ZAŁĄCZNIK 2 - Urząd Miasta Łodzi1.4. Doświadczenie zawodowe Od 2005 Zatrudniony w Instytucie...

ZAŁĄCZNIK 2.1

DO WNIOSKU O PRZEPROWADZENIE POSTĘPOWANIA

HABILITACYJNEGO

Autoreferat przedstawiający opis dorobku i osiągnięć naukowych

Dr Łukasz Arendt

1

Spis treści 1. INFORMACJE O KANDYDACIE .......................................................................................................... 2

1.1. Dane personalne .......................................................................................................................... 2

1.2. Uzyskane dyplomy i stopnie naukowe, wykształcenie ................................................................. 2

1.3. Dodatkowe kursy, szkolenia, staże naukowe ............................................................................... 2

1.4. Doświadczenie zawodowe ........................................................................................................... 3

1.5. Nagrody i wyróżnienia ................................................................................................................. 3

2. DOROBEK NAUKOWY ...................................................................................................................... 3

2.1. Sumaryczna ocena publikacji naukowych .................................................................................... 3

2.2. Projekty badawcze ....................................................................................................................... 4

2.3. Referaty na konferencjach i seminariach naukowych .................................................................. 7

3. OSIĄGNIĘCIE NAUKOWE ................................................................................................................. 9

3.1. Wprowadzenie – charakter badań i kontekst teoretyczny ........................................................ 11

3.2. Wykluczenie cyfrowe – wielowymiarowe zjawisko na rynku pracy ........................................... 16

3.3. Nowe technologie a produktywność i struktura zatrudnienia ................................................... 19

3.3.1. Rola czynników komplementarnych wobec TIK dla wzrostu produktywności ................... 19

3.3.2. Zmiana technologiczna a przesunięcia w strukturze popytu na pracę ............................... 23

3.4. Podsumowanie ........................................................................................................................... 27

4. Pozostałe osiągnięcia naukowo-badawcze ................................................................................... 29

Bibliografia ............................................................................................................................................. 41

2

1. INFORMACJE O KANDYDACIE

1.1. Dane personalne Imię i nazwisko: Łukasz Arendt

Data i miejsce urodzenia: 10.05.1979, Łódź

Adres korespondencyjny: Katedra Polityki Ekonomicznej

Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny

Uniwersytet Łódzki

ul. P.O.W. 3/5, 90-255 Łódź

E-mail: [email protected]

ORCID: 0000-0002-0596-0196

1.2. Uzyskane dyplomy i stopnie naukowe, wykształcenie 2012-2013 Studia podyplomowe „Zarządzanie badaniami naukowymi i komercjalizacja

wyników badań”, zrealizowane na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym

Uniwersytetu Łódzkiego

2008 Stopień doktora nauk ekonomicznych

Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki

Tytuł pracy doktorskiej: „Wykluczenie cyfrowe w sektorze małych i średnich

przedsiębiorstw”

2003 Stopień magistra nauk ekonomicznych

Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki

Tytuł pracy magisterskiej: „Polityka fiskalna w okresie dostosowań do

standardów Unii Europejskiej”

1998-2003 Jednolite studia magisterskie na kierunku Ekonomia, Wydział Ekonomiczno-

Socjologiczny Uniwersytetu Łódzkiego

1.3. Dodatkowe kursy, szkolenia, staże naukowe 2014-2015 Staż naukowy (trzy tygodnie) w ramach międzynarodowego programu Unii

Europejskiej wymiany personelu naukowego (IRSES) – Marie Curie Actions

Nr FP7-PEOPLE-2011 IRSES 295050; Ternopil National Economic

University, Tarnopol, Ukraina

2013 Tygodniowy staż naukowy - temat badawczy: zmiana technologiczna na rynku

pracy, Manchester Institute of Innovation Research, Manchester University,

Wielka Brytania

Miesięczny staż naukowy w ramach międzynarodowego programu Unii

Europejskiej wymiany personelu naukowego (IRSES) – Marie Curie Actions

Nr FP7-PEOPLE-2011 IRSES 295050; Instytut Ekonomii i Instytut Inżynierii

mailto:[email protected]

3

Przemysłowej Syberyjskiego Oddziału Rosyjskiej Akademii Nauk w

Nowosybirsku, Rosja

Szkolenie przygotowujące do egzaminu PRINCE 2 Foundation

2010 Szkolenie „Akademia Specjalistów ds. Projektów Społecznych – profesjonalne

metodyki Project Management” w wymiarze 80 godzin

2009 Miesięczny staż naukowy jako Visiting Scholar, Craig School of Business,

California State University, Fresno, Stany Zjednoczone

1.4. Doświadczenie zawodowe Od 2005 Zatrudniony w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie

Od lipca 2016 Dyrektor

Listopad 2008-lipiec 2016 Adiunkt

2005-2008 Asystent

Od 2003 Zatrudniony na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym Uniwersytetu

Łódzkiego, Katedra Polityki Ekonomicznej

Od listopada 2008 Adiunkt

2003-2008 Asystent

2003-2004 Asystent w Katedrze Makroekonomii i Doktryn Ekonomicznych Uniwersytetu

Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie

2002-2003 Staż w Merloni Indesit Polska sp. z o.o. na stanowisku asystenta „Trade-

Marketing Controller”

1.5. Nagrody i wyróżnienia 2012 Nagroda zespołowa I stopnia JM Rektora Uniwersytetu Ekonomicznego

w Poznaniu za oryginalne i twórcze osiągnięcia naukowe w roku akademickim

2011/2012 - za monografię pt. „Kryzys ekonomiczny a przestrzenny

i funkcjonalny wymiar polityki gospodarczej”

2010 Indywidualna Nagroda Rektora Uniwersytetu Łódzkiego III stopnia za

osiągnięcia związane z pracami badawczymi - rozprawa doktorska

„Wykluczenie cyfrowe w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw”

2. DOROBEK NAUKOWY

2.1. Sumaryczna ocena publikacji naukowych Od uzyskania doktoratu ukazało się ponad 50 moich publikacji, w tym dwie monografie – jedna

mojego autorstwa, druga napisana we współautorstwie1. Jestem również współautorem książki

1 Mój udział procentowy w monografii „Profile emigracji zarobkowych mieszkańców województwa podlaskiego”,

Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Białystok-Warszawa szacuję na

50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5). Polegał on na współtworzeniu koncepcji, analizie danych zastanych,

literatury przedmiotu, przygotowaniu danych w formacie SPSS, opracowaniu materiału empirycznego

zgromadzonego w ramach badań pierwotnych, napisaniu części monografii.

4

o charakterze podręcznika dla pracowników Publicznych Służb Zatrudnienia, wydanego przez

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej2. Współredagowałem również trzy monografie.

W dwóch z nich, poza słowem wstępnym i rozdziałem podsumowującym prezentowane

rozważania, znalazły się rozdziały mojego autorstwa - zostały one uwzględnione w zestawieniu

przedstawionym w Tabeli 1 jako odrębne rozdziały.

Tabela 1. Zestawienie publikacji po uzyskaniu tytułu doktora nauk ekonomicznych3

Typ publikacji Liczba publikacji Liczba punktów MNiSW

Artykuły z listy A 2 55

Artykuły z listy B 16 162

Monografie 2 37,5

Monografie (redakcja) 3 15

Rozdziały w monografiach 27 135

Inne publikacje 54 0

Razem 55 404,5

Według bazy Google Scholar liczba cytowań moich prac wynosi 352, a indeks Hirscha 8. Baza

Publish or Perish podaje 262 cytowań oraz indeks Hirscha 6. Natomiast w bazie Web of Science

znajduje się 6 cytowań, a indeks Hirscha wynosi 1.

Sumaryczny pięcioletni Impact Factor moich publikacji, na podstawie bazy JCR, wynosi 2,638,

a jednoroczny 1,885. Łączna liczba punktów MNiSW wyniosła w przybliżeniu 400.

W recenzji jest tekst (mój wkład oceniam na 33%) złożony jako rozdział do monografii

„Innovation Processes in the Social Space of the Organization” publikowanej przez Nova

Science Publishers Inc. Artykuł „Is Polish Labour Market Heading Towards Polarisation?”

został złożony do czasopisma Olsztyn Economic Journal – nie uzyskałem jeszcze recenzji.

2.2. Projekty badawcze Kierownik

2017-2019 Tytuł: Polaryzacja polskiego rynku pracy w kontekście zmiany technologicznej

Wykonawca: Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki

Źródło finansowania: Narodowe Centrum Nauki

2010-2011 Tytuł: Wykluczenie cyfrowe na Mazowszu

Wykonawca: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych

Źródło finansowania: Program Operacyjny Kapitał Ludzki

2 Mój udział procentowy szacuję na 25% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji, opracowaniu rozdziałów I.1.5, I.1.6, II.2.1, II.2.3, konsultacjach przy opracowaniu pozostałych części

monografii. 3 Zestawienie przygotowano według stanu na 27 grudnia 2017 roku. 4 Dwie ekspertyzy przygotowane na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.

5

Główny wykonawca, członek zespołu w projektach międzynarodowych (wybór)

2014-2015 Tytuł: Financing adult learning in the EU Member states

Zakres obowiązków: zgromadzenie danych, analiza i przegląd rozwiązań

i instrumentów w zakresie współfinansowania kształcenia ustawicznego

dorosłych w Polsce

Wykonawca: 3s Unternehmensberatung GmbH, Wiedeń

Źródło finansowania: środki Dyrekcji Generalnej ds. Edukacji i Kultury

2011 Tytuł: Financing training in Europe

Zakres obowiązków: koordynacja wywiadów, ocena efektywności

instrumentów wspierających kształcenie ustawiczne dla potrzeb rynku pracy

w Polsce

Wykonawca: Public Policy and Management Institute, Wilno

Źródło finansowania: środki CEDEFOP

2011 Tytuł: The use of training leave to promote vocational education and training

in Europe

Zakres obowiązków: koordynacja wywiadów CAWI, ocena wykorzystania

urlopu szkoleniowego w Polsce pod kątem kształcenia ustawicznego i potrzeb

rynku pracy

Wykonawca: Public Policy and Management Institute, Wilno

Źródło finansowania: środki CEDEFOP

2010 Tytuł: Transferable skills across economic sectors – Role and importance for

employment at European level

Zakres obowiązków: koordynacja wywiadów CAWI, przeprowadzenie IDI,

identyfikacja i opis najlepszych praktyk

Wykonawca: RPIC-ViP s.r.o, Ostrava

Źródło finansowania: środki w ramach programu PROGRESS

Główny wykonawca, członek zespołu w projektach krajowych (wybór)

2014-2015 Tytuł: Wpływ technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych na

produktywność – analiza makro i mikroekonomiczna

Zakres obowiązków: główny wykonawca, udział w opracowaniu koncepcji

badania i narzędzi badawczych, współautor raportu cząstkowego i publikacji

zawierającej wyniki badań



2011-2013 Tytuł: Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy i ich wpływ na

aktywność zawodową zasobów pracy w wieku 45+

Zakres obowiązków: ekspert, współautor kwestionariusza PAPI, autorstwo

raportu cząstkowego opisującego wyniki badania osób biernych zawodowo,

współautorstwo publikacji zawierającej syntetyczne wyniki badań


Źródło finansowania: Narodowe Centrum Badań i Rozwoju

6

2011-2014 Tytuł: Opracowanie zintegrowanego systemu prognostyczno-informacyjnego

umożliwiającego prognozowanie zatrudnienia

Zakres obowiązków: analizy systemów prognozowania popytu na pracę

w krajach UE, udział w badaniach ilościowych wśród pracodawców

z mikroprzedsiębiorstw oraz w badaniach jakościowych przedstawicieli

publicznych służb zatrudnienia, udział we wdrożeniu systemu prognozowania

zatrudnienia w Polsce



2011-2013 Tytuł: Urlopy szkoleniowe i zwolnienie z dnia pracy jako instrumenty

wspierające podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników

Zakres obowiązków: główny wykonawca, współautorstwo scenariuszy FGI

i IDI, autorstwo raportu cząstkowego, współautorstwo publikacji zawierającej

syntetyczne wyniki badań



2010-2013 Tytuł: Polityka i narzędzia kreowania kapitału ludzkiego w regionie

Zakres obowiązków: ekspert, przeprowadzenie analizy ram instytucjonalnych

dla rozwoju kapitału ludzkiego w województwie łódzkim


Źródło finansowania: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego/Narodowe

Centrum Nauki

2008-2010 Tytuł: Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy

Zakres obowiązków: główny wykonawca, koordynacja badań w projekcie,

współautor narzędzi badawczych do wywiadów kwestionariuszowych

obejmujących próbę 150 bezrobotnych i 400 pracujących, oraz scenariusza

FGI, przeprowadzenie analiz desk research i danych pierwotnych,

współtworzenie i redakcja naukowa raportu z badań


Źródło finansowania: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego

2009 Tytuł: Ocena wdrożenia modelu flexicurity w polskiej polityce rynku pracy oraz

rekomendacje dalszych działań

Zakres obowiązków: kierownik grupy badawczej, kierowanie badaniami

obejmującymi ogólnopolską próbę 750 przedsiębiorców (PAPI) oraz 4 FGI,

współtworzenie i redakcja naukowa raportu z badań zawierającego

rekomendacje dla tworzenia polskiego modelu flexicurity


Źródło finansowania: Program PROGRESS

2008-2009 Tytuł: Badanie potrzeb podlaskiego rynku pracy

Zakres obowiązków: ekspert ds. badań, współtworzenie narzędzi badawczych

w badaniu 500 gospodarstw domowych dotyczącego procesów migracyjnych

i ich skutków dla rozwoju lokalnego rynku pracy, analiza wyników badania,

współautorstwo raportu z badań


7


2008-2009 Tytuł: Diagnozowanie zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na

regionalnym i lokalnym rynku pracy – współpraca urzędów pracy z

pracodawcami i innymi partnerami rynku pracy

Zakres obowiązków: ekspert ds. badań, przeprowadzanie analizy desk research,

opracowanie narzędzi badawczych do badania obejmującego próbę 1050

przedsiębiorców, analiza wyników badania, współautorstwo raportu z badań,

współautorstwo nowej koncepcji diagnozowania, zapotrzebowania na

kwalifikacje i umiejętności na lokalnych i regionalnych rynkach pracy



2.3. Referaty na konferencjach i seminariach naukowych Od roku 2009 (po obronie doktoratu) do końca roku 2017 wziąłem udział w ponad czterdziestu

międzynarodowych i krajowych konferencjach i seminariach naukowych. Na większości

konferencji prezentowałem referaty naukowe, w tym referaty w sesjach plenarnych na

zaproszenie organizatorów. Brałem również udział w konferencjach w roli panelisty bądź

uczestnika okrągłego stołu. Moje wystąpienia (prezentacja referatów, panelista, głos

w dyskusji) dotyczyły przede wszystkim problematyki rynku pracy i polityki rynku pracy.

Regularnie brałem udział w corocznych Konferencjach Polityków Społecznych, które stanowią

jedną z najlepszych w Polsce platform do wymiany wiedzy w dziedzinach rynku pracy i polityki

społecznej. W latach 2014 i 2015 uczestniczyłem w kongresach European Regional Science

Association, które są głównym wydarzeniem naukowym w środowisku regionalistów. Byłem

również zapraszany jako keynote speaker na międzynarodowe konferencje naukowe

organizowane w ramach projektów współfinansowanych ze środków funduszy strukturalnych

Unii Europejskiej.

Poniżej zaprezentowałem informacje o wybranych konferencjach i seminariach, które oceniam

jako istotne w moim dotychczasowym dorobku po obronie doktoratu.

2017, 5-7 czerwca, Olsztyn. Konferencja: XXXV Konferencja Polityków Społecznych

„Współczesne wyzwania polityki społecznej”, Prezentacja referatu: Czy polski rynek pracy

zmierza ku polaryzacji?

2017, 9-10 marca, Bukareszt, Rumunia. Konferencja: Mapping Poverty, Social Services and

Specific Infrastructure, Prezentacja referatu: Labour Market Polarisation and Working Poor

in Poland.

2016, 6-7 września, Olsztyn. Konferencja: VII Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Rynek

pracy i ubezpieczenia w dobie innowacji”, Prezentacja referatu: Labour productivity, ICT and

Complementary Factors in the CEE Region (współautor: A. Skorupińska).

2015, 18 listopada, Bukareszt, Rumunia. Konferencja: Open Gates – Windows towards Future,

Prezentacja referatu: Skills requirements on the modern labour markets - a challenge for CEE

countries.

8

2015, 22-23 października, Oeiras, Portugalia. Konferencja: MIST 2015, Prezentacja referatu:

Innovations, ICT, and ICT-driven Labor Productivity in Poland – a firm level approach

(współautor: W. Grabowski).

2015, 2-4 września, Karpacz. Konferencja: Problemy ekonomii, polityki ekonomicznej

i finansów publicznych, Prezentacja referatu: Zmiana technologiczna faworyzująca wysokie

kwalifikacje czy polaryzacja polskiego rynku pracy - zarys problemu.

2015, 25-28 sierpnia, Lizbona, Portugalia. Konferencja: 55th ERSA Congress "World

Renaissance: Changing roles for people and places", Prezentacja referatu: ICT

complementarities and productivity growth in Poland - microeconomic perspective;

2014, 16-19 listopada, Rzeszów. Konferencja: Functioning of the Local Production Systems in

the Conditions of Economic Crisis – Closing FOLPSEC Conference. Prezentacja posteru:

Some remarks on socio-cultural dimensions of LPS.

2014, 26-29 sierpnia, Sankt Petersburg, Rosja. Konferencja: 54th ERSA Congress. Prezentacja

referatu: Matching higher education offer with labour market needs till 2020 - the case of

Lodzkie region (współautor: A. Rzeńca).

2013, 24-25 października, Norymberga, Niemcy. Konferencja: Long-term labour market

forecasting in Europe, Prezentacja referatu: Labour demand forecasting in Poland – a new

approach (współautor: A. Gajdos).

2012, 29 listopada, Warszawa. Konferencja: System prognostyczno-informacyjny zatrudnienia

w Polsce, Prezentacja referatu: Rozwiązania stosowane w zakresie prognozowania

zatrudnienia w wiodących ośrodkach Unii Europejskiej.

2012, 15-16 marca, Rzeszów. Konferencja: II Międzynarodowa Konferencja w ramach

projektu Internetowa Promocja Nauki, Prezentacja referatu: Mazowieckie wykluczenie

cyfrowe.

2011, 7 czerwca, Saloniki, Grecja. Seminarium: Training leave and payback clauses: Policies

and practice in Europe, Prezentacja referatu: A link between payback clauses and training

leave – the case of Poland, oraz uwagi do raportu “Training leave to promote VET in Europe”.

2011, 6 czerwca, Madryt, Hiszpania. Konferencja: Youth unemployment zorganizowana przez

European Economic and Social Committee Prezentacja referatu: Youth unemployment in

Poland – recent improvements and future challenges.

2010, 5-6 października, Augustów. Konferencja: Integracja społeczna przez pracę. Aspekty

makroekonomiczne i regionalne, Prezentacja referatu: Kształcenie ustawiczne

w społeczeństwie informacyjnym - czyli jak zapobiegać wykluczeniu.

2010, 17-18 czerwca, Łódź. Konferencja: Wzrost gospodarczy, rynek pracy i polityka

makroekonomiczna, Prezentacja referatu: Potrzeby i oczekiwania pracodawców wobec

Ochotniczych Hufców Pracy – analiza trzech województw.

2010, 11 luty, Warszawa. Konferencja: Flexicurity w Polsce. Diagnoza i rekomendacje,

Prezentacja referatu: Perspektywy rozwoju modelu flexicurity w jego wymiarze

wewnętrznym w Polsce.

9

3. OSIĄGNIĘCIE NAUKOWE Tematyczny cykl składający się z 12 publikacji, które wskazuję jako osiągnięcie naukowe,

o którym mowa w art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach naukowych

i tytule naukowym oraz stopniach i tytule naukowym w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595

z pózn. zm.) jest zatytułowany:

Zmiana technologiczna a współczesny rynek pracy

W jego skład wchodzą następujące publikacje:

1. Arendt Ł., Grabowski W. (2018), Impact of ICT Utilization on Innovations and on

Labor Productivity: Micro-level Analysis for Poland, [w:] Dias A., Salmelin B., Pereira

D., Sales Dias M. (eds.), Modeling Innovation Sustainability and Technologies.

Economic and Policy Perspectives, Springer, pp. 225-2475.

2. Arendt Ł., Grabowski W. (2017), Innovations, ICT, and ICT-driven Labour Productivity in

Poland. A firm level approach, Economics of Transition, 25(4): 723-758 (IF 0,479, lista

A MNiSW, 25 pkt.)6.

3. Skorupińska A., Arendt Ł. (2016), Labour Productivity, ICT and Complementary Factors in

the CEE Region, Olsztyn Economic Journal, 11(4): 385-397 (lista B MNiSW, 13 pkt.)7.

4. Arendt Ł. (2016), ICT Utilisation and ICT Driven Organisational Change in Polish

Enterprises, Entrepreneurship and Management, Vol. XVII, Issue 1, part I, pp. 7-25 (lista B

MNiSW, 14 pkt.).

5. Arendt Ł. (2016), Paradoks Solowa i determinanty wdrożenia technologii informacyjnych

i telekomunikacyjnych, Gospodarka Narodowa, 1(281): 29-53 (lista B MNiSW, 14 pkt.).

6. Arendt Ł. (2015), The Digital Economy, ICT and Economic Growth in the CEE Countries,

Olsztyn Economic Journal, 10(3): 247-262 (lista B MNiSW, 13 pkt.).

7. Arendt Ł., Kryńska E. (red.) (2015), Technologie informacyjne i komunikacyjne

a produktywność w Polsce i krajach Europy Środkowo-Wschodniej, Wydawnictwo

Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, ss. 2138. Wkład do monografii obejmował autorstwo

i współautorstwo następujących podrozdziałów:

o Arendt Ł., Produktywność jako kategoria badawcza, rozdział 1.1, s. 13-18.

o Arendt Ł., Skorupińska A., Paradoks produktywności – poszukiwanie odpowiedzi

w ramach pierwszej fali badań, rozdział 1.2, s. 19-319.


koncepcji, przygotowaniu części przeglądu literatury, opracowaniu statystyk opisowych i interpretacji uzyskanych

wyników, napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji 6 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji, przygotowaniu części przeglądu literatury, opracowaniu statystyk opisowych i interpretacji uzyskanych

wyników, napisaniu części artykułu i ostatecznej redakcji. 7 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji, przygotowaniu części przeglądu literatury, opracowaniu statystyk opisowych, napisaniu części artykułu

i ostatecznej redakcji. 8 Mój udział procentowy w redakcji naukowej monografii szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5),

polegał on na nadaniu ostatecznej struktury monografii, koordynowaniu procesu recenzji oraz złożenia ostatecznej

wersji monografii po wprowadzeniu korekt uwzględniających uwagi Recenzenta. 9 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji, przygotowaniu części przeglądu literatury, napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji.

10

o Arendt Ł., Czynniki komplementarne wobec TIK – konceptualizacja, rozdział 1.3,

s. 32-36.

o Arendt Ł., Druga fala badań paradoksu produktywności, rozdział 1.4, s. 37-52.

o Arendt Ł., Skorupińska A., Przegląd literatury – badania nad produktywnością

w krajach EŚW, rozdział 2.1, s. 53-5810.

o Arendt Ł., Rozwój społeczeństwa informacyjnego i gospodarki cyfrowej w krajach

Europy Środkowo-Wschodniej, rozdział 2.2, s. 59-68.

o Arendt Ł., Technologie Informacyjne i Komunikacyjne oraz innowacyjność

przedsiębiorstw, rozdział 3.1, s. 91-115.

o Arendt Ł. Kukulak-Dolata I., TIK a produktywność: próba syntezy teoretycznej

i empirycznej, rozdział IV, s. 157-16411.

8. Arendt Ł. (2015), Zmiana technologiczna faworyzujących wysokie kwalifikacje czy

polaryzacja polskiego rynku pracy – zarys problemu, Prace Naukowe Uniwersytetu

Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 401, s. 13-25 (lista B MNiSW, 10 pkt.).

9. Arendt Ł. (2013), Mazowieckie wykluczenie cyfrowe, [w:] Pokrzywa M., Wilk S. (red.),

Wykluczenie społeczne. Diagnoza, wymiary i kierunki działań, Uniwersytet Rzeszowski,

Rzeszów, s. 311-327 (5 pkt. MNiSW).

10. Arendt Ł. (2010), Wykluczenie cyfrowe – wielowymiarowe zjawisko na polskim rynku pracy,

Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 113/2010, s. 15-26 (lista B

MNiSW, 10 pkt.).

11. Kryńska E., Arendt Ł. (red.) (2010), Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, Instytut Pracy

i Spraw Socjalnych, Warszawa, ss. 23412. Wkład do monografii obejmował autorstwo

następujących rozdziałów:

o Arendt Ł., Wykluczenie cyfrowe – zagadnienia teoretyczno-empiryczne, rozdział 1,

s. 20-63.

o Arendt Ł., Dostęp do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, rozdział 2,

s. 64-95.

o Arendt Ł., Wykluczenie cyfrowe na polskim rynku pracy – podsumowanie, wnioski,

rekomendacje, rozdział 7, s. 190-201.

12. Wielicki T., Arendt Ł. (2010), A knowledge-driven shift in perception of ICT implementation

barriers: Comparative study of US and European SMEs, Journal of Information Science,

36(2): 162-174 (IF 1,406, lista A MNiSW, 30 pkt.)13.


koncepcji, przygotowaniu części przeglądu literatury, napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji. 11 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji, napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji. 12 Mój udział procentowy w redakcji naukowej monografii szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5),

polegał on na nadaniu ostatecznej struktury monografii, koordynowaniu procesu recenzji oraz złożenia ostatecznej

wersji monografii po wprowadzeniu korekt uwzględniających uwagi Recenzenta. 13 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji, przeprowadzeniu analiz statystycznych materiału empirycznego w części obejmującej przedsiębiorstwa

z Europy i wskaźników rozwoju społeczeństwa informacyjnego, napisaniu części artykułu.

11

3.1. Wprowadzenie – charakter badań i kontekst teoretyczny Jako osiągnięcie naukowe przedstawiam powiązany tematycznie cykl publikacji dotyczący

wpływu rozwoju nowoczesnych technologii, w szczególności technologii informacyjnych

i komunikacyjnych (TIK), na rynek pracy. Badania obejmowały przede wszystkim polski rynek

pracy, przy czym część miała szerszy charakter odnoszący się do sytuacji na rynkach pracy

w krajach Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW). Kraje wysoko rozwinięte14 zawsze stanowiły

punkt odniesienia dla prowadzonych przeze mnie rozważań. To zakorzenienie analiz w krajach

wysoko rozwiniętych wynikało z dwóch podstawowych przesłanek. Po pierwsze, kraje te

wiodły i nadal wiodą prymat w rozwijaniu koncepcji i modeli teoretycznych objaśniających

wpływ nowych technologii na gospodarkę i rynek pracy. Po drugie, w literaturze przedmiotu

dostępnych jest wiele opracowań o charakterze empirycznym dla tej grupy krajów, w których

testowane są hipotezy badawcze wynikające z dyspozycji teoretycznych15. Postaram się

wykazać w niniejszym tekście, że publikacje składające się na osiągnięcie naukowe wypełniają

lukę w piśmiennictwie w zakresie empirycznej weryfikacji modeli i koncepcji teoretycznych

dotyczących zmiany technologicznej dla rynku pracy gospodarek wchodzących na przykładzie

Polski, stanowiąc tym samym wkład w rozwój nauk ekonomicznych.

Mój dorobek obejmuje prace poświęcone zagadnieniom rynku pracy, które odnoszą się do

wielu obszarów badań nad zjawiskami zachodzącymi na tym rynku. Poza problematyką

wpływu postępu technicznego na rynek pracy, który stanowi punkt centralny moich

zainteresowań, są to: problemy kapitału ludzkiego i powiązania systemów kształcenia (w tym

kształcenia przez całe życie – lifelong learning) z potrzebami rynków pracy; prognozowania

zmian na rynku pracy, w szczególności w wolumenie i strukturze pracujących; rozwiązań

w ramach polityki rynku pracy i wpływu tych rozwiązań na sytuację na polskim rynku pracy;

innowacyjności przedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem roli kapitału ludzkiego.

Wielowątkowość podejmowanych tematów badawczych jest wynikiem znacznej dynamiki

zmian, z jaką mamy do czynienia w ostatnich latach na rynkach pracy, która jest rezultatem

przemian zachodzących w realnej sferze gospodarki, a także w sferze uwarunkowań

instytucjonalnych. Moje badania prowadzone w tych obszarach miały na celu nie tylko

diagnozę sytuacji, ale przede wszystkim służyły formułowaniu modeli konceptualnych

opisujących mechanizmy warunkujące przebieg zjawisk na polskim rynku pracy, a także

rekomendacji dla polityki ekonomicznej w wymiarze krajowym, ale również

międzynarodowym – w szczególności w obrębie krajów Europy Środkowo-Wschodniej.

Wśród prac wskazanych jako osiągnięcie naukowe, znajdują się opracowania, których jestem

jedynym autorem oraz napisane we współautorstwie – we wszystkich przypadkach są to

publikacje, które mają dwóch autorów (bądź redaktorów), a mój wkład wyniósł 50%

i obejmował opracowanie koncepcji, przegląd dorobku teoretycznego w danym obszarze,

a w przypadku prac o charakterze empirycznym - analizy danych zastanych i pierwotnych.

Stosowne oświadczenia współautorów zawiera Załącznik 5.

Rynki pracy w krajach rozwiniętych doświadczają w ostatnich latach istotnych

wielowymiarowych zmian, które znajdują odzwierciedlenie między innymi w strukturze

14 Do grupy gospodarek wysoko rozwiniętych zaliczono Stany Zjednoczone, Kanadę, kraje tzw. Europy

Zachodniej, Australię i Nową Zelandię, Japonię. 15 Odniesienia do konkretnych pozycji literatury znalazły się w kolejnych częściach autoreferatu.

12

zawodowej czy strukturze wynagrodzeń, prowadząc do zmian w rozkładzie dochodów między

różnymi grupami pracowników. W celu wyjaśnienia tych procesów można sięgnąć po teorie

segmentacji rynku pracy (por. m.in. Altmann et al. (2010), Banerjee et al. (2011), Doeringer,

Piore (1979), Kryńska (1996), Kryńska (2017), Piore (1975), Zwiech (2013)), dość popularną

w ostatnich latach koncepcję prekariatu (Standing 2011), a w odniesieniu do nierówności

dochodowych – szeroko obecnie dyskutowaną w kręgach ekonomistów monografię

T. Pikettiego „Kapitał w XXI wieku” (Piketty 2015).

W sposób kompleksowy zmiany na nowoczesnych rynkach pracy opisuje model

zaproponowany przez Freemana i Katza (1994) oraz Katza i Autora (1999), który bierze pod

uwagę czynniki o charakterze podażowym, popytowym i instytucjonalnym. Wśród czynników

podażowych wymienia się zmiany poziomu wykształcenia zasobów pracy, programów

kształcenia, procesy deprecjacji kapitału ludzkiego, czy procesy migracyjne. W grupie

czynników instytucjonalnych zwraca się uwagę na stopień uzwiązkowienia, regulacje

dotyczące płacy minimalnej oraz te warunkujące stopień elastyczności rynku pracy. Natomiast

do czynników popytowych zalicza się zmianę technologiczną16 na rynku pracy oraz wzrost

roli międzynarodowej wymiany handlowej, opisywanej zazwyczaj przez model Heckschera-

Ohlina-Samuelsona (HOS). Zmiany struktury zatrudnienia i wynagrodzeń w okresie krótkim

i średnim są determinowane przede wszystkim czynnikami podażowymi i instytucjonalnymi.

Natomiast w długim okresie to postęp techniczny (zmiana technologiczna) jest głównym

motorem tych zmian.

Zainteresowanie problematyką wpływu postępu technicznego na rynek pracy jest obecne

w literaturze przedmiotu już od czasów ekonomii klasycznej – jej główni przedstawiciele, jak

Smith czy Say, byli optymistami jeśli chodzi o wpływ postępu technicznego na rynek pracy,

w szczególności popyt na pracę17 (Humprey 2004). W I połowie XX wieku panował konsensus,

16 Zmiana technologiczna jest oczywiście zjawiskiem wielowymiarowym – postęp techniczny wpływa na wiele

aspektów życia i gospodarki, w tym na rynek pracy i stanowi przedmiot zainteresowania wielu dziedzin nauki.

Każda z tych dziedzin wypracowała odmienne definicje zmiany technologicznej (która co do zasady jest

utożsamiana z pojęciem postępu technicznego), skupiające się na cechach będących głównym przedmiotem

zainteresowania w poszczególnych dziedzinach. Najbardziej zawężone (a w rezultacie najbardziej konkretne)

znaczenie pojęciowe zmiany technologicznej występuje w ekonomii, gdzie jest rozumiane jako zmiany

w technikach i metodach produkcji prowadzących do wyższej produktywności, a w rezultacie do wzrostu

gospodarczego. W takim podejściu technologia (a właściwie zmiany w technologii) jest analizowana jako czynnik

oddziałujący na wzrost gospodarczy, natomiast pomiaru tego oddziaływania dokonuje się na bazie zmian w funkcji

produkcji (zmiana technologiczna prowadzi, w ujęciu matematycznym, do przesunięcia krzywej funkcji

produkcji). W anglojęzycznej literaturze przedmiotu termin zmiana technologiczna (technological change)

i zmiana techniczna (technical change) są zazwyczaj traktowane jako synonimy, chociaż można znaleźć Autorów,

którzy rozróżniają te pojęcia – to rozróżnienie sprowadza się zazwyczaj do twierdzenia, że zmiana techniczna

odnosi się do metod produkcji, podczas gdy zmiana technologiczna oznacza kreację nowej wiedzy (Godin 2015).

Niezależnie od przyjętego podejścia i od tego, że zmiana technologii stanowi punkt wyjścia do analiz

wielowymiarowych zmian społeczno-ekonomicznych, termin „zmiana technologiczna” w literaturze przedmiotu

zawsze jest używany w liczbie pojedynczej (por. m.in. Solow 1957, Acemoglu 2002, Autor et al. 2003), co

znajduje również odzwierciedlenie w przyjętych w środowisku ekonomistów nazwach takich zjawisk jak zmiana

techniczna faworyzująca wysokie kwalifikacje (Skill-Biased Technical Change), czy postęp techniczny

ukierunkowany na rutynizację (Routinisation-Biased Technical Change). W związku z tym, dla zachowania

spójności pojęciowej, w autoreferacie będę posługiwał się terminem „zmiana technologiczna”, a prezentowane

osiągnięcie naukowe zostało zatytułowane „Zmiana technologiczna a współczesny rynek pracy”. 17 Również Ricardo prezentował początkowo pogląd, iż postęp techniczny nie będzie negatywnie wpływał na

zatrudnienie, chociaż wycofał się z niego w trzecim wydaniu „Zasad ekonomii politycznej i opodatkowania”, do

którego dołączył rozdział „O maszynach” (Ricardo 1957). Pogląd ten stał się przedmiotem krytycznej dyskusji

w ramach nurtu ekonomii klasycznej (m.in. McCulloh) jak i neoklasycznej (m.in. Wicksell). Jak podkreśla

13

że postęp techniczny jest nieunikniony i co do zasady pozytywnie wpływa na gospodarkę

i zamożność społeczeństwa – co prawda podnoszono, że postęp techniczny może w krótkim

okresie prowadzić do spadku zatrudnienia i napięć na rynku pracy, ale w okresie długim,

w wyniku zwiększonej akumulacji kapitału, popyt na pracowników, zatrudnienie oraz płace

będą rosły. W miarę rozwoju badań w ramach nowych nurtów ekonomii pojawiały się kolejne

dylematy natury teoretycznej co do efektu zatrudnieniowego postępu technicznego (Vivarelli

1995)18. W drugiej połowie XX wieku, a jeszcze dobitniej w XXI wieku dylematy te nabrały

większej wagi w związku ze zmianami technologicznymi jakie niesie za sobą rozwój

technologii informacyjnych i komunikacyjnych. TIK jest technologią specyficzną w tym

sensie, że ma charakter technologii ogólnego przeznaczenia19 (z ang. General Purpose

Technology). Oddziałuje ona na wszystkie branże gospodarcze, w związku z czym efekty

postępu technicznego rozlewają się po całej gospodarce, oddziałując – z perspektywy rynku

pracy – na wydajność pracy, wielkość i strukturę zatrudnienia, poziom wynagrodzeń w ujęciu

międzysektorowym, a także prowadząc do nowych, dotychczas nieobserwowanych zjawisk na

rynku pracy.

Takim zjawiskiem, będącym pochodną rozwoju TIK, jest wykluczenie cyfrowe, określane

również mianem podziału cyfrowego. W związku z tym, że wykluczenie cyfrowe jako

koncepcja teoretyczna wyłoniło się z teorii wykluczenia społecznego, badania nad tym

fenomenem dotyczyły przede wszystkim wątków socjologicznych, społecznych, czy

kulturowych (Castells (2002), DiMaggio et al. (2004), Norris (2001)). W moich badaniach

skupiłem się natomiast na aspektach ekonomicznych i wprowadziłem do analiz prowadzonych

w Polsce wątek związany z podziałem cyfrowym między przedsiębiorstwami (por. [12];

Wielicki 2015), a po uzyskaniu stopnia doktora nauk ekonomicznych - problematykę

wykluczenia cyfrowego na rynku pracy ([9], [10], [11]). Elementem spajającym te płaszczyzny

analiz jest zasób wiedzy i kapitału ludzkiego, w szczególności w obszarze kompetencji

cyfrowych, który warunkuje produktywność i konkurencyjność podmiotów gospodarczych

z jednej strony, a z drugiej strony zatrudnialność zasobów pracy. W dobie społeczeństwa

informacyjnego wykluczenie cyfrowe stanowi istotną determinantę bezrobocia – jest

czynnikiem zwiększającym ryzyko utraty pracy, a także zmniejszającym szanse na wejście

bądź powrót na rynek pracy osób wykluczonych cyfrowo.

Te obserwacje, wynikające z moich badań, wpisują się w nurt analiz, który doprowadził do

zdefiniowania hipotezy o możliwości wystąpienia masowego bezrobocia technologicznego,

Humprey (2004) teoria Ricarda jest niewątpliwie spójna logicznie, chociaż nie odzwierciedla rzeczywistości

gospodarczej. Natomiast gdyby słowo „maszyny” zastąpić terminem „outsourcing”, to model Ricarda dobrze

wpisuje się w bieżące dyskusje dotyczące wpływu offshoringu dla rynków pracy w ujęciu globalnym. Jak

wskazuje Kwiatkowski (2002, s. 96), można przyjąć, że Ricardo wiązał postęp techniczny z powstawaniem

bezrobocia technologicznego. 18 Wśród głównych hipotez można wymienić: sceptycyzm, co do działania mechanizmów kompensacji

zatrudnienia, co oznacza, iż utrzymanie pełnego zatrudnienia wymaga podejmowania działań w ramach polityki

ekonomicznej; kompensacyjne efekty zatrudnieniowe będą miały miejsce w gospodarce (w skali makro) pod

warunkiem istnienia międzysektorowej mobilności zasobów pracy; międzysektorowa mobilność zasobów pracy

może być ograniczana przez czynniki geograficzne, społeczne, kulturowe, a także te związane z umiejętnościami

i kwalifikacjami zawodowymi; strukturalne dostosowania umiejętności i kwalifikacji zawodowych do

zmieniającego się, w związku z postępem technicznym, zapotrzebowania zgłaszanego przez pracodawców są

niezbędnym warunkiem dla utrzymania wysokiego (pełnego) poziomu zatrudnienia w gospodarce. 19 Pojęcie wprowadzone przez Bresnahana i Trajtenberga (1995) w celu opisania innowacji, które stały się

wszechobecne w wielu gałęziach gospodarki.

14

wynikającego z rozwoju TIK i automatyzacji20. Największą popularność zyskała wizja „końca

pracy” Rifkina (2001), która jak na razie się nie zmaterializowała21, chociaż na fali rosnącej

automatyzacji i rozwoju koncepcji „Przemysłu 4.0”, będącej emanacją czwartej rewolucji

przemysłowej, w dyskusjach naukowych powraca problem „nieuchronności” masowego

bezrobocia jako konsekwencji postępu technicznego, w szczególności rozwoju sztucznej

inteligencji (por. IBA (2017); Frey, Osborne (2013); WEF (2016)). W dyskusji tej jednym

z kluczowych zagadnień jest zależność między TIK a produktywnością, która zgodnie

z założeniami teorii ekonomii powinna być pozytywna – tzn. TIK powinno prowadzić do

wzrostu produktywności, a w konsekwencji, ceteris paribus, spadku popytu na pracę

(i ewentualnie masowości bezrobocia technologicznego). Badania nad siłą i kierunkiem tej

zależności rozwinęły się w ramach nurtu znanego w literaturze przedmiotu pod nazwą

paradoksu produktywności (lub paradoksu Solowa) i były odpowiedzią na rozbieżność między

założeniami teorii a wynikami gospodarczymi, którą trafnie podsumował Robert Solow: „Era

komputerów widoczna jest wszędzie, tylko nie w danych na temat produktywności” (Solow

1987). Szeroko zakrojone analizy na poziomie mikro i makroekonomicznym prowadzone w

ramach badań nad paradoksem Solowa pozwoliły lepiej zrozumieć, jakie warunki muszą zostać

spełnione, aby wdrożenie TIK prowadziło do wzrostu produktywności [5], [6]. Paradoks

Solowa został ostatecznie „rozwiązany”, a dominującym wyjaśnieniem okazała się koncepcja

czynników komplementarnych, która bardzo silnie nawiązuje i czerpie z dorobku nauk

o zarządzaniu – w szczególności koncepcji zmiany organizacyjnej. Ta koncepcja, w połączeniu

z badaniami nad powiązaniem TIK, innowacji i produktywności, dała początek koncepcji

innowacyjnych źródeł produktywności pracy (Diaz-Chao et al. 2015). Moje badania

empiryczne, sięgające do najnowszych ujęć teoretycznych w nurcie paradoksu Solowa,

pozwoliły na identyfikację, które z czynników komplementarnych w Polsce (na poziomie

makro [3] i mikroekonomicznym [1, 2]) warunkują wzrost produktywności pracy indukowany

TIK. Umożliwiły również opisanie zależności między intensywnością czynników

komplementarnych a wzrostem produktywności pracy w polskich przedsiębiorstwach

z perspektywy „odległości” od granicy technologicznej [1], co jest nowatorskim podejściem

i ma istotne implikacje dla polityki ekonomicznej.

Poprzednie rewolucje technologiczne charakteryzowały się tym, iż technologia była

substytutem dla wysiłku fizycznego wykonywanego przez zwierzęta, a następnie ludzi.

20 Krótkie omówienie tej problematyki znajduje się m.in. w (Arendt 2009). 21 Z analiz przeprowadzonych przez Graetza i Michaelsa (2015) dla 17 wysoko rozwiniętych gospodarek wynika,

że robotyzacja w przemyśle doprowadziła do wzrostu wynagrodzeń i łącznej produktywności czynników

produkcji (Total Factor Productivity – TFP), nie oddziałując istotnie na ogólną liczbę przepracowanych godzin,

przy czym dało się zauważyć spadek liczby godzin w grupach pracowników o niskim i średnim poziomie

kwalifikacji. Z kolei Sachs et al. (2015) wskazują, że postępująca robotyzacja i automatyzacja może mieć

negatywne skutki nie tylko dla zatrudnienia, ale również dobrobytu. Jest to zjawisko, które Sachs et al. (2015)

nazywają „paradoksem produktywności robotyzacji”. Paradoks ten będzie tym bardziej negatywnie oddziaływał

na gospodarkę, im bardziej dobra wytwarzane przez roboty będą bliskimi substytutami dóbr produkowanych przez

człowieka oraz im większy negatywny skutek dla poziomu wynagrodzeń będzie miał spadek kapitału. Sachs et al.

(2015) upatrują istotnej roli państwa w niwelowaniu tych potencjalnych negatywnych skutków robotyzacji,

głównie poprzez podejmowanie działań w obszarze redystrybucji dochodu. Badania dla Polski

(Lewandowski, Magda 2014), wskazują, że nie należy spodziewać się permanentnego bezrobocia

technologicznego w najbliższych latach. Równocześnie, Polska należy do grupy krajów (w ramach Unii

Europejskiej), w których notuje się ponadprzeciętnie wysoki odsetek miejsc pracy, które mogą zostać utracone

w związku z postępującą komputeryzacją i automatyzacją (Degryse 2016).

15

Obecnie, technologie informacyjne i komunikacyjne stanowią substytut nie tylko dla siły

fizycznej, ale również dla zdolności umysłowych i ludzkich zmysłów - TIK wkracza w obszary

będące dotychczas wyłączną domeną ludzi, gdzie przewagę człowieka nad technologią wiązano

z tymi obszarami, w których wymagane jest użycie zaawansowanych zdolności umysłowych,

czy zaawansowanych umiejętności komunikacyjnych (Brynjolfsson, McAfee 2011). Okazało

się jednak, że i ta domena podlega automatyzacji22, a zmiana technologiczna związana z TIK

prowadzi do daleko idących zmian w strukturze zatrudnienia i wynagrodzeń. Procesy te

stanowią przedmiot analiz w ramach teorii zmiany technologicznej faworyzującej wysokie

kwalifikacje (SBTC) i relatywnie nowej koncepcji postępu technicznego ukierunkowanego na

rutynizację (RBTC), który prowadzi do polaryzacji rynku pracy. Najnowsze wyniki badań

prowadzonych w krajach wysoko rozwiniętych zdają się potwierdzać, że rynki pracy podlegają

procesom polaryzacji. Natomiast badania nad tym zjawiskiem w krajach rozwijających się,

w tym w Polsce, prowadzone są w niewielu ośrodkach naukowych23. Wyniki moich

dotychczasowych analiz wskazują, że zmiany w strukturze zatrudnienia i wynagrodzeń

odbiegają od trajektorii charakterystycznej dla polaryzacji [8] – w najnowszych badaniach

sięgnąłem po metodologię bazującą na kwintylowym rozkładzie zmian w strukturze liczby

pracujących w Polsce kontrolowaną poziomem wynagrodzeń. Przedstawiłem potencjalne

czynniki prowadzące do rozbieżności w zakresie zmiany struktury zatrudnienia i wynagrodzeń

w wyniku zmiany technologicznej na polskim rynku pracy w porównaniu do rynków

w gospodarkach wysoko rozwiniętych – propozycje te będą podlegały dalszym pogłębionym

analizom empirycznym w ramach grantu badawczego.

W dalszej części autoreferatu zaprezentowany zostanie mój dorobek składający się na

osiągniecie naukowe przedstawiające temat zmiany technologicznej na współczesnym rynku

pracy. Dorobek ten został podzielony na dwie części. Pierwsza z nich dotyczy wykluczenia

cyfrowego na rynku pracy – podstawowych wymiarów, głównych przyczyn i mechanizmu

wykluczenia. Druga omawia wpływ zmiany technologicznej na produktywność, strukturę

zatrudnienia i wynagrodzeń, skupiając się na czynnikach komplementarnych wobec TIK oraz

weryfikacji hipotez SBTC i RBTC dla polskiego rynku pracy. Analizy prowadzone przeze mnie

w tych obszarach były jednymi z pierwszych w Polsce, które podejmowały problematykę

zmiany technologicznej i rynku pracy w nurcie nauk ekonomicznych. Badania te, co do zasady,

bazowały na założeniu, że jeśli kraje mają dostęp do technologii na porównywalnym poziomie

(a także podobnych rodzajów technologii), to zmiana technologiczna na rynku pracy powinna

mieć podobny przebieg, a tendencje zmian w charakterystyce wykluczenia cyfrowego,

produktywności, strukturze zatrudnienia i płac powinny być porównywalne między krajami

rozwiniętymi i rozwijającymi się24. Biorąc pod uwagę, iż Polska nie należy do grupy liderów,

jeśli chodzi o poziom wykorzystania możliwości płynących z zastosowania TIK25, procesy

zachodzące na polskim rynku pracy, będące wynikiem zmiany technologicznej, mogą wystąpić

22 Frey i Osborne (2013) oszacowali, że w wyniku komputeryzacji około 47% miejsc pracy w Stanach

Zjednoczonych jest narażonych na likwidację. 23 Jednym z ośrodków zajmujących się wpływem TIK na zmiany w treściach pracy i polaryzacją jest Instytut

Badań Strukturalnych – por. Hardy et al. (2015; 2016). 24 Krótkookresowe odchylenia od „wspólnego” trendu mogą wynikać z różnic instytucjonalnych między

poszczególnymi krajami. 25 Jest to wyraźnie widoczne w różnych miernikach stopnia rozwoju społeczeństwa informacyjnego/społeczeństwa

opartego na wiedzy.

16

z pewnym opóźnieniem – znalazło to potwierdzenie w wynikach badań własnych, które

umożliwiły empiryczną weryfikację teorii zmiany technologicznej dla polskiego rynku pracy

([1], [2], [3], [4], [7], [8]). Równocześnie, w wyniku procesów konwergencji, poziom

zaawansowania technologicznego powinien się wyrównywać, a więc i trajektorie zmiany

technologicznej na rynku pracy powinny dążyć do podobnego wzorca, uwzględniając

oczywiście różnice w otoczeniu instytucjonalnym w poszczególnych gospodarkach – ma to

istotne znaczenie dla weryfikacji hipotezy polaryzacji na polskim rynku pracy, co wymaga

dalszych, pogłębionych badań. To rozumowanie jest zgodne z argumentem podniesionym

przez Vivarelliego (2014), który zauważył, iż zmiany w strukturze zatrudnienia i płac zbieżne

z hipotezą SBTC zostały „przeniesione” z gospodarek rozwiniętych do krajów o średnim

poziomie dochodu, podczas gdy kraje o niskich dochodach z powodu słabszej zdolności

absorpcyjnej, mogły nie doświadczyć jeszcze zmiany technologicznej faworyzującej wysokie

kwalifikacje. Idąc tym tokiem rozumowania, możemy potencjalnie spodziewać się

przyspieszenia procesów polaryzacji na polskim rynku pracy, co kreowałoby wiele wyzwań

i problemów na tym rynku, zarówno po stronie popytowej jak i podażowej, a także zapewne

wymagało interwencji w ramach polityki ekonomicznej.

3.2. Wykluczenie cyfrowe – wielowymiarowe zjawisko na rynku pracy Badania w obszarze wykluczenia cyfrowego były naturalną konsekwencją zainteresowań

badawczych stanowiących podstawę rozprawy doktorskiej, której tematem był podział cyfrowy

między sektorem małych i średnich przedsiębiorstw a dużymi firmami. Po uzyskaniu stopnia

doktora nauk ekonomicznych moje zainteresowania skupiły się na konsekwencjach podziału

cyfrowego dla rynku pracy, co znalazło swoje odzwierciedlenie w realizacji dwóch projektów

badawczych: „Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy” i „Wykluczenie cyfrowe na Mazowszu”,

w których pełniłem rolę, odpowiednio, eksperta kluczowego i kierownika projektu.

Zjawisko wykluczenia cyfrowego jest ściśle powiązane z trzecią rewolucją przemysłową,

rozwojem technologii informacyjnych i komunikacyjnych i tworzenia się społeczeństwa

informacyjnego – właściwie należy stwierdzić, że gdyby nie TIK, podział cyfrowy nigdy by

nie zaistniał. W celu zoperacjonalizowania przedmiotu analiz zaproponowałem wraz

z zespołem szeroką definicję wykluczenia cyfrowego: nierówności w różnych płaszczyznach

dostępu do komputera i Internetu i wykorzystania możliwości technologii informacyjnych

i komunikacyjnych dla celów osobistych i zawodowych, warunkowane poziomem umiejętności

informacyjnych jednostek26 [11]. Novum w tym podejściu było powiązanie zjawiska

wykluczenia cyfrowego z procesami zachodzącymi na rynku pracy. Kluczem do zrozumienia

wielowymiarowości wykluczenia cyfrowego jest dostęp do technologii, który warunkowany

jest z jednej strony istnieniem infrastruktury, posiadaniem komputera i łącza Internetowego,

a z drugiej czynnikami natury ekonomicznej, organizacyjnej i kulturowej (Chen, Wellman

2003). W rezultacie wykluczenie cyfrowe jawi się jako zjawisko natury społecznej, które ma

istotne konsekwencje ekonomiczne, w tym konsekwencje dla rynku pracy – w pracach [9], [10],

26 Obecnie, definicję ta należałoby rozszerzyć o płaszczyznę dostępu do Internetu poprzez urządzenia mobilne,

które w ostatnich latach stały się bardzo popularną alternatywą dla telefonów i komputerów przenośnych.

17

[11] wykazałem, że to właśnie rynek pracy jest swoistym katalizatorem wykluczenia

(społecznego a także cyfrowego).

Najlepszym punktem odniesienia dla rozważań o wykluczeniu cyfrowym na rynku pracy są

modele podziału cyfrowego van Dijka (2005) i Selwyna (2004). W modelu van Dijka dochodzi

do wyróżnienia czterech rodzajów barier w dostępie do TIK: mentalnej, materialnej,

umiejętności27 i wykorzystania, które definiują wymiary wykluczenia cyfrowego. Model ten

ma charakter kumulatywno-rekursywny, co oznacza, iż poszczególne etapy/wymiary

wykluczenia następują po sobie, a proces powtarza się w całości lub częściowo w miarę

pojawiania się nowych technologii. Również model Selwyna (2004) oparty jest na czterech

wymiarach wykluczenia. Pierwszy dotyczy formalnego dostępu do TIK i jest tożsamy

z wykluczeniem materialnym w rozumieniu van Dijka. Drugi – dostępu efektywnego,

w którym osoba sięga po technologie i zaczyna z nich korzystać. Trzeci – świadomego

wykorzystania, w którym osoba dysponuje na tyle rozbudowaną wiedzą i umiejętnościami, że

jest w stanie samodzielnie dobierać technologie i zawartość, z której korzysta. Ostatni wymiar

– rezultatów – opisuje, na ile korzystanie z TIK warunkuje udział osoby w procesach

społecznych, które w coraz większym zakresie podlegają informatyzacji. W moich badaniach

powiązałem te wymiary wykluczenia z klasycznymi procesami ekonomicznymi – produkcji

(a więc i zatrudnienia), konsumpcji, podziału, oszczędzania, co pozwoliło na identyfikację

charakteru podziału cyfrowego na rynku pracy. Wykluczenie cyfrowe w odniesieniu do rynku

pracy kumuluje się, w modelu van Dijka jak i Selwyna, głównie w obrębie trzeciego i czwartego

wymiaru. Jak wykazałem w pracach [10], [11] wymiar umiejętności, z punktu widzenia

zasobów pracy, oznacza potrzebę dysponowania odpowiednim zasobem kapitału ludzkiego

(w szczególności w zakresie umiejętności cyfrowych), który daje możliwość znalezienia pracy,

bądź jej utrzymania. Natomiast wymiar wykorzystania (u van Dijka), czy rezultatu (u Selwyna)

odnosi się do wykorzystania TIK w celu aktywizacji zawodowej, poszukiwania pracy, czy też

realizacji zadań zawodowych. Z kolei z punktu widzenia pracodawców, wykluczenie cyfrowe

w wymiarze umiejętności oznaczać będzie problemy z zaspokojeniem popytu na pracowników

o odpowiednich, pod kątem danej organizacji, kwalifikacjach i umiejętnościach cyfrowych,

a wykluczenie cyfrowe w ostatnim wymiarze – trudności z utrzymaniem konkurencyjności ze

względu na zbyt mały zakres informatyzacji procesów biznesowych wewnątrz organizacji

w stosunku do standardów dominujących na rynku, co przekłada się również na produktywność

pracowników – ten wątek jest szczegółowo opisany w kolejnej części autoreferatu. W pracy [9]

dowiodłem, że wykluczenie cyfrowe na rynku pracy występuję również w najlepiej

rozwiniętym województwie w Polsce, a jego skala w obrębie samego województwa

mazowieckiego jest znacznie spolaryzowana między Warszawą a pozostałymi obszarami

regionu, co ma istotne implikacje dla działań służących przeciwdziałaniu temu zjawisku.

27 Van Dijk wyróżnił trzy poziomy umiejętności: instrumentalne, informacyjne i strategiczne. Umiejętności

instrumentalne (określane również jako operacyjne) odnoszą się do zdolności obsługi komputera i urządzeń

mobilnych (a właściwie oprogramowania na tych urządzeniach), tożsame z minimalnym zakresem umiejętności

w ramach Europejskiego Certyfikatu Umiejętności Komputerowych (ECDL – European Computer Driving

Licence). Umiejętności informacyjne (formalne i merytoryczne) to zestaw kompetencji pozwalających na

efektywne poszukiwanie, selekcję i przetwarzanie informacji cyfrowych dostępnych on-line (co jest obecnie

znacznie bardziej istotne niż obsługa programów komputerowych). Wreszcie umiejętności strategiczne to te, które

pozwalają osiągać cele biznesowe, zatrudnieniowe, czy w sferze prywatnej

18

Razem ze współautorem w publikacji [12] zwróciliśmy uwagę na to, iż możliwości inkluzji

cyfrowej przedsiębiorstw i innych organizacji w znacznej mierze determinowane są zdolnością

pracowników do wdrażania nowych rozwiązań w obszarze technologii informacyjnych

i komunikacyjnych, która to zdolność jest warunkowana poziomem kapitału ludzkiego

zasobów pracy – jest tym samym silnie powiązania z sytuacją na rynku pracy. Ważnym

ustaleniem w publikacji [12] było stwierdzenie, że istotnym czynnikiem warunkującym

włączenie cyfrowe podmiotów gospodarczych jest percepcja barier wdrażania TIK, która

zależy od poziomu rozwoju społeczeństwa informacyjnego – w miarę budowania

społeczeństwa informacyjnego na znaczeniu tracą problemy związane z dostępnością środków

finansowych na rozwijanie infrastruktury, a zyskują te dotyczące dostępu do informacji, wiedzy

i tworzenia systemów zarządzania wiedzą w organizacjach. Wykazałem więc ze współautorem,

że przebieg zmiany technologicznej (w skali makro) warunkowany jest dystansem, jaki dzieli

dany kraj od granicy technologicznej – podobny problem w skali mikroekonomicznej był

przedmiotem analiz w pracy [2].

Badania prowadzone w krajach wysoko rozwiniętych wskazywały, że wykluczenie cyfrowe

zmienia swój charakter – na znaczeniu traci wymiar mentalny28 i materialny, natomiast

kluczową rolę odgrywa wymiar umiejętności i wykorzystania (van Deursen, van Dijk (2015),

van Dijk (2012)). Wnioski te, co do zasady, zostały potwierdzone w ramach moich analiz

wykluczenia cyfrowego na polskim rynku pracy. Na podstawie wyników badań zbudowałem

konceptualny model wykluczenia cyfrowego dla polskiego rynku pracy, a także wskazałem

specyficzne cechy digital divide, które w średnim i długim okresie będą stanowiły wyzwania

dla polskiego rynku pracy (por. [9], [10], [11], Sobocka-Szczapa 2011).

W realizowanych wraz z zespołem, po uzyskaniu stopnia doktora nauk ekonomicznych,

projektach badawczych dotyczących wykluczenia cyfrowego, zostało zastosowane

niestandardowe podejście do pomiaru umiejętności cyfrowych. Podejście to, którego byłem

współautorem, bazowało na pomiarze trzystopniowym, zróżnicowanym pod względem

obiektywizmu, co pozwoliło ocenić nie tylko faktyczny poziom e-umiejętności, ale również

sposób jego postrzegania przez różnych aktorów rynku pracy29. Zarówno pracodawcy jak

i przedstawiciele podażowej strony rynku pracy byli zgodni, że niezależnie od stanowiska

pracy, pracownicy muszą dysponować minimalnym zasobem umiejętności cyfrowych. Tym

samym dowiodłem empirycznie [9], [10], że również na polskim rynku pracy e-umiejętności

stały się podstawowym wymaganiem stawianym pracownikom i kandydatom do pracy.

W ocenie pracodawców e-umiejętności większości pracowników były wystarczające do

poprawnej realizacji przydzielonych im zadań. Również pracujący i bezrobotni pozytywnie

oceniali swoje umiejętności obsługi komputera i Internetu (co ciekawe, w subiektywnej ocenie

bardziej surowe dla siebie były osoby pracujące niż bezrobotne). Wyniki testu kompetencji

28 Chociaż wykluczenie cyfrowe w wymiarze mentalnym nadal stanowi problem w grupach osób starszych,

w szczególności w wieku poprodukcyjnym, co ma istotne konsekwencje społeczne, przy mniejszym wpływie na

rynek pracy. 29 Badanie zrealizowano za pomocą techniki wywiadu kwestionariuszowego wśród pracodawców, pracowników,

bezrobotnych i biernych zawodowo. Pierwszy poziom dotyczył subiektywnej oceny e-umiejętności dokonanej

przez pracodawców wobec pracowników i dostępnych na rynku zasobów pracy. Drugi poziom - subiektywnej

oceny przedstawicieli podażowej strony rynku pracy. Trzeci poziom obejmował test umiejętności, który w sposób

obiektywny weryfikował poziom kompetencji cyfrowych respondentów (Daniłowicz, Szymczak 2010;

Daniłowicz, Szymczak 2011).

19

pokazały znacznie mniej optymistyczny obraz w zakresie wykluczenia cyfrowego polskich

zasobów pracy – znaczna część badanych osób dysponowała niskim poziomem e-umiejętności,

bądź w ogóle ich nie posiadała, a jedynie niewielka grupa mogła pochwalić się wysokimi

kompetencjami cyfrowymi. Zmiennymi demograficzno-społecznymi, które w największym

zakresie warunkowały poziom e-umiejętności był wiek i status na rynku pracy. Osoby

pracujące charakteryzowały się zdecydowanie wyższym poziomem umiejętności cyfrowych

niż bezrobotni czy bierni zawodowo [9], [10]. W przekroju wieku największe deficyty ujawniły

się wśród osób starszych, przy czym warto podkreślić, że również w młodszych grupach

wiekowych poziom e-umiejętności był relatywnie niski. Uzyskane przeze mnie wyniki

doskonale wpisały się w dyskusję dotyczącą zjawiska „szarego wykluczenia cyfrowego”

(por. Morris et al. 2007), w której wskazywano na ponadprzeciętnie wysoką skalę wykluczenia

cyfrowego w grupach osób starszych30.

W rezultacie moich badań poświęconych wykluczeniu cyfrowemu na polskim rynku pracy

ustaliłem, że „linie” podziału cyfrowego warunkowane są cechami społeczno-

demograficznymi zasobów pracy. Na tej podstawie opracowałem profil osoby najbardziej

narażonej na wykluczenie cyfrowe – jest to mężczyzna powyżej 45 roku życia, legitymujący

się wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym, mieszkający na wsi, w gospodarstwach

domowych o niskim dochodzie [11]. Ustalenie tego profilu miało znaczenie dla rekomendacji

dotyczących przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu na rynku pracy (Arendt et al. 2011).

Wyniki badań prowadzonych w obszarze wykluczenia cyfrowego na rynku pracy,

w szczególności główny wniosek mówiący, że umiejętności cyfrowe stanowią kluczową

determinantę wykluczenia cyfrowego na tym rynku, stanowiły przyczynek do empirycznej

weryfikacji roli czynników komplementarnych wobec TIK dla produktywności polskich

zasobów pracy.

3.3. Nowe technologie a produktywność i struktura zatrudnienia

3.3.1. Rola czynników komplementarnych wobec TIK dla wzrostu produktywności

Problematyka zależności między rozwojem technologii informacyjnych i komunikacyjnych

a wzrostem gospodarczym i produktywnością zyskała na popularności w latach 80. XX wieku,

kiedy to mimo rosnących inwestycji w TIK w krajach wysoko rozwiniętych (w szczególności

w Stanach Zjednoczonych) dane ekonomiczne nie pokazywały pozytywnego wpływu TIK na

produktywność. Wyniki te były o tyle zaskakujące, że w myśl teorii ekonomii - modeli wzrostu

gospodarczego - postęp techniczny wynikający z TIK powinien skutkować wzrostem łącznej

produktywności czynników produkcji, który przekłada się również na produktywność pracy.

Na dodatek, sama specyfika TIK jako technologii ogólnego zastosowania wzmacniała

argument teoretyczny na rzecz wzrostu produktywności, co przedstawiłem w pracach [5] i [6].

Badania nad paradoksem produktywności skupiły się z jednej strony na poszukiwaniu

teoretycznych podstaw dla wyjaśnienia tego zjawiska, a z drugiej strony na znalezieniu

empirycznych dowodów na to, że TIK prowadzi do wzrostu produktywności. Odpowiedzi na

30 Te obserwacje empiryczne mają istotne znaczenie dla procesów zachodzących na polskim rynku pracy

w związku z procesami starzenia społeczeństwa z jednej strony, a z drugiej strony w kontekście rosnącej roli

uczenia się przez całe życie dla podtrzymywania zatrudnialności.

20

nurtujące pytania poszukiwano zarówno na poziomie mikro jak i makroekonomicznym,

a analizy, z oczywistych powodów, skupiały się głównie na gospodarce amerykańskiej. Ich

wynikiem było zaproponowanie argumentów teoretycznych wyjaśniających paradoks Solowa,

wśród których wymieniano przede wszystkim: problemy, czy wręcz brak możliwości

prawidłowego pomiaru nakładów na TIK i ich rezultatów; redystrybucję zysków powiązaną

z błędnym zarządzaniem procesami wdrażania tych technologii; opóźnienia występujące

między wdrożeniem TIK a ujawnieniem się jej pozytywnych wyników; konieczność

powiązania wdrażania TIK z komplementarnymi zmianami w organizacjach. Ta dyskusja

teoretyczna została szczegółowo omówiona przeze mnie w pracach [5] i [7]. Z tej grupy

argumentów największą popularność zyskały dwa ostatnie, które na dobrą sprawę są ze sobą

ściśle powiązane i zestawione razem wyjaśniają dlaczego pozytywne efekty wdrażania TIK

ujawniają się w statystykach publicznych z pewnym opóźnieniem. Koncepcja czynników

komplementarnych, za których Autorów przyjęło się uważać Milgroma i Robertsa (1990),

mówi o tym, że wdrożenie każdej nowej technologii, w tym TIK, jest procesem, który wymaga

nie tylko „zainstalowania” danej technologii w organizacji, ale wprowadzenia dodatkowych

zmian (np. wprowadzenia nowych procedur lub zmiany procedur dotychczasowych,

modyfikacji organizacji pracy, przeszkolenia pracowników z obsługi nowych maszyn

i urządzeń), aby nowa technologia przyniosła korzyści w postaci wzrostu produktywności. Jako

że zmiany organizacyjne są czasochłonne, efekt wdrożenia TIK musi pojawić się z pewnym

opóźnieniem. Teoria czynników komplementarnych ma również zastosowanie w skali makro

– tu wskazuje się m.in. działania na rzecz powiększania zasobu kapitału ludzkiego,

wprowadzania zmian instytucjonalnych w celu uelastyczniania rynków co prowadzi do

łatwiejszej dyfuzji technologii. W rezultacie uzyskujemy podejście modelowe [4], w którym

wpływ technologii informacyjnych i komunikacyjnych na gospodarkę materializuje się poprzez

tzw. efekty pierwszego stopnia – wzrost zasobu kapitału rzeczowego w skutek inwestycji

w TIK, oraz efekty drugiego stopnia bazujące na efektach rozlewania się (z ang. spillover

effects) związanych z czynnikami komplementarnymi (Jung, Mercenier 2014).

Pozytywne rozstrzygnięcia dotyczące paradoksu produktywności na gruncie teoretycznym

zostały wzmocnione wynikami badań empirycznych w skali makro i mikroekonomicznej.

Badania empiryczne w skali makro bazowały w znacznej mierze na metodologii rachunku

produktywności – pozytywny wpływ TIK na wzrost gospodarczy i wydajność pracy w Stanach

Zjednoczonych ujawnił się w latach 90. XX wieku, a wyniki badań porównawczych w grupie

krajów wysoko rozwiniętych potwierdzały te zależności również w tych gospodarkach, przy

czym w Stanach Zjednoczonych były one silniejsze. W miarę upływu czasu badania objęły

kolejne kraje i regiony gospodarcze. Wyniki analiz w gospodarkach rozwijających się również

potwierdzały pozytywną zależność między TIK a wzrostem gospodarczym i wydajnością

pracy, przy czym była ona słabsza niż w gospodarkach wysoko rozwiniętych, co oczywiście

można tłumaczyć sięgając po hipotezę opóźnień [5], [7]. Mimo znacznego postępu w badaniach

empirycznych, problematyka ta w gospodarkach transformujących się, do których można

zaliczyć Polskę i inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej, nadal jest słabo rozpoznana. Tę

lukę wypełnił grant badawczy „Wpływ technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych na

produktywność – analiza makro i mikroekonomiczna”, w którym uczestniczyłem jako główny

wykonawca. Były to jedne z pierwszych badań w Polsce, w ramach których analizie poddano

czynniki komplementarne wobec TIK i ich wpływ na produktywność, wpisując się, na

21

poziomie makro w koncepcje teoretyczne leżące u podstaw paradoksu Solowa, a na poziomie

mikro w nowy paradygmat przedsiębiorstwa bazujący na innowacyjnych źródłach wzrostu

produktywności.

W analizach makroekonomicznych skupiłem się na powiązaniu stopnia rozwoju gospodarki

cyfrowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej ze źródłami wzrostu gospodarczego

i czynnikami komplementarnymi wobec TIK. W pracy [6] wykazałem, że mimo istotnego

wzrostu nakładów na kapitał TIK i wyjątkowo wysokiego tempa wzrostu TFP w regionie EŚW,

nadal poziom rozwoju gospodarki cyfrowej w tych krajach znacząco odbiegał od średniej dla

Unii Europejskiej. Ważnym ustaleniem w tej publikacji była teza, iż przyczyna tego stanu leży

w relatywnie niskim poziomie czynników komplementarnych wobec TIK, w szczególności

w zakresie kapitału ludzkiego (ze szczególnym uwzględnieniem mierników HRSTE, HRSTO,

HRSTC i HRST). Z kolei w artykule [3] wraz ze współautorką zastosowaliśmy rozszerzony

model wzrostu Solowa do modelowania ekonometrycznego, który umożliwił pomiar wpływu

zidentyfikowanych czynników komplementarnych na wydajność pracy w gospodarkach

Europy Środkowo-Wschodniej oraz zmian roli tych czynników w czasie. Kilka wniosków

płynących z tej analizy wydaje się szczególnie interesujących i istotnych z punktu widzenia

wkładu w lepsze rozumienie mechanizmów transmisji efektów TIK na produktywność pracy

w krajach EŚW, w tym w Polsce. Po pierwsze, wśród czynników komplementarnych wobec

TIK, które istotnie statystycznie wpływają na wydajność pracy znalazły się przede wszystkim

te, które warunkują zasób kapitału ludzkiego w gospodarce. Wzmacnia to i niejako waliduje

wnioski płynące z analiz wykluczenia cyfrowego na rynku pracy, które wskazywały na deficyt

e-umiejętności, jako jedną z głównych przyczyn digital divide31. Równocześnie wiele

z potencjalnych czynników komplementarnych, o charakterze pro-innowacyjnym, okazało się

nieistotnych statystycznie. Po drugie, siła oddziaływania TIK i czynników komplementarnych

na wydajność pracy w krajach EŚW jest wrażliwa na sytuację gospodarczą i zależy od fazy

cyklu koniunkturalnego – w okresie ostatniego światowego kryzysu ekonomicznego jedynie

otwartość gospodarki była statystycznie istotnym czynnikiem komplementarnym

oddziałującym pozytywnie na wydajność pracy32. To z kolei prowadzi do istotnego wniosku,

że w okresach spowolnienia gospodarczego i kryzysu procesy konwergencji między krajami

Europy Środkowo-Wschodniej i Zachodniej są spowalnianie nie tylko ze względu na spadek

inwestycji w majątek trwały, w tym kapitał TIK, ale również zanik oddziaływania czynników

komplementarnych. Po trzecie, kapitał TIK okazał się istotnie statystycznie wpływać na

wydajność pracy jedynie w okresie relatywnie dobrej koniunktury, co w powiązaniu

z poprzednim wnioskiem prowadzi do konstatacji, iż efekt sprzężenia zwrotnego między

inwestycjami w TIK i wdrażaniem czynników komplementarnych skutkujący wzrostem

produktywności występuje jedynie w okresach wzrostu gospodarczego [3], [7].

Natomiast w ramach analiz mikroekonomicznych, obejmujących wyłącznie polskie

przedsiębiorstwa, podjąłem próbę zintegrowania teorii czynników komplementarnych wobec

TIK, która w literaturze z dziedziny zarządzania określana jest mianem zmiany organizacyjnej

[4], z analizą innowacyjności przedsiębiorstw, wpisując się w nurt wyłaniającego się nowego

31 W tym kontekście wykluczenie cyfrowe jawi się jako koncepcja uzupełniająca teorię czynników

komplementarnych. 32 Wpływ kryzysu analizowano w latach 2008-2011.

22

paradygmatu przedsiębiorstwa (bazującego na źródłach produktywności opartych na

innowacjach). W pracach [1] i [2] wraz ze współautorem zastosowaliśmy podejście empiryczne

nawiązujące do rozszerzonego modelu CDM (Crepon-Duguet-Mairesse – Crepon et al. (1998)),

w ramach którego analizuje się łącznie wpływ innowacji i technologii informacyjnych

i komunikacyjnych na produktywność33. TIK w rozszerzonym modelu CDM są uwzględnione

na dwa sposoby: jako czynnik (obok standardowych wydatków badawczo-rozwojowych B+R)

warunkujący powstawanie innowacji, oraz jako czynnik determinujący wdrażanie innowacji

w przedsiębiorstwach. W tym drugim przypadku oddziaływanie TIK na produktywność jest

zbliżone do mechanizmu zidentyfikowanego w badaniach nad paradoksem Solowa w ramach

koncepcji czynników komplementarnych [5].

Badania bazujące na klasycznym modelu CDM prowadzone są dość intensywnie, przede

wszystkim w krajach wysoko rozwiniętych od przełomu XX i XXI wieku. Co do zasady

pozytywnie zweryfikowały one hipotezę o dodatnim wpływie innowacji na produktywność

przedsiębiorstw, wykazując również zróżnicowanie między krajami, co do roli poszczególnych

rodzajów innowacji [2]34. Z kolei wyników badań empirycznych bazujących na rozszerzonym

modelu CDM jest niewiele w skali europejskiej, nawet dla gospodarek wysoko rozwiniętych,

co może być spowodowane tym, że model ten został stosunkowo niedawno włączony do

głównego nurtu badań.

Przeprowadzone w ramach grantu badawczego „Wpływ technologii informacyjnych

i telekomunikacyjnych na produktywność – analiza makro i mikroekonomiczna” analizy

zależności między innowacjami, TIK a wydajnością pracy w przedsiębiorstwach są według

mojej wiedzy jedną z pierwszych prób empirycznej weryfikacji teorii będącej postawą

rozszerzonego modelu CDM dla gospodarki z obszaru Europy Środkowo-Wschodniej.

Podstawę do analiz stanowiły unikatowe dane z polskich przedsiębiorstw, zgromadzone

w ramach badań pierwotnych przeprowadzonych przy wykorzystaniu metody wywiadu

kwestionariuszowego. W pracy [1] wraz ze współautorem sięgnęliśmy po model

wielorównaniowy z dyskretnymi zmiennymi endogenicznymi analizując czynniki

determinujące poszczególne rodzaje innowacji w przedsiębiorstwach, a następnie wpływ

innowacji i TIK na produktywność pracy. Bardziej złożoną metodologię modelowania

ekonometrycznego (sekwencyjne szacowane modelu tobitowego, wielowymiarowego modelu

probitowego, dwóch wersji równania produktywności) zastosowaliśmy w pracy [2], gdzie

analiza obejmowała nie tylko rodzaje innowacji ale również całokształt działań pro-

innowacyjnych, a także zależności między innowacjami, czynnikami komplementarnymi

wobec TIK a produktywnością, warunkowane odległością od granicy technologicznej. Wyniki

tych analiz empirycznych były zbieżne z założeniami teoretycznymi, a także rezultatami

uzyskanymi z badań w gospodarkach wysoko rozwiniętych – potwierdziliśmy, że potencjał

innowacyjny polskich przedsiębiorstw (mierzony liczbą wdrażanych rodzajów innowacji) jest

pozytywnie skorelowany z wydajnością pracy, przy czym wykazaliśmy, iż siła tej zależności

33 W klasycznym modelu CDM analiza ma charakter trzystopniowy i obejmuje procesy związane z alokacją

nakładów na działania badawczo-rozwojowe, kreowanie innowacji, a następnie wpływ innowacji na

produktywność, pomijając tym samym rolę technologii informacyjnych i komunikacyjnych w tych procesach.

Model ten jest jednym z częściej wykorzystywanych podejść analitycznych w ramach badań głównego nurtu nad

wpływem innowacji na produktywność przedsiębiorstw (Goya et al. 2013). 34 Warto zaznaczyć, że badania obejmujące kraje Europy Środkowo-Wschodniej należą do rzadkości.

23

jest wprost proporcjonalna do poziomu produktywności. Równie interesujące wyniki

przyniosła analiza wpływu TIK na wydajność pracy. Udowodniliśmy, że jeśli pominąć czynniki

komplementarne, to inwestycje w technologie informacyjne i komunikacyjne nie prowadzą do

wzrostu wydajności pracy w przedsiębiorstwach, a wręcz przeciwnie – do jej spadku. Dopiero

uwzględnienie czynników komplementarnych – takich jak zmiana organizacyjna, zasób

kapitału ludzkiego wśród kadry zarządzającej i pracowników liniowych, czy włączanie

pracowników w procesy decyzyjne – sprawia, że zależność między wdrożeniem TIK

a wydajnością pracy w przedsiębiorstwie staje się pozytywna. Wniosek ten potwierdza, że

schemat zależności między technologiami informacyjnymi a produktywnością na poziomie

mikroekonomicznym w Polsce jest podobny do tego zidentyfikowanego w gospodarkach

wysoko rozwiniętych [1], [2]. Natomiast najważniejszym wnioskiem z prowadzonych badań

była konstatacja zaprezentowana w pracy [2], iż siła wpływu czynników komplementarnych

wobec TIK na produktywność jest warunkowana odległością danego przedsiębiorstwa od

„granicy technologicznej”35 – rola czynników komplementarnych dla produktywności rośnie

wraz ze wzrostem wydajności pracy. Oznacza to, że czym wyższa jest wydajność pracy

w danym przedsiębiorstwie, tym większy wysiłek w zakresie wprowadzania rozwiązań

komplementarnych wobec TIK jest niezbędny, aby wdrożenie nowej technologii przyniosło

korzyści w postaci dalszego wzrostu wydajności pracy. Innymi słowy podnoszenie wydajności

pracy w przedsiębiorstwach, które lokują się w górnej części rozkładu produktywności, jawi

się jako skomplikowane zadanie, wymagające znacznego wysiłku organizacyjnego w wielu

sferach funkcjonowania firmy. Jest to istotny i nowy jakościowo wniosek z punktu widzenia

teorii ekonomii, który nie był dotychczas eksponowany w literaturze przedmiotu. Wniosek ten

ma również praktyczne implikacje z punktu widzenia polityki ekonomicznej, które nie są wcale

oczywiste. Sprowadzają się one do tego, że w ramach programów wspierania innowacyjności

przedsiębiorstw i szerszego wykorzystania technologii informacyjnych i komunikacyjnych

ważne jest poświęcenie większej uwagi wysoko produktywnym przedsiębiorstwom.

3.3.2. Zmiana technologiczna a przesunięcia w strukturze popytu na pracę

Nurtem badawczym ściśle powiązanym z paradoksem Solowa i wpływem technologii

informacyjnych i komunikacyjnych na produktywność jest problematyka zmian w strukturze

pracujących i strukturze wynagrodzeń, które są pochodną zmiany technologicznej. Jest ona

szeroko dyskutowana w literaturze przedmiotu od kilkunastu lat.

Zgodnie z definicją zaproponowaną przez Katza (2002) zmiana technologiczna faworyzująca

kwalifikacje (SBTC) odnosi się do wdrożenia nowej technologii, zmiany w metodach produkcji

lub zmiany w organizacji pracy, które prowadzą do wzrostu popytu na wysoko

wykwalifikowane zasoby pracy w stosunku do popytu na zasoby pracy o niższych

kwalifikacjach, przy stałych płacach relatywnych. SBTC wychodzi z założenia, że postęp

techniczny, wiązany od lat 1970. z technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi, który

podnosi efektywność procesów produkcyjnych, faworyzuje osoby lepiej wykształcone

(przyjmuje się zazwyczaj, że są to osoby z wyższym wykształceniem), które obsługują nowe

technologie lepiej niż pracownicy z niskimi kwalifikacjami. Taki postęp technologiczny, który

35 Granica technologiczna została zoperacjonalizowana jako różnica między wydajnością pracy w danym

przedsiębiorstwie a medianą wydajności pracy w badanej próbie przedsiębiorstw.

24

nie jest neutralny, powoduje, że osoby z wyższym wykształceniem stają się bardziej atrakcyjne

dla pracodawców, co sprawia, że rośnie na nie popyt, przy równoczesnym spadku popytu na

pracowników niskowykwalifikowanych. Osoby niskowykwalifikowane są bowiem mniej

produktywne – to prowadzi do relatywnego spadku płac w tej grupie bądź wzrostu bezrobocia

(Schlotter 2008).

W literaturze opisującej rosnące nierówności dochodowe pomiędzy osobami nisko i wysoko

wykwalifikowanymi, występowanie postępu technicznego faworyzującego wysokie

kwalifikacje dowodzi się czasami nie wprost, argumentując, iż bez istnienia tego zjawiska nie

jest możliwe wytłumaczenie równoczesnego wzrostu podaży wysoko wykwalifikowanych

zasobów pracy i wzrostu płac w tej grupie pracowników. Taką argumentację może odnaleźć

między innymi u Acemoglu (2002), który twierdzi, że praktycznie od początku XX wieku

postęp techniczny miał charakter SBTC – jeśli by tak nie było, wzrost udziału

wykwalifikowanych zasobów pracy w całkowitej podaży pracy powinien doprowadzić do

spadku premii płacowej w tej grupie pracowników, a to nie miało miejsca.

Jeden z podstawowych problemów w koncepcji STBC dotyczy braku zgodności co do kierunku

wspomnianej zależności – mianowicie, czy to postęp techniczny, w tym rozwój TIK, prowadzi

do zmiany w popycie na pracę w kierunku osób dysponujących wysokimi kwalifikacjami, czy

też zależność ta jest odwrotna – to rosnąca liczba osób z wykształceniem wyższym (czyli

dysponujących wysokimi kwalifikacjami) wymusza wdrażanie nowoczesnych technologii

(Autor et al. 2003). Problem ten sprowadza się do rozstrzygnięcia, czy SBTC ma charakter

egzogeniczny, czy też endogeniczny36, a jego źródeł należy upatrywać w istotnych różnicach

w charakterze postępu technicznego między XIX a XX wiekiem [8]37.

Wskazania teoretyczne, a także wyniki badań empirycznych prowadzonych przede wszystkim

w krajach wysoko rozwiniętych (literatura dotycząca SBTC jest mocno zdominowana przez

analizy prowadzone dla Stanów Zjednoczonych) jeszcze do niedawna nie pozostawiały

wątpliwości co do tego, że zmiana technologiczna na rynku pracy prowadzi do wzrostu popytu

na wysoko wykwalifikowanych pracowników, przy spadku popytu na osoby o niskich

kwalifikacjach i równoczesnym pogłębianiu się dysproporcji w poziomie wynagrodzeń między

tymi grupami (por. Blankenau, Cassou (2011); Card, DiNardo (2002); Kryńska, Arendt

(2011)). Wniosek, że w Polsce mamy do czynienia z SBTC został wypowiedziany wprost w

raporcie „Zatrudnienie w Polsce 2008” (Bukowski, Zawistowski 2008), a wyniki analiz

36 Zdaniem Autora et al. (2003) czynniki podażowe – wzrost poziomu wykształcenia zasobów pracy,

w szczególności wśród kobiet, a także wzrost udziału kobiet w rynku pracy, nie tłumaczą zmian w popycie na

pracę. Z ich badań wynika, że to zmiany w strukturze zadań wykonywanych przez pracowników, wynikające

z postępu technicznego leżą u podstaw przesunięć w popycie na pracę w kierunku osób z wyższymi

kwalifikacjami. W modelu Autora et al. komputeryzacja determinuje w sposób egzogeniczny zmiany w treściach

zadań realizowanych przez pracowników w przekroju sektorów ekonomicznych i grup zawodów. 37 Wytłumaczenie tych różnic należy wiązać z dość oczywistym faktem, że rozwój i wdrożenie każdej technologii

musi być uzasadnione ekonomicznie. Innymi słowy, jeśli rozwój technologii faworyzujących wysokie

kwalifikacje w danym czasie przynosi większe korzyści (zyski), wtedy oczywistym dążeniem przedsiębiorców

będzie to, aby technologa faworyzowała wysokie kwalifikacje. Na początku XIX wieku rozwój technologii

zastępujących wysokie kwalifikacje był w Wielkiej Brytanii opłacalny ekonomicznie, co było spowodowane dużą

dostępnością niewykwalifikowanej i nisko wykwalifikowanej siły roboczej (migracje z obszarów wiejskich

i Irlandii do angielskich miast). Z kolei postęp techniczny w XX wieku miał charakter faworyzującego wysokie

kwalifikacje, gdyż był indukowany gwałtownym wzrostem wykwalifikowanej podaży pracy. Natomiast ostatnie

przyspieszenie postępu technicznego, związanego z technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi, jest

odpowiedzią na wzrost podaży kwalifikacji, jaki miał miejsce w ciągu ostatnich kilku dekad.

25

wpisujących się w nurt badań nad RBTC, mówiących o wzroście popytu na zadania

nierutynowe analityczne i nierutynowe interpersonalne, przy spadku popytu na zadania

nierutynowe manualne i rutynowe manualne w gospodarce polskiej między 1995 a 2012 rokiem

można uznać za kolejny argument potwierdzający, że zmiana technologiczna na polskim rynku

pracy faworyzuje wysokie kwalifikacje (Lewandowski, Magda 2014).

Moje badania również dają podstawy do twierdzenia, że zmiana technologiczna faworyzuje

wysokie kwalifikacje – analizy liczby i struktury pracujących w Polsce według czterech

poziomów umiejętności, przeprowadzone w pracy [8], jednoznacznie wskazują, że od 1995

roku notowany był spadek popytu na pracę osób o niskich i relatywnie niskich kwalifikacjach

(pierwszy i drugi poziom umiejętności zgodnie z definicją Międzynarodowej Organizacji

Pracy) przy równoczesnym wzroście zapotrzebowania na osoby o wysokich kwalifikacjach,

zaliczane do trzeciego i czwartego poziomu umiejętności38. Zgodnie z prognozami popytu na

pracę w Polsce, tendencja ta powinna się utrzymać do 2022 roku. Warto podkreślić, że jest to

trend charakterystyczny dla całego regionu Europy Środkowo-Wschodniej – prognozy

CEDEFOPu, które są dostępne dla trzech poziomów kwalifikacji (niskie, średnie i wysokie)

również wskazują, iż w perspektywie 2025 roku należy oczekiwać przesuwania się popytu na

pracę w kierunku wysoko wykwalifikowanych pracowników, przy równoczesnym spadku

zapotrzebowania na pracowników o niskim i średnim poziomie kwalifikacji (Arendt 2016).

W ostatnim czasie dużą popularność zyskała hipoteza postępu technicznego ukierunkowanego

na rutynizację (RBTC), prowadzącego do polaryzacji rynku pracy, która poddała w wątpliwość

słuszność teorii SBTC. Koncepcja polaryzacji rynku pracy nawiązuje do wyników obserwacji

empirycznych, które wskazywały, iż zmiana w strukturze popytu na pracę faworyzuje nie tylko

wysoko wykwalifikowane kadry, ale również osoby o niskim poziomie kwalifikacji. Grupą,

która najbardziej traci w rezultacie rozwoju TIK są osoby o średnich kwalifikacjach. Podstawą

tej koncepcji jest model przedstawiony przez Autora, Levy’ego i Murnane’a (2003), który

w literaturze przedmiotu zyskał miano modelu ALM. W podejściu ALM definiuje się

zazwyczaj pięć typów zadań (por. Levy, Murnane 2004, s. 47-48): nierutynowe analityczne,

nierutynowe interpersonalne, nierutynowe manualne, rutynowe kognitywne i rutynowe

manualne. Potencjalny wpływ TIK na te zadania zależy od możliwości zaprogramowania

algorytmów, które mogą zostać wykonane przez komputer lub inne urządzenie sterowane

numerycznie. W rezultacie TIK powinno potencjalnie zastępować zadania rutynowe

(kognitywne oraz manualne), być komplementarne w stosunku do nierutynowych zadań

analitycznych i interpersonalnych, przy niejednoznacznych wnioskach co do nierutynowych

zadań manualnych. W związku z tym, że zadania rutynowe są skoncentrowane po środku

rozkładu umiejętności (dotyczy to głównie zawodów biurowych i tych robotniczych

związanych z liniami montażowymi), względny udział osób zatrudnionych w zawodach

wymagających wysokich i niskich umiejętności (w konsekwencji najlepiej i najgorzej

opłacanych) powinien rosnąć, co prowadzi do polaryzacji rynku pracy.

Wiele badań prowadzonych w Stanach Zjednoczonych wskazywało na polaryzację

amerykańskiego rynku pracy (por. m.in. Autor et al. (2003), Autor, Dorn (2013), Autor, Price

(2013)). Podobne wnioski sformułowano dla Wielkiej Brytanii (Goos, Manning (2007), Goos

38 Co istotne, jedynie w zawodach zaliczanych do czwartej grupy umiejętności wzrost liczby pracujących trwał

nieprzerwanie od 1995 roku, co wskazuje, że popyt na pracowników z wysokimi kwalifikacjami jest stabilny

i niezależny od fazy cyklu koniunkturalnego.

26

et al. (2014)), krajów nordyckich (Asplund et al. 2011), czy Kanady (Green, Sand 2015), przy

czym w Kanadzie zmiany w rozkładzie płac miały charakter nieco inny niż przewiduje to

hipoteza polaryzacji39. Również Oesch (2013) wskazywał, że w Wielkiej Brytanii i do pewnego

stopnia w Szwajcarii największe spadki zatrudnienia zanotowano w środkowej części rozkładu

umiejętności, tym niemniej zmiany w strukturze zawodowej w tych krajach były bliższe

hipotezy SBTC niż RBTC.

Niestety, problematyka polaryzacji rynku pracy jest tematem bardzo rzadko poruszanym

w gospodarkach Europy Środkowo-Wschodniej. Jednym z nielicznych wyjątków są badania

Instytutu Badań Strukturalnych, który analizował ewolucję w strukturze zadań wykonywanych

na rynkach pracy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Uzyskane wyniki wykazały, że

zmiany w tym regionie są na ogół zgodne z trendami charakterystycznymi dla krajów

rozwiniętych, z jednym wyjątkiem - rutynowych zadań kognitywnych. Intensywność tych

zadań rosła w krajach Europy Środkowo-Wschodniej zwłaszcza od 2006 roku40. Przyczyn tej

odmienności i wzrostu popytu na rutynowe zadania kognitywne można doszukiwać się

w specyficznej strukturze zatrudnienia odziedziczonej po okresie gospodarki centralnie

planowanej, która charakteryzowała się wysokim udziałem pracujących w rolnictwie, a także

w znaczącym wzroście wskaźnika skolaryzacji (Hardy et al. 2016; Lewandowski et al. 2017)41.

Wyniki moich dotychczasowych badań nad polaryzacją rynku pracy w Polsce wskazują, że

zmiany w strukturze zawodowej powiązane ze zmianami wynagrodzeń nie odpowiadają

wzorcowemu modelowi polaryzacji [8]. W najnowszych analizach sięgnąłem do metodologii

Oescha (2013) – indywidualne dane z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności za lata

1995-2014 powiązałem z indywidualnymi danymi z Badania Struktury Wynagrodzeń według

Zawodów z 2014 roku na poziomie średnich grup zawodów zgodnie z Klasyfikacją Zawodów

i Specjalności na potrzeby rynku pracy. Następnie, dokonałem klasyfikacji średnich grup

zawodów ze względu na poziom przeciętnego wynagrodzenia w poszczególnych grupach

w 2014 roku i podzieliłem je na kwintyle (kwintyl pierwszy skupia ok. 20% liczby pracujących

z najniższymi wynagrodzeniami, kwintyl piąty – 20% pracujących z najwyższymi

wynagrodzeniami). Zmiany w strukturze zawodowej i wynagrodzeń między 1995 a 2014

rokiem nie układają się w kształt litery U, tak jak sugeruje hipoteza polaryzacji - zamiast spadku

zatrudnienia w połowie rozkładu umiejętności mamy do czynienia ze wzrostem. Wzrost liczby

pracujących miał również miejsce w przypadku piątego kwintyla, co potwierdza wyniki moich

poprzednich analiz, z których wynikało, iż zmiana technologiczna faworyzuje osoby

z wysokimi kwalifikacjami [8]. Równocześnie spadki liczby pracujących zanotowano

39 Zdaniem Geena i Sanda (2015) postęp techniczny może wyjaśniać zmiany na kanadyjskim rynku pracy, jakie

miały miejsce w środkowej i górnej części rozkładu kwalifikacji, podczas gdy inne czynniki – głównie wzrost

podaży zasobów pracy legitymujących się wysokim poziomem wykształcenia – kształtował zmiany w zawodach

o niskich kwalifikacjach. 40 Równocześnie należy podkreślić, że wzrost intensywności rutynowych zadań kognitywnych odnotowano

w Estonii, na Łotwie, Litwie i w Rumunii. Względnie stabilna sytuacja miała miejsce w Czechach, Chorwacji,

Polsce i na Słowacji, a spadkowa tendencja w popycie na te zadania ujawniła się na Węgrzech i w Słowenii (Hardy

et al. 2016). 41 Analizy Instytutu Badań Strukturalnych wskazują na dość istotny problem polskiego rynku pracy – procesy

starzenia zasobów pracy są bardziej zaawansowane w grupie zawodów charakteryzujących się wysoką

intensywnością zadań rutynowych, co w kontekście wypierania zadań rutynowych nierutynowymi, jako efektu

zmiany technologicznej, może negatywnie oddziaływać na zatrudnialność osób w starszych grupach wiekowych

w niedalekiej przyszłości.

27

w pierwszym, drugim i czwartym kwintylu. Wprowadzenie modyfikacji polegającej na

wyłączeniu z analiz pracujących w zawodach związanych z rolnictwem (wielka grupa

zawodów – Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy) doprowadziło do zmiany wyników, przy

czym nadal nie były one spójne z hipotezą polaryzacji czy SBTC. Co prawda w tym scenariuszu

w latach 1995-2014 zanotowano spadek liczby pracujących w środku rozkładu (kwintyl trzeci),

ale miało to miejsce również w kwintylu pierwszym i czwartym. Wzrost liczby pracujących

wystąpił natomiast w kwintylu drugim i przede wszystkim piątym.

Zmiana technologiczna na polskim rynku pracy, zgodnie z wynikami moich badań, jest bliższa

hipotezie SBTC niż polaryzacji, przy czym zmiany w strukturze zawodowej i wynagrodzeń

odbiegają również od standardowego wzorca SBTC w dolnej części rozkładu wynagrodzeń.

Przyczyn tych rozbieżności można poszukiwać wśród czynników, które zostały

zidentyfikowane przez Instytut Badań Strukturalnych. Oczywiście, jedną z kluczowych

okoliczności jest charakterystyczny dla polskiej gospodarki stabilny i wysoki popyt na

pracowników wykonujących zadania rutynowe kognitywne. Natomiast z moich analiz wynika,

że zjawisko to można wiązać z postępująca globalizacją, a konkretnie procesami offshoringu,

który w ostatnich latach w Polsce dynamicznie się rozwija (Arendt 2016). W Polsce powstało

i funkcjonuje wiele centrów offshoringu, z których znaczna część to centra o średnim poziomie

dojrzałości, gdzie dominują prace związane z wykonywaniem zadań rutynowych

kognitywnych. Z kolei brak wzrostu popytu w dolnej części rozkładu wynagrodzeń można

wiązać z tym, że stopień rozwoju polskiej gospodarki, a właściwie klasy „profesjonalistów” nie

osiągnął jeszcze takiego poziomu, przy którym popyt tej klasy na usługi świadczone przez

relatywnie nisko wykwalifikowanych pracowników będzie wystarczający, aby doprowadzić do

wzrostu zatrudnienia tej grupy i w rezultacie do polaryzacji polskiego rynku pracy. Wątpliwości

nie budzi natomiast to, że zmiana technologiczna na polskim rynku pracy ma charakter

endogeniczny [8].

3.4. Podsumowanie Przedstawione osiągnięcie naukowe stanowi kontynuację tematu badawczego, który był

podstawą dla uzyskania stopnia doktora nauk ekonomicznych. Nie jest to jednak kontynuacja,

która miałaby charakter pogłębiania ówcześnie prowadzonych analiz – problematyka

wykluczenia cyfrowego została potraktowania przeze mnie jako baza dla rozwinięcia badań

w nowych obszarach, gdzie osią logiczną rozważań stała się problematyka wpływu postępu

technicznego, w szczególności rozwoju technologii informacyjnych i komunikacyjnych, na

rynek pracy. Za istotny wkład w rozwój badań nad zmianą technologiczną na rynku pracy

uważam powiązanie wykluczenia cyfrowego ze zjawiskami zachodzącymi na rynku pracy,

a przede wszystkim zintegrowanie koncepcji digital divide z nurtem analiz nad zależnością

między TIK a wydajnością pracy. Naturalną konsekwencją zmiany technologicznej na rynku

pracy są przekształcenia w strukturze kwalifikacyjno-zawodowej i rozkładzie wynagrodzeń.

Badania w tym obszarze, które będę kontynuował w ramach obecnie prowadzonego i kolejnych

projektów badawczych, stanowią dopełnienie obrazu zmiany technologicznej zachodzącej na

polskim rynku pracy.

Mój wkład w literaturę przedmiotu dotyczącą problematyki zmiany technologicznej na rynkach

pracy krajów rozwijających się – na przykładzie krajów Europy Środkowo-Wschodniej,

28

w szczególności Polski – obejmuje przede wszystkim studia empiryczne, w ramach których

samodzielnie, bądź we współpracy z innymi badaczami, weryfikowałem hipotezy badawcze

zakorzenione w wybranych nurtach teorii ekonomii.

W odniesieniu do badań nad digital divide, wkład ten polegał na zidentyfikowaniu głównych

czynników prowadzących do wykluczenia cyfrowego na polskim rynku pracy i wskazaniu

głównych wymiarów, w których do niego dochodzi. Zaproponowany przeze mnie

konceptualny model, który definiuje mechanizm wykluczenia cyfrowego na polskim rynku

pracy, stanowi unikalną próbę osadzenia teorii wykluczenia cyfrowego w nurcie nauk

ekonomicznych. Za jeden z istotniejszych elementów tych badań uważam uwzględnienie

problematyki dotyczącej instytucjonalnych rozwiązań w zakresie wsparcia osób poszukujących

pracy przy wykorzystaniu TIK, dostępnych w ramach usług pośrednictwa pracy,

w szczególności tych dostarczanych przez publiczne służby zatrudnienia. Ważnym wkładem

w literaturę, który został doceniony przez czasopismo Journal of Information Science, były

również analizy nad wpływem postrzegania barier wdrażania TIK, które są warunkowane

stopniem rozwoju gospodarki cyfrowej, na produktywność przedsiębiorstw [12]. Badania

digital divide polskiego rynku pracy przyniosły także praktyczne efekty w postaci dokumentów

o charakterze strategicznym dla województwa mazowieckiego, w których przedstawiono

program i instrumenty prowadzące do ograniczenia skali wykluczenia cyfrowego na

mazowieckim rynku pracy.

Moje badania nad wpływem zmiany technologicznej na wydajność pracy wpisały się

w klasyczny już nurt analiz nad paradoksem Solowa oraz w nowy nurt tworzącego się

paradygmatu innowacyjnych źródeł produktywności pracy. Ich wkład w literaturę przedmiotu

był wieloraki. Polegał on, po pierwsze, na wykazaniu, iż w Polsce, podobnie jak

w gospodarkach wysoko rozwiniętych, zależność między TIK a produktywnością jest

pozytywna pod warunkiem połączenia TIK z wdrożeniem czynników o charakterze

komplementarnym (w tym innowacji). Po drugie, wraz ze współautorami zidentyfikowałem

czynniki komplementarne na poziomie makro i mikroekonomicznym, bez uwzględnienia

których inwestycje w TIK oddziałują negatywnie na wydajność pracy w Polsce (i prowadzą do

paradoksu Solowa). W tym obszarze badań na szczególną uwagę zasługuje opracowanie [2],

w którym wraz ze współautorem zidentyfikowaliśmy zależność dotychczas nie dyskutowaną

szerzej w literaturze przedmiotu. Wykazaliśmy, iż siła wpływu czynników komplementarnych

na produktywność jest warunkowana dystansem, jaki dzieli dane przedsiębiorstwo od granicy

technologicznej. Ten wniosek otwiera nowy, ważny z punktu widzenia rozwoju polskiej

gospodarki, obszar badań i stanowi istotny wkład w rozwój nauki w dziedzinie ekonomii. Został

on doceniony przez czasopismo International Journal of Economics, Finance and Management

Science, które po zapoznaniu się z treścią artykułu [2] zaproponowało mi rolę redaktora

prowadzącego dla jednego z numerów tematycznych tego czasopisma.

Chociaż badania dotyczące zmian w strukturze zatrudnienia i wynagrodzeń są dość

zaawansowane, w szczególności w gospodarkach wysoko rozwiniętych, nadal brakuje

jednoznacznego rozstrzygnięcia co do charakteru zmiany technologicznej na polskim rynku

pracy. Moje dotychczasowe analizy prowadzą do stwierdzenia, że popyt na pracę w Polsce co

do zasady przesuwa się w kierunku zawodów wymagających relatywnie wysokich kwalifikacji,

natomiast zmiany w środkowej i dolnej części rozkładu umiejętności i płac nie następują

29

zgodnie z założeniami teorii SBTC ani RBTC. Potencjalnych przyczyn tej sytuacji można

poszukiwać w hipotezie opóźnień zapożyczonej z nurtu badań nad paradoksem Solowa, co jest

zgodne z argumentacją Vivarellego (2014). Wnioskowanie to dodatkowo wzmacniają

obserwacje wskazujące na wzrost w ostatnich latach liczby pracowników wykonujących

zadania rutynowe kognitywne w Polsce i innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej, co nie

ma miejsca w innych gospodarkach wysoko rozwiniętych. Może być to wynikiem wpływu

czynników o charakterze globalnym – na przykład offshoringu i jego specyfiki w polskich

warunkach. Wyjaśnienie przyczyn, dla których zmiany w strukturze zatrudnienia według

zawodów i zróżnicowanie wynagrodzeń w Polsce odbiegają od ścieżki polaryzacji rynku pracy

stanowi główny cel moich badań w kierowanym przeze mnie od lipca 2017 roku grancie

„Polaryzacja polskiego rynku pracy w kontekście zmiany technologicznej”, finansowanym ze

środków Narodowego Centrum Nauki.

4. Pozostałe osiągnięcia naukowo-badawcze Wśród pozostałych publikacji wydanych po uzyskaniu stopnia doktora nauk ekonomicznych

można wyróżnić trzy następujące, spójne tematycznie, obszary badawcze:

Polityka rynku pracy

1. Arendt Ł. (2015), Krajowy Fundusz Szkoleniowy – Instrument wspierający kształcenie

ustawiczne, Polityka Społeczna numer tematyczny 2/2015, s. 27-34, artykuł w czasopiśmie

z listy B MNiSW (12 pkt.)

2. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I. (2015), Deregulacja i kontraktowanie usług rynku pracy

w kontekście nowelizacji ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, [w:]

Mirosław Grewiński (red.), Polityka rynku pracy - w poszukiwaniu polskiego modelu

kontraktacji usług, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie, s. 50-

5942.

3. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I. (2015), Profilowanie pomocy dla bezrobotnego jako element

racjonalnego wydatkowania środków przeznaczonych na aktywną politykę rynku pracy, [w:]

Mirosław Grewiński (red.), Polityka rynku pracy - w poszukiwaniu polskiego modelu

kontraktacji usług, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie, s. 78-

9043.

4. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I. (2015), Usługa pośrednictwa pracy, [w:] Mirosław Grewiński

(red.), Polityka rynku pracy - w poszukiwaniu polskiego modelu kontraktacji usług, Wyższa

Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie, s. 167-17944.

5. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I., Poliwczak I., Sobocka-Szczapa H. (2010), Podręcznik

użytkownika metod, narzędzi i procedur diagnozowania zapotrzebowania na kwalifikacje

i umiejętności na regionalnym i lokalnym rynku pracy. Podręcznik dla urzędów pracy,


koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury, napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji. 43 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury, napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji. 44 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury, napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji.

30

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy, Warszawa45.

6. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I. (2010), Flexicurity w praktyce - ujęcie mikroekonomiczne, [w:]

Adam Tomanek (red.), Flexicurity jako recepta na wyzwania współczesnego rynku pracy,

Izba Rzemieślnicza i Przedsiębiorczości w Białymstoku, s. 61-81.46

7. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I., Poliwczak I. (2009), Perspectives for implementing the

flexicurity model at the enterprise level [w:] Kryńska E. (ed.), Flexicurity in Poland.

Diagnosis and recommendations, Ministry of Labour and Social Policy, Labour Market

Department, Warsaw, s. 133-19447.

Istotnym tematem w polskiej polityce rynku pracy w końcu pierwszej dekady XXI wieku była

dyskusja nad potrzebą wdrożenia w Polsce koncepcji flexicurity i zbudowania polskiego

modelu flexicurity. Potrzeba ta była instytucjonalnie warunkowana procesem budowania

i włączenia do kanonu polityki rynku pracy koncepcji flexicurity w wymiarze europejskim,

z zastrzeżeniem, iż każdy Kraj Członkowski UE powinien stworzyć własny model, który

uwzględni specyfikę krajową i zapewni jak najwyższą skuteczność polityki, której celem jest

łączenie elastyczności rynku pracy z bezpieczeństwem na tym rynku. Prace nad koncepcją

flexicurity, trwające z różną intensywnością w poszczególnych krajach Unii Europejskiej48,

doprowadziły do przyjęcia czterech komponentów flexicurity (COM 2007 359), określenia

ośmiu wspólnych zasad flexicurity oraz zidentyfikowania czterech głównych ścieżek

dochodzenia do flexicurity, jakie mogą zostać zastosowane przez poszczególne Kraje

Członkowskie. Do 2009 roku w Polsce nie udało się wypracować krajowego modelu flexicurity

– takie zadanie postawiono w ramach projektu badawczego „Ocena wdrożenia modelu

flexicurity w polskiej polityce rynku pracy oraz rekomendacje dalszych działań”

zrealizowanego na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, w którym uczestniczyłem

w charakterze kierownika zespołu badawczego odpowiedzialnego za komponent analityczny

dotyczący analiz flexicurity z perspektywy pracodawców. Był to według mojej wiedzy

pierwszy projekt badawczy w Polsce podejmujący w tak szerokim zakresie – analitycznym jak

i praktycznym prowadzącym do zdefiniowania polskiego modelu flexicurity – omawiany

temat. Z punktu widzenia rekomendacji służących budowaniu polskiego modelu flexicurity

istotne były obserwacje poczynione w podmiotach gospodarczych, z których wynikało, że

pracodawcy swoją uwagę skupiają bardziej na aspektach elastyczności niż bezpieczeństwa

w ramach koncepcji flexicurity – szeroko wykorzystywano niestandardowe formy zatrudnienia

i organizacji czasu pracy, przy znacznie mniejszym zainteresowaniu współpracą z Publicznymi

Służbami Zatrudnienia w ramach usług i instrumentów aktywnej polityki rynku pracy. Również


koncepcji, opracowaniu rozdziałów I.1.5, I.1.6, II.2.1, II.2.3, konsultacjach przy opracowaniu pozostałych części

monografii. 46 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury, analizie statystycznej materiału empirycznego z badań pierwotnych,

napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji. 47 Mój udział procentowy szacuję na 33% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji, przygotowaniu danych w formacie SPSS, analizie statystycznej materiału empirycznego

zgromadzonego w ramach badań pierwotnych, napisaniu części rozdziału monografii i ostatecznej redakcji 48 Badania nad koncepcją flexicurity były sukcesywnie prowadzone od końca XX wieku – por. Wilthagen (1998),

Wilthagen, Tros (2004), Muffels, Wilthagen (2013).

31

aktywność w zakresie kształcenia ustawicznego w podmiotach gospodarczych była niewielka

w stosunku do realnych potrzeb [6], [7]. Wyniki badań pracodawców, a także analizy

prowadzone w innych modułach analitycznych w ramach projektu „Ocena wdrożenia modelu

flexicurity w polskiej polityce rynku pracy oraz rekomendacje dalszych działań”, doprowadziły

do sformułowania rekomendacji dotyczących kształtu polskiego modelu flexicurity.

Przyjęliśmy, iż dochodzenie do flexicurity w Polsce powinno odbywać się w ramach czwartej

ścieżki (poprawa możliwości zawodowych osób korzystających z zasiłków oraz

nierejestrowanych pracowników). Równocześnie rekomendowaliśmy położenie nacisku na

rozwijanie adekwatnej do potrzeb aktywnej polityki rynku pracy, prowadzące do zwiększenia

jej skuteczności i efektywności oraz rozwój kształcenia ustawicznego, który wpisuje się w

działalność o charakterze szkoleniowym w ramach aktywnej polityki rynku pracy (Kryńska

2009)49.

Jednym z warunków zwiększenia skuteczności aktywnej polityki rynku pracy w wymiarze

zatrudnieniowym jest dostosowanie działań podejmowanych przez Publiczne Służby

Zatrudnienia – w szczególności powiatowe i wojewódzkie urzędy pracy – do potrzeb popytowej

i podażowej strony rynku pracy w ujęciu regionalnym i lokalnym. To z kolei wymaga

systemowego diagnozowania tych potrzeb – taki system został opracowany w ramach projektu

„Diagnozowanie zapotrzebowania na kwalifikacje i umiejętności na regionalnym i lokalnym

rynku pracy – współpraca urzędów pracy z pracodawcami i innymi partnerami rynku pracy”

zrealizowanego na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, w którym uczestniczyłem

w roli eksperta. Opis systemu został przedstawiony w formie podręcznika [5]. W systemie

wyróżniono dwa poziomy funkcjonalno-analityczne: wojewódzkich i powiatowych urzędów

pracy, przypisując tym urzędom różny zakres instrumentów i analiz związanych

z diagnozowaniem potrzeb regionalnych i lokalnych rynków pracy. Zdefiniowano narzędzia,

procedury i formę prezentacji uzyskanych wyników, przyjmując założenie, iż wojewódzkie

urzędy pracy będą odpowiedzialne (zgodnie z ówczesnymi regulacjami prawnymi) za

diagnozowanie w perspektywie średniookresowej przy wykorzystaniu formuły foresightu,

podczas gdy powiatowe urzędy pracy miały skupić się na diagnozie potrzeb pracodawców

i osób poszukujących pracy i dopasowaniu oferty w horyzoncie jednego roku [5]50.

Chęć poprawy skuteczności polityki rynku pracy w obszarze działań o charakterze aktywnym

stanowiła podstawę zmian wprowadzonych na mocy nowelizacji ustawy o promocji

zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, która weszła w życie w maju 2014 roku. Mój wkład

w ocenę tych zmian dotyczył obszaru kontraktacji usług [2], profilowania bezrobotnych [3],

pośrednictwa pracy [4] oraz wprowadzenia Krajowego Funduszu Szkoleniowego w miejsce

zakładowego funduszu szkoleniowego [1]. Ocena miała charakter analiz ex-ante, ze względu

na to, że od momentu wprowadzenia zmian do momentu przygotowania opracowań minęło

zbyt mało czasu aby pozyskać wiarygodne dane na temat wpływu reformy na skuteczność

polityki rynku pracy. Tym niemniej w ocenie tej wskazałem potencjalne skutki poszczególnych

49 W związku z narastającymi negatywnymi skutkami światowego kryzysu finansowego, które dotknęły również

polską gospodarkę, dyskusje na temat wprowadzenia rekomendowanego modelu flexicurity w Polsce zostały

odsunięte w czasie i w zasadzie do tej pory nie powróciły do dyskursu głównego nurtu. 50 Przeprowadzono testowe wdrożenie systemu w wybranych wojewódzkich i powiatowych urzędach pracy,

a także przeprowadzono szkolenia dla pracowników pozostałych urzędów. Ministerstwo Pracy i Polityki

Społecznej rekomendowało wdrożenie tego systemu we wszystkich urzędach pracy.

32

rozwiązań i warunki, jakie powinny zostać spełnione, aby pozytywne efekty reformy stały się

faktem. W odniesieniu do kontraktacji usług podkreślałem potrzebę wprowadzenia tego

rodzaju rozwiązań w większym niż dotychczas zakresie, równocześnie krytycznie oceniając

niski stopień szczegółowości procedur wyboru agencji zatrudnienia świadczących działania

aktywizacyjne, umiejscowienie kontraktacji w strukturze Publicznych Służb Zatrudnienia, czy

też zawężenie grupy odbiorców tych działań do długotrwale bezrobotnych z II i III profilu

pomocy [2]. Natomiast pozytywnie oceniałem potencjalny wpływ kontraktacji usług

podmiotom prywatnym na jakość świadczonych usług pośrednictwa pracy [4]. W przypadku

profilowania bezrobotnych wskazywałem wraz ze współautorką na obawy związane

z potencjalną skutecznością działań kierowanych do bezrobotnych z III profilu, ze względu na

znaczną heterogeniczność tej grupy, poddając pod rozwagę wprowadzenie dodatkowego,

czwartego profilu pomocy [3]. Postulaty związane z Krajowym Funduszem Szkoleniowym

dotyczyły konieczności ciągłego monitorowania i prowadzenia okresowej oceny efektywności

funduszu, a także skupienia wsparcia na grupie małych i średnich przedsiębiorstw [1].

Projekcje zmian polskiego rynku pracy

1. Arendt Ł., Gajdos A. (2014), Portal www.prognozowaniezatrudnienia.pl i narzędzie

prognostyczne jako przykład systemu informacyjno-prognostycznego, Polityka

Społeczna numer tematyczny 1/2014 Prognozowanie zatrudnienia, s. 37-46 (dostępne

również w wersji anglojęzycznej: Arendt Ł., Gajdos A. (2014),

www.prognozowaniezatrudnienia.pl Website and Forecasting Tool – an Example of

Information and Forecasting System, Social Policy, Thematic Issue 2/2014 Employment

Forecasts, s. 38-46, artykuł w czasopiśmie z listy B MNiSW (7 pkt.)51

2. Arendt Ł. (2014), New system of employment forecasting in Poland, Entrepreneurship

and Human Resources in Management, Vol. XV Issue 2 2014, s. 75-90. Mój udział

procentowy wyniósł 100%, artykuł w czasopiśmie z listy B MNiSW (8 pkt.)

3. Arendt Ł., Gajdos A. (2013), Prognozowanie popytu na pracę, [w:] Kielkowska M.

(red.), Zeszyty Demograficzne 1. Rynek pracy wobec zmian demograficznych, Instytut

Obywatelski, Warszawa, s. 222-23752.

4. Arendt Ł. (2012), Holenderskie i niemieckie doświadczenia w prognozowaniu popytu

na pracę – wnioski dla polskiego systemu prognozowania zatrudnienia, Instytut Pracy

i Spraw Socjalnych, Warszawa.

5. Arendt Ł., Ulrichs M. (eds.) (2012), Best practices in forecasting labour demand in

Europe, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa (pozycja dostępna również

w języku polskim: Arendt Ł., Ulrichs M. (red.) (2012), Dobre praktyki prognozowania

zatrudnienia w Europie, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa)53.


koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury i napisaniu części artykułu. 52 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury, napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji. 53 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na nadaniu ostatecznej

struktury monografii, koordynowaniu procesu recenzji oraz złożenia ostatecznej wersji monografii po

wprowadzeniu korekt uwzględniających uwagi Recenzenta.

http://www.prognozowaniezatrudnienia.pl/

http://www.prognozowaniezatrudnienia.pl/

33

6. Kryńska E., Arendt Ł. (2011), Strategiczne priorytety dla polskiego rynku pracy

w perspektywie długookresowej, [w:] Kazimierz Pająk, Janusz J. Tomidajewicz (red.),

Kryzys ekonomiczny a przestrzenny i funkcjonalny wymiar polityki gospodarczej,

Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 120-13654.

7. Arendt Ł., Matusiak K. B. (2010), Kadry dla nowoczesnej gospodarki - wyzwania dla

systemu edukacji, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Ekonomiczne

Problemy Usług”, 47, s. 27-44, artykuł w czasopiśmie z listy B MNiSW (8 pkt.)55

8. Arendt Ł., Matusiak K. B., Bendyk E. (2009), Kadry przyszłości, [w:] Matusiak K. B.,

Kuciński J., Gryzik A. (red.), Foresight kadr nowoczesnej gospodarki, PARP,

Warszawa, s. 117-12956.

Skuteczność polityki ekonomicznej, w tym polityki rynku pracy, zależy od wielu elementów.

Jednym z istotniejszych jest podejmowanie działań wyprzedzających, które z jednej strony będą

minimalizowały negatywne skutki procesów zachodzących na rynku pracy, a z drugiej strony

wspierały zmiany o charakterze pozytywnym. Aby dobrze zaplanować działania

wyprzedzające niezbędne jest dysponowanie wiedzą na temat tendencji, skali i kierunków

zmian, jakie potencjalnie będą zachodziły na rynku pracy w krótkim, średnim i długim

horyzoncie. Stąd prognozowanie sytuacji na rynku pracy stanowi nieodzowny element polityki

rynku pracy. Prognozowanie może odbywać się przy wykorzystaniu metod matematyczno-

statystycznych bądź metod niematematycznych (Zeliaś et al. 2003). W moim dorobku znalazły

się opracowania odnoszące się zarówno do pierwszej grupy metod (por. [1], [2], [3], [4], [5])

jak i do grupy drugiej (por. [6], [7], [8]). Opracowania z pierwszej grupy powstały w związku

z realizacją Zadania 2 „Opracowanie zintegrowanego systemu prognostyczno-informacyjnego

umożliwiającego prognozowanie zatrudnienia” w projekcie „Analiza procesów zachodzących

na polskim rynku pracy i w obszarze integracji społecznej w kontekście prowadzonej polityki

gospodarczej” współfinansowanym ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. W projekcie, w którym uczestniczyłem

jako ekspert, a który miał charakter wdrożeniowy, opracowano prognozę zatrudnienia w Polsce

w przekroju sektorów ekonomicznych, województw i średnich grup zawodów (zgodnie

z Klasyfikacją Zawodów i Specjalności na potrzeby rynku pracy) w horyzoncie 2022 roku57,

która jest dostępna w narzędziu prognostycznym http://np.prognozowaniezatrudnienia.pl/ [1],

którego administratorem jest Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Prognozy jak

i narzędzie składają się na system prognostyczno-informacyjny, wykorzystywany przede

wszystkim przez Publiczne Służby Zatrudnienia. W związku z tym, że system ten był tworzony

od podstaw, kluczowe było zgromadzenie i przeanalizowanie doświadczeń ośrodków

prognozujących sytuację na rynku pracy w innych krajach, w których takie systemy były


koncepcji rozdziału, przeprowadzeniu analiz danych statystycznych i napisaniu części rozdziału. 55 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury i napisaniu części artykułu. 56 Mój udział procentowy szacuję na 33% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury i napisaniu części rozdziału. 57 Od czerwca 2006 roku, kiedy wyłączono stronę internetową www.sppp.gov.pl, na której udostępniane były

prognozy zatrudnienia wyznaczone w ramach Systemu Prognozowania Popytu na Pracę (SPPP) zrealizowanego

przez Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Polska nie dysponowała systemem prognoz zatrudnienia.

34

tworzone i rozwijane od wielu lat. Moje badania wskazywały, że dobrze rozwiniętymi

systemami prognozowania zatrudnienia dysponuje Holandia i Niemcy [4]. Wśród krajów,

których doświadczenia zostały wzięte pod uwagę w budowaniu nowego polskiego systemu

prognozowania, znalazły się również Wielka Brytania, Finlandia i Republika Czeska, jako

jedyny kraj z grupy gospodarek post-socjalistycznych [5]. Ostatecznie nowy, obecnie

funkcjonujący system prognozowania zatrudnienia w Polsce58 składa się z dwóch

podstawowych komponentów: systemu modeli ekonometrycznych, które generują prognozę

oraz narzędzia prognostycznego, które wizualizuje wyniki prognoz. System modeli

(o charakterze popytowym) jest hierarchiczny – model POLMOD 2013 zawierający

komponent makroekonomiczny i rynku pracy generuje prognozę zatrudnienia dla gospodarki

polskiej. Informacja ta stanowi punkt wyjścia dla prognoz w modelu regionalnym

i sektorowym, które następnie są dezagregowane w ramach modelu zawodowego, co prowadzi

do uzyskania prognoz zatrudnienia na poziomie średnich grup zawodów. Wyniki prognoz

prezentowane są w narzędziu prognostycznym, a cały system prognostyczno-informacyjny

bazuje na trzywarstwowej strukturze systemów wspomagania decyzji, co przedstawiłem

w opracowaniach [1], [2], [3]. Prognozowane zmiany w strukturze zatrudnienia wskazują, że

najwyższych wzrostów w popycie na pracę należy spodziewać się w drugiej wielkiej grupie

zawodów – Specjalistów – co potwierdza ogólnoświatowe tendencje w zakresie przesuwania

się popytu w kierunku wysoko wykwalifikowanych zasobów pracy (por. m.in. Katz, Margo

(2014), Michaels et al. (2014)). W ramach tej wielkiej grupy zawodów największe przyrosty

zatrudnienia prognozowane są wśród specjalistów z branży IT – analityków systemowych

i programistów oraz specjalistów do spraw baz danych i sieci komputerowych, co z kolei

potwierdza rosnącą rolę technologii informacyjnych i komunikacyjnych dla procesów

gospodarczych i społecznych. Relatywnie duży wzrost zatrudnienia prognozowany jest

w grupach zawodów, które wymagają wiedzy i wykształcenia technicznego. Równocześnie

największe spadki w popycie na pracę mają mieć miejsce w grupach rolników oraz robotników

przemysłowych i rzemieślników, skutkując zmianą struktury zatrudnienia według sektorów

ekonomicznych (znaczący spadek zatrudnienia w rolnictwie, przy wzroście zatrudnienia

w usługach), zbliżając polską gospodarkę do struktury charakterystycznej dla krajów wysoko

rozwiniętych [2]. Wyniki uzyskanych prognoz wzmacniają argumentację na rzecz hipotezy

o postępującej zmianie technologicznej na polskim rynku pracy.

Wśród publikacji zawierających prognozy rozwoju polskiego rynku pracy opracowanie przy

wykorzystaniu metod niematematycznych dominują opracowania, które powstały na bazie

moich analiz prowadzonych w ramach projektu „Foresight kadr nowoczesnej gospodarki”,

w którym zastosowano badanie metodą delficką [7], [8]. Eksperci biorący udział w badaniu

zidentyfikowali egzo i endogeniczne czynniki warunkujące rozwój gospodarki i zasobów

pracy, a także oczekiwania co do kluczowych kompetencji pracowników. Co istotne, wśród

czynników egzogenicznych na pierwszym miejscu wymieniono rewolucję informacyjną

wynikającą z rozwoju TIK, a w grupie kompetencji kluczowych znalazła się znajomość

technologii informatycznych, zarówno w grupie kadry zarządzającej jak i pracowników

58 W ramach projektu System Prognozowania Polskiego Rynku Pracy (POWR.02.04.00-00-0083/17), który

rozpocznie się w lutym 2018 roku system prognozowania zatrudnienia będzie rozbudowany o nowe moduły, przy

wydłużeniu horyzontu prognozy do roku 2050.

35

niższego szczebla. Należy podkreślić, że wiele z tzw. zawodów przyszłości, które

zidentyfikowaliśmy podczas analiz, dotyczyło w sposób bezpośredni lub pośredni branży IT

i było związane z wyszukiwaniem i przetwarzaniem informacji – wśród tych zawodów można

wymienić specjalistów sieciowych, teleinformatyków, mechatroników, brokerów informacji,

czy zawodów, których nazwy z języka angielskiego są trudne do przetłumaczenia na język

polski: traffic i content manager, e-mail channel specialist, ethical hacker. Nazwy tych

zawodów, jak i treści pracy w ich ramach realizowane nie budzą już wątpliwości, gdyż stały

się trwałym elementem rzeczywistości, ale w 2009 roku w Polsce o niektórych z nich nawet

nie dyskutowano. Poza zawodami związanymi z technologiami informacyjnymi

i komunikacyjnymi, duży potencjał rozwojowy prognozowano w stosunku do zawodów, które

są lub powstaną w branży biotechnologicznej, nanotechnologicznej, energii odnawialnej,

a także zawody w sektorze ochrony zdrowia i opieki nad osobami zależnymi, w związku

z postępującymi procesami starzenia społeczeństwa. Również te prognozy bazujące na

metodach niematematycznych zakładały wzrost popytu na pracowników wysoko

wykwalifikowanych w ramach grup pracowników określanych tradycyjnie jako „białe

kołnierzyki” oraz powstających grup „złotych kołnierzyków”, specjalistów wiedzy, czy

„zielonych kołnierzyków” [7], [8]. Kompleksowe podejście do przyszłości polskiego rynku

pracy przez pryzmat wyzwań, jakie przed tym rynkiem stoją, zostało przedstawione w [6]59

w formie propozycji priorytetów strategicznych. Propozycje te powstały na kanwie prac

związanych z aktualizacją Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015, w ramach których

zaproponowałem z profesor Elżbietą Kryńską wyodrębnienie nowego priorytetu – „Budowa

kapitału intelektualnego kraju” oraz przeformułowanie priorytetu „Wzrost zatrudnienia

i podniesienie jego jakości”. Istotnymi przesłankami dla budowy kapitału intelektualnego były

prognozy wzrostu zapotrzebowania na osoby z wykształceniem wyższym, wzrostu popytu na

e-umiejętności i potrzeba zapewnienia elastyczności i bezpieczeństwa na rynku pracy w ramach

koncepcji flexicurity. Te zmiany, zgodnie z przewidywaniami, miały być warunkowane

zmianami w strukturze zatrudnienia – redukcji liczby pracujących w rolnictwie na rzecz

wzrostu zatrudnienia w sektorze wysoko produktywnych usług – co miało być powiązane

z wielofunkcyjnym rozwojem wsi i rozwojem tzw. „zielonej gospodarki” i „zielonych miejsc

pracy”. W obszarze instytucjonalnym wskazywaliśmy na zmiany w modelu działania

Publicznych Służb Zatrudnienia, ograniczanie skali szarej strefy i pracy nierejestrowanej oraz

racjonalizację polityki migracyjnej [6]. Wiele z zaproponowanych przez nas elementów

bazujących na prognozach rozwoju polskiego rynku pracy stało się przedmiotem pogłębionych

analiz prowadzonych przez różne ośrodki naukowe, a także stanowiło punkt odniesienia dla

zmian wdrażanych w ramach polityki rynku pracy.

Kapitał ludzki i kształcenie zasobów pracy

1. Arendt Ł., Przygodzki Z. (2016), Kapitał ludzki i zasoby wiedzy w rozwoju miasta, [w:]

Aleksandra Nowakowska (red.), EkoMiasto#Gospodarka. Zrównoważony, inteligentny

59 Opracowanie powstało na bazie ekspertyzy Rynek pracy - wyzwania strategiczne, autorstwa E. Kryńskiej i

Ł. Arendta wykonanej w 2010 roku na potrzeby aktualizacji Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 dla Ministerstwa

Rozwoju Regionalnego.

36

i partycypacyjny rozwój miasta, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 69-9360.

2. Arendt Ł. (2016), Skills Requirements on the Modern Labour Markets – Challenges and

Opportunities for CEE Countries, Romanian Journal of Labour and Social Studies, 1(1): 2-

20.

3. Arendt Ł., Rzeńca A. (2015), Kształcenie w dziedzinach nauka i technika w województwie

łódzkim a potrzeby regionalnego rynku pracy, Polityka Społeczna nr 3, s. 13-19, artykuł

w czasopiśmie z listy B MNiSW (12 pkt.)61.

4. Kryńska E., Arendt Ł. (2014), Adaptacja systemów kształcenia zawodowego do wymogów

nowoczesnych rynków pracy w regionie łódzkim, [w:] Przygodzki Z. (red.), Kapitał ludzki

w regionie łódzkim z perspektywy przedsiębiorstw i rynku pracy, Wydział Ekonomiczno-

Socjologiczny Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 127-15962.

5. Arendt Ł. (2013), Instruments supporting employees’ education in their own evaluation [w:]

Kryńska E. (red.) Instruments supporting continuing education of employees. Regulations

and their application in business entities, ILSS, Warsaw, s. 88-104.

6. Kryńska E., Arendt Ł. (2012), Kapitał ludzki a potrzeby rynku pracy województwa łódzkiego,

Polityka Społeczna 11-12/2012, s. 1-5, artykuł w czasopiśmie z listy B MNiSW (7 pkt.)63.

7. Arendt Ł. (2011), Kształcenie ustawiczne w społeczeństwie informacyjnym, czyli jak

zapobiegać wykluczeniu [w:] Horodeński R., Sadowska-Snarska C. (red.), Integracja

społeczna przez pracę. Aspekty makroekonomiczne i regionalne, Wyższa Szkoła

Ekonomiczna w Białymstoku, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Białystok-Warszawa,

s. 305-319.

8. Arendt Ł. (2011) Potrzeby i oczekiwania pracodawców wobec Ochotniczych Hufców Pracy

- analiza trzech województw, "Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica", 248, s. 331-

342, artykuł w czasopiśmie z listy B MNiSW (6 pkt.).

9. Arendt Ł. (2010), Analiza potrzeb pracodawców i ocena skuteczności działań OHP, [w:]

Kryńska E. (red.), Diagnoza potrzeb i oczekiwań pracodawców, Instytut Pracy i Spraw

Socjalnych, IBC Group Central Europe Holding S.A., Warszawa, s. 139-172.

10. Arendt Ł. (2010), Potencjał zasobów pracy województwa łódzkiego w świetle wyzwań ery

społeczeństwa informacyjnego, [w:] Marcin Wójcik (red.), Studia nad bazą ekonomiczną

miast i rynkiem pracy w województwie łódzkim, Karpacki Instytut Rozwoju Regionalnego,

Zakład Geografii Regionalnej i Społecznej Uniwersytetu Łódzkiego, s. 96-104.

11. Arendt Ł. (2009), Koszty szkolenia – kto ma za to płacić? Wnioski z teorii kapitału ludzkiego,

Polityka Społeczna 1/2009, s. 1-6, artykuł w czasopiśmie z listy B MNiSW (7 pkt.).


koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury i napisaniu części rozdziału. 61 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury, stworzeniu klucza przejścia między kategoriami HRSTO i HRSTE

i wykonaniu obliczeń, napisaniu części artykułu i ostatecznej redakcji. 62 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji rozdziału, przeprowadzeniu analiz danych statystycznych i napisaniu części rozdziału 63 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji, przeprowadzeniu analiz danych statystycznych, napisaniu części artykułu i ostatecznej redakcji.

37

Wysoka jakość kapitału ludzkiego wskazywana jest w literaturze przedmiotu jako jeden

z filarów rozwoju nowoczesnych gospodarek w dobie gospodarki opartej na wiedzy

i społeczeństwa informacyjnego (por. m.in. Castells (2009), Ciccione, Papaioannou (2009),

Servaes (2003)). Równocześnie szeroko dyskutowanym problemem jest nierównowaga rynku

pracy w wymiarze kwalifikacyjno-zawodowym wynikająca z niedostosowania kwalifikacji

podaży pracy do zapotrzebowania zgłaszanego przez pracodawców (również w wymiarze

e-umiejętności) (por. m.in. [2]; Liu et al. (2016), Mahy et al. (2015), Solomon et al. (2017)).

Skalę tego niedostosowania można zmniejszać poprzez działania wyprzedzające (dostosowanie

treści kształcenia w ramach systemu szkolnictwa – łącznie ze szkolnictwem wyższym)

i naprawcze (wparcie rozwoju lub zmiany kwalifikacji zasobów pracy, które weszły na rynek

pracy, w ramach systemu kształcenia ustawicznego [3], którego istotnym elementem są

działania edukacyjne podejmowane przez instytucje rynku pracy w ramach aktywnej polityki

rynku pracy). Prezentowany w tym obszarze dorobek obejmuje oba te zagadnienia.

Wiele moich prac empirycznych miało charakter analiz regionalnych i dotyczyło obszaru

województwa łódzkiego. Mimo, że procesy serwicyzacji gospodarki w województwie łódzkim

następują wolniej niż przeciętnie w Polsce, ewidentny jest wzrost zapotrzebowania na wysoko

wykwalifikowane zasoby pracy, przy spadku popytu na osoby o niskim formalnym poziomie

wykształcenia. Równocześnie na rynku pracy widoczna jest znaczna nierównowaga

w wymiarze kwalifikacyjno-zawodowym, niezależnie od tego, czy sięgnie się po dane

gromadzone w ramach Publicznych Służb Zatrudnienia, czy też te pochodzące z badań innych

instytucji. Zmiany w regionalnym systemie kształcenia zawodowego charakteryzowały się

pewną elastycznością w stosunku do potrzeb rynku pracy, tym niemniej ogólna ocena tego

systemu przez pracodawców była niepochlebna. Również system kształcenia ustawicznego

okazał się nieskuteczny, co jest warunkowane między innymi niską skłonnością zasobów pracy

do uczestniczenia w kształceniu ustawicznym, przy czym należy podkreślić, iż jest to

charakterystyczne dla całej Polski i utrudnia ograniczanie skali wykluczenia cyfrowego [7].

Wynikiem tych analiz było zaproponowanie instytucjonalnego modelu budowania kapitału

ludzkiego w regionie [4], [6]. Rynek pracy województwa łódzkiego boryka się również

z problemem niedostosowania e-umiejętności zasobów pracy do rosnących, w związku

z rozwojem TIK, potrzeb podmiotów gospodarczych. Chociaż potencjał podaży pracy

w zakresie kompetencji cyfrowych jest porównywalny z innymi regionami kraju, to istotnym

problemem jest niski (najniższy w porównaniu z innymi województwami) poziom

e-umiejętności zasobów pracy w wieku niemobilnym. Należy również zwrócić uwagę na

nierównomierność rozmieszczenia potencjału kompetencji cyfrowych w ujęciu przestrzennym

– najlepsza sytuacja w tym zakresie występuje w obrębie Łódzkiego Obszaru Metropolitarnego,

podczas gdy w pozostałych powiatach poziom e-umiejętności zasobów pracy jest istotnie

niższy [10]. Stosując autorskie podejście do oszacowania kategorii zasobów ludzkich dla nauki

i techniki ze względu na zawód (HRSTO) i porównując je z liczbą studentów na kierunkach

w dziedzinach nauki i techniki (HRSTE), udało się nam wykazać, że reakcja szkolnictwa

wyższego w województwie łódzkim nie zawsze jest spójna ze zmianami w popycie na pracę

[3]. Z jednej strony widoczna jest zbyt wysoka liczba studentów na kierunkach biologicznych,

fizycznych i matematycznych w stosunku do chłonności rynku. Z drugiej strony na kierunkach

informatycznych kształci się zbyt mało osób, aby zaspokoić potrzeby rynku w branży IT.

38

W równoważeniu rynku pracy w płaszczyźnie kwalifikacyjno-zawodowej (w wymiarze

lokalnym, regionalnym i krajowym) istotną rolę do spełnienia ma kształcenie ustawiczne.

W Polsce istnieją rozwiązania instytucjonalne, które mają za zadanie wspierać aktywność

edukacyjną osób dorosłych w ramach kształcenia ustawicznego. Jednym z takich instrumentów

jest urlop szkoleniowy, który ma umożliwić odpowiednie przygotowanie do egzaminów. Na

mocy nowelizacji kodeksu pracy z lipca 2010 roku wprowadzono szczegółowe zasady

udzielania urlopów szkoleniowych i zwolnienia z dnia pracy, warunkując przyznanie tych

świadczeń tym, czy kształcenie realizowane jest z inicjatywy pracodawcy bądź za jego zgodą.

Według mojej wiedzy, analiza funkcjonowania urlopu szkoleniowego po zmianie regulacji,

przeprowadzona w ramach grantu „Urlopy szkoleniowe i zwolnienie z dnia pracy jako

instrumenty wspierające podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników” [5], była

pierwszym tego typu badaniem w Polsce. Pozwoliło ono zidentyfikować główne bariery

podejmowania kształcenia ustawicznego przez pracowników, a także przyczyny niskiego

wykorzystania urlopów szkoleniowych – wśród dwóch podstawowych należy wymienić niską

skłonność pracodawców do udzielania urlopów, ze względu na konieczność zapewnienia

ciągłości funkcjonowania podmiotu gospodarczego, a także niski poziom wiedzy pracowników

o przysługujących im uprawnieniach w zakresie instrumentów wspierających udział

w kształceniu ustawicznym.

Nieco inny charakter wsparcia procesów edukacyjnych ma działalność prowadzona przez

Ochotnicze Hufce Pracy, która jest adresowana do osób w wieku 15-25 lat i ma na celu

aktywizację społeczną, zawodową i ekonomiczną młodzieży. Skuteczność tych działań zależy

w znacznej mierze od śledzenia zmian w zapotrzebowaniu na kwalifikacje i umiejętności

zgłaszanym przez pracodawców i dostosowania treści i metod kształcenia młodzieży

korzystającej ze wsparcia Ochotniczych Hufców Pracy do tych potrzeb. Z wywiadów

przeprowadzonych z pracodawcami współpracującymi z OHP wynikało, że mają oni wiele

krytycznych uwag pod kątem dostosowania systemu edukacji zawodowej do wymogów rynku

pracy, również w zakresie działalności OHP. Postulaty dotyczące zwiększenia efektywności

współpracy z OHP dotyczyły przede wszystkim lepszego dostosowania programów kształcenia, a tym

samym umiejętności zawodowych ponad zawodowych i miękkich młodzieży korzystającej ze wsparcia

OHP, do potrzeb pracodawców [8], [9].

W prezentowanym dorobku znalazły się również opracowania skupiające się na aspektach

teoretycznych kapitału ludzkiego. Wśród kluczowych obszarów stanowiących przedmiot

moich zainteresowań należy wymienić rolę wiedzy jako kluczowego zasobu rozwoju

gospodarczego, typologię kapitału ludzkiego w ujęciu teorii Beckera oraz sposoby

inwestowania w zasób kapitału ludzkiego. Analizy prowadzone w ramach pierwszego obszaru

dotyczyły procesów tworzenia, kodyfikacji i przekazywania różnych rodzajów wiedzy oraz roli

sieci i klastrów w tych procesach – w szczególności kreowania hubów wiedzy w obrębie

obszarów metropolitarnych [1]. Rozróżnienie trzech podstawowych rodzajów kapitału

ludzkiego – uniwersalnego, specyficznego i przenośnego (transferable human capital), zgodnie

z podejściem G. S. Beckera – ma natomiast kluczowe znaczenie dla rozważań dotyczących

sposobów finansowania inwestycji w kapitał ludzki [1], [11], a także dla umiejscowienia

w ramach tej typologii kompetencji cyfrowych, które co do zasady są uznawane za element

uniwersalnego kapitału ludzkiego, przy czym część tych kompetencji może mieć charakter

specyficzny i przenośny.

39

Pozostałe publikacje

Poza publikacjami wpisującymi się w przedstawione powyżej trzy jednolite obszary

tematyczne w moim dorobku znalazły się również opracowania, które dotyczyły szerokiego

spektrum zagadnień – poniżej prezentuję te, które odnosiły się do problematyki rynku pracy.

1. Arendt Ł. (2016), Labour Market as Determinant of Functioning of Local Production Systems

– the Case of Lodzkie Region and Novosibirsk Oblast, Folia Oeconomica Acta Universitatis

Lodziensis, Vol. 2, No. 320, s. 5-22, artykuł w czasopiśmie z listy B MNiSW (14 pkt.).

2. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I. (2016), Labour markets in big cities, [w:] Nowakowska

A. (red.), EkoMiasto#Gospodarka. Zrównoważony, inteligentny i partycypacyjny rozwój

miasta, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 171-18864.

3. Arendt Ł. (2014), Regional differentiation of labour markets as a social condition for LPS

functioning, [in:] Stanka Tonkova, Mariusz Sokołowicz, Kamila Borsekova, Almira

Yusupova, Olga Burmatova, Yevhen Savelyev (eds.), Local Production Systems in Countries

in and Outside the EU: from Theory to Practice, University of National and World Economy,

pp. 299-308.

4. Arendt Ł. (2014), Wykorzystanie umów terminowych w Polsce w kontekście skutków

światowego kryzysu gospodarczego, Polityka Społeczna nr. 9, s. 12-17, artykuł w czasopiśmie

z listy B MNiSW (7 pkt.).

5. Arendt Ł. (2013), Determinanty aktywności zawodowej osób w wieku 45 lat i więcej – opinie

biernych zawodowo, [w:] Krynska E. (red), Elastyczne formy zatrudnienia i organizacji pracy

a aktywność zawodowa osób starszych, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa, s. 186-

218.

6. Sobocka-Szczapa H., Poliwczak I., Kukulak-Dolata I., Arendt Ł. (2013), Zwiększanie

aktywności zawodowej osób w wieku 45+, [w:] Krynska E. (red), Elastyczne formy

zatrudnienia i organizacji pracy a aktywność zawodowa osób starszych, Instytut Pracy

i Spraw Socjalnych, Warszawa, s. 263-27065.

7. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I. (2010), Współczesne migracje zarobkowe Podlasian, [w:]

Horodeński R., Sadowska-Snarska C. (red.), Uwarunkowania rynku pracy w Polsce. Aspekty

regionalne, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych,

Białystok-Warszawa, s. 151-17466.

8. Arendt Ł., Kukulak-Dolata I. (2009), Profile emigracji zarobkowych mieszkańców

województwa podlaskiego, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Instytut Pracy

i Spraw Socjalnych, Białystok-Warszawa67.


koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury, analizie statystycznej, napisaniu części rozdziału i ostatecznej

redakcji. 65 Mój udział procentowy szacuję na 25% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji i opracowaniu części V.3.3. 66 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5), polegał on na współtworzeniu

koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury, analizie statystycznej materiału empirycznego z badań pierwotnych,

napisaniu części rozdziału i ostatecznej redakcji. 67 Mój udział procentowy szacuję na 50% (oświadczenie zawiera Załącznik 5). Polegał on na współtworzeniu

koncepcji, analizie danych zastanych, literatury przedmiotu, przygotowaniu danych w formacie SPSS,

opracowaniu materiału empirycznego zgromadzonego w ramach badań pierwotnych, napisaniu części monografii.

40

9. Arendt Ł., Skrzek-Lubasińska M. (2009), Dualny rynek pracy, w: Matusiak K. B., Kuciński

J., Gryzik A. (red.), Foresight kadr nowoczesnej gospodarki, PARP, Warszawa, s. 57-6468.

Część prac dotyczyła zagadnień związanych z regionalnymi rynkami pracy – przede wszystkim

w Polsce. Badania w tym zakresie skupiały się głównie na uwarunkowaniach rozwoju

poszczególnych regionalnych rynków pracy i wpływie tych rynków na sytuację gospodarczą

w tych regionach. Potencjał rynku pracy jako jedna z determinant rozwoju Lokalnych

Systemów Produkcyjnych (LPS – Local Production Systems) został poddany analizom

w pracach [1] i [3]. Analizy te uwzględniały uwarunkowania podażowej (procesy

demograficzne i ich wpływ na strukturę ludności według ekonomicznych grup wieku

i kształtowanie liczby osób w wieku produkcyjnym) i popytowej strony rynku pracy (poziom

i stopa zatrudnienia, bezrobocie) wskazując, z jakimi problemami i wyzwaniami będą musiały

borykać się regionalne rynki pracy a także Lokalne Systemy Produkcyjne, jeśli trendy

rozwojowe na tych rynkach będą podążały zgodnie z historyczną trajektorią. W pracach [7]

i [8] skupiłem się na migracjach zewnętrznych jako jednym z elementów procesów

zachodzących na rynku pracy województwa podlaskiego. Wybór województwa podlaskiego

związany był ze specyfiką procesów migracyjnych w tym województwie w stosunku do

pozostałych regionów Polski – migracje były charakterystyczne dla Podlasia już od połowy

XIX wieku, a ich skala i natężenie warunkowane były czynnikami natury historycznej, a przede

wszystkim ekonomicznej. Badania, których istotnym elementem były wywiady prowadzone

z przedstawicielami 500 gospodarstw domowych, których członkowie mieli doświadczenia

migracyjne, miały na celu określenie skali i kierunków geograficznych migracji zewnętrznych,

ich przyczyn i skutków dla migrantów oraz społeczności lokalnych. Ważnym aspektem było

określenie zmian w procesach migracyjnych związanych z przystąpieniem Polski do Unii

Europejskiej – okazało się, że akcesja wpłynęła nie tyle na skalę migracji (oszacowano ją na

poziomie 19% gospodarstw domowych, co należy interpretować iż w 19% podlaskich

gospodarstw domowych co najmniej jedna osoba była jest lub będzie emigrantem), ile na jej

kierunki. Stany Zjednoczone zostały zastąpione przez kraje europejskie jako docelowe miejsce

migracji, a w ramach samej UE zanotowano stopniowe odchodzenie od tradycyjnych

kierunków migracji (Belgia) na rzecz Wielkiej Brytanii i Irlandii [7]. Problematyka lokalnych

rynków pracy w obrębie wielkich miast została przedstawiona w opracowaniu [2] w formie

zbliżonej do podręcznikowej – poza wielowymiarową charakterystyką rynków pracy

w Krakowie, Łodzi, Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu w opracowaniu przedstawiono

podstawowe zagadnienia związane z rynkiem pracy w ujęciu teoretycznym – definicję pracy

i rynku pracy, podaży pracy i popytu na pracę, ekonomicznych, demograficznych

i edukacyjnych uwarunkowań rynku pracy, a także głównych miar rynku pracy.

W opracowaniach podejmujących problematykę uwarunkowań regionalnych rynków pracy,

w których elementem były analizy statystyczne zachodzących zmian, znalazły się odniesienia

do skutków ostatniego światowego kryzysu gospodarczego. Temu problemowi został w całości

poświęcony artykuł [4] skupiający się na skali wykorzystania umów terminowych w polskiej

gospodarce, która jest najwyższa w grupie krajów członkowskich Unii Europejskiej.

Skutkowało to sformułowaniem przez Komisję Europejską zaleceń wobec Polski, mających na


koncepcji, opracowaniu przeglądu literatury i napisaniu części rozdziału.

41

celu ograniczenie stopnia stosowania tych umów, gdyż jednym z ich efektów jest rosnąca

segmentacja polskiego rynku pracy. W artykule przedstawiono uwarunkowania ekonomiczne

i instytucjonalne tych procesów, uwzględniając w szczególności zmiany legislacyjne

wprowadzone w ramach „pakietu antykryzysowego” w Polsce. Problem segmentacji był

obecny w moich wcześniejszych pracach - przykładem może być opracowanie, w którym

analizowaliśmy przyczyny i skutki dualizacji polskiego rynku pracy w kontekście zmian płac,

dostosowania podaży i popytu w wymiarze edukacyjno-kwalifikacyjnym i potencjalnych

procesów migracyjnych [9].

W problematykę wykorzystania nietypowych form zatrudnienia wpisują się opracowania [5]

i [6], w których analizowałem determinanty aktywności zawodowej osób w wieku

niemobilnym, w szczególności grupy osób biernych zawodowo. Wyniki tych analiz wykazały,

że podstawową przyczyną bierności zawodowej w grupie osób 45+ jest zły stan zdrowia, który

powoduje przedwczesne wychodzenie z rynku pracy, podczas gdy poprawa stanu zdrowia

(obok złej kondycji finansowej gospodarstwa domowego) jest istotną determinantą powrotu na

rynek pracy. Okazało się również, że stan zdrowia warunkuje wykorzystanie nietypowych form

zatrudnienia, a w grupie osób w wieku niemobilnym zdecydowanie rośnie zainteresowanie

zatrudnieniem w niepełnym wymiarze czasu pracy i pracą w domu.

Bibliografia

Acemoglu D. (2002), Technical Change, Inequality, and the Labor Market, Journal of

Economic Literature, 40(1): 7-72.

Altmann S., Falk A., Huffman D. (2010), Implicit Contracts, Unemployment, and Labor Market

Segmentation, IZA Discussion Paper Series no. 5001.

Arendt Ł. (2009), Wykluczenie cyfrowe w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, Instytut

Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa.

Arendt Ł. (red.), Kryńska E., Kukulak-Dolata I. (2011), Przeciwdziałanie wykluczeniu

cyfrowemu na Mazowszu. Priorytety strategiczne, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych,

Warszawa.

Asplund R., Barth E., Lundborg P., Misje Nilsen K. (2011), Polarization of the Nordic Labour

Markets, Finnish Economic Papers, 24(2): 87-110.

Autor D., Dorn D. (2013), The Growth of Low-Skill Service Jobs and the Polarization of the

US Labor Market, American Economic Review, 103(5): 1553-1597.

Autor D., Levy F., Murnane, R. J. (2003), The skill content of recent technological change: an

empirical exploration, Quarterly Journal of Economics, 116(4): 1279-1333.

Autor D., Price B. (2013), The Changing Task Composition of the U.S. Labor Market: An

Update of Autor, Levy, and Murnane (2003), MIT Working Paper, June.

Banerjee R., Narayan Nag R. (2011), Globalization, Labour Market Segmentation,

Unemployment and Wage Inequality: A Theoretical Analysis, Journal of Economic Integration,

26(3): 578-599.

42

Blankenau W., Cassou S. (2011), Industry estimates of the elasticity of substitution and the rate

of biased technological change between skilled and unskilled labour, Applied Economics,

43(23): 3129-3142.

Bresnahan T.F., Trajtenberg M. (1995), General Purpose Technologies: „Engines of

Growth”?, Journal of Econometrics, 65(1): 83-108.

Brynjolfsson E., McAffe A. (2011), Race Against the Machine. How the Digital Revolution is

Accelerating Innovation, Driving Productivity, and Irreversibly Transforming Employment and

the Economy, Digital Frontier Press, Lexington, Massachusetts.

Bukowski M., Zawistowski J. (red.) (2008), Zmiana technologiczna na polskim rynku pracy,

Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej,

Warszawa.

Card D., DiNardo J. (2002), Skill-Biased Technological Change and Rising Wage Inequality:

Some Problems and Puzzles, Journal of Labor Economics, 20(4): 733-783.

Castells M. (2009), The Rise of Network Society. The Information Age: Economy, Society, and

Culture Vol. I, 2nd edition, Willey-Blackwell.

Castells M. (2002), The Internet Galaxy. Reflections in the Internet, Business, and Society,

Oxford University Press, Oxford.

Chen W., Wellman B. (2003), Charting Digital Divides: Comparing Socioeconomic, Gender,

Life Stage, and Rural-Urban Internet Access and Use in Eight Countries, Centre for Urban and

Community Studies, University of Toronto.

Ciccone A., Papaioannou E. (2009), Human Capital, the Structure of Production, and Growth,

Review of Economics and Statistics, 91 (1): 66-82.

Crepon B., Duguet E., Mairesse J. (1998), Research, innovation and productivity: an

econometric analysis at the firm level, Economics of innovation and new technology, 7(2): 115-

158.

Daniłowicz P., Szymczak M. (2011), Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa

mazowieckiego, [w:] Sobocka-Szczapa H. (red.) (2011), Wykluczenie cyfrowe na Mazowszu,

Wyniki badań, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa, s. 95-126.

Daniłowicz P., Szymczak M. (2011), Umiejętności informatyczne pracowników i bezrobotnych.

Analiza porównawcza, [w:] Kryńska E., Arendt Ł. (red.), Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy,

Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa, s. 145-170.

Degryse C. (2016), Digitalisation of the Economy and Its Impact on Labour Markets, ETUI

Working Paper 2016.02

van Deursen A., van Dijk J. (2015), Toward a Multifaceted Model of Internet Access for

Understanding Digital Divides: An Empirical Investigation, Information Society, 31(5): 379-

391.

Diaz-Chao A., Sainz-Gonzalez J., Torrent-Sellens J. (2015), ICT, Innovation, and Firm

Productivity: New Evidence from Small Firms, Journal of Business Research, 68(7): 1439-

1444.

43

van Dijk J. (2012), The Evolution of the Digital Divide. The Digital Divide turs to Inequality of

Skills and Usage, [w:] Bus J., Crompton M., Hildebrandt M., Metakides G. (eds), Digital

Enlightenment Yearbook 2012, IOS Press, s. 57-75.

van Dijk J. (2005), The Deepening Divide. Inequality in the Information Society, Sage,

Thousand Oaks, London-New Delhi.

van Dijk J., Hacker K. (2003), The Digital Divide as a Complex and Dynamic Phenomenon,

The Information Society, Vol. 19: 315-326.

DiMaggio P., Hargittai E., Celeste C., Shafer S. (2004), From Unequal Access to Differentiated

Use: A Literature Review and Agenda for Research on Digital Inequality, [w:] Neckerman

K. (red.), Social Inequality, Russel Sage Foundation, New York, s. 355-400.

Doeringer P. B., Piore M. J. (1979), Internal Labor Markets and Manpower Analysis, Health

Lexington Books, Massachusetts.

Freeman R., Katz L. (1994), Rising wage inequality: the U.S. versus other advanced countries,

[w:] R. Freeman (ed), Working Under Different Rules, Russel Sage Foundation, New York.

Frey C. B, Osborne M. A. (2013), The Future of Employment: How Susceptible are Jobs to

Computerisation?, Oxford Martin School Working Paper.

Godin B. (2015), Technological Change. What do Technology and Change Stand for?, Project

on the Intellectual History of Innovation Working Paper no. 24, Montreal, INRS.

Goos M., Manning A. (2007), Lousy and Lovely Jobs: The Rising Polarization of Work in

Britain, Review of Economics and Statistics, 89(1): 118-133.

Goos M., Manning A., Salomons A. (2014), Explaining Job Polarization: Routine-Biased

Technological Change and Offshoring, American Economic Review, 104(8): 2509-2526.

Goya E., Vayá E., Suriñach J. (2013), Do Spillovers matters? CDM Model Estimates for Spain

Using Panel Data, Search Working Paper no. 4/28.

Green, D., Sand, B. (2015), Has the Canadian labour market polarized?, Canadian Journal of

Economics, 48(2): 612-646.

Graetz G., Michaels G. (2015), Robots at Work, IZA Discussion Paper No. 8938.

Hardy W., Keister R., Lewandowski P. (2016), Technology or Upskilling? Trends in the Task

Composition of Jobs in Central and Eastern Europe, IBS Working Paper 01/2016, revised

version.

Hardy W., Keister R., Lewandowski P. (2015), Do entrants take it all? The evolution of task

content of jobs in Poland, IBS Working Paper 10/2015.

Humprey T. M. (2004), Ricardo versus Wicksell on Job Losses and Technological Change,

Federal Reserve Bank of Richmond Economic Quarterly, 90(4): 5-24.

IBA (2017), Artificial Intelligence and Robotics and Their Impact on the Workplace, IBA

Global Employment Institute

Jung J., Mercenier J. (2014), Routinization-Biased Technical Change and Globalization:

Understanding Labor Market Polarization, Economic Inquiry, 52(4): 1446–1465.

44

Katz L. (2002), Technological Change, Computerization, and the Wage Structure [w:]

Brynjolfsson E., Kahin B. (eds), Understanding the Digital Economy. Data, Tools, and

Research, MIT Press, Cambridge, Massachusetts – London, s. 217-244.

Katz L., Autor D. (1999), Changes in the wage structure and earnings inequality, [w:]

Ashenfelter O.C., Card D. (eds.) Handbook of Labor Economics, Vol. 3A, Elsevier,

Amsterdam, s. 1463–1555.

Katz L. F., Margo R. A. (2014), Technical Change and the Relative Demand for Skilled Labor:

The United States in Historical Perspective, [w:] Boustan L. P., Frydman C., Margo R. A.

(eds.), Human Capital in History: The American Record, University of Chicago Press, s. 15-

57.

Kryńska E. (2017), The Faces of Contemporary Labour Market Segmentation, Olsztyn

Economic Journal, 12(2): 137-149.

Kryńska E. (1996), Segmentacja rynku pracy. Podstawy teoretyczne i analiza statystyczna,

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

Kwiatkowski E. (2002), Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa.

Levy F., Murnane R. (2004), The New Division of Labor. How Computers are Creating the

Next Job Market, Princeton University Press, Princeton-Oxford.

Lewandowski P., Keister R., Hardy W., Górka S. (2017), Routine and Ageing? The

Intergenerational Divide in the Deroutinisation of Jobs in Europe, IZA Discussion Paper

no. 10732.

Lewandowski P., Magda I. (red.) (2014), Zatrudnienie w Polsce 2013. Praca w dobie przemian

strukturalnych, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa.

Liu K., Salvanes K. G., Sorensen E. O. (2016), Good Skills in Bad Times: Cyclical Skill

Mismatch and the Long-term Effects of Graduating in a Recession, European Economic

Review, 84: 3-17.

Mahy B., Rycx F., Vermeylen G. (2015), Educational Mismatch and Firm Productivity: Do

Skills, Technology and Uncertainty Matter?, De Economist, 163(2): 233-262.

Michaels G., Natraj A., Van Reenen J. (2014), Has ICT Polarized Skill Demand? Evidence

from Eleven Countries over Twenty-Five Years, Review of Economics and Statistics, 96(1): 60-

77.

Milgrom P., Roberts J. (1990), The Economics of Modern Manufacturing: Technology, Strategy

and Organization, American Economic Review, 80(3): 511–528.

Morris A., Goodman J., Brading H. (2007), Internet use and non-use: views of older users,

Universal Access in the Information Society, 6(1): 43-57.

Muffels R., Wilthagen T. (2013), Flexicurity: a new paradigm for the analysis of labor markets

and policies challenging the trade-off between flexibility and security, Sociology Compass 7(2):

111–122.

Norris P. (2001), Digital Divide. Civic Engagement, Information Poverty and the Internet

Worldwide, Cambridge University Press, Cambridge.

Oesch, D. (2013), Occupational Change in Europe. How Technology & Education Transform

the Job Structure, Oxford: Oxford University Press.

45

Picketty T. (2015), Kapitał w XXI wieku, Wydawnictwo Krytyka Polityczna, Warszawa.

Piore M. J. (1975), Notes for a Theory of Labor Market Stratification, [w:] Edwards R. C.,

Reich M., Gordon D. M. (red.), Labor Market Segmentation, Lexington, Massachusetts-

Toronto-London, s. 125-150.

Polachek S. W., Pouliakas K., Russo G., Tatsiramos K. (ed.) Skill Mismatch in Labor Markets.

Research in Labor Economics, Volume 45, Emerald Publishing Limited.

Ricardo D. (1957), Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, Państwowe Wydawnictwo

Naukowe, Warszawa.

Rifkin J. (2001), Koniec pracy, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.

Sachs J. D., Benzell S. G., LaGarda G. (2015), Robots: Curse or Blessing? A Basic Framework,

NBER Working Paper no. 21091.

Schlotter M. (2008), Origins and Consequences of Changes in Labour Market Skill Needs,

EENEE Analytical Report No. 4

Selwyn N. (2004), Reconsidering Political and Popular Understandings of the Digital Divide,

New Media & Society, 6(3): 341-362.

Servaes J. (ed.) (2003), The European Information Society. A Reality Check, Intellect Books

Sobocka-Szczapa H. (red.) (2011), Wykluczenie cyfrowe na Mazowszu, Wyniki badań, Instytut

Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa.

Solow R. (1957), Technical Change and the Aggregate Production Function, Review of

Economics and Statistics, 39(3): 312-320.

Solow R. (1987), We’d Better Watch Out. New York Times Book Review, July 12.

Standing G. (2011), The Precariat. The New Dangerous Class, Bloomsbury Academic,

London.

Towards Common Principles of Flexicurity: More and better jobs through flexibility and

security, Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the

European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions (COM 2007

359).

Vivarelli M. (2014), Innovation, Employment and Skills in Advanced and Developing

Countries: A Survey of Economic Literature, Journal of Economic Issues, 48(1): 123-154.

Vivarelli M. (1995), The Economics of Technology and Employment: Theory and Empirical

Evidence, Elgar, Aldershot.

WEF (2016), The Future of Jobs. Employment, Skills and Workforce Strategy for the Fourth

Industrial Revolution, World Economic Forum, Geneva.

Wielicki T. (2015), Business Digital Divide: Trends Identified in SME’s Longitudinal Study

2003-2015, European Journal of Business Research, 15(2): 63-68.

Wilthagen T. (1998), Flexicurity: A New Paradigm for Labour Market Policy Reform?,

Discussion Paper FS-I 98-202.

Wilthagen T., Tros F. (2004), The Concept of ‘Flexicurity’: a New Approach to Regulating

Employment and Labour Markets, Transfer: European Review of Labour and Research, 10(2):

166-186.

ZAŁĄCZNIK 2 - Urząd Miasta Łodzi1.4. Doświadczenie zawodowe Od 2005 Zatrudniony w Instytucie...

Documents

Transcript of ZAŁĄCZNIK 2 - Urząd Miasta Łodzi1.4. Doświadczenie zawodowe Od 2005 Zatrudniony w Instytucie...