 - - - 001170 000142 0000002007 - - - 000940 000142 0000002008 -001620 000380 000003 000677 000142 0000002009 -002061 000387 000000 000462 000142 0001342010 -002101 000386 000000 - - -2011 -001966 000386 000000 - - -2012 -001796 000383 000000 - - -2013 -002024 000382 000000 001226 000142 000002014 -002400 000386 000000 001073 000142X R2=0954 F(11168)=31428

plt000000R2=0 556 F(11168)=19102

plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Inaczej przedstawia się dynamika udziału wydatkoacutew na łączność w wy-datkach ogoacutełem Zbioacuter zmiennych objaśniających w modelu utworzony został przede wszystkim ze zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących określo-ne lata Spośroacuted pozostałych cech tylko wielkość gospodarstwa domowego znalazła się w modelu W przypadku zmiennych zero-jedynkowych podstawę odniesienia utworzyły lata 2000ndash2001 oraz 2010ndash2012 Śledząc wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych identyfi kujących poszczegoacutelne lata można zauważyć że od 2002 roku udział wydatkoacutew na łączność nieprzerwanie rośnie do 2005 roku następnie dodatnie roacuteżnice mają tendencję malejącą aż do 2009 roku Kolejny statystycznie istotny wzrost udziału wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem w odniesieniu do podstawy wystąpił w 2013 oraz 2014 roku Otrzymane rezultaty wskazują że wydatki na ten segment doacutebr i usług kształtowały się przede wszystkim pod wpływem zmieniających się ofert rynkowych

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

27ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Wyniki zawarte w tabeli 4 wskazują przede wszystkim na istotność wpływu zatrudnienia na stanowisku nierobotniczym osoby odniesienia w go-spodarstwie domowym na zmienność struktury wydatkoacutew Po selekcji zmien-nych objaśniających metodą regresji krokowej zmienna ta znalazła miejsce w większości modeli Jej wpływ na udział wydatkoacutew ponoszonych na zakup żywności alkoholu i wyroboacutew tytoniowych oraz użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem jest ujemny natomiast wydatkoacutew na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania zdrowie transport kulturę i rekreację oraz edukację ndash dodatni przy założeniu stałości pozostałych zmiennych Zmienna określająca stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia w gospodarstwach pracowniczych przejęła rolę dochodu rozporządzalnego bowiem między tymi zmiennymi za-chodzi istotny związek Ważna z punktu widzenia poziomu wydatkoacutew liczba osoacuteb w gospodarstwie domowym nie znalazła miejsca w większości modeli Istotność zmian w czasie została potwierdzona w odniesieniu do udziału nastę-pujących grup wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem ujemna tendencja ndash dla udziału wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na alkohol i wyroby tytoniowe dodatnia ndash dla udziału wydatkoacutew na zdrowie transport oraz restauracje i hotele

Kolejna proacuteba uszczegoacutełowienia modelu (2) w zakresie zmian zacho-dzących w strukturze wydatkoacutew w każdym roku badanego okresu (wariant 3) polega na zaproponowaniu zestawu zmiennych zero-jedynkowych w miejsce zmiennej czasowej (t = 1 2hellip15) Za podstawę odniesienia przyjęto rok 2000 Statystycznie istotne zmiany występujące w największej liczbie identyfi kowa-nych lat zostały potwierdzone w modelach opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem Wyniki oszacowa-nia parametroacutew tych modeli przedstawia tabela 5

Kształtowanie się udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem w latach 2000ndash2014 zostało wyjaśnione 954 (R2=0954) Zawarte w tabeli 5 wartości ocen parametroacutew potwierdzają istotność wpływu liczby osoacuteb w go-spodarstwie domowym dochodu rozporządzalnego i stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia na zmienną objaśnianą Kierunek ich oddziaływania jest zgodny z przedstawionym w poprzednim wariancie modelu W wariancie trze-cim dodatkową informację wnoszą wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących poszczegoacutelne lata Okazuje się że do 2000 roku (podstawy odniesienia) dołączyły lata 2002ndash2007 tworząc podzbioacuter lat podobnych Pozostałe lata roacuteżnią się od nich statystycznie istot-nie udziałem wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem przy czym udział ten jest wyższy od podstawy odniesienia jedynie w 2001 roku w pozostałych latach okresu 2008ndash2014 następowało istotne obniżenie udziału wydatkoacutew na żywność w wydatkach ogoacutełem (ceteris paribus)

28 BARBARA PODOLEC

Tabela 5 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutelnienie Wydatki na żywność Wydatki na łącznośćOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 026104 000676 000000 004361 000087 000000Liczba osoacuteb 001548 000106 000000 -000065 000018 000052Dochoacuted rozporządz -000002 000001 000005 - - -Stanowisko nierob -006313 000272 000000 - - -2001 001250 000370 000089 - - -2002 - - - 000536 000142 0000222003 - - - 000604 000142 0000032004 - - - 000630 000142 0000012005 - - - 001250 000142 0000002006 - - - 001170 000142 0000002007 - - - 000940 000142 0000002008 -001620 000380 000003 000677 000142 0000002009 -002061 000387 000000 000462 000142 0001342010 -002101 000386 000000 - - -2011 -001966 000386 000000 - - -2012 -001796 000383 000000 - - -2013 -002024 000382 000000 001226 000142 000002014 -002400 000386 000000 001073 000142X R2=0954 F(11168)=31428

plt000000R2=0 556 F(11168)=19102

plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Inaczej przedstawia się dynamika udziału wydatkoacutew na łączność w wy-datkach ogoacutełem Zbioacuter zmiennych objaśniających w modelu utworzony został przede wszystkim ze zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących określo-ne lata Spośroacuted pozostałych cech tylko wielkość gospodarstwa domowego znalazła się w modelu W przypadku zmiennych zero-jedynkowych podstawę odniesienia utworzyły lata 2000ndash2001 oraz 2010ndash2012 Śledząc wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych identyfi kujących poszczegoacutelne lata można zauważyć że od 2002 roku udział wydatkoacutew na łączność nieprzerwanie rośnie do 2005 roku następnie dodatnie roacuteżnice mają tendencję malejącą aż do 2009 roku Kolejny statystycznie istotny wzrost udziału wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem w odniesieniu do podstawy wystąpił w 2013 oraz 2014 roku Otrzymane rezultaty wskazują że wydatki na ten segment doacutebr i usług kształtowały się przede wszystkim pod wpływem zmieniających się ofert rynkowych

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

28 BARBARA PODOLEC

Tabela 5 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na żywność oraz wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutelnienie Wydatki na żywność Wydatki na łącznośćOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 026104 000676 000000 004361 000087 000000Liczba osoacuteb 001548 000106 000000 -000065 000018 000052Dochoacuted rozporządz -000002 000001 000005 - - -Stanowisko nierob -006313 000272 000000 - - -2001 001250 000370 000089 - - -2002 - - - 000536 000142 0000222003 - - - 000604 000142 0000032004 - - - 000630 000142 0000012005 - - - 001250 000142 0000002006 - - - 001170 000142 0000002007 - - - 000940 000142 0000002008 -001620 000380 000003 000677 000142 0000002009 -002061 000387 000000 000462 000142 0001342010 -002101 000386 000000 - - -2011 -001966 000386 000000 - - -2012 -001796 000383 000000 - - -2013 -002024 000382 000000 001226 000142 000002014 -002400 000386 000000 001073 000142X R2=0954 F(11168)=31428

plt000000R2=0 556 F(11168)=19102

plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Inaczej przedstawia się dynamika udziału wydatkoacutew na łączność w wy-datkach ogoacutełem Zbioacuter zmiennych objaśniających w modelu utworzony został przede wszystkim ze zmiennych zero-jedynkowych identyfi kujących określo-ne lata Spośroacuted pozostałych cech tylko wielkość gospodarstwa domowego znalazła się w modelu W przypadku zmiennych zero-jedynkowych podstawę odniesienia utworzyły lata 2000ndash2001 oraz 2010ndash2012 Śledząc wartości ocen parametroacutew stojących przy zmiennych identyfi kujących poszczegoacutelne lata można zauważyć że od 2002 roku udział wydatkoacutew na łączność nieprzerwanie rośnie do 2005 roku następnie dodatnie roacuteżnice mają tendencję malejącą aż do 2009 roku Kolejny statystycznie istotny wzrost udziału wydatkoacutew na łączność w wydatkach ogoacutełem w odniesieniu do podstawy wystąpił w 2013 oraz 2014 roku Otrzymane rezultaty wskazują że wydatki na ten segment doacutebr i usług kształtowały się przede wszystkim pod wpływem zmieniających się ofert rynkowych

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

29ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 6 Wartości ocen parametroacutew modeli (2) opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem gospodarstw domowych pracownikoacutew w latach 2000ndash2014 ndash wariant 3

Wyszczegoacutel-nienie

Wydatki na użytkowanie mieszkania Wydatki na kulturę i rekreacjęOcena

parametruBłąd

standardowyPoziom p

Ocena parametru

Błąd standardowy

Poziomp

Wyraz wolny 023309 000259 000000 005816 000146 000000Liczba osoacuteb -000723 000058 000000 - - -Dochoacuted rozporządz

- - - 000001 000000 000000

Stanowisko nierob

-002963 000211 000000 - - -

2003 001369 000423 000146 - - -2007 -001488 000423 000056 - - -2013 - - - -001147 000264 0000022014 - - - -001375 000264 000000X R2=0681 F(4175)=93572 plt000000 R2=0754 F(4175)=13387 plt000000Źroacutedło obliczenia własne

Zastosowanie wariantu 3 w odniesieniu do pozostałych grup wydatkoacutew w niewielkim stopniu wzbogaciło wiedzę o zmieniającej się w czasie strukturze wydatkoacutew Zmienne zero-jedynkowe identyfi kujące poszczegoacutelne lata badane-go okresu w wyniku selekcji zmiennych objaśniających zostały wyeliminowane z modelu prowadząc tym samym do wynikoacutew pokrywających się z wariantem 2 Jedynie w modelach opisujących udział wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na kulturę i rekreację w wydatkach ogoacutełem pojawiły się zmienne czasowe Rezultaty estymacji parametroacutew tych modeli przedstawiono w tabeli 6

Poroacutewnując rezultaty zawarte w tabeli 6 z odpowiednimi wynikami z ta-beli 4 można zauważyć że wariant 3 modelu (2) lepiej opisuje kształtowanie się udziału omawianych wydatkoacutew w wydatkach ogoacutełem Zaobserwowane wcze-śniej prawidłowości zostały potwierdzone ponadto wzbogacona została wiedza na temat ich kształtowania to znaczy o statystycznie istotnym wzroście udziału wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w wydatkach ogoacutełem w 2003 roku oraz jego obniżeniu w 2007 roku w poroacutewnaniu do podstawy w skład ktoacuterej weszły wszystkie pozostałe lata badanego okresu (ceteris paribus) Podobne wnioski można sformułować w odniesieniu do wydatkoacutew na kulturę i rekreację z tym że lata 2013 i 2014 charakteryzuje istotny spadek udziału owych wydatkoacutew w wy-datkach ogoacutełem w poroacutewnaniu do podstawy odniesienia czyli lat 2000ndash2012

Podejmując proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb w gospodarstwach pracow-niczych wraz z przeprowadzeniem analizy poroacutewnawczej w czasie oraz w pod-zbiorach charakteryzujących się odmiennym stanowiskiem zatrudnienia osoby odniesienia ndash okazało się że nie jest możliwe wykorzystanie krzywych Engla ze względu na przypadki nieistotności ocen parametru α0 w modelach dla roacuteżnych

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

30 BARBARA PODOLEC

grup wydatkoacutew W związku z tym podjęto proacutebę ustalenia hierarchii potrzeb na podstawie wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew Oszacowano zatem parametry potęgowego modelu wydatkoacutew w ktoacuterym zmienną objaśnianą były przeciętne wydatki na określony agregat doacutebr i usług zaś zmienną objaśnia-jącą przeciętny dochoacuted rozporządzalny Wyniki estymacji parametroacutew modeli wydatkoacutew spełniały kryteria formalno-statystyczne z wyjątkiem modelu wydat-koacutew na edukację Otrzymane rezultaty zaprezentowano w tabeli 7

Wydatki na żywność charakteryzują się najniższą spośroacuted wszystkich ro-dzajoacutew wydatkoacutew w obu podzbiorach gospodarstw wartością wspoacutełczynnika elastyczności dochodowej Jednocześnie zauważyć można wzrost tej wartości w czasie W latach 2000 i 2014 nastąpiły wyraźne zmiany we wspoacutełczynniku ela-styczności dla roacuteżnych grup wydatkoacutew W gospodarstwach robotniczych w 2014 roku wzrosła elastyczność dochodowa wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania oraz wydatkoacutew na napoje alkoholowe (egt1) natomiast dla większości wydatkoacutew (na odzież i obuwie wyposażenie mieszkania transport oraz łączność) obniży-ła się do wartości elt1 W gospodarstwach nierobotniczych najwyższa wartość elastyczności dochodowej w 2000 roku odnosiła się do wydatkoacutew na restauracje i hotele Pomimo znacznego obniżenia jej wartości ten rodzaj wydatkoacutew należał do najbardziej elastycznych także w 2014 roku Mniej elastyczne (elt1 ) stały się natomiast wydatki na wyposażenie mieszkania oraz wydatki na zdrowie Dość zaskakująca zmiana w czasie pojawiła się w odniesieniu do wartości wspoacutełczyn-nika elastyczności dochodowej wydatkoacutew na transport O ile w gospodarstwach robotniczych wydatki te w 2014 roku stały się mniej elastyczne to w gospodar-stwach nierobotniczych odwrotnie ndash wartość wspoacutełczynnika elastyczności do-chodowej tej grupy wydatkoacutew wzrosła (egt1) Można sądzić że wpływa na tę wartość decyzja o zakupie samochodoacutew wyższej klasy

Tabela 7 Ocena elastyczności dochodowej wydatkoacutew w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2014 2000 2014

Żywność 066215 084291 058426 064328Napoje alkoholowe 148244 192453 127822 139849Odzież i obuwie 088128 075797 102939 103231Użytkowanie mieszkania 118853 134779 114179 119741Wyposażenie mieszkania 124920 099613 107512 093031Zdrowie 101900 102086 103594 089303Transport 124561 085590 099944 116144Łączność 135635 096566 133924 106649Kultura i rekreacja 082249 097504 110893 113915Restauracje i hotele 199871 178819 220201 166535Źroacutedło obliczenia własne

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

31ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Tabela 8 Ocena poziomu nasycenia (eα0) oraz przecięte wydatki realne (y_)

w gospodarstwach domowych pracownikoacutew według stanowiska zatrudnienia osoby odniesienia w latach 2000 2007 i 2014 (ceny stałe z 2000 roku)

Rodzaj wydatkoacutew ROKStanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze

eα0 y_

eα0 y_

Żywność 200020072014

346543938641117

160301539415556

382993807037993

199901934819312

Napoje alkoholowe 200020072014

110191440315141

54317371724

847789128649

99521322116

Odzież i obuwie200020072014

786564527572

288629713123

165671963717243

543961475935

Użytkowanie mieszkania 200020072014

353544612855004

9103958311762

496215284857249

142891454116682

Wyposażenie mieszkania 200020072014

1269898698614

304828432727

167501529313163

523852545040

Zdrowie200020072014

479454716702

149316732064

9388119109948

305337393979

Transport200020072014

182911596514562

462647235374

322475611636141

110981041511001

Łączność200020072014

788193329958

171726373242

141181370013977

332545304642

Kultura i rekreacja200020072014

8736123359742

344834173158

256473237624469

774385767549

Restauracje i hotele200020072014

6536900215447

7118282064

179471812726773

180822964996

Źroacutedło obliczenia własne

Proacutebę określenia poziomu nasycenia podjęto na podstawie oszacowania parametroacutew modeli wydatkoacutew (3) dla trzech lat 2000 2007 i 2014 a otrzymane w ten sposoacuteb rezultaty pozwoliły na określenie zmian w czasie oraz na między-grupową analizę poroacutewnawczą Biorąc pod uwagę kryteria statystyczne można stwierdzić że zaproponowana postać modelu bardzo dobrze opisuje większość badanych związkoacutew Wyjątek stanowią we wszystkich trzech latach wydatki

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

32 BARBARA PODOLEC

na edukację w obu podzbiorach gospodarstw domowych (robotniczych i niero-botniczych) W pozostałych grupach wydatkoacutew potwierdzona została istotność szacowanych parametroacutew przy dowolnie niskim poziomie istotności Prawie wszystkie modele w wysokim stopniu wyjaśniają zmienność zmiennej objaśnia-nej z reguły przekraczającym 95 Do wyjątku należą wydatki na restauracje i hotele w gospodarstwach robotniczych dla ktoacuterych wspoacutełczynnik determinacji był niższy (0757lt R2 lt0841) natomiast w gospodarstwach nierobotniczych w 2007 roku wydatki na użytkowanie mieszkania w gospodarstwach nierobotni-czych (R2=0851) oraz transport (R2=0875)

Tabela 9 Rodzaje doacutebr i usług według poziomu nasycenia w gospodarstwach domowych pracownikoacutew w latach 2000 2007 i 2014

Stanowisko robotnicze Stanowisko nierobotnicze2000 2007 2014 2000 2007 2014użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk użytk mieszk transport użytk mieszkżywność żywność żywność żywność użytk mieszk żywnośćtransport transport restaur i hot transport żywność transportwyposaż m alkohol alkohol rekr i kultura rekr i kultura rekr i kulturaalkohol rekr i kult transport restaur i hot odzież i obuwie restaur i hotrekr i kult wyposaż m łączność wyposaż m restaur i hot odzież i obuwłączność łączność rekreacja i kult odzież i obuw wyposaż m łącznośćodzież i obuw restaur i hot wyposaż m łączność łączność wyposaż mrestaur i hot odzież i obuw odzież i obuw zdrowie zdrowie zdrowiezdrowie zdrowie zdrowie alkohol alkohol alkoholŹroacutedło obliczenia własne

Obliczone na podstawie ocen parametru α0 wartości poziomu nasycenia dla lat 2000 2007 i 2014 wraz z poziomem przeciętnych wydatkoacutew ponoszonych na zakup określonych grup doacutebr i usług zawiera tabela 7 Najwyższy poziom nasycenia odnosi się do agregatu użytkowanie mieszkania i nośniki energii w go-spodarstwach nierobotniczych w 2014 roku Woacutewczas przy nieograniczonym wzroście dochodu rozporządzalnego gospodarstwa te wydawałyby miesięcznie przeciętnie 81981 zł na osobę co wyrażone w cenach z 2000 roku roacutewna się 57249 zł Z danych empirycznych wynika że przeciętne wydatki na ten rodzaj doacutebr i usług w gospodarstwach nierobotniczych kształtowały się w 2014 roku na poziomie 23889 zł co w cenach z 2000 roku daje 16682 zł czyli były prawie 35-krotnie niższe od poziomu uznanego za poziom nasycenia Biorąc pod uwagę określone poziomem nasycenia oczekiwania gospodarstw robotniczych można stwierdzić że do priorytetowych należą także wydatki na użytkowanie mieszka-nia W rzeczywistości jednak obydwa podzbiory gospodarstw domowych prze-znaczały największą część swoich wydatkoacutew na zakup żywności Zwroacutećmy uwa-gę na kształtowanie się w czasie wartości poziomu nasycenia w obu podzbiorach

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

33ZARZĄDZANIE WYDATKAMI GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

gospodarstw Tempo wzrostu dla wydatkoacutew na użytkowanie mieszkania w go-spodarstwach robotniczych jest znacznie wyższe niż nierobotniczych co sprawia ze roacuteżnica między obydwoma podzbiorami gospodarstw w kwotach uznanych za wystarczające dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych się zmniejsza

Jeżeli poroacutewnujemy poziom nasycenia w obu podzbiorach gospodarstw domowych to trzeba podkreślić że jest on wyższy w gospodarstwach nierobot-niczych w odniesieniu do prawie wszystkich agregatoacutew doacutebr i usług Wyjątek stanowią napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe dla ktoacuterych poziom nasycenia jest znacznie wyższy w gospodarstwach robotniczych i ma tendencję wzrostową w czasie Poroacutewnując z kolei poziom nasycenia z poziomem przeciętnych wydat-koacutew ponoszonych na zaspokojenie roacuteżnych potrzeb regułą w obu podzbiorach gospodarstw pracowniczych jest niższa (czasem kilkakrotnie) empiryczna war-tość wydatkoacutew od poziomu nasycenia

Jeżeli poziom nasycenia będziemy utożsamiać z poziomem wydatkoacutew do jakiego dąży gospodarstwo domowe pragnąc zaspokoić określone potrzeby to na jego podstawie można określić skłonność gospodarstwa do zarządzania wydat-kami w perspektywie wzrostu poziomu dochodu rozporządzalnego Trzy pierw-sze pozycje bez względu na stanowisko zatrudnienia osoby odniesienia zajmują użytkowanie mieszkania i nośniki energii żywność i napoje bezalkoholowe oraz transport (tabela 8) W innych grupach wydatkoacutew roacuteżnice między podzbiorami gospodarstw dotyczą zaroacutewno poziomu nasycenia jak i zmian w czasie Ostatnią pozycję w przypadku gospodarstw robotniczych we wszystkich latach zajmuje agregat zdrowie natomiast gospodarstw nierobotniczych ndash alkohol i wyroby ty-toniowe

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie następujących wnioskoacutew

1 Roacuteżnice w tempie wzrostu realnego dochodu rozporządzalnego i realnych wydatkoacutew ogoacutełem spowodowały w latach 2000ndash2014 istotne powiększe-nie kwoty bdquoswobodnejrdquo decyzji gospodarstw domowych

2 Wyodrębnienie podokresoacutew o podobnej wewnętrznie strukturze wydat-koacutew w latach 2000ndash2014 wskazuje że zmiany struktur następowały syste-matycznie z roku na rok

3 Największe przesunięcia dotyczą zmniejszenia udziału wydatkoacutew na żyw-ność w wydatkach ogoacutełem oraz wzrostu udziału wydatkoacutew na mieszkanie

4 Proponowane modele ekonometryczne dobrze opisują kształtowanie po-ziomu i struktury wydatkoacutew

5 Na zroacuteżnicowanie poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych istot-nie wpływa wielkość gospodarstwa domowego sytuacja fi nansowa (do-

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej

34 BARBARA PODOLEC

choacuted rozporządzalny) źroacutedło dochodoacutew (stanowisko zatrudnienia) miej-sce zamieszkania oraz czas

6 Mechanizm kształtowania poziomu wydatkoacutew na określone rodzaje towa-roacutew i usług roacuteżni się od mechanizmu kształtowania ich udziału w wydat-kach ogoacutełem

7 Istotność zmian poziomu i struktury wydatkoacutew konsumpcyjnych w czasie dowodzi istnienia dynamiki zachowań konsumpcyjnych gospodarstw do-mowych

8 Wartości ocen wspoacutełczynnikoacutew elastyczności dochodowej wydatkoacutew oraz poziomu nasycenia świadczą o roacuteżnicach w ustalaniu hierarchii potrzeb oraz ich zaspokajaniu zależnie od przynależności gospodarstwa domowe-go do określonej grupy społeczno-ekonomicznej