Zagadnienia z orientacji przestrzennej i bezpieczne go,

samodzielnego poruszania si ę dzieci niewidomych i

słabo widz ących z dodatkowymi ograniczeniami.

Jednymi z podstawowych potrzeb człowieka są: poczucie bezpieczeństwa,

niezależności, potrzeba ruchu i samodzielnego poruszania się.

Dziecko z uszkodzonym wzrokiem przeżywa w każdych okolicznościach swojej

codzienności ograniczenia i trudności, które dla ludzi widzących są na ogół trudne do

wyobrażenia. Dotyczy to głównie problemów samodzielnego poruszania się w

znanym i nieznanym środowisku – orientowania się w przestrzeni.

Zatem rozwijanie zdolno ści samodzielnego funkcjonowania , a więc także

orientacji przestrzennej i bezpiecznego, samodzielnego poruszania się powinno być

najbardziej znacz ącym celem procesu rehabilitacji prowadzonej z dzie ćmi z

uszkodzonym wzrokiem. Dlatego też powinniśmy dążyć do tego, aby mogły one

być w jak największym stopniu samodzielne. Rehabilitacja ich powinna dążyć do

tego, aby uczyły się zachowań akceptowanych społecznie i funkcjonowania w

środowisku ludzi pełnosprawnych – w sposób maksymalnie bezpieczny i

samodzielny, proporcjonalnie do swoich możliwości fizycznych i psychicznych.

Nadrzędnym celem zajęć z orientacji przestrzennej (w przypadku dzieci bez

dodatkowych ograniczeń) nie jest nauka tras , lecz bezpieczne i samodzielne

poruszania się w terenie zarówno znanym, jak i nieznanym. W przypadku dzieci z

dodatkowymi ograniczeniami bywa tak, że ze względu na swój poziom intelektualny

nie będą one w stanie bezpiecznie i samodzielnie poruszać się w terenie nieznanym.

Wtedy należy skoncentrować się na pracy w środowisku znanym – robienie

zakupów, załatwianie spraw urzędowych itp.

Orientacja jest sprawnością w zakresie poznawania swojego otoczenia i

zachodzących w nim relacji czasowo-przestrzennych. Samodzielne poruszanie się,

czyli lokomocja – to umiejętność bezpiecznego przemieszczania się osoby poprzez

jej własny efektywny ruch. Te dwie – podstawowe dla osoby z uszkodzonym

wzrokiem – sprawności, ściśle ze sobą połączone, mogą być opanowane poprzez

uczestniczenie w przemyślanym, profesjonalnym nauczaniu realizowanym przez

przygotowanych specjalistów – nauczycieli orientacji przestrzennej.

2

Jak wygl ąda trening?

Krok 1: Wywiad przeprowadzony z rodzicami/opiekunami dziecka (dotyczy

rozwoju dziecka, dotychczasowej rehabilitacji, poziomu samodzielności itp.) oraz

przegląd dokumentacji: dane medyczne (okulistyczne), opinia psychologa, neurologa

oraz ewentualnie innych specjalistów, pod których opieką jest dziecko.

Krok 2: Przeprowadzenie szczegółowej oceny umiejętności z zakresu orientacji

przestrzennej i bezpiecznego, samodzielnego poruszania się, na co składa się -

znajomość pojęć przestrzennych, schemat ciała, orientacja przestrzenna w

przestrzeni zamkniętej/otwartej, terenie znanym/nieznanym, w dzień/o zmierzchu,

duża motoryka (postawa ciała w marszu/biegu, poruszanie się po schodach itp.),

techniki ochronne, ocena funkcjonalna dziecka słabo widzącego.

Krok 3: W zależności od możliwości dziecka opracowujemy Indywidualny

Program Edukacyjno-Rehabilitacyjny (IPER). Skonstruowany program przekazujemy

do wiadomości wszystkim osobom pracującym z dzieckiem, również

rodzicom/opiekunom. Przekazujemy im nasze wskazówki i zalecenia do pracy z

dzieckiem. Najczęściej dotyczy to samoobsługi (ubieranie/rozbieranie) oraz

prawidłowego poruszania się z przewodnikiem widzącym.

Krok 4: Intensywny, systematyczny trening.

Trening zaczynamy bezpośrednio po przeprowadzeniu oceny. W przypadku

dzieci z dodatkowymi ograniczeniami kluczowe jest, aby zajęcia odbywały się

codziennie (5 razy w tygodniu, po około 45-60 minut). Na początku można zacząć od

krótszych sesji 2 razy dziennie. Musi to jednak być praca systematyczna. Na

początku pracujemy o różnych porach dnia, aby zaobserwować, jak dziecko

funkcjonuje. Najlepiej jest wybrać taką porę dnia, kiedy dziecko jest w najlepszej

formie.

Krok 5: Ocena postępów, ewentualna weryfikacja programu.

Aby zapewnić skuteczność procesu nauczania orientacji przestrzennej konieczna

jest indywidualna praca, czyli jeden uczeń – jeden nauczyciel.

Bardzo często zdarza się, że dzieci niewidome/słabo widzące z dodatkowymi

problemami bardzo mało się ruszają (często jest to obawa rodziców/opiekunów, że

dziecku coś się stanie), lub wręcz są noszone na rękach. Wszyscy doskonale wiemy,

że potrzeba ruchu u dzieci z problemami wzrokowymi jest dokładnie taka sama jak u

dzieci widzących. Jednak ze względu na ograniczenia spowodowane osłabionym

3

wzrokiem, bardzo często lękiem przed przestrzenią i dodatkowymi problemami, nie

potrafią same zapewnić sobie celowego ruchu (dzieci widzące po prostu bawią się,

biegają). Zaczynają więc same go sobie zapewniać: pojawiają się tzw. blindyzmy:

• Kręcenie głową

• Kiwanie się w pozycji siedzącej i stojącej (całym ciałem)

• Podskoki w miejscu

• Kręcenie się wokół własnej osi

• Pocieranie rąk, machanie nimi itp.

To, co jest niestety bardzo często spotykane w postawie ciała dzieci niewidomych

i słabo widzących z dodatkowymi problemami przy poruszaniu się:

• Przy poruszaniu się z przewodnikiem widzącym - zgięta ręka w łokciu, przy

samodzielnym poruszaniu się ręce wyciągnięte do przodu

• Wysuwanie stóp do przodu w celu sprawdzenia kolejnego kroku

• Szeroko rozstawione nogi, stopy, kolana ustawione na zewnątrz

• Chodzenie na palcach

• Sztywne nogi

• Brak rotacji w biodrach

• Brak płynności ruchu

Dlatego tak ważne jest pokazanie dziecku, że może bezpiecznie i samodzielnie

poruszać się, biegać i że jest to przyjemne. Można to osiągnąć poprzez profesjonalny

trening z orientacji przestrzennej.

Na trening z orientacji przestrzennej i bezpieczneg o, samodzielnego

poruszania si ę składaj ą się następujące elementy:

1. Praca nad schematem ciała dziecka, aby potrafiło wskazać podstawowe

części swojego ciała oraz części ciała innej osoby.

2. Praca nad prawidłową postawą dziecka w czasie marszu i biegu

(wyprostowana sylwetka, prawidłowy chód, wyprostowana głowa,

odpowiednie stawianie stóp, długość kroku, rotacja w biodrach itp.).

3. Praca nad samodzielnym ubieraniem i rozbieraniem się (zakładanie kurtki,

czapki, szalika, wiązanie butów, zapinanie zamka itp.). Zajmuje to często

dużą część zajęć, ale w przypadku dzieci z dodatkowymi

niepełnosprawnościami jest bardzo ważne, aby były one w jak

4

największym stopniu samodzielne. Poczucie sukcesu jest tu bardzo

ważne, motywuje dziecko do dalszej pracy.

4. Praca nad zachowaniami społecznie akceptowanymi np. przywitanie się,

przedstawienie.

5. Praca nad podstawowymi pojęciami przestrzennymi np. prawo/lewo,

góra/dół, przód/tył, wysoko/nisko, blisko/daleko itp.

6. Praca nad technikami ochronnymi: górna/dolna/łączone i trailingiem jako

bezpiecznymi technikami przy poruszaniu się w przestrzeni zamkniętej,

kontrolowanej.

7. Praca nad korzystaniem z kierunków świata podczas poruszania się.

8. Praca nad prawidłowym poruszaniem się z przewodnikiem widzącym:

chwyt za nadgarstek (4 palce obejmują nadgarstek od jego wewnętrznej

strony, kciuk na zewnątrz), ustawienie ramienia i przedramienia dziecka

pod kątem 90 stopni, odległość pół kroku między dzieckiem a

przewodnikiem widzącym, ta sama linia barków. Wszystkie te elementy

pozwalają na jak najbardziej efektywne „odczytywanie” informacji z ciała

przewodnika (wzniesienia, spadki, skręty itp.).

9. Praca nad prawidłową pozycją „wolnej” ręki. Przy poruszaniu się z

przewodnikiem widzącym dziecko najczęściej zgina „wolną” rękę w łokciu

(jest to mechanizm obronny). Jeżeli słowna instrukcja nie przynosi efektu

daje się dzieciom do noszenia w ręku walizki - plastikowe pudełka z

uchwytem, w których umieszczone są ciężarki (dzieci starsze mogą

zamiast noszenia walizki trzymać rękę w kieszeni – zmniejsza to napięcie

spowodowane stresem i kształtuje prawidłowe ruchy „wolnej” ręki).

10. Praca nad techniką poruszania się z pomocą przedlaskową, hula-hoop

(H-H). Koła dobierane są do wzrostu dziecka i szybkości, z jaką się

porusza (im wyższe i szybciej poruszające się dziecko tym większa

średnica koła). Dziecko trzyma koło oburącz przed sobą z wyprostowanymi

rękami w łokciach. Nauczyciel idzie zawsze za lub przed dzieckiem (nigdy

obok).

Hula-Hoop spełnia kilka zasadniczych funkcji:

10.1. Daje dziecku poczucie bezpieczeństwa, gdyż chroni je na całej

szerokości ciała.

10.2. Pozwala zlokalizować i bezpiecznie ominąć napotkane przeszkody.

5

10.3. Pozwala badać przestrzeń znajdująca się przed dzieckiem np.

zmiany nawierzchni, lokalizowanie wejść do budynków.

10.4. Zapewnia bezpieczeństwo podczas wykonywania skrętów i zwrotów.

10.5. Pozwala dziecku niewidomemu/słabo widzącemu bezpieczne i

samodzielne biegać.

10.6. Daje dziecku poczucie wolności i niezależności – dziecko może

bezpiecznie i swobodnie poruszać się z kołem, oczywiście pod

nadzorem osoby widzącej, ale odległość między nim a dzieckiem jest z

czasem zwiększana.

10.7. Daje dziecku poczucie samodzielności, sukcesu, podnosi wiarę we

własne siły, że samodzielnie doszło do budynku, odnalazło interesujący

je przedmiot, trafiło do konkretnego pomieszczenia itp.

11. Praca nad techniką poruszania się z długą laską, pomocą, która w

naturalny sposób umożliwia bezpieczne i samodzielne poruszanie się. Tak

wczesne uczenie technik poruszania się z długą laską daje lepsze efekty,

gdyż wiadome jest, że dzieci szybciej przyswajają nowe informacje. Długa

laska staje się „przedłużeniem ręki”, jest to dla niego oczywiste, że do

poruszania potrzebuje długiej laski.

Wprowadzanie techniki długiej laski zaczynamy w pozycji siedzącej

(siedzimy na 2 krzesłach, naprzeciwko siebie), następnie przechodzimy do

pozycji stojącej, potem technika dotykowa na gładkiej powierzchni

(wszystko to wewnątrz budynku, terenie znanym), następnie wychodzimy

na zewnątrz również zaczynając od gładkich powierzchni, kończąc na

technice dwupunktowej w terenie nieznanym.

Bardzo ważne jest żeby każde zajęcia miały swój cel , aby dziecko mogło dojść

do wybranego miejsca czy to w swoim miejscu zamieszkania, czy na terenie

ośrodka, w którym aktualnie przebywa. Trzeba znaleźć taką rzecz, która jest

interesująca dla dziecka lub miejsca, które chętnie odwiedza – podnosi to jego

motywację do zajęć.

Naukę poruszania się czy to z wykorzystaniem przewodnika widzącego, koła, czy

długiej laski zaczynamy od najbli ższego otoczenia dziecka. Najczęściej jest to

budynek dobrze znany dziecku (przestrzeń zamknięta), następnie poruszamy się

wokół domu czy po terenie ośrodka (przestrzeń otwarta), aby w konsekwencji uczyć

poruszania się po coraz trudniejszym i nieznanym terenie. Podczas zajęć dzieci

6

szkolą ponadto inne zmysły (słuch, dotyk, wrażliwość termiczną, ewentualne resztki

wzroku) użyteczne w rozpoznaniu terenu.

Podstawowe różnice pracy z dzieckiem z dodatkowymi ograniczeniami:

• Większa intensywność zajęć

• Wolniejsze tempo pracy

• Wolniejsze przyswajanie informacji

• Potrzebna jest większa ilość powtórzeń

• Więcej czasu poświęcamy na samoobsługę

• Praca głównie w terenie znanym

Na koniec chcę jeszcze raz podkreślić jak ważny jest intensywny i systematyczny

trening (sesje 5 razy w tygodniu po około 45-60 minut). W przypadku zajęć

odbywających się raz w tygodniu po około 45 minut jest to praca nieefektywna:

dziecko nie pamięta co było ćwiczone na poprzednich zajęciach, musimy to jeszcze

raz powtarzać, dziecko nie ma sukcesu, efektu, jego motywacja spada, jest

sfrustrowane a nauczyciel również nie ma satysfakcji z zajęć, zniechęca się do pracy.

Opracowanie:

Paulina Kalisz

Na podstawie materiałów opracowanych przez Zespół Nauczycieli Orientacji

Przestrzennej i Bezpiecznego, Samodzielnego Poruszania się Osób Niewidomych i

Słabo Widzących: Magdalena Boczarska, Katarzyna Doroszczuk, Paulina Kalisz,

Monika Kościk, Sylwia Nieckarz, Janusz Preis, Anna Rutkowska, Małgorzata

Walkiewicz-Krutak