Dawni mieszkańcy zamku w Zatorze

Wystawa powstała w ramach

XVIII Małopolskich Dni

Dziedzictwa Kulturowego

Wszystko płynie

Opracowanie tekstów i koncepcji wystawy:

Paulina Kasprzycka i Izabella Mier-Jędrzejowicz

Opracowanie graficzne: Marcin Hernas

Korekta: Marcin Hernas i Agnieszka Szewczyk

dnidziedzictwa.pl

Organizator: Patron: Partnerzy:Gospodarze:

Zamek w Zatorze. Za: Album widoków historycznych

Polski. Seria 6, Napoleon Orda, Warszawa 1880.

BIBLIOTEKA JAGIELLOŃSKA

Zator swą nazwę zawdzięcza położeniu

w miejscu, gdzie spokojny bieg rzeki

Skawy został zatamowany przez

wzniesienie tworzące naturalny

zator. Ziemia zatorska, jak podają

źródła, swą historią sięgająca

XIII wieku, początkowo wchodziła

w skład Księstwa Oświęcimskiego.

Po jego podziale w 1445 roku

stała się odrębnym Księstwem

Zatorskim, ze stolicą w Zatorze,

a w drugiej połowie XVI wieku

dołączyła do tworzącej się wówczas

Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Śladem bogatej historii Zatora jest

zamek, który w przeszłości stanowił

administracyjno ‑polityczne centrum

Księstwa Zatorskiego. Zbudowany

dla pierwszego księcia zatorskiego

Wacława, na przestrzeni wieków

zmieniał swój wygląd i funkcje.

Mapa Księstw

Oświęcimskiego

i Zatorskiego

z 1659,

Amsterdam.

POLONA,

dOmENA

PuBLIczNA

Zamek w Zatorze przed przebudową. Za: Juljana Ursyna Niemcewicza podróże historyczne po

ziemiach polskich od 1811 do 1828 roku, Petersburg 1859. POLONA, dOmENA PuBLIczNA

Jak podają źródła, budowla

wzniesiona w XV wieku jako siedziba

Wacława I została zbudowana z cegły

i liczyła dwa piętra. Na pierwszym

piętrze znajdowały się cztery

duże i trzy małe komnaty oraz kilka

dodatkowych po bokach zamku.

Drugie piętro mieściło wielką

komnatę reprezentacyjną i cztery

mniejsze pomieszczenia. Parter

przeznaczony był na pomieszczenia

gospodarcze, w tym kuchnie.

W drugiej połowie XVI wieku Zator, będący częścią

królewszczyzny, był jednym ze starostw niegrodowych

województwa krakowskiego. Zamek stał się siedzibą starosty

niegrodowego i miejscem, gdzie odbywały się sądy ziemskie

i sejmiki powiatowe. Istotny wpływ na wzrost pozycji Zatora

miało uzyskanie od 1569 roku prawa magdeburskiego,

co wpłynęło korzystnie na poziom życia jego mieszkańców.

Rozwój miasta został zahamowany przez potop szwedzki. Zamek,

przebudowany nieco wcześniej w stylu renesansowym, podupadł.

Stan ten utrzymywał się aż do połowy XVIII wieku. Jego nowy

właściciel – starosta Piotr Fryderyk Dunin – przyspieszył prace

remontowe. Wówczas też dobudowano trzecie piętro.

Wraz z pierwszym rozbiorem

Polski w 1772 roku zatorski

zamek utracił swą funkcję

administracyjno ‑polityczną,

stając się odtąd rezydencją

kolejnych możnych rodzin,

między innymi Poniatowskich,

Tyszkiewiczów i Potockich.

Anna z Tyszkiewiczów Potocka ‑Wąsowiczowa, litografia Floriana

Lipińskiego według rysunku Johanna Nepomuka Endera, 1836.

POLONA, dOmENA PuBLIczNA

Aleksander Potocki –

pierwszy mąż Anny

z Tyszkiewiczów

Potockiej ‑

‑Wąsowiczowej

według rysunku

Kurowskiego,

ok. 1835. muzEum

PAŁAcu KRÓLA JANA

III W WILANOWIE

Syn Anny

i Aleksandra –

Maurycy Potocki,

1861. POLONA,

dOmENA PuBLIczNA

Obecny wygląd zamku zawdzięczamy Annie z Tyszkiewiczów Potockiej -Wąsowiczowej

(1779–1867). Zamożna i inteligentna Anetka – jak zdrabniano jej imię – w 1805 roku

poślubiła Aleksandra Potockiego, syna hrabiego Stanisława Kostki Potockiego.

Małżeństwo nie było jednak zbyt udane i zakończyło się rozwodem.

Zatorski majątek Anna odziedziczyła po swej matce Konstancji Poniatowskiej –

bratanicy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zainspirowana działalnością

Izabeli Czartoryskiej w Puławach zapragnęła zrealizować tu ideę rezydencji ‑muzeum.

Po rozwodzie Anna wraz z synem Maurycym zamieszkała w zatorskim zamku

i przystąpiła do jego przebudowy.

Wkrótce powtórnie wyszła za mąż, tym razem za pułkownika Stanisława Dunin ‑

‑Wąsowicza – adiutanta Napoleona I. W 1851 roku Wąsowiczowie wyjechali do

Paryża, gdzie Anna spędziła ostanie lata swego życia. Rok po śmierci jej zwłoki

sprowadzono do Zatora.

Anna wraz z drugim mężem i synem Maurycym pochowana jest w krypcie kościoła

św. św. Wojciecha i Jerzego w Zatorze.

Projekt bramy i ceglanego

muru w stylu neogotyckim

autorstwa Anny

z Tyszkiewiczów Potockiej‑

‑Wąsowiczowej, 1821. POLONA,

dOmENA PuBLIczNA

Krystyna z Tyszkiewiczów

Potocka z synem Adamem.

zBIORy FuNdAcJI zAmEK

W zATORzERzut elewacji frontowej zamku w Zatorze.

zBIORy FuNdAcJI zAmEK W zATORzE

Włoski architekt Franciszek Maria Lanci (1799–1875) przebudował zatorski

zamek, zamieniając go w neogotycką rezydencję. Wnętrza nowego domu Anna

wypełniła kolekcją dzieł sztuki i pamiątek narodowych, które dodały splendoru

zatorskim włościom.

Zatorski majątek należał do potomków Anny do momentu sprzedaży w 1909 roku

przez wdowę po Auguście Adamie Potockim – synu Maurycego. Za czasów Augusta

Potockiego, który często przebywał w Jabłonnej, zatorskie założenie podupadło.

Nową właścicielką zatorskiego majątku została Krystyna z Tyszkiewiczów Potocka.

Anna z Tyszkiewiczów Potocka

‑Wąsowiczowa od najwcześniejszych lat

przejawiała talent plastyczny. Pobierała

lekcje rysunku u francuskiego malarza

Ignace’a Louisa Duviviera i u Zygmunta

Vogla. Interesowała się przede

wszystkim architekturą ogrodową,

czemu wyraz dała w projektowaniu

i urządzeniu ogrodów między innymi

w Natolinie, Mokotowie i Zatorze. Tak o zatorskim założeniu ogrodowym

pisano w 1852 roku w krakowskim „Czasie”:

„Najwspanialszym ze wszystkiego jest

taras; wyłożony kamiennymi płyty,

otoczony balustradą kamienną, na której

stoją ogromne wazony, posągi marmurowe,

a drzewa pomarańczowe, liść winny

i wijąca się po ścianach i kolumnach

aristolochia przypominają tarasy owych

południowych willi z niemniej wspaniałym

krajobrazem, jaki się i tu odsłania. Z tej

bowiem strony, gdzie taras, góra zamkowa

nagło urywa się – i widzisz na wiele sążni

pod sobą rozciągający się ogród, z zielonymi

trawnikami, bukietami drzew, a dalej szerokie

wody wezbranej Skawy, która niedaleko

z matką rzek – Wisłą się łączy”.

Fragment mapy katastralnej Zatora

w drugiej połowie XIX wieku.

zBIORy FuNdAcJI zAmEK W zATORzE

Wnętrza zatorskiego zamku w okresie I wojny

światowej, 1916. muzEum HISTORII FOTOGRAFII

Im. WALEREGO RzEWuSKIEGO W KRAKOWIE

Maria Potocka

z synem Andrzejem

i córką Marią Teresą

w Zatorze, ok. 1925.

zBIORy FuNdAcJI

zAmEK W zATORzE

Zamek od

strony ogrodu,

1930. zBIORy

FuNdAcJI

zAmEK

W zATORzE

Wnętrze kotłowni, 1901.

FOT. N. KRIEGER. z ARcHIWum mHK

Adam Potocki

za kierownicą 

samochodu Austro‑

‑Daimler podczas

międzynarodowego

rajdu Automobilklubu

Polski na pl. Marszałka

Józefa Piłsudskiego

w Warszawie, 1929.

zBIORy NAROdOWEGO

ARcHIWum cyFROWEGO

W dwudziestoleciu międzywojennym właścicielem

zatorskiego majątku był Adam Potocki (1896–1966) –

syn Krystyny i Andrzeja Potockich. Rodzina Adama –

żona Maria z Dembińskich oraz dwójka dzieci

Andrzej i Maria Teresa – zamieszkali na zamku.

Potoccy przystąpili do remontu swego nowego domu,

modernizacji zatorskiego gospodarstwa i pracy

społecznej na rzecz mieszkańców Zatora. W zamku

toczyło się wówczas bujne życie towarzyskie –

organizowano bale, polowania, a nawet rajdy

samochodowe.

Wybuch II wojny światowej diametralnie zmienił

sytuację rodziny Potockich. Adam – oficer wojny

polsko‑bolszewickiej – we wrześniu 1939 roku stawił

się do służby wojskowej. Został odesłany do rezerwy.

Rodzina zabezpieczyła najcenniejsze dzieła sztuki,

oddając je w depozyt. Po klęsce kampanii wrześniowej

Adam i Maria wraz z córką wyjechali do Francji,

Maria Potocka

i Jadwiga Dembińska

zlewają nalewki

na tarasie zamku

w Zatorze, 1929.

zBIORy FuNdAcJI

zAmEK W zATORzE

gdzie Maria przez cały okres wojny prowadziła

pensjonat dla samotnych matek z dziećmi. Jej

córka Maria Teresa skończyła studia pielęgniarskie

i opiekowała się chorymi w szpitalach wojskowych.

Adam trafił do niemieckiego obozu jenieckiego,

w którym przebywał do końca wojny.

Po II wojnie światowej perspektywa powrotu rodziny

Potockich do kraju oddaliła się. Nowe władze ludowe

zakazały im przebywania w promieniu 50 kilometrów

od ich przedwojennego majątku. Adam i Maria

wraz z Marią Teresą przenieśli się do Anglii. Andrzej

Potocki mieszkał nadal w Polsce, głównie w Krakowie.

Podczas okupacji niemieckiej w zatorskim

zamku urządzono punkt przesiedleńczy dla

Niemców. Tuż po zakończeniu wojny zamek został

okradziony – wyniesiono wyposażenie należące

do Potockich oraz przedmioty pozostawione

przez wojska niemieckie. 

Kąpiel w Skawie, 1933.

zBIORy FuNdAcJI zAmEK

W zATORzE

Pamiątkowe zdjęcie

z kursu kroju i szycia

w Zatorze. Maria Potocka

w środkowym rzędzie

obok ks. dziekana

Walkosza, 1935.

zBIORy ROdzINy czuBA

Na nartach w kuligu po zamarzniętym stawie w okolicy

Zatora – Maria Potocka i jej dzieci Andrzej i Maria Teresa, 1931.

zBIORy FuNdAcJI zAmEK W zATORzE

Odłów ryb w gospodarstwie rybnym

hrabiego Potockiego w Zatorze.

zBIORy NAROdOWEGO ARcHIWum cyFROWEGO

Odłów ryb

w jednym

z zatorskich

stawów,

1929. zBIORy

FuNdAcJI

zAmEK

W zATORzE

Początki rybactwa na ziemiach polskich sięgają zamierzchłych czasów. Pierwsze stawy

rybne, czyli rybniki powstawały głównie w dorzeczach górnej Wisły, Soły i Skawy.

W jakich okolicznościach i za czyją przyczyną udomowiony karp zagościł w Polsce –

trudno jednoznacznie stwierdzić. Najbliższa prawdzie wydaje się jednak hipoteza

pośrednictwa zakonników – jako pierwsi chowem ryb zajmowali się bowiem cystersi

sprowadzeni do Polski w połowie XII wieku.

Zalążki rybactwa na terenie ziemi zatorskiej datuje się już na XIV wiek. Od tego momentu

jak grzyby po deszczu wyrastały kolejne stawy. Odławiane z nich ryby – szczupaki,

sumy, sandacze i karpie – trafiały między innymi na dwór królewski, a gospodarka rybna

stanowiła ważne źródło dochodów miasta. Na przestrzeni kolejnych stuleci gospodarkę

rybną kształtowały głównie procesy historyczne oraz kolejni właściciele i zarządcy

zatorskich stawów.

W latach siedemdziesiątych XIX wieku gospodarstwo w Spytkowicach w dzierżawę

wziął M. Naimski. Przeprowadzono wówczas rozbudowę całego kompleksu stawów

i magazynów rybnych.

Do działań modernizacyjnych powrócono po I wojnie światowej. Rodzina Potockich inwestowała

w zatorskie stawy i dbała o rozwój rybackiej gospodarki. Pojawiły się nowe innowacyjne

pomysły, między innymi sztuczne łowiska, transport ziemi kolejką polową i szuflą amerykańską,

koszenie roślinności na stawach kosą Resinga. Zatorski majątek, którego administratorem był

w owym czasie inż. Załuski, stał się największym producentem ryb w Małopolsce.

Po II wojnie światowej zatorski majątek (włącznie z zamkiem)

został uwłaszczony. Władze ludowe szukały pomysłu na jego

nowe zagospodarowanie. W kwietniu 1946 roku Majątek Państwowy

Zator został przejęty przez Uniwersytet Jagielloński.

W roku 1950 nowym gospodarzem został Instytut Zootechniki PAN

w Krakowie. Zabytkowe wnętrza mieściły zbożowe magazyny,

izbę porodową, mieszkania, biura i laboratoria instytutu…

Wszystko to wpłynęło na znaczne pogorszenie stanu obiektu.

W latach sześćdziesiątych XX wieku Zbigniew Rychlicki – ówczes‑

ny dyrektor Instytutu Rybackiego, należącego do Instytutu Zoo‑

techniki PAN – przeprowadził gruntowny remont zamku. Pracami

konserwatorskimi kierował prof. Józef Dudkiewicz z krakowskiej ASP.

Wnętrza zamku dostosowano do potrzeb laboratoriów i pracowni

naukowych, w których doskonalono linię karpia zatorskiego.

Lata osiemdziesiąte przyniosły kolejną zmianę – nowym zarządcą

zamku został Rybacki Zakład Doświadczalny IRŚ w Olsztynie. W zamku

nadal funkcjonowały laboratoria, a także biura i archiwum RZD.

W 2015 roku zamek powrócił do spadkobierców rodziny

Adama Potockiego, którzy zamierzają tchnąć w niego nowe życie…

By ponownie służył mieszkańcom ziemi zatorskiej.

Biblioteka Instytutu

Zootechniki PAN

w tzw. sali paprociowej

na zamku w Zatorze,

lata siedemdziesiąte

XX wieku. Za: K.

Stępińska, Pałace

i zamki w Polsce.

Dawniej i dziś.

Warszawa 1977

Zamek w okresie

powojennym –

przed remontem.

zBIORy FuNdAcJI

zAmEK W zATORzE

Podczas

wyprowadzki

Rybackiego Zakładu

Doświadczalnego

w 2005 roku.

zBIORy FuNdAcJI

zAmEK W zATORzE