Zaradkiewicz - Konstrukcja Umowy o Ustanowienie i Przeniesienie Prawa [Wersja OCR]

5/9/2018 Zaradkiewicz - Konstrukcja Umowy o Ustanowienie i Przeniesienie Prawa [Wersja OCR] - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/zaradkiewicz-konstrukcja-umowy-o-ustanowienie-i-przeniesienie-prawa-wersja-ocr 1/24

pod red. Edwarda Gniewka, Katarzyny Górskieji Piotra Machnikowskiego

ZACIĄGANIEI WYKONYWANIE

ZOBOWIĄZAŃ

Wydawnictwo C. H. Beck

Materiały III Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów(Wrocław, 25–27.9.2008 r.)



ZACIĄGANIE

I WYKONYWANIE

ZOBOWIĄZAŃMateriały III Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów

(Wrocław, 25-27.9.2008 r.)

pod redakcją

Edwarda Gniewka, Katarzyny Górskiej i Piotra Machnikowskiego

Autorzy:

Szymon Byczko, Andrzej Całus, Grażyna Cern, Michał Chajda, Adam Doliwa,Przemysław Drapała, Mariusz Fras, Józef Frąckowiak, Beata Gadek-Giesen,Bogusława Gnela, Edward Gniewek, Grzegorz Gorczy ński, Jarosław Grykiel, BeataJaniszewska, Monika Kalina-Nowaczyk, Wojciech J. Katner, Agata Kozioł, MarcinKrajewski, Bartosz Kucharski, Witold Kurowski, Marcin Lemkowski, Jan Lic, PiotrMachnikowski, Marek Michalski, Leszek Ogiegło, Tomasz Pajor, Marlena Pecyna,Jerzy Pisuliński, Jan A. Piszczek, Marcin Podleś, Urszula Promińska, MarcinA. Quoos, Zbigniew Radwański, Ewa Rott-Pietrzyk, Władysław Rozwadowski,Marek Safjan, Józef J. Skoczylas, Robert Stefanicki, Anna Stępień-Sporek,Janusz A. Strzępka, Tomasz Szczurowski, Ryszard Szostak, Marek Świerczy ński,

Michał Wojewoda, Maria-Anna Zachariasiewicz, Konrad Zacharzewski,Kamil Zaradkiewicz, Bronisław Ziemianin, Fryderyk Zoll, Jacek Zrałek

Wydawnictwo C. H. Beck Warszawa 2010



505

Kamil Zaradkiewicz Uniwersytet Warszawski

Konstrukcja umowy o ustanowienie i przeniesienie

ograniczonego prawa rzeczowego – w ęzłowe problemy

i uwagi de lege ferenda

I. Wstęp

Problematyka charakteru (istoty) oraz konstrukcji czynności prawnych z zakresu prawa rzeczowe-go by ła w szerszym zakresie analizowana w dotychczasowym piśmiennictwie prawniczym w odnie-sieniu do umów przenoszących własność, a w ostatnich latach tak że o oddanie gruntu w użytkowaniewieczyste1. Niewiele natomiast miejsca poświęcono kwestii konstrukcji rozporządzeń oraz charakteruumów, których bezpośrednim celem jest ustanowienie albo przeniesienie ograniczonych praw rzeczo-wych. Co więcej, okazuje się, że stanowiska nielicznych zajmujących się tymi zagadnieniami autorów

niejednokrotnie istotnie się różnią. Prowadzi to do wniosku o celowości podjęcia dalszych pogłębio-nych badań w tym zakresie.

Niniejsze opracowanie poświęcone zostało ogólnej problematyce charakteru umów skutkującychpowstaniem (nabycie konstytutywne)2 lub przeniesieniem (nabycie translatywne) ograniczonego pra-wa rzeczowego i mechanizmowi osiągania tych skutków. Paleta zagadnień związanych z zawieraniemumów o ustanowienie oraz przeniesienie ograniczonych praw rzeczowych jest szeroka i obejmuje sze-reg problemów szczegółowych, których analiza przekracza wąskie ramy niniejszej pracy. Tytułem przy-k ładu można wskazać dyskutowane w dotychczasowym piśmiennictwie pytania o dopuszczalność po-przedzenia umowy rzeczowej umową przedwstępną, możliwość ustanowienia ograniczonego prawarzeczowego na podstawie umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej ( pactum in faworem tertii),w drodze czynności prawnej mortis causa czy wreszcie o możliwość i celowość zawierania przez strony

ustanawiające ograniczone prawo rzeczowe tzw. umowy rozwiązującej jako actus contrarius zważyw-szy, że oświadczenie woli jednej z nich można traktować jako zrzeczenie się prawa (do skutecznościktórego nie trzeba oświadczenia innego podmiotu). Wydaje się, że problemy te pozostają przynajm-niej w pewnym sensie wtórne wobec tych, którym poświęcono poniższe uwagi. Poza zakresem anali-zy pozostawiono tak że kwestie związane z naturą umowy o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste

1 Zob. szeroko na ten temat ostatnio: Z. Truszkiewicz , Użytkowanie wieczyste. Zagadnienia konstrukcyjne, Warszawa–Kraków 2006,s. 317 i nast. oraz przywołaną tam literaturę; E. Drozd , Umowa zobowiązująca jako podstawa prawna dla umów z zakresu prawa rzeczowego,[w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005, s. 865 i nast.

2 Należy pamiętać o tym, że powstanie prawa nie może by ć utożsamiane z jego ustanowieniem. Do tego ostatniego dochodzi zazwyczajw drodze umowy, uznaje się jednak dopuszczalność ustanowienia prawa tak że wskutek innych zdarzeń, jak np. wydania orzeczenia sądu albodecyzji administracyjnej. Powstanie, a zatem dojście do skutku rzeczowego, nie zawsze następuje jednocześnie ze zdarzeniem będącym jegoźródłem (a zatem np. umową o ustanowienie prawa), tak np. w przypadku praw zastawniczych, gdzie do ich powstania obok umowy potrzeb-

ne jest dokonanie odpowiedniego aktu jawności (przeniesienia posiadania albo wpisu do rejestru w przypadku zastawu, wpisu do księgi wie-czystej w przypadku hipoteki). Nie można natomiast moim zdaniem, mówić o „ustanowieniu” ograniczonego prawa rzeczowego wówczas,gdy jego powstanie następuje ex lege.



Zaciąganie i wykonywanie zobowiązań

506

(określaną czasem „umową użytkowania wieczystego”3, „umową ustanawiającą użytkowanie wieczy-ste”4 albo „umową o ustanowienie prawa użytkowania wieczystego”). Jej specy ka wiąże się zarówno

ze szczególnym charakterem samego użytkowania wieczystego będącego w istocie złożonym stosun-kiem obligacyjno-rzeczowym, jak i istnieniem odrębnej regulacji dotyczącej powstania użytkowaniawieczystego w GospNierU.

Polskie prawo rzeczowe wyklucza możliwość ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego narzeczy własnej. W związku z tym problematyka dotycząca praw in rem suam może zostać w niniejszychrozważaniach pominięta. Nie uwzględniono też szczególnego w tym kontek ście zagadnienia dotyczą-cego ustanawiania praw rzeczowych na prawach. Wypada jedynie wspomnieć, że co do ustanowie-nia na prawach użytkowania i zastawu KC wyraźnie odsy ła do odpowiedniego stosowania przepisówo przeniesieniu prawa obciążanego (art. 265 § 3 oraz art. 329 § 1 KC), to zaś prowadzi do uwik łaniaw analizę pewnych dodatkowych problemów i kontrowersji5. Ponadto, z uwagi na fakt, iż podobnegoodesłania nie zastosowano w przypadku hipoteki na prawach (poprzestając jedynie na ogólnym ode-

słaniu w art. 65 ust. 5 KWU), powstaje pytanie, czy w łaściwe jest stosowanie do ustanowienia tegoprawa zastawniczego odpowiednio przepisów o hipotece na nieruchomości, czy też o przeniesieniupraw podlegających obciążeniu (wieczystego użytkowania, spółdzielczych praw do lokali oraz wierzy-telności)6.

Rozważania dotyczące charakteru i konstrukcji umów o ustanowienie lub przeniesienie ograni-czonego prawa rzeczowego dotyczą w pierwszej kolejności dwóch przepisów KC, zaś wnioski co dotreści pierwszego niewątpliwie nie pozostają bez wpływu na te, odnoszące się do drugiego z nich. Popierwsze, chodzi o art. 245 KC, zgodnie z którego § 1, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzia-nych, do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego stosuje się odpowiednio przepisy o przenie-sieniu własności7. Drugi przepis, jeszcze bardziej enigmatyczny w swej treści, tj. art. 2451 KC, stanowi,że do przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomości potrzebna jest umowa między uprawnionym a nabywcą oraz – jeżeli prawo jest ujawnione w księdze wieczystej – wpis do tej księ-gi, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. To ostatnie unormowanie nie zostało włączone do KCw jego pierwotnym brzmieniu, lecz dopiero dodane przez art. 113 pkt 1 KWU. Wcze śniej odpowiadał mu art. 114 dekretu z 11.10.1946 r. – Prawo rzeczowe8. W świetle wskazanych unormowań KC jedyną chyba kwestią, która nie powinna ulegać wątpliwości, jest to, że podstawą stosownego rozporządzenia jest umowa9. Przepisy te nie wskazują jednak ani tego, jaki jest jej charakter, ani nie wskazują relacjimiędzy ewentualnym skutkiem obligacyjnym i rzeczowym.

Teoretycznie można sobie wyobrazić, obok ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego w od-powiedniej samodzielnej umowie, konstrukcję przewidującą jego powstanie poprzez zastrzeżenie przezdotychczasowego właściciela na swoją rzecz wraz z jednoczesnym przeniesieniem własności na inną osobę (wzorem prawa rzymskiego tzw. zastrzeżenie prawa ograniczonego, „przeniesienie” dedukcyjne– nuda proprietas, traditio fundu deducto usufructu, tak że deductio servitutis)10. Zawarcie umowy da-

3 Zob. art. 33 ustawy z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.), zwanej dalej„GospNierU”.

4 Zob. art. 65 ust. 2 ustawy z 3.7.2002 r. – Prawo lotnicze (t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 100, poz. 696 ze zm.).5 Por. np. ostatnio Ł. Ż elechowski, Ustanowienie zastawu rejestrowego na prawach na tle stosunku ustawy o zastawie rejestrowym i reje-

strze zastawów do kodeksu cywilnego, PPH 2007, Nr 12, s. 51 i nast.6 Zob. np. J. Pisuliński, [w:] J. Pisuliński (red.), System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, wyd. 2, Warszawa 2007, s. 831.7 Zasadniczo poza zakresem naszych zainteresowań pozostaje § 2 art. 245, zgodnie z którym „Jednak że do ustanowienia ograniczonego

prawa rzeczowego na nieruchomości nie stosuje się przepisów o niedopuszczalności warunku lub terminu. Forma aktu notarialnego jest po-trzebna tylko dla oświadczenia właściciela, który prawo ustanawia”.

8 Dz.U. Nr 57, poz. 319 ze zm.9 Oczywiście powstanie lub przejście prawa rzeczowego może też nastąpić jako skutek innych zdarzeń, w tym w wypadkach szczegól-

nych np. jednostronnej czynności prawnej, tak co do ustanowienia hipoteki zabezpieczającej roszczenia obligatariuszy zob. art. 7 ustawy z 29.6.1995 r. o obligacjach (t.j. Dz.U. z 2001 r. Nr 120, poz. 1300 ze zm.).

10

Zob. J. Proudhon, Traité des droits d’usufruit, d’usage, d’habitation et de supercie. Tome premiere, Bruxelles 1833, s. 241; G. M. Asher ,Die Begründung des Usufructus, Berlin 1862, s. 48; F. Legrand , Principes du droit romain sur l’usufruit, Paris 1863, s. 54; R. v. Jhering , Geistdes römischen Rechts auf den verschiedenen Stufen seiner Entwicklung. Drittereil. Erste Abtheilung, Leipzig 1865, s. 80; O. Schönemann,



507

Zaradkiewicz , Konstrukcja umowy o ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego...

rowizny z zastrzeżeniem użytkowania na rzecz darczy ńcy dopuszcza Kodeks Napoleona (art. 949 KCfranc.11, création d’usufruit par voie de rétention)12. Podobnie, jak w prawie niemieckim, konstrukcja

taka obca jest natomiast prawu polskiemu, przynajmniej gdy chodzi o możliwość zastrzeżenia ogra-niczonego prawa rzeczowego wraz z przeniesieniem własności uno actu, co nie wyklucza możliwościosiągnięcia tożsamego skutku w drodze dwu czynności prawnych – najpierw przeniesienia własnościi ustanowienia umownego przez nowego właściciela prawa rzeczowego ograniczonego (nieadekwatny pozostaje przepis art. 589 KC, który nie może by ć w tych przypadkach zastosowany odpowiednio nazasadzie art. 555 KC)13.

II. Uwagi historyczne i prawnoporównawcze

Projekty przepisów prawa rzeczowego opracowane w latach 1937–1939 w łonie Komisji Kody -

kacyjnej RP nie zawierały odrębnych, „ogólnych” przepisów o ograniczonych prawach rzeczowych.W konsekwencji nie przyjęto w nich dotyczącej ograniczonych praw rzeczowych regulacji obejmującejrozporządzenia tymi prawami w drodze czynności prawnych. Kwestia celowości regulacji „części ogól-nej” zawierającej przepisy wspólne dla ograniczonych praw rzeczowych została jednak dostrzeżona już w trakcie prac nad przepisami prawa rzeczowego tuż po II wojnie światowej i unormowana we wzoro-wanym w znacznej mierze na wspomnianych projektach dekrecie z 11.10.1946 r. – Prawo rzeczowe.

Nawiązanie w ramach niniejszych rozważań do przepisów dekretu z 1946 r. jest o tyle istotne, żez jednej strony obecny przepis art. 2451 KC odpowiada treściowo wcześniejszej regulacji dekretowej,z drugiej zaś unormowanie dotyczące umowy o ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych, jakieznalazło się w art. 245, nie zostało uwzględnione we wspomnianych przepisach. W art. 113 § 1 dekre-tu przyjęto, i to – co istotne – ograniczając regulację wy łącznie do praw na nieruchomości – rozwią-

zanie podobne do tego, które wprowadzono w ramach przepisów o przeniesieniu w łasności (art. 43).Wspomniany art. 113 stanowił, iż do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomo-ści potrzebna jest umowa między właścicielem i nabywcą oraz, jeżeli ustawa tak stanowi, wpis do księgiwieczystej14. Przypomnijmy, że zgodnie z art. 43 dekretu, przeniesienie własności nieruchomości na-stępowało „z mocy samej umowy między właścicielem i nabywcą”. W obu przypadkach dekret stano-wił zatem wprawdzie o „umowie” jako podstawie rozporządzenia, jednak nie rozstrzygał wyraźnie jejcharakteru, co doprowadziło zresztą do powstania w doktrynie i orzecznictwie – przynajmniej co doumów przenoszących własność – istotnych rozbieżności15. Stan ten stał się niewątpliwie przynajmniej

Die Servituten: Eine civilistische Abhandlung, Leipzig 1866, s. 144; A. Exner , Die Lehre vom Rechtserwerb durch Tradition nach österreichi-schem und gemeinem Recht, Wien 1867, s. 6–7; K. A. v. Vangerow, Lehrbuch der Pandektenast Zweiter Band, Marburg–Leipzig 1867, s. 533;

B. Windscheid , Lehrbuch des Pandektenrechts. Band I, wyd. 6, Frankfurt a. M. 1887, s. 733 i nast.; A. v. Tuhr , Der Allgemeine Teil des Deut-schen Bürgerlichen Rechts. Zweiter Band. Erste Häle, s. 72; P. Jörs, W. Kunkel, L. Wenger, H. Honsell, . Mayer-Maly, W. Selb, RömischesRecht, Wien 1987, s. 103; F. Wieacker , Römische Rechtsgeschichte, München 1988, s. 337; M. Kurył owicz , A. Wiliński, Rzymskie prawo pry-watne, wyd. 4, Warszawa 2008, s. 194.

11 W brzmieniu nadanym ustawą nowelizującą z 2006 r. (Loi n° 2006–728 du 23 juin 2006 portant réforme des successions et des libéralités,JORF 24 juin 2006). Zgodnie z tym przepisem darczy ńca może zastrzec na swoją korzy ść lub rozporządzić na korzy ść innej osoby, prawemużywania albo użytkowania dóbr ruchomych albo nieruchomych będących przedmiotem darowizny.

12 M. Planiol , G. Ripert , Traité pratique de droit civil Francis. t. III. Les biens, Paris 1952, s. 760–761; F. Terré, Ph. Simler , Droit civil. Lesbiens, wyd. 6, Paris 2002, s. 639.

13 Niem. Vorbehalt des Nießbrauchs. Zob. na ten temat wyr. Sądu Rzeszy z 10.9.1935 r., III Senatu Cywilnego, III 42/35, Entscheidungendes Reichsgerichts in Zivilsachen (RGZ) 1935, t. 148, s. 323–324; A. v. Tuhr , Der Allgemeine Teil des Deutschen Bürgerlichen Rechts. ZweiterBand. Erste Häle, s. 72; W. Brehm, Ch. Berger , Sachenrecht, wyd. 2, Tübingen 2006, s. 357; por. tak że R. Hühner , Die donationes post obitum und die Schenkungen mit Vorbehalt des Nießbrauchs im älteren deutschen Recht . Breslau 1888; W. Flume, Allgemeiner Teil des BürgerlichenRechts. Das Rechtsgescha, Wien 1992, s. 192; J. Wilhelm, Sachenrecht, Berlin–New York 2002, s. 643–644.

14 Zgodnie z jego § 2, oświadczenie właściciela nieruchomości winno by ć pod nieważnością złożone w formie aktu notarialnego.15

W orzecznictwie przyjmowano konstrukcję umowy o podwójnym skutku, zob. np. wyr. SN z 9.7.1958 r., IV CR 118/57, OSNPG1959, Nr 4, poz. 32; jednak w szeregu orzeczeń uznano, że dla przeniesienia własności konieczne jest istnienie odrębnej umowy rzeczowej(zob. zestawienie, [w:] M. K ę piński, Przeniesienie własności nieruchomości rolnych, Poznań 1970, s. 184, przyp. 11); tak np. orz. z 5.5.1948 r.




508

jednym z powodów przyjęcia nowego, najpewniej w intencji autorów bardziej precyzyjnego unormo-wania w obecnie obowiązującym przepisie art. 155 KC16. Przepis ten z uwagi na swoją bardziej klarow-

ną pod wieloma względami w porównaniu z wcześniejszą regulacją dekretu treść zdawał się nie budzić wątpliwości ani co do charakteru umowy, ani chwili powstania skutku rzeczowego. W związku z tymzresztą, zważywszy wcześniejsze kontrowersje, teza o podobieństwie konstrukcji przyjętych na grun-cie dekretu z 1946 r. i KC może by ć dyskusyjna. Niezależnie jednak od tego, porównanie wspomnia-nych regulacji może stanowić nie tylko wskazówk ę co do intencji twórców rozwiązania wprowadzo-nego w 1964 r., ale tak że istotny wk ład do dyskusji nad zasadnością utrzymywania obecnej koncepcjirozporządzeń dotyczących ograniczonych praw rzeczowych, a tak że brzmienia odpowiednich przepi-sów Kodeksu.

Na gruncie dekretu z 1946 r. we wszystkich trzech przypadkach (przeniesienia własności, ustano-wienia oraz przeniesienia ograniczonych praw rzeczowych) można, z uwagi na ogólne sformułowanieco do przeniesienia praw, podnieść te same wątpliwości i postawić te same pytania, choć w gruncie rze-

czy wszystkie trzy przypadki mogły i powinny by ć rozpatrywane osobno. W konsekwencji przynajm-niej teoretycznie można by ło w każdym z nich dojść do zupełnie odmiennych wniosków co do cha-rakteru umowy i konstrukcji rozporządzenia. Niewątpliwie posłużenie się ogólnym pojęciem umowy dawało nauce prawa cywilnego szerokie pole możliwych interpretacji. Okazuje się, że mimo większejprecyzji i jasności analogiczne wątpliwości powstać mogą tak że na gruncie obecnie obowiązującychprzepisów.

Nie wdając się w szczegółową analizę problematyki prawnoporównawczej, wypada stwierdzić, żepodobnie jak w przypadku przeniesienia własności, w obcych systemach prawnych różne rozwiązaniaprzyjęto w zakresie rozporządzeń w drodze czynności prawnych dotyczących ograniczonych praw rze-czowych. Pozostając w kręgu trzech tradycyjnie analizowanych systemów prawnych wystarczy wska-zać, że zasadniczo każdy z nich przewiduje ujednolicony model rozporządzeń – z jednej strony dlaprzeniesienia własności, z drugiej dla ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych. W prawie francu-skim w obu przypadkach wymagana jest umowa obligacyjna, która co do zasady stanowi jednocześniebezpośrednią podstawę skutku rzeczowego (w przypadku ustanowienia użytkowania może ono nastą-pić w drodze tzw. zatrzymania, par voie de rétention, albo w drodze przeniesienia – par voie d’aliéna-tion)17. Prawo francuskie stoi na stanowisku zasady konsensualności (kluczowe znaczenie ma art. 1138KC franc., który stanowi, iż „zobowiązanie wydania rzeczy jest zupełne, przez samo zezwolenie stron

(III C 229/48), w którego uzasadnieniu czytamy, że „umowa obligacyjna, zawiera (…) implicite – w my śl intencji ustawodawcy – tak że umowę o przeniesienie własności w rozumieniu art. 43 PrRzecz, czyli ze skutkiem rzeczowym. Ustawodawca tylko co do nieruchomości postanowił w art. 44 § 1 PrRzecz, że umowa o przeniesienie własności powinna obejmować „podstawę prawną świadczenia”. Jednak że niewątpliwie pra-wo rzeczowe tak że co do ruchomości nie przejęło koncepcji ustawodawstwa niemieckiego, uniezależniającej byt abstrakcyjnej, „rzeczowej”zgody na przejście prawa własności od umowy kauzalnej tak dalece, że nieważność umowy kauzalnej w zasadzie nie powodowała nieważno-ści umowy rzeczowej. Prawo rzeczowe idzie raczej po linii tworzenia swego rodzaju „iunctim” między umową o przeniesienie własności a jej

„causa”, tak że nie można trzymać się zasady, iż uzasadnione uchylenie się od skutków prawnych oświadczeń woli, dotyczących umowy kau-zalnej, nie wywiera z reguły wpływu na skuteczność umowy o przeniesienie własności. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczeń woliw zakresie umowy kauzalnej normalnie obejmuje uchylenie się tak że od skutków prawnych – związanej z nią czy implicite nawet w niej za-wartej (jak w omawianym przypadku) – umowy o przeniesienie własności”; z piśmiennictwa zob. w szczególności: F. Zoll , Jakiej umowy po-trzeba do przeniesienia własności rzeczy ruchomych?, PN 1947, Nr 7–8, s. 67 i nast.; F. Zoll , Prawo cywilne w zarysie, t. II, z. 2, Kraków 1947,s. 6–7; W. Pr ądzyński, Umowy o przeniesienie własności nieruchomości i rzeczy ruchomych, PN 1947, Nr 9–10, s. 199 i nast.; J. Górecki, Prze-niesienie własności rzeczy ruchomej, Wrocław 1950, s. 19 i nast.; W. Czachórski, Czynności prawne przyczynowe i oderwane w polskim pra-wie cywilnym, Warszawa 1952, s. 91 i nast.; J. Wasilkowski, Prawo rzeczowe w zarysie, Warszawa 1957, s. 141–144; S. Szer , Nabycie własnościnieruchomości, PiP 1947, z. 1, s. 66 i nast.; W. Górski, Przeniesienie własności w nowym prawie rzeczowym, Szczecin 1948–1949.

16 Podkreśla to J. St. Piątowski, który wskazuje, że „zagadnienie, czy umowa zobowiązująca do przeniesienia własności wywołuje skut-ki tylko w sferze obligacyjnej, czy też zarazem własność przenosi, by ła główną osią sporu, który się toczy ł pod rządem pr.rzecz. Od same-go początku prac kody kacyjnych ustawodawca starał się spór ten rozstrzygnąć na rzecz koncepcji podwójnego skutku i swej niewątpliwejwoli w tym zakresie dał wyraz w omawianym przepisie [art. 155 KC – przyp. K. Z.]”, J. St. Piątowski, [w:] J. Ignatowicz (red.), System PrawaCywilnego, t. II, Prawo własności i inne prawa rzeczowe, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977, s. 227–228; por. też niepublikowaneprotokoły posiedzeń Zespołu Prawa Cywilnego Materialnego Komisji Kody kacyjnej w maju 1959 r. w Osiecznej (l.dz. 65/13/1–594/57, ma-

szynopis).17 M. Planiol, G. Ripert , Traité pratique de droit civil Francis, t. 3, Les biens, Paris 1952, s. 760–761, 927 i nast.; por. też F. Terré, Ph. Simler ,Droit civil. Les biens, wyd. 6, Paris 2002, s. 294 i nast.



509


kontraktujących”, co więcej zobowiązanie takie „czyni wierzyciela właścicielem”18). Z kolei w prawieaustriackim koniecznymi przesłankami skutecznego rozporządzenia są tytuł i sposób nabycia (titulus

i modus adquirendi, niem. Titel und Erwerbungsart , §§ 380, 449, 451 KC austr.), zaś w prawie niemiec-kim umowa rzeczowa (dingliche Vertrag, Einigung, §§ 873, 925, 929 KC niem.)19. W dwóch ostatnichsystemach przyjęto, w zależności od przedmiotu rozporządzenia, zasadę tradycji i wpisu (uzależnieniaskuteczności rozporządzenia w drodze czynności prawnej od ujawnienia zmiany w księdze grunto-wej), przy tym w pierwszym skutek rzeczowy uzależniony jest od istnienia ważnej obligacyjnej podsta-wy prawnej (tzw. system tradycji kauzalnej), zaś w drugim – od niej niezależny (system tradycji abs-trakcyjnej)20. Warto nadmienić, iż doktryna i orzecznictwo austriackie dostrzegają od pewnego czasu,

jak należy przypuszczać wbrew stanowisku twórców Kodeksu z 1811 r., a tak że dawniejszej doktryny,konieczność wyodrębnienia osobnej, rzeczowej czynności prawnej obok umowy obligacyjnej (modusadquirendi przestał by ć uznawany za „czysty fakt”)21.

III. „Odpowiednie stosowanie” przepisów o przeniesieniu w łasności

Jak już wskazano, w zakresie regulacji umów dotyczących ustanowienia ograniczonych praw rze-czowych KC ogranicza się do odesłania do odpowiedniego stosowania przepisów o przeniesieniu wła-sności22. W rezultacie prima facie można stwierdzić, że – podobnie jak przyjmuje większość przedsta-wicieli nauki prawa oraz jednolicie orzecznictwo – tak że w tym zakresie obowiązują równolegle dwiezasady – konsensualności i kauzalności.

Kwestia okazuje się jednak bardziej skomplikowana co najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze,zapewne wbrew założeniom twórców Kodeksu z 1964 r. trudno uznać, że na gruncie regulacji art. 155i nast. KC nastąpiło ujednolicenie poglądów dotyczących charakteru umowy przenoszącej własność,

po drugie zaś odesłanie do „odpowiedniego” stosowania przepisów o przeniesieniu własności, jak mato miejsce w przypadku ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego, musi siłą rzeczy prowadzić dopytania o zakres takiego stosowania. Zgodnie z tradycyjnym ujęciem, jak słusznie przypomniał SN, „od-powiednie stosowanie” oznacza możliwość stosowania pewnych przepisów bez mody kacji, pewnych –

18 Tłumaczenie polskie na podstawie: Kodekx cywilny francuzki. W Warszawie w Drukarni Rządowey naprzeciwko Dyrekcji i KantoruGłównego Loterii, 1829, s. 329 (zmody kowano pisownię zawartą w tek ście oryginalnym).

19 Zob. np.: A. v. Tuhr , Der Allgemeine Teil des Deutschen Bürgerlichen Rechts. Zweiter Band. Erste Häle, Berlin 1957 [Nachdruck 1910], s. 71. Zgodnie z § 873 ust. 1 KC niem. do przeniesienia własności nieruchomości oraz do jej obciążenia konieczna jest zgoda upraw-nionego i drugiej strony „na to, aby zmiana w prawie nast ąpiła, tudzież aby wpisano tę zmianę w księgę wieczystą”. Zgodnie zaś z § 925 KCniem., „zgodę zbywającego i nabywcy wymaganą wedle § 873 do przeniesienia własności gruntu (powzdanie), należy oświadczy ć wobec wy-działu hipotecznego, przyczem obie strony muszą by ć równocześnie obecne”. Ponadto, do przeniesienia własności lub ustanowienia bądź przeniesienia innego prawa rzeczowego na nieruchomości konieczny jest wpis do księgi gruntowej. Ma on zatem co do zasady w zakresie

rozporządzeń prawami na nieruchomościach charakter konstytutywny. Jeśli chodzi o rozporządzenia prawami rzeczowymi na rzeczach ru-chomych, według § 929 zd. 1 KC niem. „do przeniesienia własności rzeczy ruchomej potrzeba, aby właściciel oddał rzecz nabywcy i aby oby-dwaj zgodzili się na przejście prawa własności” (polskie tłumaczenie na podstawie tekstu ocjalnego (urzędowego) z 1923 r. – Kodeks cywilny obowiązujący na ziemiach zachodnich Rzeczypospolitej Polskiej (przek ład urzędowy), Wydawnictwa Ministerstwa Sprawiedliwości. ZbioruUstaw Ziem Zachodnich, Tom X, Warszawa – Poznań 1923). Ujęcie niemieckiego kodeksu cywilnego nie jest co prawda powszechnie przyj-mowane na gruncie innych systemów prawnych, to jednak w niektórych z nich można spotkać poglądy, uznające celowość wyróżniania umo-wy obligacyjnej z jednej i rzeczowej z drugiej strony.

20 Zob. np. H. Koziol , R. Welser , Grundriss des bürgerlichen Rechts. Band I. Allgemeiner Teil, Sachenrecht, Familienrecht, wyd. 11 zm.,Wien 2000, s. 272.

21 Zob. na ten temat np.: H. Koziol, R. Welser , Grundriss des bürgerlichen Rechts. Band I, s. 271–272; Ch. v. Bar , U. Drobnig, e Interac-tion of Contract Law and Tort and Property Law in Europe: A comparative Study, München 2004, s. 326.

22 Kwestia ta zupełnie by ła pominięta w projekcie prawa rzeczowego z lat 1937–1939, który w ogóle nie przewidywał odrębnych, ogólnychprzepisów o ograniczonych prawach rzeczowych. W projekcie z końca lat czterdziestych. znalazł się przepis, zgodnie z którym „do ustano-wienia ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomości potrzeba jest umowa między właścicielem a nabywcą. Oświadczenie właścicielawinno by ć pod nieważnością złożone w formie aktu notarialnego”, PN 1949, z. 1, s. 256. Niemal identyczne rozwiązanie zostało przyjęte w de-

krecie z 1946 r. w art. 113. Należy je jednak uznać za wadliwe, choćby z tego powodu, że obejmowało jedynie ustanowienie praw na nierucho-mości, co mogłoby sugerować, że dla ustanowienia praw rzeczowych na ruchomości umowa nie jest konieczna, a ponadto nie określało, o jak ą umowę chodzi (w tym sensie powielało wadliwe ujęcie projektów międzywojennych i dekretu w zakresie regulacji przeniesienia własności).




510

z mody kacjami uwzględniającymi różnice między kwestią unormowaną a zagadnieniami, do którychma by ć przepis stosowany, albo niestosowanie niektórych – w razie stwierdzenia istnienia zasadniczych

różnic między tymi zagadnieniami (wyr. z 3.10.2007 r., IV CSK 193/0723

). Teoretycznie zatem rozwią-zanie wprowadzone w art. 245 KC, ale tak że by ć może zawarte w art. 2451, pozwala na rozważenie kilkumodeli rozporządzeń polegających na ustanowieniu lub przeniesieniu ograniczonych praw rzeczowych.W obu przypadkach nie muszą by ć one zbieżne (tożsame) z rozwiązaniem przyjętym przez ustawodaw-cę w odniesieniu do umowy przenoszącej własność. Ich analiza może zasadniczo ograniczy ć się do py-tania o charakter umowy ustanawiającej lub przenoszącej prawo rzeczowe. Kwestia bowiem nie budziwątpliwości w zakresie dotyczącym przesłanek jawności (przeniesienia posiadania, wpisu w odpowied-nim rejestrze), bowiem nie podlega dyskusji, że prawodawca polski w odniesieniu do wszystkich trzechprzypadków rozporządzeń zerwał z fundamentalną dla prawa rzeczowego zasadą jawności24.

IV. Teorie dotyczące ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych

Nie ulega wątpliwości, że wzorem regulacji niemieckiej prawo polskie w zakresie rozporządzeń prawami rzeczowymi dopuszcza istnienie, przynajmniej w odniesieniu do przeniesienia własności, od-rębnych od czynności zobowiązującej tzw. umów rzeczowych25. Są nimi umowy, których bezpośred-nim skutkiem nie jest powstanie między zawierającymi stronami stosunku obligacyjnego, ale wy łącz-nie skutku rozporządzającego (tzw. rzeczowego), polegającego i ukierunkowanego bezpośrednio napowstanie (obciążenie rzeczy lub prawa) lub przeniesienie prawa rzeczowego albo jego zmianę. Czyn-ność prawna rzeczowa (niem. dingliche Rechtsgeschä ) stanowi podtyp szerszej kategorii czynnościrozporządzających (skutkujących zmianą stanu aktywnego majątku, nakierowanych na bezpośrednieoddziaływanie na istniejące prawo)26. Z kolei centralną postacią czynności rzeczowych jest tak zwana

umowa rzeczowa jako szczególna umowa z zakresu prawa rzeczowego27 (niem. dingliche Vertrag, war-to nadmienić, że pojęcie to jest obce KC niem., który posługuje się określeniem „zgoda” – niem. Eini-

gung )28. Odmiennie niż na gruncie prawa niemieckiego, w doktrynie polskiej sporne jest jednak, czy rzeczona czynność prawna jest zasadą (konieczna dla przeniesienia lub ustanowienia prawa rzeczowe-go), czy wyjątkiem.

Jednolitość stanowisk w doktrynie co do dopuszczalności zawarcia odrębnej od umowy zobowią-zującej do przeniesienia własności rzeczowej czynności prawnej – „dodatkowego porozumienia”, jak stanowi art. 157 KC – nie daje odpowiedzi na pytanie, czy i w jakim zakresie ustawodawca polski przy-

23 OSNC 2008, Nr 3, poz. 78.24 Zob. na temat jawności praw rzeczowych: P. Machnikowski, [w:] T. Dybowski (red.), System Prawa Prywatnego, t. 2. Prawo rzeczowe,

wyd. 2, Warszawa 2007, s. 45 i nast.; modele te analizuje szczegó łowo E. Drozd , Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa–Kraków1974, s. 11 i nast.25 Zob. ostatnio np.: E. Gniewek, Zakres swobody umów w prawie rzeczowym , [w:] M. Pazdan, W. Popioł ek, E. Rott-Pietrzyk, M. Szpunar

(red.), Europeizacja prawa prywatnego, t. I, Warszawa 2008, s. 280; odosobnione stanowisko prezentował S. Breyer , Przeniesienie własnościnieruchomości, Warszawa 1966, s. 103–105; por. na ten temat: M. K ę piński, Umowy o przeniesienie własności nieruchomości zawierające wa-runek lub termin, PiP 1970, z. 6, s. 958 i nast.; B. Burian, Ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych; treść i forma umowy, [w:] E. Gnie-wek (red.), Zawieranie i wykonywanie umów. Wybrane zagadnienia, Wrocław 2004, s. 21.

26 A. v. Tuhr , Der Allgemeine Teil des Deutschen Bürgerlichen Rechts. Zweiter Band. Erste Häle, s. 256; K. Larenz, M. Wolf, AllgemeinerTeil des Bürgerlichen Rechts, s. 411; J. Ską pski, Umowa zastawnicza, NP 1967, Nr 4, s. 487.

27 Zob. na ten temat np.: D. Stöver , Ist die Einigung im Sachenrecht des Bürgerlichen Gesetzbuchs ein Rechtsgeschä?, Archiv für bürger-liches Recht, 1905, t. 26, s. 149 i nast.; G. Ortlieb, Einigung und dinglicher Vertrag, Berlin 1904; G. Steyert , Der dingliche Vertrag im B.G.B.,Strassbourg i.E. 1905; A. Mertens, Die rechtliche Natur und die Bedeutung der Einigung im Grundbuchrecht des Bürgerlichen Gesetzbuchs,Leipzig 1907; F. Juntke, Einigung und Eintragung im Liegenschasrechte des Bürgerlichen Gesetzbuches, Breslau 1913; R. v. Kehler , Eini-gung und Eintragung, Würzburg 1933; Ph. Heck, Das abstrakte dingliche Rechtsgeschä, Tübingen 1937 ; M. Howald , Der dingliche Vertrag,Zürich 1946; F. Beyerle, Der dingliche Vertrag, [w:] Festschri für Gustav Boehmer. Dem Siebziger von Freunden und Kollegen dargebracht,

Bonn 1954; D. H. Molkenteller , Die ese vom dinglichen Vertrag, Frankfurt am Main–Bern–New York–Paris 1991.28 Wypada nadmienić, że w doktrynie wątpliwości budzi przede wszystkim to, czy w odniesieniu do czynności dwustronnej adekwatnepozostaje określenie „umowa”, która tradycyjnie stanowi kategorię pojęciową z zakresu prawa obligacyjnego.



511


jął rozwiązanie, w ramach którego skutek rozporządzający w prawie rzeczowym nie tyle może, co po-winien wynikać z odrębnej albo wręcz samodzielnej czynności tego typu. Jak w trakcie prac kody-

kacyjnych wskazywał J. Wasilkowski, „[k]ontrowersja nie dotyczy (…) kwestii, czy należy uznać zadopuszczalne umowy rzeczowe, lecz raczej kwestii, czy w razie przeniesienia własności odrębna umo-wa rzeczowa ma stanowić wyjątek czy zasadę”29.

Wydaje się, że podstawowy problem dotyczy w tym przypadku zagadnienia relacji między umową zobowiązującą a czynnością rzeczową. Wypada skonstatować, że w przypadku rozporządzeń polegają-cych na ustanowieniu lub przeniesieniu praw rzeczowych zastosowana technika regulacji nie daje jed-noznacznej odpowiedzi na pytanie o istotę (naturę) i konstrukcję odpowiednich umów. Ogólnikowesą zresztą tak że pozostałe unormowania dotyczące innych czynności z zakresu prawa rzeczowego. Za-gadnienie komplikuje ponadto fakt, iż w dalszym ciągu pozostaje sporna kwestia istoty przyjętego roz-wiązania i właściwej konstrukcji w odniesieniu do umów będących podstawą przeniesienia własności.W konsekwencji, niezależnie od pytania o zakres odpowiedniego zastosowania przepisów o przenie-

sieniu własności, kontrowersje dotyczące tego właśnie zagadnienia stają się tak że aktualne („przenoszą się”) na gruncie rozważań o ustanowieniu i przeniesieniu ograniczonych praw rzeczowych.W doktrynie, mimo pozornej jasności regulacji art. 155 i 156 KC pojawia się szereg poglądów, któ-

re w różny sposób starają się wyjaśnić istotę i konstrukcję umownego przeniesienia własności. Spośródnich można wyróżnić kilka podstawowych, wręcz „modelowych”30. De lege lata analogiczne rozwią-zania mogą dotyczy ć tak że ustanowienia lub przeniesienia ograniczonych praw rzeczowych. Kluczo-we znaczenie dla niniejszych rozważań ma zatem wskazanie, który z wyróżnianych najczęściej modeli,w tym wzorowanych na rozwiązaniu obejmującym przeniesienie własności, uznać należy za właści-wy. Poniżej ograniczono się do wskazania najważniejszych i najczęściej prezentowanych w polskim pi-śmiennictwie prawniczym koncepcji. Zasadniczo bywają one wskazywane w ramach analizy charakte-ru umowy o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego.

Do konstrukcji przeniesienia własności przyjmowanej przez większość doktryny na gruncieart. 155–156 KC nawiązuje pierwsza z koncepcji dotyczących istoty i charakteru umów o ustanowie-nie ograniczonych praw rzeczowych. Można ją skrótowo nazwać teorią umowy o podwójnym skutku.Koncepcja ta w odniesieniu do konstrukcji przeniesienia własności jest niemal jednolicie reprezento-wana w orzecznictwie. Jej zwolennicy uznają, że zabieg legislacyjny polegający na odesłaniu do przepi-sów o przeniesieniu własności oznacza, że konstrukcja ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego jest analogiczna do tej, jak ą statuują wspomniane przepisy dotyczące prawa własności. W konsekwen-cji, co do zasady, do powstania ograniczonego prawa rzeczowego wystarczy odpowiednia umowa ob-ligacyjna, która – o ile przepis szczególny nie stanowi inaczej ani inaczej nie postanowi ły strony – wy-wołuje jednocześnie skutek rozporządzający (rzeczowy). Umowa o ustanowienie ograniczonego prawarzeczowego jest zatem, tak samo jak modelowa umowa o przeniesienie własności, tzw. umową o po-dwójnym skutku, w ramach której skutek rzeczowy wynika wprost z czynności zobowiązującej (o ileustawa nie wymaga dla powstania prawa powstania dodatkowego zdarzenia dla spe łnienia przesłanki jawności). Jest tak że, odwołując się do ujęcia art. 156 KC, umową kauzalną, skoro przysporzenie stano-wi zasadniczo bezpośredni skutek obligacyjnej podstawy prawnej. Nie kwestionuje się jednak, podob-nie jak ma to miejsce w przypadku przeniesienia własności, możliwości uzależnienia skutku rozporzą-dzającego od odrębnej, samodzielnej umowy rozporządzającej (zatem umowy „rzeczowej”), zawartejw wykonaniu umowy obligacyjnej, zobowiązującej do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego.

29 J. Wasilkowski, [w:] Komitet Nauk Prawnych PAN i Ministerstwo Sprawiedliwości, Materiały dyskusyjne do Projektu Kodeksu Cywil-nego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Materiały Sesji Naukowej 8–10 grudnia 1954 r., Warszawa 1955, s. 172.

30 Chodzi np. o pogląd, zgodnie z którym umowa, o której mowa w art. 155 KC jest umową wy łącznie rozporządzającą (prezentowany pod rządem Prawa rzeczowego z 1946 r. przez J. Góreckiego, Przeniesienie własności rzeczy ruchomej, s. 32–33); jego zdaniem „powstającai gasnąca równocześnie ze swym powstaniem prawna podstawa tych umów jest sngowaniem przez ustawę, nie zaś złożonym przez zbywcę

oświadczeniem woli zaciągnięcia zobowiązania” (s. 33); por. na ten temat: E. Drozd , Przeniesienie własności nieruchomości, s. 27 i nast.; por.też teorię „dwu warstw” umów prezentowaną przez W. J. Katnera: Przeniesienie własności rzeczy ruchomych, Acta Universitatis LodzensisFolia Iuridica, Łódź 1988, s. 146.




512

Czołowym zwolennikiem tej koncepcji jest współcześnie w pierwszej kolejności, jak się zdaje,E. Gniewek31. Jest ona tak że prezentowana przez innych autorów32. Stanowisko o zastosowaniu zasady

umowy o podwójnym skutku zdaje się reprezentować w swoim orzecznictwie również Sąd Najwy ższy.W wyroku z 12.5.2000 r., V CKN 30/0033, wskazano, że nie tylko oświadczenie o ustanowieniu ogra-niczonego prawa rzeczowego na nieruchomości, ale tak że oświadczenie o zobowiązaniu się do ustano-wienia takiego prawa (art. 245 § 2 zd. 2 KC) powinno by ć złożone w formie aktu notarialnego, uzna- jąc, że na gruncie odesłania do wyrażonej w art. 155 § 1 KC konstrukcji umowy o podwójnym skutkuumowa zobowiązująca do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego jednocześnie ustanawia toprawo.

Teoria umowy o podwójnym skutku, zak ładając, że podstawą rozporządzenia w postaci ustano-wienia albo przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego może by ć analogiczna umowa do tej, któ-ra stanowi podstawę przeniesienia własności, zdaje się prowadzić do wniosku, że podstawą ustanowie-nia ograniczonego prawa rzeczowego mogą by ć w pierwszej kolejności umowy nazwane, które zostały

przyk ładowo wskazane w art. 155. Mogą nią by ć jednak również co do zasady tak że inne umowy mo-gące wywołać skutek w postaci przeniesienia własności (np. umowa spółki cywilnej), w tym umo-wy nienazwane. Wypada przy tym zaznaczy ć, że w doktrynie zazwyczaj nie wskazuje się, czy umowy o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego o tzw. podwójnym skutku są umowami takimi, jak te, wymienione w art. 155, do nich podobnymi, czy też stanowią zupełnie odrębną, szczególną katego-rię. Prima facie poprawna dogmatycznie koncepcja teorii umowy o podwójnym skutku nie daje zatem – według ogólnego ujęcia zaprezentowanego powy żej – jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o natu-rę umowy zobowiązującej do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego. W tym zakresie możnawyróżnić dwie uzupełniające ją alternatywne wobec siebie koncepcje, które na potrzeby niniejszej pra-cy można określić jako „tradycyjną” i „umowy sui generis”.

Koncepcja, której zwolenników odnajdujemy przede wszystkim w dawniejszej literaturze, a któ-rą można określić jako tradycyjną, nie wyróżnia szczególnego typu bądź typów umów obligacyjnych,których skutkiem ma by ć ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego (każdego dowolnego czy niektórych rodzajów). Podobnie jak w przypadku umów o przeniesienie własności umową tego ro-dzaju może by ć zgodnie z tą koncepcją każda umowa obligacyjna, która zmierza do wywołania od-powiedniego skutku rzeczowego (powstania prawa). Jej zwolennicy uznają, że z perspektywy stosun-ku obligacyjnego mamy do czynienia ze zobowiązaniem do ustanowienia prawa przyszłego, a zatemsprzedażą, zamianą czy darowizną takiego prawa, które stanowiąc przedmiot świadczenia powstaniedopiero w przyszłości (choćby chodziło jedynie o tzw. „sekundę jurydyczną”)34. Zupełnie jasno kwe-stię tę regulowały odpowiednie przepisy Kodeksu zobowiązań w odniesieniu do umowy sprzedaży.Zgodnie z art. 294 KZ , przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązywał się przenieść własność rze-czy lub inne prawo majątkowe na kupującego, który jednocześnie zobowiązany by ł zapłacić określoną

31 E. Gniewek, Prawo rzeczowe, wyd. 7, Warszawa 2008, s. 180; E. Gniewek, [w:] E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 4, Praworzeczowe, wyd. 2, Warszawa 2007, s. 349–350; E. Gniewek, Kształtowanie treści stosunków prawnorzeczowych – zakres swobody umów, SPP2007, Nr 2, s. 26; E. Gniewek, Zakres swobody umów w prawie rzeczowym, s. 284.

32 Tak, jak należy wnosić z pojawiającego się zwykle wskazania o konsensualnym i kauzalnym charakterze umowy, np. J. Ignatowicz , Pra-wo rzeczowe, wyd. 4, Warszawa 1986, s. 198; S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe,wyd. 8, Warszawa 2007, s. 459; J. Szachuł owicz , [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz do artykułów 1–44911, t. I, wyd. 5,Warszawa 2008, s. 775; J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, wyd. 3 zm., Warszawa 2003, s. 200–201; zob. tak że: J. Winiarz , [w:] J. Wi-niarz (red.), Kodeks cywilny z komentarzem, t. I, wyd. 2 zm., Warszawa 1989, s. 221, B. Burian, Ustanowienie ograniczonych praw rzeczo-wych, s. 20–21.

33 OSNC 2001, Nr 9, poz. 125.34 Por. na gruncie przepisu art. 295 KZ .: R. Longchamps de Berier , Uzasadnienie projektu Kodeksu zobowiązań z uwzględnieniem osta-

tecznego tekstu kodeksu w opracowaniu głównego referenta projektu Prof. Romana Longchamps de Berier. Art. 294–369, Komisja Kody ka-cyjna. Podkomisja Prawa o Zobowiązaniach, z. 7, Warszawa 1937, s. 9–10; tenż e, Zobowiązania, Lwów 1938, s. 445; również F. Zoll , Zobowią-zania w zarysie według polskiego Kodeksu zobowiązań (przy współudziale S. Kosińskiego i J. Ską pskiego), wyd. 2, Warszawa 1948, s. 299.



513


cenę35. Z kolei art. 295 KZ wprost stanowił, iż „przedmiotem sprzedaży mogą by ć tak że prawa, mającepowstać w przyszłości”.

Warto w tym miejscu wspomnieć, że mimo braku w KC odpowiednika art. 295 KZ nie ulega wątpli-wości, że przedmiotem zobowiązania sprzedawcy może by ć prawo przyszłe (zob. art. 555 KC), a zatemrównież może on zobowiązać się do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego36. Na sprzedawcy (darczy ńcy itp.) spoczywa obowiązek świadczenia polegający na ustanowieniu prawa podmiotowego.Analogicznie należy ocenić sytuację w przypadku przeniesienia istniejącego prawa rzeczowego, jednak tutaj nabycie ma charakter translatywny (przejście prawa istniejącego).

W literaturze pojawia się zapatrywanie, które – jak należy sądzić – uznaje umowę o ustanowie-nie ograniczonego prawa rzeczowego za czynność prawną, która może mieć charakter samodzielnejumowy rzeczowej w wykonaniu istniejącego zobowiązania, albo umowy o podwójnym skutku37. Pri-ma facie koncepcja ta może by ć uznana za stanowiącą mody kację koncepcji umowy o podwójnymskutku, jednak wydaje się, że w istocie nie odbiega od założeń prezentowanych przez zwolenników tej

ostatniej. Nie przekreślają oni bowiem, jak już wspomniano, możliwości ustanowienia prawa w odręb-nej czynności rozporządzającej, podobnie jak przewidują to w odniesieniu do przeniesienia własnościart. 155 i 156 KC38. Zatem według tej koncepcji „umowa o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczo-wego” jest pewną zbiorczą kategorią pojęciową, która obejmuje zarówno umowy o podwójnym skutku, jak i te, które zawierane są w wykonaniu umowy czysto zobowiązującej.

Powy ższe ujęcie by ć może wydawałoby się właściwe i nie budziłoby większych wątpliwości, gdyby nie fakt, że w przypadku regulacji poszczególnych ograniczonych praw rzeczowych ustawa precyzujeszereg kwestii szczegółowych dotyczących ich ustanowienia lub przeniesienia (zob. np. art. 3052, 329§ 1). To z kolei prowadzi do pytania o to, czy zawarte w art. 245 § 1 KC odesłanie do odpowiedniegostosowania przepisów o przeniesieniu własności nie oznacza, że nie chodzi w tym przypadku o umo-wę sprzedaży, zamiany, darowizny itp., lecz by ć może o szczególny, odrębny typ umowy, która jest je-dynie zbliżona charakterem do wskazanych wcześniej czynności obligacyjnych (zob. np. zdeniowaną w uchylonym art. 171 ustawy z 15.12.2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych39 umowę o ustanowie-nie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu spółdzielnia)40. Wyrastająca, jak się zdaje, w opar-ciu o to założenie, tak zwana koncepcja umowy sui generis uznaje, że skoro Kodeks wyróżnia „umo-wę o ustanowienie” ograniczonego prawa rzeczowego, to należy przyjąć, że jest to szczególna umowaobligacyjna przewidziana w ramach przepisów o ograniczonych prawach rzeczowych (oczywiście za-sadniczo o podwójnym skutku). Można zatem powiedzieć, że wskazana teoria zak łada istnienie szcze-gólnego typu umowy obligacyjnej „o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego”. Wydaje się, żekoncepcja ta w piśmiennictwie polskim prezentowana jest przez S. Grzybowskiego, który wskazuje, żeumowa taka nie została uregulowana w Księdze trzeciej KC, a stosować do niej należy ogólne przepi-sy o czynnościach prawnych oraz o zobowiązaniach, jak również przepisy o właściwym ograniczonymprawie rzeczowym41.

35 W ujęciu historycznym i porównawczym zob. na ten temat uwagi S. Grzybowskiego, O pochopnym utrzymaniu w kodeksie cywilnymkonstrukcji umowy o przeniesienie własności, [w:] A. M ączyński, M. Pazdan, A. Szpunar (red.), Rozprawy z polskiego i europejskiego prawaprywatnego. Księga pamiątkowa oarowana profesorowi Józefowi Sk ąpskiemu, Kraków 1994, s. 85 i nast.

36 Niem. „constitutiv wirkenden Kauf ”, por. w literaturze niemieckiej: A. von Bechmann, Der Kauf nach gemeinem Recht, Teil II, Erlangen1884, Nachdruck Aalen 1965, s. 124; za: M. Haedicke, Rechtskauf und Rechtsmängelhaung, Tübingen 2003, s. 39.

37 Zob. w szczególności: A. W ąsiewicz , [w:] J. Ignatowicz (red.), System Prawa Cywilnego, t. II, Prawo własności i inne prawa rzeczowe,Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977, s. 609; B. Burian, [w:] E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2006,s. 398.

38 Zamiast wielu zob.: E. Gniewek, [w:] E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, s. 350.39 Tekst jednolity Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.40 Prima facie przepis ten wprowadza do systemu prawnego szczególną umowę obligacyjną o ustanowienie spółdzielczego własnościo-

wego prawa do lokalu, określając wzajemne prawa i obowiązki stron. Zdaje się też kreować szczególny złożony stosunek cywilnoprawny ob-ligacyjno-rzeczowy.41 S. Grzybowski, Prawo cywilne. Zarys prawa rzeczowego, wyd. 2, Warszawa 1989, s. 118.




514

Kolejną teorią prezentowaną w piśmiennictwie, przede wszystkim w zakresie przeniesienia wła-sności, jest tzw. koncepcja dwu zespolonych czynności prawnych42. Jej przedstawiciele przyjmują za-

sadniczo (na gruncie przepisów o przeniesieniu własności), iż umowa obligacyjna jest podstawą roz-porządzenia jedynie pośrednio, zaś bezpośrednio skutek ten (obok spełnienia ewentualnej przesłanki jawności43) poprzedza odrębna, rzeczowa czynność prawna. Ma by ć tak nawet wówczas, gdy skutek rozporządzający następuje w gruncie rzeczy wraz z zawarciem umowy. Jak przyk ładowo wskazujeZ. K. Nowakowski, „przy umowie sprzedaży, zamianie lub darowiźnie, często (…) umowa zobowiązu- jąca do przeniesienia własności tworzy ć może jedną całość z umową przenoszącą własność. W ramachtakiej całości, umowa o przeniesienie własności (…) sk łada się z części zobowiązującej i rozporządzają-cej”44. W świetle tej koncepcji dla wyróżnienia dodatkowej, odrębnej od umowy obligacyjnej, czynno-ści prawnej jako koniecznej przesłanki osiągnięcia skutku rzeczowego, nie ma znaczenia, czy intencją stron jest bezzwłoczne przeniesienie własności, czy też skutek ten ma by ć oddalony w czasie. Jej prze-niesienie na grunt rozważań o ustanowieniu i przeniesieniu ograniczonych praw rzeczowych ozna-

czać będzie, że również do ustanowienia i przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego konieczne jest dokonanie odrębnej, rzeczowej czynności prawnej. Warto jednak zaznaczy ć, że stanowisko to nieprzesądza problemu charakteru odpowiedniej umowy obligacyjnej. Można zatem teoretycznie przyjąć w tym zakresie zarówno stanowisko tradycyjne, jak i koncepcję, zgodnie z która umowę o ustanowie-nie ograniczonego prawa rzeczowego poprzedza szczególna umowa obligacyjna (zob. wy żej).

Prima facie niewątpliwie koncepcja dwu zespolonych czynności prawnych może razić sztuczno-ścią, skoro w niezliczonej ilości przypadków, szczególnie w masowym obrocie konsumenckim, mamy do czynienia z dokonywaniem czynności określanych jako odręczne, w ramach których nawet przyj-mując koncepcję teoretyczną dwu zespolonych czynności prawnych, w praktyce ich odrębność by łaby w obrocie „niedostrzegalna”. W istocie bowiem skutek rzeczowy następuje niemal równocześnie z za-warciem umowy obligacyjnej (np. sprzedaży). W doktrynie podnosi się tak że, iż konstrukcja odrębnejumowy rzeczowej (jako zasady) jest uzasadniona w systemach prawnych ho łdujących zasadzie abs-trakcyjności45.

Ostatnia z pojawiających się w nowszym piśmiennictwie teorii odnosi się przede wszystkim docharakteru umów dotyczących rozporządzeń hipotek ą. Zak łada ona, że do osiągnięcia skutku rzeczo-wego wystarczy samodzielna, a zatem niepoprzedzona żadną inną czynnością prawną, umowa rzeczo-wa (koncepcja umowy rzeczowej). Niezależnie od wniosków dotyczących ustanowienia hipoteki na-leży uznać, że koncepcji tej można przypisać walor ogólniejszy i objąć nią ustanowienie ograniczonychpraw rzeczowych w ogólności. Tak np. zdaniem SN umowa o ustanowienie hipoteki zawierana w prak-tyce i odpowiadająca wymaganiom KWU jest czynnością prawną „wy łącznie” rozporządzającą, wy-rażającą jedynie wolę ustanowienia hipoteki, „nie można natomiast w jej treści dostrzec wyrazu wolizobowiązania się do ustanowienia hipoteki” (cyt. wy żej wyr. z 3.10.2007 r., IV CSK 193/07). Z drugiej jednak strony SN zaznacza, że niekiedy zdarza się, że umowa o ustanowienie hipoteki „poprzedza-na jest zobowiązaniem się do ustanowienia hipoteki przez właściciela nieruchomości wobec wierzy-ciela mającej podlegać zabezpieczeniu wierzytelności lub wobec dłużnika osobistego”. Oznacza to, żeprzynajmniej umowa o ustanowienie hipoteki – a nie ma racjonalnych przesłanek przemawiających zaodmiennym traktowaniem umów o ustanowienie innych praw rzeczowych – powinna by ć traktowa-

42 Zob. np. A. Szpunar , Nabycie własności ruchomości od nieuprawnionego, Kraków 1998, s. 31; co do przelewu zob. tenż e, Glosa douchwały Izby Cywilnej SN z 19.9.1997 r., III CZP 45/97, OSP 1998, Nr 7–8, s. 384; tenż e, Glosa do wyroku SN z 19.2.1998 r., III CKN 387/97,PPH 1999, Nr 4, s. 45 i nast.; zob. te ż K. Zaradkiewicz , Numerus apertus abstrakcyjnych czynności prawnych w polskim prawie cywilnym?,KPP 1999, Nr 2, s. 274–275; M. Warciński, Glosa II do uchwały sk ładu siedmiu sędziów z 27.2.2003 r., III CZP 80/02, PS 2004, Nr 7–8, s. 245.

43 Pomijam kontrowersyjną kwestię, czy ewentualne przeniesienie posiadania względnie wpis do rejestru stanowią elementy czynnościprawnej, czy też odrębne zdarzenia prawne.

44 Z. K. Nowakowski, Prawo rzeczowe. Zarys wyk ładu, wyd. 3, Warszawa 1980, s. 90.45

J. Wasilkowski, [w:] Komitet Nauk Prawnych PAN i Ministerstwo Sprawiedliwości, Materiały dyskusyjne do Projektu Kodeksu Cywil-nego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Materiały Sesji Naukowej 8–10.12.1954 r., Warszawa 1955, s. 171; J. Wasilkowski, Prawo własnościw PRL. Zarys wyk ładu, opracowane przy współudziale M . Madeya, Warszawa 1969, s. 165.



515


na jako umowa dyspozytywnie oderwana46 (abstrakcyjna)47. Odesłanie do odpowiedniego stosowaniaprzepisów o przeniesieniu własności prowadzi SN do wniosku, iż „wobec wskazanej wy żej niemożno-

ści dostrzeżenia w umowie o ustanowienie hipoteki woli właściciela nieruchomości zobowiązania się do ustanowienia hipoteki zastosowanie na zasadzie odesłania zawartego w art. 245 § 1 KC do ustano-wienia hipoteki przyjętej w art. 155 § 1 KC konstrukcji umowy o podwójnym skutku, zobowiązująco– rozporządzającym, jest, wbrew wyrażanym niekiedy poglądom, nie tylko zbędne, ale i niemożliwe”.Zdaniem SN to samo dotyczy art. 156 KC, co wynikać ma z „okoliczności, w jakich dochodzi do usta-nowienia hipoteki” i praktyki obrotu, skoro w praktyce umowa o ustanowienie hipoteki, jak podkre-śla Sąd, „rzadko poprzedzana jest zobowiązaniem się właściciela nieruchomości”. Wówczas zaś „niemożna wnosić, że zobowiązanie właściciela nieruchomości jest wyrazem zamiaru ustanowienia hipo-teki causa donandi”. Brak konieczności poprzedzenia czynności rozporządzającej umową obligacyjną prowadzi tak że do problemów związanych z oceną przysporzenia w kontek ście odpłatności, co najwy-raźniej uwidacznia się w przypadku hipoteki (zob. tak że uchw. SN z 5.5.1993 r., III CZP 52/9348). Nie

może by ć umową „pod tytułem” darmym lub obciążliwym taka, która tytułu rozumianego jako obliga-cyjna podstawa rozporządzenia w ogóle nie posiada.Na marginesie warto nadmienić, że koncepcja umowy „czysto” rzeczowej (a zatem niewymagają-

cej poprzedzenia zobowiązaniem) przy ustanowieniu i przeniesieniu praw rzeczowych zdaje się pozo-stawać w wyraźnej sprzeczności z przesłank ą odpłatności w ramach instytucji rękojmi wiary publicz-nej ksiąg wieczystych. W związku z tym prima facie logiczny może wydawać się prezentowany ostatniow orzecznictwie i literaturze wniosek, iż umowa o ustanowienie hipoteki leży poza kategorią odpłatno-ści49, co jednak wymaga przyjęcia wniosku o trafności założenia dopuszczalności kreowania tego ro-dzaju bezwzględnie oderwanych czynności rzeczowych.

Pogląd o tym, iż dla skutecznego ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego wystarczy umowarzeczowa, niewymagająca istnienia wcześniejszego zobowiązania, jest tak że prezentowany w doktrynie( A. Macią g 50, M. Krajewski51, E. Drozd 52). Zdaniem Z. Truszkiewicza, że „wszystkie umowy tworząceograniczone prawo rzeczowe powinny by ć postrzegane jako umowy rozporządzające. Tylko przepisszczególny mógłby zmienić tę zasadę, uzależniając powstanie danego prawa od zawarcia umowy zobo-wiązującej do ustanowienia oznaczonego prawa rzeczowego”53.

V. Przeniesienie ograniczonych praw rzeczowych

Jak już wspomniano, zgodnie z art. 2451 KC do przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowegokonieczna jest umowa oraz – w zakresie wyznaczonym przepisami szczególnymi – odpowiedni akt jawności (przeniesienie posiadania, wpis w odpowiednim rejestrze, np. księdze wieczystej). Wypada

podkreślić, że wprowadzenie tego przepisu do KC wraz z uchwaleniem ustawy o księgach wieczystychi hipotece nie by ło przypadkowe, o czym dalej.

46 Na temat pojęcia czynności dyspozytywnie oderwanych zob. np. L. Brütt , Die abstrakte Forderung nach deutschem Reichsrecht, Berlin1908, s. 47–48 (autor posłuży ł się określeniem „przysporzenie dyspozytywnie abstrakcyjne”); A. Szpunar , Przekaz według kodeksu zobowią-zań, Kraków 1937, s. 63 i nast.; J. Górecki, Przeniesienie własności rzeczy ruchomej, Wrocław 1950, s. 35; K. Zaradkiewicz , Numerus apertusabstrakcyjnych czynności prawnych, s. 267.

47 Oczywiście jeżeli abstrakcyjność rozumieć będziemy tradycyjnie, tj. jako niezależność przysporzenia od istnienia lub ważności jego pod-stawy prawnej, nie zaś jako gospodarcze uzasadnienie przesunięć majątkowych, stanowiące np. podstawę dla wyróżniania tzw. causae cavendi.

48 OSNC 1993, Nr 12, poz. 218.49 Zob. np. B. Swaczyna, Hipoteka umowna, Warszawa 2007, s. 78.50 A. Macią g , Rodzaje umów, które mogą by ć poprzedzone umową przedwstępną , NP 1979, Nr 7–8, s. 69.51 M. Krajewski, Umowa przedwstępna, Warszawa 2000, s. 75.52 E. Drozd , Umowa zobowiązująca jako podstawa prawna dla umów z zakresu prawa rzeczowego, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pa-

miątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, s. 874.53 Z. Truszkiewicz , Użytkowanie wieczyste. Zagadnienia konstrukcyjne, s. 327; choć wypada zaznaczy ć, że prezentowana przez autorateza o rozporządzającym charakterze umowy o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste jest dyskusyjna.




516

Do problematyki charakteru umowy o przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego i konstruk-cji rozporządzenia należy co do zasady odnieść powy ższe uwagi dotyczące modelu (koncepcji) umowy

o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego. Pomijając pewne kwestie drugorzędne, w tym doty-czące formy czynności prawnej, przepisy nie dają precyzyjnej wskazówki co do charakteru i konstrukcjiprzeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego, brak też odesłania do przepisów o przeniesieniu wła-sności. Niewątpliwie różnica w porównaniu z ustanowieniem ograniczonego prawa rzeczowego polegana tym, że skutkiem czynności prawnej jest rozporządzenie prawem istniejącym. Oczywiście przenieść można jedynie te ograniczone prawa rzeczowe, które ustawa statuuje jako zbywalne (zastaw, hipote-ka, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, użytkowanie timesharing owe na gruncie art. 2701 KC),a ściślej rzecz biorąc, których zbywalność nie jest ustawowo wy łączona. W związku z tym dla określe-nia charakteru rozporządzenia i właściwej konstrukcji istotne znaczenie ma odpowiedź na dwa pyta-nia: po pierwsze, czy umowa taka może mieć charakter wy łącznie rzeczowy w tym sensie, iż nie musiby ć poprzedzona odpowiednią umową obligacyjną, po drugie zaś, w odniesieniu do praw zastawni-

czych – czy ich przeniesienie jest następującym ex lege skutkiem przelewu zabezpieczonej wierzytelno-ści, czy też wymaga odrębnej umowy rozporządzającej (i oczywiście, co nie podlega de lege lata dysku-sji – aktu jawności)? Niestety jedynie nieliczni przedstawiciele doktryny starają się udzielić odpowiedzina te pytania. Stanowisko dotyczące problematyki charakteru umowy o przeniesienie ograniczonegoprawa rzeczowego należy poprzedzić analizą problematyki w odniesieniu do praw zastawniczych, bo-wiem problematyka treści art. 2451 KC pozostaje z tym zagadnieniem w bezpośrednim związku.

VI. Charakter umowy o ustanowienie i przeniesienie praw zastawniczych

Analizie charakteru umów rozporządzających prawami zastawniczymi, w tym przede wszystkim

tzw. umowie zastawniczej (o ustanowienie zastawu, w tym zastawu rejestrowego, zob. art. 2 ust. 1 usta-wy z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów; t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 ze zm.)oraz umowie o ustanowienie hipoteki w nowszej doktrynie poświęca się szczególnie wiele miejsca w ra-mach wielowątkowych zazwyczaj rozważań nad zastawem i hipotek ą.

W obu przypadkach, tj. zastawu i hipoteki, niezależnie od zawarcia odpowiedniej umowy ze skutkiemrzeczowym, dla powstania prawa konieczna jest realizacja odpowiedniego aktu jawności, tj. wydania rzeczy i objęcia przez zastawnika lub osobę trzecią w posiadanie (w przypadku zastawu zwyk łego) albo wpisu doodpowiedniego rejestru (księgi wieczystej w przypadku hipoteki, rejestru zastawów w przypadku zastawurejestrowego). Wydawać się powinno oczywiste, że zarówno na gruncie przepisów ogólnych, jak i w związ-ku z istotą praw zastawniczych, w obu przypadkach przyjmowane rozwiązania co do charakteru i konstruk-cji umowy powinny by ć analogiczne, a zasadniczo też nie powinny odbiegać od ogólnego modelu rozpo-

rządzeń w prawie rzeczowym. Tymczasem analiza niektórych poglądów prezentowanych w piśmiennictwieprowadzi do wniosku, iż część przedstawicieli doktryny przynajmniej co do zastawu uznaje umowę o jegoustanowienie za jakiś szczególny, odrębny typ, nie odnosząc się przy tym do ogólnej koncepcji rozporzą-dzenia ograniczonymi prawami rzeczowymi. Niestety, nie zawsze też poglądy na temat umowy stanowiącejpodstawę ustanowienia prawa zastawniczego obejmują stanowisko na tyle precyzyjne, iżmożliwe jest np. ichprzyporządkowanie do jednej z wcześniej przedstawionych teorii, pozostawiając szerokie pole do spekula-cji. Niektórzy – w odniesieniu do zastawu rejestrowego – traktują umowę zastawniczą jako mającą charak-ter rozporządzający i realny 54, podkreślając przy tym, że do umowy tej nie znajduje zastosowania zasadaswobody umów55. Za rozporządzającą czynność prawną uznaje się tak że umowę o ustanowienie zastawu,

54 Nadmieńmy w tym miejscu, że klasy kacja umów o skutku rzeczowym, dla których skuteczności konieczne jest ziszczenie się prze-

słanki jawności jako czynności prawnych realnych jest wątpliwe, skoro pojęcie „czynności realne” odnosiło się do takich umów, w ramachktórych powstanie więzi obligacyjnej uwarunkowane by ło przeniesieniem posiadania.55 J. Mojak, D. Pelak, J.A. Sieklucki, J. Wid ł o, Umowa o ustanowienie zastawu rejestrowego, Lublin 1998, s. 13.



517


o której stanowi art. 307 § 1 KC56. Jakkolwiek nie zawsze jest to wprost wskazane, wydaje się, że stanowiskoto zak łada, iż umowa ma charakter rzeczowy i nie wymaga istnienia innej, ją poprzedzającej57. Inni przed-

stawiciele doktryny uznają z kolei umowę zastawniczą za szczególny typ umowy obligacyjnej wywierającejskutek rzeczowy (a zatem umowy o podwójnym skutku). Ujęcie to zdaje się nawiązywać do koncepcji pra-wa rzymskiego oraz prawa powszechnego, którym znana by ła konstrukcja umowy określanej jako contrac-tus pignoraticius (w odniesieniu do hipoteki tzw. pactum hypothecarium). Uznawano ją za czynność prawną realną, należy jednak podkreślić, że zastaw traktowany by ł nie tylko jako prawo rzeczowe, ale tak że jako sto-sunek obligacyjny między stronami58. Pogląd o istnieniu w ramach zastawu stosunku bezwzględnego (ergaomnes) i względnego (skutecznego inter partes) jest zresztą tak że prezentowany we współczesnej doktryniepolskiej59. Ponadto niektóre kody kacje europejskie zawierają odrębne przepisy o umowie zastawu w ra-mach regulacji prawa zobowiązań. Typowym przyk ładem jest KC austr., który obok prawa zastawu unor-mowanego w ramach przepisów o prawach ściśle rzeczowych (§ 447 i nast. KC aust.) odrębnie reguluje sta-nowiącą tytuł prawa zastawu umowę zastawu w ramach umów obligacyjnych (niem. Pfandvertrag, § 1368

i nast.)60

. Takie rozwiązanie ustawowe faktycznie może prowadzić do wniosku o istnieniu obok prawa rze-czowego szczególnego stosunku obligacyjnego zastawu61, a samą umowę można traktować jako realną (zob.§ 448)62. Szczególne rozwiązanie istnieje też w prawie francuskim. Zgodnie z treścią art. 2333 KC franc., za-staw jest umową, mocą której zastawca daje wierzycielowi prawo spłacenia z pierwszeństwem przed innymiwierzycielami z ruchomości lub zbioru rzeczy ruchomych, obecnych lub przyszłych (franc. „le gage est uneconvention...”). Jest to umowa realna, zatem nie znajduje tu zastosowania zasada konsensualności. Regulacjata nie zmienia trafności stanowiska, zgodnie z którym zastaw stanowi ograniczone prawo rzeczowe63.

Istnieją wreszcie przedstawiciele doktryny upatrujący podstawy prawnej zastawu w umowie o przy-rzeczeniu zastawu ( pactum de pignore dando). Tradycyjnie pod tym określeniem rozumie się umo-wę obligacyjną zobowiązującą do ustanowienia prawa zastawu (niem. Verpfändungsvertrag )64, jednak prezentowane jest tak że stanowisko, że chodzi o umowę przedwstępną o jego ustanowienie („umowę o przyrzeczenie zastawu”)65.

Ostatnio w piśmiennictwie w odniesieniu do hipoteki pojawił się też pogląd, iż umowa o jej usta-nowienie ma charakter wy łącznie rozporządzający ( J. Pisuliński66, B. Swaczyna67). Jednym z podnoszo-

56 J. Goł aczyński, [w:] E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, wyd. 2, s. 694–695.57 Por. J. Ską pski, Umowa zastawnicza, s. 487; tak że J. Goł aczyński, Zastaw na rzeczach ruchomych, Warszawa 2002, s. 189–190.58 Zob. na ten temat J. Ską pski, Umowa zastawnicza, s. 493.59 Jeżeli traktujemy ów stosunek inter partes, „wewnętrzny”, łączący zastawnika i zastawcę, jako zobowiązanie realne, jak czyni się to w piś-

miennictwie, to powstaje pytanie, czy należy ono do treści prawa rzeczowego, czy też kreuje sferę obligacyjną mu towarzyszącą, pogląd o ist-nieniu stosunku względnego łączącego zastawcę i zastawnika prezentują m.in.: E. Gniewek, [w:] E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego,t. 4, Prawo rzeczowe, wyd. 2, s. 347; J. Wid ł o, Zastaw rejestrowy na prawach, Warszawa 2007, s. 273 i nast. Por. tak że na ten temat F. Zoll , Pra-wo cywilne. Prawa zastawnicze, Kraków 1937, s. 68–69; J. Goł aczyński, Zastaw na rzeczach ruchomych, s. 196; tenż e, [w:] E. Gniewek (red.),System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, wyd. 2, s. 697. Należy zgodzić się z poglądem, że uprawnienia i obowiązki o charakterze

względnym wynikaj

ąz zawarcia umowy zastawniczej, ex lege, zob. J. Wasilkowski, Prawo rzeczowe w zarysie, s. 294–295; por. te

żna ten temat J. Ską pski, Umowa zastawnicza, s. 492–493.

60 Zgodnie z przepisem § 1368, jest to umowa, przez którą dłużnik albo inna osoba rzeczywiście przyznaje wierzycielowi prawo zastawurzeczy. Zdaniem E. Tilla, „umowa zawarta między stronami powoduje jedynie powstanie stosunku obowiązkowego, na mocy którego wierzy-ciel nabywa prawo żądania, ażeby mu przedmiot został oddany na zabezpieczenie wierzytelności w sposób ustawą dla nabycia rzeczowegoprawa wymagany (...)”, tenż e, Prawo prywatne austriackie, t. II. Wyk ład prawa rzeczowego austryackiego, Lwów 1892, s. 469–470.

61 Por. np.: F. Gschnitzer, Ch. Faistenberger, H. Barta, B. Eccher , Österreichisches Schuldrecht. Allgemeiner Teil, wyd. 2, Wien–New York 1991, s. 264–265.

62 Podobne rozwiązanie przyjęto tak że np. w prawie pruskim, zob. np.: Ch. F. Koch, Lehrbuch des Preussischen gemeinen Privatrechts,Band II, wyd. 2, Berlin 1858, s. 373.

63 J. Ghestin, J. Mestre, E. Putman, M. Billiau, Traité de droit civil. Droit special. Des sűretés réelles, Paris 1996, s. 174 i nast.64 Zob. np. J. Ską pski, Umowa zastawnicza, s. 495.65 J. Goł aczyński, Zastaw na rzeczach ruchomych, s. 199–200.66 J. Pisuliński, Hipoteka kaucyjna, Kraków 2002, s. 180–182; tenż e, [w:] E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczo-

we, wyd. 2, s. 836.67

B. Swaczyna, Hipoteka umowna, s. 64; autor tym samym zmienił wcześniejsze stanowisko, zob. tenż e, Hipoteka umowna na nierucho-mości, Kraków 1999, s. 51, gdzie przyjmował, że umowa taka może mieć charakter zobowiązująco-rozporządzającej oraz rozporządzającej,zawartej w wykonaniu zobowiązania.




518

nych argumentów jest ten, iż uznaje się za skazane na niepowodzenie podejmowanie prób „powiąza-nia ustanowienia hipoteki z którymś z typów umów zobowiązaniowych”68. Nie wyklucza się przy tym,

co istotne, możliwości poprzedzenia umowy o ustanowienie hipoteki (jako co do zasady samodziel-nej czynności rzeczowej) odpowiednim zobowiązaniem, w tym wynikającym z umowy obligacyjnej69.Umowa taka miałaby jednak by ć albo nienazwaną, wytworzoną przez praktyk ę w ramach swobody umów70, albo umową przedwstępną71.

Jeżeli chodzi o przeniesienie zastawu i hipoteki uznaje się, że skutek ten nie stanowi następstwa od-rębnej, niezależnej od przelewu zabezpieczonej wierzytelności (bowiem prawa te zasadniczo jako akce-soryjne mogą by ć przedmiotem obrotu łącznie z zabezpieczaną wierzytelnością) umowy o przeniesie-nie ograniczonego prawa rzeczowego, lecz przelewu zabezpieczonej wierzytelności (zob. np.: J. Mojak72 i J. Wid ł o73, J. Pisuliński74, B. Swaczyna75). W przypadku zastawu pogląd ten zdaje się znajdować uza-sadnienie w świetle art. 323 § 1 zd. 1 KC, zgodnie z którym przeniesienie wierzytelności zabezpieczo-nej zastawem pociąga za sobą przeniesienie zastawu76. Należy jednak dodać, że przepis ten nie uchybia

przesłance przeniesienia posiadania, bez którego przejście zastawu nastąpić nie może. Uzasadnieniemanalogicznego rozwiązania w przypadku hipoteki może by ć przepis art. 509 § 2 KC, zgodnie z któ-rym wraz z wierzytelnością skutkiem przelewu przechodzą na nabywcę wszelkie związane z nią prawa,w szczególności roszczenie o odsetki. W konsekwencji to nie przeniesienie hipoteki, a przelew wierzy-telności uznaje się w gruncie rzeczy za uzależniony od wpisu do księgi wieczystej77. Podkreśla się też,że przedmiotem przelewu są dwa prawa łącznie, a w związku z tym przelew wierzytelności hipotecz-nej częściowo podlega przepisom o przelewie, częściowo zaś prawa rzeczowego78. Pogląd co do tego, iż przeniesienie prawa zastawniczego nie wymaga zawarcia odrębnej umowy przeniesienia prawa rzeczo-wego, znajduje uzasadnienie tak że w świetle art. 2451 KC, który nie precyzuje, o jak ą umowę będącą podstawą rozporządzenia ograniczonym prawem rzeczowym chodzi.

W konsekwencji należy uznać, że unormowanie to ma charakter ogólny, odnoszący się do wszyst-kich przypadków translatywnego, umownego nabycia ograniczonych praw rzeczowych i nie przesądzaani wprost, ani pośrednio charakteru umowy. Oznacza to, że najpoprawniejszym rozwiązaniem w od-niesieniu do umów przenoszących ograniczone prawo rzeczowe jest poszukiwanie odpowiedzi w prze-pisach szczególnych, a w ich braku by ć może odwołanie się do analogicznego stosowania przepisówo przeniesieniu własności.

VII. Kauzalność rozporządzeń w prawie rzeczowym

Nie wdając się w ramach niniejszych rozważań w szczegółową analizę problematyki kauzalnościnie sposób nie podjąć przynajmniej w ogólnych zarysach kwestii aktualności tzw. zasady kauzalno-

ści79. Zagadnienie to w odniesieniu do ustanowienia i przeniesienia ograniczonych praw rzeczowych68 B. Swaczyna, Hipoteka umowna, s. 64.69 B. Swaczyna, Hipoteka umowna, s. 65.70 J. Pisuliński, Hipoteka kaucyjna, s. 181; B. Swaczyna, Hipoteka umowna, s. 64.71 M. Krajewski, Umowa przedwstępna, s. 75–76; B. Swaczyna, Hipoteka umowna, s. 68.72 J. Mojak, Przelew wierzytelności zabezpieczonej hipotek ą, NP 1985, Nr 5, s. 21 i nast.; tenż e, Przelew wierzytelności zabezpieczonej za-

stawem, Pal. 1986, Nr 4, s. 35 i nast.73 J. Mojak, J. Wid ł o, Przelew wierzytelności zabezpieczonej sądowym zastawem rejestrowym, PPH 1999, Nr 11, s. 11 i nast.74 J. Pisuliński, [w:] E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, wyd. 2, s. 800.75 B. Swaczyna, Hipoteka umowna, s. 261 i nast., na s. 262 wskazuje, że „Oświadczenia woli stron powinny mianowicie obejmować prze-

niesienie zarówno wierzytelności, jak i hipoteki”.76 Zob. np.: J. Wasilkowski, Prawo rzeczowe w zarysie, s. 295.77 J. Pisuliński, [w:] E. Gniewek (red.), System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, wyd. 2, s. 800.78

J. Wasilkowski, Prawo rzeczowe w zarysie, s. 271.79 Zamiast wielu zob. przegląd stanowisk piśmiennictwa i orzecznictwa, [w:] M. Rytwińska, Przelew wierzytelności na zabezpieczenie,Warszawa 2007, s. 42 i nast.



519


jest podejmowane w piśmiennictwie niezwykle rzadko. Wydaje się, że zazwyczaj problem uznawany jest za rozstrzygnięty wobec aprobaty w tym zakresie zawdzięczanej W. Czachórskiemu generalnej za-

sady kauzalności, która zasadniczo w prawie rzeczowym nie budziła dotychczas wątpliwości80

.Warto nadmienić, iż wśród części przedstawicieli doktryny wątpliwości budzi użycie w art. 156 KCzwrotu warunkowego („jeżeli zawarcie umowy przenoszącej własność następuje w wykonaniu zobo-wiązania”), a problem ten z oczywistych względów dotyczy również rozważań objętych zakresem ni-niejszego opracowania. Interesujące jest w szczególności stanowisko prezentowane w literaturze przezE. Drozda, który uznaje, że ujęcie art. 156 potwierdzać ma tezę, iż nie każda umowa rozporządzająca(rzeczowa umowa przenosząca własność) jest zawierana w wykonaniu zobowiązania81. Ostatnio naproblem ten zwrócono również uwagę w wyroku z 3.10.2007 r., IV CSK 193/07, w którym SN uznał,że czysto rozporządzająca umowa przeniesienia własności może by ć zawarta nie tylko causa solvendi,ale tak że może mieć również inną przyczynę – causae obligandi.82 Sąd nie odniósł się jednak wyraź-nie i jednoznacznie do kwestii, czy sformułowanie zawarte w art. 156 oznacza dopuszczalność zawar-

cia ważnej umowy rzeczowej sine causa. Z drugiej strony w doktrynie podkreśla się, że w istocie regu-lacja art. 156 KC stanowi „w jakimś sensie” ustawowe super uum, skoro w prawie polskim panuje tzw.generalna zasada kauzalności83. Ujęcie warunkowe tłumaczy się tym, że w przypadku umowy o po-dwójnym skutku kauzalność jest elementem naturalnym, przyczyna przysporzenia jest bowiem zawar-ta „ex de nitione” w umowie obligacyjnej, wywołującej jednocześnie skutek rzeczowy 84.

Z kolei przyjęcie poglądu, według którego umowa obligacyjna poprzedzająca rzeczową umowę o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego jest umową przedwstępną, prowadzi niektórych au-torów do wniosku, że „w podstawowym modelu ustanowienia hipoteki na kauzę w ogóle nie ma miej-sca”, a czynność rzeczową oceniają oni jako przysparzajacą, jednak leżącą „poza podziałem na czynno-ści prawne kauzalne i abstrakcyjne” (funkcję zaś kauzalności miałaby przejmować akcesoryjność) 85.

VIII. Stanowisko w łasne

W pierwszym rzędzie odnosząc się do problematyki charakteru i istoty umów o ustanowieniei przeniesienie ograniczonego prawa rzeczowego wypada zaznaczy ć, że bezwzględny charakter prawrzeczowych i związana z tym pewność obrotu wydają się nie do przecenienia dla analizy tej problema-tyki. Mają one kluczowe znaczenie m.in. dla wyk ładni przepisów prawa rzeczowego, ustalania zakresudopuszczalności analogicznego stosowania norm prawa zobowiązań do praw rzeczowych i stosunkówz nimi związanych86. Utrzymanie tradycyjnego podziału w sferze regulacji stosunków cywilnopraw-nych na prawo zobowiązań i prawo rzeczowe z pewnością czynić będzie aktualnymi te uwagi tak żew odniesieniu do rozważań dotyczących kierunku ewentualnych zmian w przyszłym prawie rzeczo-

wym.

80 Moje stanowisko co do abstrakcyjności rozporządzeń ruchomościami jest odosobnione i nie zyskało dotychczas aprobaty, zob. K. Za-radkiewicz , Numerus apertus abstrakcyjnych czynności prawnych w polskim prawie cywilnym?, s. 245; por. w szczególności J. Ignatowicz ,K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, s. 90–91.

81 E. Drozd , Umowa zobowiązująca jako podstawa prawna dla umów z zakresu prawa rzeczowego, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pa-miątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, s. 864.

82 Zob. wcześniej w doktrynie: W. Czachórski, Czynności prawne przyczynowe i oderwane, s. 123–124; E. Drozd , Przeniesienie własnościnieruchomości, s. 112–113.

83 J. Ignatowicz , K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, s. 90.84 Zob. np.: J. St. Piątowski, [w:] J. Ignatowicz (red.), System Prawa Cywilnego, t. II, Prawo w łasności i inne prawa rzeczowe, s. 231–233;

J. Ignatowicz , K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, s. 91.85 B. Swaczyna, Hipoteka umowna, s. 70; zob. też J. Pisuliński, Hipoteka kaucyjna, s. 185–186, I. Karasek, Zabezpieczenia wierzytelności

na zbiorze rzeczy lub praw o zmiennym sk ładzie. Zagadnienia konstrukcyjne, Kraków 2004, s. 27–31.86 Na gruncie prawa niemieckiego, które konsekwentnie przyjmuje rozdzielność w tym zakresie, zob. np. wyrok Sądu Rzeszy, RGZ66,99.




520

Podstawowe znaczenie dla wniosków co do właściwej konstrukcji umowy o ustanowienie orazo przeniesienie ograniczonych praw rzeczowych mają takie elementy, jak bezwzględny charakter praw

rzeczowych i wiążąca się z tym istotna wartość, jak ą jest pewność obrotu, jak również wynikającaz pierwszej cechy zasada zamkniętego katalogu (numerus clausus) praw rzeczowych. Nie zawsze nie-stety ich waga we współczesnej doktrynie jest dostrzegana i właściwie oceniana, a tymczasem przesą-dzają one przede wszystkim trafność tezy o konieczności ścisłego oddzielenia sfery stosunków obliga-cyjnych od sfery prawnorzeczowej. Nawet jeżeli podział ten nie został wyraźnie przeprowadzony przezustawodawcę (jak to uczyniono w prawie polskim w przeciwieństwie do reguły wprowadzonej z nie-mal żelazną konsekwencją w przypadku kody kacji niemieckiej, gdzie prawo rzeczowe stanowi sa-modzielną całość ściśle oddzieloną od innych działów prawa cywilnego87), nie zwalnia to teorii prawacywilnego od jego przestrzegania i uwzględniania w ramach wyk ładni i stosowania prawa. Wynika toz istoty przyjętych konstrukcji, celów i funkcji prawa rzeczowego, odrębnych od tych, jakie przy świe-cają regulacjom i instytucjom w sferze stosunków obligacyjnych czy rodzinnych. Wpływa z kolei m.in.

na przyjęcie określonego stanowiska przede wszystkim co do właściwej de lege lata i pożądanej de lege ferenda konstrukcji umowy o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego88.W pierwszej kolejności należy podkreślić, że co do zasady nie istnieją racjonalne przesłanki różni-

cowania charakteru czynności prawnej będącej podstawą ustanowienia oraz przeniesienia ograniczo-nego prawa rzeczowego. Sam charakter nabycia, w jednym przypadku konstytutywny, w drugim trans-latywny, nie ma dla analizowanej problematyki podstawowego znaczenia. Jak już wskazano, w istociekwestia dotyczy jedynie tego, czy przedmiotem rozporządzenia jest prawo już istniejące. Jednolite roz-wiązanie powinno zasadniczo obejmować – przynajmniej jako założenie generalne – ustanowieniei przeniesienie ograniczonych praw rzeczowych zarówno na rzeczach (ruchomych i nieruchomych), jak i na zbywalnych prawach majątkowych, choć oczywiście w przypadku tych ostatnich konieczne jest uwzględnienie pewnych odrębności wynikających z przepisów o ich przeniesieniu. Wreszcie, sko-ro ustawodawca wyodrębnił przepisy o ustanowieniu i przeniesieniu praw rzeczowych ograniczonychw ogólności, nie ma podstaw do różnicowania charakteru czy samej konstrukcji rozporządzenia w za-leżności od tego, o jakie przewidziane ustawowo ograniczone prawo rzeczowe chodzi, o ile podstawy do takiego różnicowania nie dają expressis verbis przepisy KC lub innych ustaw.

Przedstawione powy żej rozbieżne stanowiska doktryny nakazują odrzucić założenie, jakoby prze-pis art. 155 KC by ł przepisem precyzyjnie i jednoznacznie rozstrzygającym charakter i konstrukcję umowy przenoszącej własność jako prototypu umów o skutku rzeczowym. Nie ulega wątpliwości, żeintencją projektodawców Kodeksu by ło przyjęcie w prawie polskim modelu, zgodnie z którym w przy-padku przeniesienia własności do wywołania skutku rzeczowego wystarczy zawarcie umowy obligacyj-nej, ta zaś co do zasady wywoływałaby jednocześnie skutek rzeczowy (w uproszczeniu – przyjęcie tzw.„modelu francuskiego”). Wola oraz intencje twórców Kodeksu czy samego prawodawcy nie może jed-nak prowadzić do wniosku o tym, że stanowisko zgodne z tą wolą stanowi wyraz „jedynie słusznego”kierunku wyk ładni. Wątpliwości co do właściwego ujęcia analizowanej problematyki konstrukcji prze-niesienia własności wiążą się przede wszystkim z od dawna podnoszonymi w doktrynie istotnymi wa-dami koncepcji umowy o podwójnym skutku (w odniesieniu do konstrukcji przeniesienia własności).W szczególności, jak się trafnie zauważa, nie można jednocześnie się do czegoś zobowiązać i tym sa-mym aktem zobowiązanie to wykonać (co do przeniesienia własności: W. Pr ądzyński89, S. Grzybowski,S. Ritterman90). Jeszcze na gruncie projektu KC zwracano uwagę, iż konstrukcja bezpośredniego skut-ku rzeczowego umowy obligacyjnej mogłaby by ć przyjęta jedynie z zastrzeżeniem uznania, że zawarcieodpowiedniej umowy (sprzedaży, zamiany, darowizny itp.) oznacza nie tylko zobowiązanie do prze-

87 Zob. np. W. Wiegand , Die Entwicklung des Sachenrechts im Verhältnis zum Schuldrecht, Archiv für die civilistische Praxis 1990, t. 190,s. 113.

88

Zob. np. K. Baier , Der dingliche Vertrag bei der Eigentumsübertragung, Österreichische Juristen-Zeitung 1973, Nr 8, s. 200–201.89 W. Pr ądzyński, Umowy o przeniesienie własności nieruchomości i rzeczy ruchomych, s. 202.90 S. Grzybowski, S. Ritterman, [w:] Materiały dyskusyjne do projektu KC PRL, Warszawa 1955, s. 124–125.



521


niesienia własności, ale tak że przeniesienie własności91. Te same argumenty można odnieść do kon-strukcji innych umów rzeczowych wówczas, gdy założymy obowiązywanie na gruncie prawa polskiego

„modelu francuskiego”.Kwestii celowości wyróżnienia odrębnej rzeczowej czynności prawnej obok albo z wy łączeniemumowy obligacyjnej nie można ograniczać do ogólnego wskazania, iż zagadnienie pozostaje aktualne jedynie w tych systemach prawnych, które przyjmują zasadę abstrakcyjności rozporządzeń w prawierzeczowym. W tym kontek ście warto zresztą zaznaczy ć, że poglądy uznające istnienie zasady konsen-sualności w prawie francuskim, co podkreśla się tak że w nowszej literaturze92, zdają się nieco uprasz-czać zarówno intencje autorów kody kacji napoleońskiej, jak i istotę przyjętych w niej unormowań.Jakkolwiek jednak na gruncie prawa francuskiego kwestia dotyczy ła celowości utrzymania wymaganiatradycji (traditio) jako przesłanki przeniesienia własności, w piśmiennictwie polskim problem w grun-cie rzeczy w zupełności przesunięto na grunt rozważań o obligacyjnych i rzeczowych skutkach czyn-ności prawnych (nota bene treść przepisu art. 155 § 1 KC, w szczególności w zestawieniu z brzmieniem

jego § 2, zdaje się prowadzić do wniosku, iż podstawową intencją ustawodawcy by ło podkreślenie bra-ku konieczności zaistnienia dla skutecznego przejścia własności przesłanek realizujących zasadę jaw-ności93).

Odnosząc się do problemu dopuszczalności kreowania samodzielnych czynności rzeczowych wy-pada w pierwszej kolejności odnieść się do przytoczonej argumentacji, jak ą w odniesieniu do ustano-wienia hipoteki zaprezentował SN. Jak się zdaje, istota problemu, który doprowadził SN do wnioskuo w gruncie rzeczy dyspozytywnie abstrakcyjnym charakterze umowy o ustanowienie ograniczonegoprawa rzeczowego (choć wniosek ten nie został expressis verbis sformułowany), leży poza sferę argu-mentacji dogmatycznej i sprowadza się do oceny skutków ewentualnego przyjęcia odmiennych wnio-sków dla praktyki obrotu. W uzasadnieniu cytowanego wyroku czytamy bowiem, że „gdyby mimowskazanych różnic między okolicznościami, w jakich dochodzi do ustanowienia hipoteki, a okoliczno-ściami obrotu prawem własności, przyjąć na podstawie art. 156 w związku z art. 245 § 1 KC, że umowao ustanowienie hipoteki, tak jak czysto rozporządzająca umowa przeniesienia własności nieruchomo-ści, musi by ć zawsze zawarta causa solvendi, większość spotykanych w praktyce umów o ustanowieniehipoteki musiałaby by ć uznana za czynności prawne bezwzględnie nieważne, i tym samym hipotekautraciłaby praktyczne znaczenie jako środek zabezpieczenia kredytu”. Przypomnijmy, że w świetle do-tychczasowego orzecznictwa należy przyjąć, że oświadczenie właściciela nieruchomości zaciągające-go zobowiązanie do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomości powinno by ć pod rygorem nieważności złożone w formie aktu notarialnego (zob. wyr. SN z 12.5.2000 r., V CKN30/0094),

Z kolei wręcz rewolucyjnie w porównaniu z zapatrywaniami tradycyjnymi brzmi inny pogląd wy-rażony w uzasadnieniu wyroku z 3.10.2007 r., IV CSK 193/07, zgodnie z którym „wprowadzenie w od-niesieniu do umowy o ustanowienie hipoteki jako odrębnej przesłanki ważności przyczyny przyspo-rzenia jest równie bezzasadne jak w stosunku do umów zobowiązujących do przeniesienia własnościlub umów zobowiązujących do przeniesienia własności wywierających jednocześnie skutek rozporzą-dzający albo umów zobowiązujących do przelewu wierzytelności (tak że takich, które wywierają jed-nocześnie skutek rozporządzający) – czy w ogóle w stosunku do zdecydowanej większości czynnościprawnych zobowiązujących (por. wyr. SN z 16.9.2004 r., IV CK 712/03)”. Konsekwentnie nie wdając się w szczegółową i niezwykle skomplikowaną problematyk ę kauzalności czynności prawnych wypada za-uważy ć, że prezentowany przez SN pogląd zdaje się prowadzić do istotnej zmiany dotychczasowej li-

91 J. Gwiazdomorski, [w:] Materiały dyskusyjne do projektu KC PRL, Warszawa 1955, s. 139.92 Zob. np. V. Sagaert , Consensual versus Delivery Systems in European Private Law – Consensus about Tradition?, [w:] W. Faber, B. Lur-

ger (red.), Rules for the Transfer of Movables. A Candidate for European Harmonisation or National Reforms?, München 2008, s. 12–13.93

Co jednak nie może stanowić wystarczającej podstawy do przyjęcia tezy, iż na gruncie KC nie został przyjęty wspomniany „modelfrancuski”.94 OSNC 2001, Nr 9, poz. 125.




522

nii orzeczniczej95, choć, co należy przyznać, w ograniczonym zakresie (SN nie kwestionuje kauzalnościw tych przypadkach, w których hipoteka jest ustanawiana w wykonaniu zobowiązania).

Zajmując stanowisko co do właściwej konstrukcji rozporządzeń ograniczonymi prawami rzeczo-wymi polegającymi na powstaniu lub przeniesieniu prawa wypada przychylić się de lege lata do uzna-nia trafności tzw. koncepcji dwu zespolonych czynności prawnych (obligacyjnej i rzeczowej). Dotyczy to zarówno przeniesienia własności (art. 155–156 KC), jak i ustanowienia oraz przeniesienia ograni-czonych praw rzeczowych. W konsekwencji ustanowienie i przeniesienie ograniczonego prawa rze-czowego należy uznać za skutek odrębnej rzeczowej czynności prawnej. Taki w szczególności charak-ter ma „umowa o ustanowienie prawa”. Jednak czynność ta nie może by ć oderwana od zobowiązania.Każdorazowo, gdy skuteczność przysporzenia zależy od ważności podstawy prawnej, jej dokonanie po-winno poprzedzać zobowiązanie do ustanowienia albo przeniesienia prawa. Zatem umowa rzeczowanie jest samodzielną i wy łączną podstawą dla osiągnięcia skutku rzeczowego. Trudno zgodzić się z po-glądem aprobującym konstrukcję tzw. samodzielnej umowy rzeczowej, bowiem zgodnie z art. 156 KC,

do powstania określonego skutku rozporządzającego może i powinno dojść w następstwie istniejącegoi wynikającego z określonego zdarzenia zobowiązania96. Wniosku tego nie podważa niezbyt fortunnezawarte w sformułowaniu art. 156 KC ujęcie warunkowe, na które zwraca się uwagę zarówno w dok-trynie, jak i nowszym orzecznictwie. Konieczność zawarcia poprzedzającej umowę rzeczową umowy obligacyjnej (jeżeli oczywiście do ustanowienia lub przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowegodochodzi z woli stron) wiąże się z poruszoną w niniejszym artykule problematyk ą kauzalności. Tyl-ko jej odrzucenie prowadzić może do wniosku, że skuteczność ustanowienia lub przeniesienia prawarzeczowego nie zależy od istnienia lub ważności umowy zobowiązującej. Z konieczności zatem przyj-mując zasadę kauzalności umownych rozporządzeń w sferze praw rzeczowych należy uznać, że prawozobowiązań pozostaje w tym zakresie, jak to obrazowo określono, „napędem” prawa rzeczowego97. Ak-ceptacja jako zasady ogólnej kauzalności w odniesieniu do przeniesienia własności wymusza, w brakuprzepisów szczególnych, uznanie obowiązywania tej reguły tak że w pozostałych przypadkach umow-nych przysporzeń w prawie rzeczowym.

Nie ulega wątpliwości, że na gruncie art. 555 KC przedmiotem sprzedaży może by ć nie tylko wła-sność, lecz również inne prawa majątkowe. W wypadku art. 535 KC mowa jest o przeniesieniu wła-sności rzeczy, co koresponduje z regulacją art. 155 KC. Tymczasem w art. 555 KC posłużono się okre-śleniem „sprzedaż rzeczy”, nie zaś „sprzedaż prawa własności” rzeczy. Nie ma to jednak istotnegoznaczenia, bowiem wbrew pozorom nie przesuwa sporu na grunt rozważań o „własności praw”. Kwe-stia rozporządzeń ograniczonymi prawami rzeczowymi w świetle art. 555 KC nie budzi, jak się zdaje,większych wątpliwości w przypadku translatywnego nabycia prawa rzeczowego98. Problem pojawia się przynajmniej na pierwszy rzut oka w przypadku ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego, a za-tem obciążenia rzeczy lub prawa. Skoro bowiem zawierając umowę obligacyjną strony dopiero zmie-rzają do osiągnięcia skutku w postaci powstania przedmiotu świadczenia, powstaje pytanie, czy takieprzyszłe prawo może by ć przedmiotem umowy obligacyjnej. Nie powinno jednak budzić wątpliwości

95 Warto przypomnieć, że w dotychczasowym orzecznictwie SN kazualność umów, których skutkiem by ło przeniesienie własności, sta-nowiła m.in. element uzasadnienia odnoszącego się do skutków upadku umowy – kazualność by ła w tym kontek ście odnoszona do każ-dej umowy o skutku rzeczowym; jak wskazano w uzasadnieniu wyr. z 30.11.1994 r., III CZP 130/94, OSNC 1994, Nr 3, poz. 42, „Kluczemotwierającym takie podejście do problematyki relacji pomiędzy stosunkiem zobowiązaniowym a dziedziną praw rzeczowych na gruncie art.155 i nast. Kodeks cywilnego, jest klauzula materialnej kazualności umowy o skutkach rzeczowych oraz działanie zasad obrotu rzeczowego,przyk ładających istotne znaczenie do samego jego bezpieczeństwa i trwałości. Powstające prawa rzeczowe mogą doznać osłabienia w swoimprawnym bycie, jeżeli strony stosunku zobowiązaniowego nie zostaną niczym ograniczone w możliwości doprowadzenia do wygaśnięcia wę-zła obligacyjnego. Jednocześnie zaś treść umowy zobowiązującej do przeniesienia własności ze skutkiem rzeczowym i faza wykonawcza zo-bowiązań nie mogą by ć odbierane jako pozostające bez wpływu na odwrócenie skutków rzeczowych”.

96 Nie przekreśla to dopuszczalności kreowania niektórych czynności o charakterze „czysto” rzeczowym, jak np. zrzeczenie się ograni-czonego prawa rzeczowego.

97 H. Lange, Boden, Ware und Geld. I. Grundfragen, wyd. 3, Tübingen 1944, s. 20.98

Zob. wyr. SN z 5.6.1997 r., I CKN 162/97, OSNC 1997, Nr 12, poz. 199, w którym przyjeto, iż art. 156 znajduje zastosowanie per analo- giam do przeniesienia ograniczonych praw rzeczowych, zaś na gruncie art. 535 w zw. z art. 555 KC dopuszczalne jest zawarcie umowy sprze-daży własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu (ze skutkiem wy łącznie zobowiązującym.



523


prawo mające dopiero powstać w przyszłości może by ć przedmiotem umowy sprzedaży 99, a tak że – codo zasady – innej umowy obligacyjnej, która może stanowić podstawę przeniesienia własności. Warto

zresztą nadmienić, że na gruncie prawa niemieckiego obok umowy sprzedaży wyróżnia się umowę dosprzedaży podobną (niem. kaufähnliches Vertrag ), którą część autorów uznaje za rzeczywistą podstawę obligacyjną ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego100. Kwestia wyboru jednej ze wskazanychkoncepcji (sprzedaż czy umowa do sprzedaży podobna) z perspektywy oceny analizowanej w niniej-szej pracy konstrukcji zdaje się jednak mieć znaczenie drugorzędne. Analogicznie, jak w przypadkusprzedaży, należy ocenić ten problem w odniesieniu do innych umów obligacyjnych zmierzających doosiągnięcia skutku rzeczowego, w tym przede wszystkim zamiany i darowizny. W ramach przepisówo zamianie istnieje wyraźne odesłanie do przepisów o sprzedaży (art. 604 KC), co przesądza, że przed-miotem umowy mogą by ć również prawa (inne niż własność rzeczy). Natomiast w przypadku darowi-zny, zgodnie z denicją tej umowy, „darczy ńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzeczobdarowanego kosztem swego majątku” (art. 888 § 1 KC). Świadczenie może polegać m.in. na ustano-

wieniu nieodpłatnie ograniczonego prawa rzeczowego101

. Jakkolwiek w piśmiennictwie trafnie zauwa-ża się, że szereg przepisów o umowie darowizny „nie pasuje” do ustanowienia ograniczonego prawarzeczowego102, jednak nie stanowi to wystarczającego argumentu przeciwko prezentowanej w niniej-szym opracowaniu teorii.

Wykluczy ć natomiast należy możliwość ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego jako skutkuumowy, w ramach której świadczenie, którego przedmiotem jest rzecz, polega na odpłatnym albo nie-odpłatnym jej używaniu (np. umowa najmu lub dzierżawy). Z istoty świadczenia, o którym można mó-wić w przypadku ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego, wynika, że umowa obligacyjna stano-wiąca jego podstawę ustanowienia nie jest i nie może by ć umową o świadczenie ciągłe czy okresowe.

Z kolei czynność rzeczowa sk łada się ze zgodnych oświadczeń woli stron (zwane w prawie nie-mieckim zgodą rzeczową, niem. Einigung ), których bezpośrednim i wy łącznym celem jest wywoła-nie określonych skutków w sferze prawnorzeczowej (ustanowienie, przeniesienie, zmiana treści, w tympierwszeństwa praw rzeczowych). Do czynności takich znajdują zastosowanie przepisy części ogólnejKC dotyczące czynności prawnych, w tym umów w szczególności103. Przyjęcie koncepcji dwu zespo-lonych czynności prawnych oznacza w praktyce konieczność każdoczesnego badania przesłanek waż-ności i skuteczności obu czynności prawnych z osobna104. Co do zasady natomiast do umów rzeczo-wych nie stosuje się przepisów prawa zobowiązań. Z oczywistych względów w treści umowy rzeczowejnie można kreować samodzielnych, oderwanych od wcześniejszego zobowiązania, stosunków obliga-cyjnych, w szczególności zaś takich, które miałyby samodzielnie wywoływać skutki rzeczowe. Strony są w tym przypadku w znacznym stopniu skrępowane zakresem wyznaczonych treścią stosunku ob-ligacyjnego zobowiązań nie można w treści umowy rzeczowej mody kować umowy obligacyjnej zo-

99

Ph. Heck określa umowę tak ą jako „kupno prawa o dostarczenie rzeczy” (Rechtkauf zur Sachbescha ung), tenże, Grundriß des Schuld-rechts, Tübingen 1929, Neudruck 1994, s. 285.100 Zob. szerzej na ten temat ogólnie np. B. Grunewald , Kaufrecht, Tübingen 2006, s. 63–64 (przy czym autorka, jak się zdaje, wskazuje

na przypadki przeniesienia ograniczonych praw rzeczowych); co do ustanowienia rzeczowego prawa zamieszkania: wyrok BGH z 9.7.1969 r.,V ZR 190/67, BGHZ 52, 243; co do ustanowienia użytkowania: W. Schön, Der Nießbrauch an Sachenast Gesetzliche Struktur und rechts-geschaeliche Gestaltung, Köln 1992, s. 350 i nast.; J. Frank, W. Wiegand (red.), J. von Staudingers Kommentar zum Bürgerlichen Gesetz-buch mit Einführungsgesetz und Nebengesetznast Drittes Buch. Sachenrecht. ErbbVO; § 1018–1112, Berlin 1994, s. 299–230, P. Pohl-mann, [w:] M. E. Rinne (red.), Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch. Band 6. Sachenrecht. § 854–1296, wyd. 4, München2004, s. 1443–1444; co do prawa zabudowy np.: B. v. Hofmann, Das Recht des Grundstückskaufs, Tübingen 1982, s. 2; H. Freiherr v. Oefele,[w:] M. E. Rinne (red.), Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, tamże, s. 1321; wyr. BFH z 13.7.1983 r., II R 44/81, Bundes-steuerblatt 1983 II, s. 683.

101 Wyraźnie wskazywał na to dawny przepis art. 356 KZ , zgodnie z którym „przedmiotem darowizny nie może by ć zbycie lub obciążenieużytkowaniem majątku przyszłego ani w całości, ani w części” (por. § 310 KC niem.).

102 J. Pisuliński, Hipoteka kaucyjna, s. 182.103 Kwestia stałaby się jednak dyskusyjna, gdyby przyjąć założenie autorów projektu Księgi pierwszej nowego Kodeksu cywilnego, zgod-

nie z którym przepisy dotyczące zawierania umów miałyby się znaleźć w ramach księgi o zobowiązaniach, zob. Z. Radwański, [w:] Księgapierwsza Kodeksu cywilnego. Projekt z uzasadnieniem, Warszawa 2009, s. 6.104 Por. W. Brehm, Ch. Berger , Sachenrecht, s. 11.




524

bowiązującej do ustanowienia lub przeniesienia prawa (tak trafnie SN w orz. z 14.4.1971 r., III CRN57/71105)106. Tego rodzaju postanowienia nie należą do treści rozporządzającej czynności prawnej,

zaś wniosek przeciwny prowadziłby do zaprzeczenia celowości wyróżniania takiej kategorii czynnościprawnych w ogóle.Wyróżnianie odrębnej czynności prawnej rzeczowej w tych przypadkach nie może by ć postrzega-

ne jako „sztuka dla sztuki” czy skutek wy łącznie dogmatycznego ujęcia relacji skutków obligacyjnychi rzeczowych. Z uwagi na brak swobody w kształtowaniu treści stosunku inter partes czynność rzeczo-wa ma charakter w znacznej mierze sformalizowany. Jej treść ogranicza się zasadniczo do określeniaprzedmiotu oraz treści praw, która w przypadku ograniczonych praw rzeczowych zazwyczaj może by ć wskazana jedynie przez „nazwanie” prawa. Elementy te są wcześniej określone w odpowiedniej umo-wie obligacyjnej. W tym sensie można powiedzieć, że umowa rzeczowa jest instytucją „bezbarwną”107.

Broniona w niniejszej pracy koncepcja dwu zespolonych czynności prawnych znajduje przedewszystkim uzasadnienie merytoryczne. To ono stanowiło podstawę obecnego ujęcia KC niem., któ-

re przyjmuje rozłączność czynności obligacyjnej i rzeczowej (niem. Trennungsgrundsatz ), za któregotwórcę uznaje się F. C. von Savigny’ego108. Przede wszystkim celem i funkcją czynności rzeczowej jest jednoznaczne określenie treści oraz przedmiotu prawa rzeczowego, które ma powstać albo zostać prze-niesione. Problem ma fundamentalne znaczenie w szczególności w przypadku ustanowienia ograni-czonych praw rzeczowych, skoro nie ma przeszkód, aby w treści umowy zobowiązującej strony dopro-wadziły do powstania lub zmiany różnych uprawnień wiążących inter partes109. Tymczasem zasadniczozakres dopuszczalnej ingerencji stron – w istocie możliwej mody kacji – w ustawowo ukształtowaną treść prawa rzeczowego jest bardzo ograniczony 110. Konieczne wówczas staje się wyraźne oddzieleniewięzi obligacyjnych od sfery prawnorzeczowej. Tylko w zakresie wyraźnie dopuszczonym w przepi-sach prawa rzeczowego możliwe jest odmienne ukształtowanie elementów nie mieszczących się w nor-matywnie wskazanym zakresie i treści prawa rzeczowego, jednak prawu temu towarzyszących (tzw.ustawowych stosunków obligacyjnych). Ich powstanie skutkuje niejednokrotnie związaniem następ-ców prawnych stron umowy o ustanowienie prawa rzeczowego. W pozostałym zakresie, w jakim usta-wa nie zezwala na kształtowanie takich stosunków, łączą one jedynie strony czynności prawnej obliga-cyjnej, nie wiążąc się nierozerwalnie z istnieniem prawa rzeczowego.

Czynność prawna rzeczowa ma w pewnym sensie walor instrumentu „porządkującego” i stanowimechanizm wyraźnego oddzielenia sfery stosunków wzajemnych zobowiązań od skutku prawnorze-czowego i stosunków mu towarzyszących, które mają znaczenie nie tylko dla stron, ale tak że osób trze-cich. Przyjmując brak konieczności zawarcia odrębnej czynności rzeczowej niejednokrotnie, przedewszystkim na gruncie przepisów o ustanowieniu praw rzeczowych, możnaby mieć wątpliwość co doewentualnego zakresu ukształtowania z woli stron treści praw rzeczowych. Mechanizm czynności rze-czowej pozwala na urzeczywistnienie założenia, iż w zakresie skutków prawnorzeczowych zasadniczo

105 Teza tego orzeczenia brzmi następująco: „Niedopuszczalne jest mody kowanie w umowie przenoszącej własność poprzedzającej ją umowy sprzedaży i wprowadzenia do umowy przenoszącej własność zobowiązań nieznanych w umowie sprzedaży. Umowa przenosząca wła-sność powinna ograniczy ć się do powołania na zobowiązania wynikające z umowy sprzedaży, w której wykonaniu przenosi się własność”.

106 Zob. E. Skowrońska-Bocian, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz do artykułów 1–44911, t. I, wyd. 5, s. 603; od-miennie E. Drozd w glosie do orzeczenia z 1971 r., NP 1973, Nr 4, s. 586 i nast.; E. Drozd , Umowa zobowiązująca jako podstawa prawna dlaumów z zakresu prawa rzeczowego, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, s. 865.

107 Określenie za: G. Steyert , Der dingliche Vertrag im B.G.B., s. 46.108 F. C. v. Savigny, Das Obligationenrecht als eil des heutigen römischen Rechts. Zweiter Band, Berlin 1853, s. 256–257; tenż e, System

des heutigen römischen Rechts. Band III, Berlin 1840, s. 312 i nast.; zob. też H. J. Wieling , Sachenrecht. Band I. Sachen, Besitz und Rechte anbeweglichen Sachen, Springer 1990, s. 28; Molkenteller, Die ese vom dinglichen Vertrag, Frankfurt am Main–Bern–New York–Paris 1992,s. 106–107; A. Stadler , Gestaltungsfreiheit und Verkehrsschutz durch Abstraktion, Tübingen 1996, s. 49 i nast.; J. . Füller , EigenständigesSachenrecht?, Tübingen 2005, s. 120–121.

109 Jak wskazuje E. Gniewek, w umowie o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego „określa się rodzaj i treść ustanawianego prawa.Nie można przy tym naruszać bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa rzeczowego. Przede wszystkim stronom nie wolno zmieniać

ustawowej treści i charakteru właściwego prawa. Zawsze jednak jest tu jeszcze miejsce na «szczegóły»”, tenż e, Prawo rzeczowe, s. 179.110 W dawniejszej literaturze niemieckiej pojawiło się stwierdzenie, iż prawo zobowiązań stanowi prawo władania stron, zaś prawo rze-czowe – prawo władania ustawy: H. Lange, Boden, Ware und Geld. I. Grundfragen, wyd. 3, Tübingen 1944, s. 21.



525


to nie wola stron, ale ustawa przesądza ich zakres, zaś kreowanie w umowie obligacyjnej pewnychuprawnień i obowiązków inter partes, które nie mieszczą się w ramach swobody wyznaczonej ustawo-

wo stronom w sferze prawnorzeczowej, nie skutkuje uznaniem czynności obligacyjnej za nieważną.Trudno zatem zgodzić się z prezentowaną czasem tezą, że dla rozdzielenia skutków obligacyjnych i rze-czowych rozdzielność czynności prawnych jest mało przydatna111. W praktyce pozwala na uwolnieniestron od konieczności wyraźnego rozstrzygania, co w ich intencji stanowić ma treść prawa rzeczowego,co zaś stanowi niezależną w sensie prawnym od jego istnienia sferę wzajemnych stosunków obligacyj-nych w ramach zasady swobody umów (art. 3531 KC)112.

Jeśli chodzi o podnoszony czasem argument o sztuczności konstrukcji odrębnej umowy rzeczo-wej należy w pierwszym rzędzie zaznaczy ć, że wbrew pozorom z punktu widzenia uczestników obro-tu, przynajmniej w zakresie praw na ruchomościach, wybór przez prawodawcę jednej ze wskazanychkonstrukcji jest dla tych podmiotów w gruncie rzeczy obojętny. W tym kierunku zdaje się zmierzać ar-gumentacja SN, który w wyroku z 3.10.2007 r., IV CSK 193/07, uzna ł, że „przewidziane w art. 155 § 1

KC rozwiązanie jest dostosowane do okoliczności obrotu prawem własności. Nabycie bowiem własno-ści rzeczy pod tytułem szczególnym łączy się z reguły z umową sprzedaży, zamiany, darowizny lub inną umową zobowiązującą do przeniesienia własności rzeczy, wolą zaś stron tych umów jest też zazwy-czaj przeniesienie własności rzeczy na nabywcę”. Trudno na takiej podstawie formułować oceny co dokształtu rozwiązań normatywnych, a tak że właściwych wniosków co do natury umów. Dość ryzykowneteż wydaje się powoływanie w dyskusji doktrynalnej argumentów odwołujących się do poczucia praw-nego społeczeństwa, przyzwyczajeń czy tradycji (nota bene dość wąsko rozumianej)113. Z pewnością nie mogą one przesądzać o przyjęciu określonej konstrukcji de lege ferenda. Trudno w szczególnościzgodzić się ze spotykaną niejednokrotnie tezą, iż ustawodawca wprowadzając model umowy konsen-sualnej i kauzalnej przyjął rozwiązanie „naturalne”, zgodne z przyzwyczajeniami ludności, a wreszcieprawidłowe, słuszne czy sprawiedliwe114. Należy przypomnieć, że tradycyjnie to np. odrzucone przezpolskiego prawodawcę oddanie rzeczy i objęcie we władanie stanowi w praktyce nieodłączny i z punk-tu widzenia uczestników obrotu „naturalny” element większości umów o skutku rzeczowym, choćby dlatego, że prawa rzeczowe wiążą się zazwyczaj z faktycznym władaniem, które jest rzeczywistym ce-lem rozporządzeń pozwalającym na ekonomiczną eksploatację rzeczy. Wypada w tym kontek ście za-uważy ć, że traktowanie tradycji (animus accipiendi et transferendi oraz tzw. tradycji formalnej) jako od-rębnej czynności prawnej115 stanowiło punkt wyjścia koncepcji odrębności czynności prawnych rze-czowych. Nie da się zaprzeczy ć istnieniu w tym wypadku iunctim między teorią a praktyk ą obrotu.

Na koniec wypada podkreślić, że powy ższy model w dwóch przypadkach nie znajduje zastosowa-nia. Jest tak z jednej strony ze względu na specy czne unormowanie dotyczące samej umowy, która sta-

111 Por. W. Brehm, Ch. Berger , Sachenrecht, s. 11.112 Należy uznać, że mówienie o obowiązywaniu w prawie rzeczowym zasady swobody umów jest co najwy żej pewnym skrótem my-

ślowym, por. E. Gniewek, Zakres swobody umów w prawie rzeczowym, s. 287 i nast., s. 291; stanowisko o zastosowaniu tej zasady w ramachkreowania praw rzeczowych prezentowany jest w doktrynie nie tylko w zakresie, w jakim może odnosić się do autonomii woli co do wyborukontrahenta i przedmiotu, por. J. Wid ł o (Zastaw rejestrowy na prawach, s. 275), który uważa, że „na tle praw rzeczowych jest tak że miejsce nazastosowanie zasady swobody umów, z tym zastrzeżeniem, iż w ramach elementów przedmiotowo istotnych ograniczona jest ona do tego, czy nawiązać stosunek prawny (…). Natomiast nie należy odmawiać stronom kompetencji i swobody w wy żej zakreślonych ramach art. 3531 KCw zakresie kształtowania klauzul umownych wiążących inter partes (względnego stosunku zastawu), pomiędzy zastawnikiem a zastawcą, któ-re mają niewątpliwie charakter stosunków obligacyjnych prawa rzeczowego”. Osobiście nie podzielam tego poglądu.

113 Na co trafnie zwraca uwagę E. Drozd , Przeniesienie własności nieruchomości, s. 35, wskazując, że „gdyby (…) przyjąć jako naczel-ną zasadę tłumaczenia istoty sprzedaży tak, aby zbliży ć ją w maksymalnym stopniu do wyobrażeń o niej tych ludzi, którzy najczęściej są jejpodmiotami, wówczas wola przeniesienia własności w umowie sprzedaży wypierałaby całkowicie wolę zobowiązania się do jej przeniesienia”;por. też W. J. Katner , Przeniesienie własności rzeczy ruchomych, Acta Universitatis Lodzensis Folia Iuridica, Łódź 1988, s. 145.

114 Por. na ten temat tak że np. W. Flume, Allgemeiner Teil des Bürgerlichen Rechts, Das Rechtsgeschä , Wien 1992, s. 176; znamienne jest stwierdzenie W. J. Katnera, który podkreślaco do koncepcji czynności abstrakcyjnych, iż „zasada bezpieczeństwa obrotu, będąca głów-nym walorem tej teorii nie może się znajdować ponad zasadami uczciwości w stosunkach prawnych i ich zgodnością z zasadami współżyciaspołecznego”, tenż e, Umowne nabycie własności ruchomości, Warszawa 1995, s. 61; por. też K. Zaradkiewicz , Numerus apertus abstrakcyjnych

czynności prawnych w polskim prawie cywilnym?, s. 286–287.115 „Tradition ein wahrer Vertrag”: F. C. v. Savigny, System des heutigen römischen Rechts. Band III, Berlin 1840, s. 312; por. też np. S. Bu-chholz , Abstraktionsprinzip und Immobiliarrecht, Frankfurt am Main 1978, s. 2; W. Brehm, Ch. Berger , Sachenrecht, s. 13.




526

nowi podstawę powstania prawa rzeczowego, a ponadto ze względu na specy k ę samego prawa, jakonierozerwalnie powiązanego ze szczególnym obligacyjno-rzeczowym stosunkiem, którego treść strony

mogą w szerokim zakresie kształtować zarówno inter partes, jak i ze skutkiem wobec następców praw-nych. Chodzi o wspomnianą już umowę o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste116 oraz o umowę o ustanowienie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu (zob. uchylony art. 171 ust. 1 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych). Zgodnie z tym ostatnim, umowa o ustanowienie prawa skutkowa-ła, poza ustanowieniem ograniczonego prawa rzeczowego, powstaniem pewnego zakresu zobowiązań z prawem własnościowym współistniejących i ściśle powiązanych.

IX. Uwagi de lege ferenda

W związku z trwającymi pracami rekody kacyjnymi nie sposób na koniec nie odnieść się do kwe-

stii właściwego modelu w przyszłym Kodeksie cywilnym. W pierwszym rzędzie wnioski w tym zakre-sie uzależnione będą od stanowiska Komisji Kody kacyjnej Prawa Cywilnego co do przyjęcia określo-nego modelu przeniesienia własności. Rozważając celowość utrzymania lub zmiany dotychczasowegoujęcia nie można tracić z pola widzenia argumentów, które wskazywane są w dotychczasowej debaciedoktrynalnej.

Wydaje się, że mimo pewnych odrębności dotyczących przede wszystkim szeregu kwestii szcze-gólnych de lege ferenda zasadne by łoby przyjęcie jednolitego, ogólnego modelu rozporządzeń umow-nych prawami rzeczowymi. Najwłaściwszym rozwiązaniem by łoby wprowadzenie przepisów obejmu- jących umowne ustanowienie i przeniesienie praw rzeczowych w ogólności. Nie oznacza to oczywiście,że wszystkie czynności prawne, których celem by łoby ustanowienie lub przeniesienie prawa rzeczowe-go, miałyby by ć unormowane jednolicie bez uwzględnienia specy ki poszczególnych rozporządzeń.

Niewątpliwie szereg kwestii wymaga wyodrębnienia i osobnej regulacji. Pewne odrębności z pewno-ścią wynikać będą przede wszystkim z konieczności utrzymania podziału praw z uwagi na ich przed-miot z wyróżnieniem tych, które mogą by ć ustanowione jedynie na nieruchomościach oraz na rucho-mościach. Nie zmienia to jednak, jak się zdaje, trafności ogólnej konstatacji co do celowości przyjęciaokreślonego, jednolitego modelu. Zasadne wydaje się tak że przyjęcie rozwiązania polegającego na uza-leżnieniu skutku rzeczowego od dokonania odpowiedniego aktu jawności117.

Proponowany jednolity model powinien uwzględniać ścisłe oddzielenie sfery stosunków obligacyj-nych od tej, która obejmuje rozporządzenia prawami rzeczowymi. Jest to nie tylko kwestia dotycząca„czystości konstrukcyjnej”, która by łaby pozbawiona, jakby się mogło na pierwszy rzut oka wydawać,wymiaru praktycznego. Wręcz przeciwnie, takie wyraźne rozgraniczenie pozwoliłoby uniknąć szereguwątpliwości co do tego, czy i w jakim zakresie swoboda kształtowania stosunków obligacyjnych dotyka

i przenika sferę uprawnień i obowiązków z zakresu prawa rzeczowego.

116 Uważam, że specy ka użytkowania wieczystego dotyczy nie prawa rzeczowego, które w zakresie uprawnień na to prawo się sk ładają-cych jest „ograniczone”, lecz stosunku, z którym współistnieje, a w pewnym sensie tak że przyjęcia konstrukcji związania własności urządzeń z tym prawem.

117 W ramach prac nad przepisami Księgi trzeciej (prawo rzeczowe) trafnie proponuje się wprowadzenie od czasu zakończenia procesu

migracji ksiąg wieczystych do postaci elektronicznej zasady wpisu (uzależnienia rozporządzenia prawem na nieruchomości w drodze czyn-ności prawnej od wpisu do księgi wieczystej), jednocześnie jednak przeważa pogląd o braku zasadności uzależnienia skutku rzeczowegow odniesieniu do praw na ruchomościach od przeniesienia posiadania (jako zasady ogólnej).

Zaradkiewicz - Konstrukcja Umowy o Ustanowienie i Przeniesienie Prawa [Wersja OCR]

Documents

Transcript of Zaradkiewicz - Konstrukcja Umowy o Ustanowienie i Przeniesienie Prawa [Wersja OCR]