tworzymy miasto przyjazne cudzoziemcom i cudzoziemkom

wyniki monitoringu straży granicznej we wrocławiu w latach 2012/2013

spis treści

CZYM JEST MONITORING? / 5

MONITORING WE WROCŁAWIU - PO CO I DLACZEGO? / 7

Założenia / cele / metodologia projektu WELCOME TO / 12Specyfika instytucji Straży Granicznej / 15

RELACJE CUDZOZIEMCÓW I CUDZOZIEMEK / 17

Ogólny charakter kontaktu / 17Miejsce i okoliczności kontroli / 17Pora dnia i czas trwania kontroli / 18Dokumenty wymagane podczas kontroli / 18Przedstawienie się, podawanie celu kontroli przez funkcjonariuszy SG / 18Kontakt telefoniczny i problemy językowe podczas kontroli / 19Kłopotliwe pytania i zachowanie w trakcie kontroli - odczucia respondentów / 20

RELACJE FUNKCJONARIUSZY I FUNKCJONARIUSZEK / 23

Warunki pracy / 23Szkolenia / 23Kompetencje językowe / 24Problemy w kontaktach z cudzoziemcami / 24Skargi i zażalenia / 25Główne trudności w pracy / 26

GŁÓWNE PROBLEMY / 28

Języki obce i komunikacja / 28Nieprzedstawianie się funkcjonariuszy podczas kontroli / 28 Nieinformowanie o celu kontroli / 29Nadużycie władzy i wyrażanie własnych/prywatnych opinii / 29Kontrola w przestrzeni publicznej / 29Strona internetowa

REKOMENDACJE ZAPROPONOWANE PRZEZ STOWARZYSZENIE NOMADA / 31

DZIAŁANIA RZECZNICZE / 34

Broszura ta jest efektem końcowym projektu strażniczego “Welcome to: Tworzymy miasto przyjazne cudzoziemcom i cudzoziemkom”Czas realizacji: 2012 / 2013Realizacja: NOMADA Stowarzyszenie na Rzecz Integracji Społeczeństwa Wielokulturowego Sfinansowano ze środków Fundacji im. Stefana Batorego w ramach programu “Demokracja w działaniu.”Autor: Anna Galik, Joanna Synowiec, Dominika Kulczyńska Redakcja: Anna Galik, Dominika Kulczyńska, Agnieszka SzczepaniakSkład i oprawa graficzna: Dominika Kulczyńska

Czym jest monitoring?Monitoring (inaczej: strażnictwo, watch- dog), rozumiany jako działanie w interesie publicznym, to zaplanowane, usystematyzowane i prowadzone według przyjętego

schematu badanie wybranego fragmentu rzeczywistości społecznej. Celem monitoringu jest doprowadzenie do pozytywnej zmiany tej rzeczywistości

bez stosowania przemocy.

Zdefiniowanie problemu badania

analiza badań i wyznaczenie głównych

problemów

opracowanie rekomendacji

działania rzecznicze współpraca i zmiana wybranego fragmentu

rzeczywistości

Stowarzyszenie NOMADA to wrocławska organizacja pozarządowa działająca na rzecz praw człowieka, ich popularyzacji i obrony, szczególnie wśród grup wykluczonych, imigrantów, obcokrajowców, mniejszości etniznych czy religijnych. Działa na rzecz wszechstronnego ro-zwoju społeczeństwa otwartego i obywatelskiego i dąży do kształtowania postaw solidarności międzyludzkiej i porozumienia ludzi i różnym pochodzeniu i statusie społecznym. Stara się przełamywać stereotypy i uprzedzenia.Poprzez działania, projekty i współuczestnictwo w życiu grup, z którymi pracuje chce tworzyć relację oparte na wzajemnym zrozumieniu i dobrej komunikacji.Główne metody działalności to: projekty rozwojowe i edukacyjne, monitoring i rzecznictwo, pomoc interwencyjna i wsparcie prawne, szkolenia, konferencje, debaty, publikacje dzien-nikarskie i literackie.

www.nomada.info.pl

7

Coraz więcej cudzoziemców przybywa na teren Wrocławia i Dolnego Śląska. Przyjeżdżają z różnych powodów i coraz częściej decydują się tutaj osiedlić. Według definicji przyjętej przez Parlament Europejski, ci cudzoziemcy, którzy zostają w Polsce przez co najmniej 12 miesięcy określani są jako imigranci1.

Nie istnieją dane statystyczne, które obejmują wszystkich cudzoziemców mieszkających w Polsce czy na Dolnym Śląsku. Poszczególne statystyki pokazują populację cudzoziemców z różnych perspektyw, ukazują raczej dynamikę procesu napływu imigrantów niż ich dokładną liczbę, żadne z nich nie obejmują tych obcokrajowców, których pobyt w Polsce jest nieudokumentowany2. Przyglądając się, jednak nawet tym niepełnym danym, nie trudno jest zauważyć, że Polska konsekwentnie wybierana jest przez cudzoziemców jako kraj do osiedlenia się.

Ponieważ projekt WELCOME TO: TWORZYMY MIASTO PRZYJAZNE CUDZOZIEMKOM I CUDZOZIEMCOM koncentruje się na sytuacji we Wrocławiu, przyjrzyjmy się danym statystycznym dotyczącym napływu cudzoziemców na teren Dolnego Śląska.

Według wyników Narodowego Spisu Powszechnego za rok 20113 w Województwie Dolnośląskim przebywa czasowo 4,8 tys. stałych mieszkańców innych krajów (ponad 8% wszystkich imigrantów spisanych w kraju), w tym 3,7 tys. (¾ tej grupy) przebywa powyżej 3 miesięcy, a 2,9 tys. to imigranci długookresowi (przebywający co najmniej 12 miesięcy), których udział stanowi około 62%. Wśród imigrantów przebywających w województwie powyżej 3 miesięcy w 2011 r. nieznacznie przeważają mężczyźni, którzy stanowią prawie 52,3% ogółu. Znacznie więcej imigrantów przebywa w miastach niż na wsi (odpowiednio 3,2 tys. (87%) i 0,5 tys. (13%)).

W spisie przeprowadzono także analizę imigrantów według wieku. Wynika z niej, że najliczniejszą grupę stanowią osoby młode, więcej niż połowa z nich nie przekroczyła 30-ego roku życia. Prawie co czwarty imigrant jest w wieku 20-24 lata, a dzieci (0-14 lat) stanowią 7,6%.

Najwięcej imigrantów przebywających w województwie dolnośląskim czasowo powyżej 3 miesięcy pochodzi z krajów sąsiednich, tj. z Ukrainy (18%) i Niemiec (blisko 14%); prawie co 10 imigrant pochodzi z Wielkiej Brytanii.

Podobnie jak w całym kraju, najwięcej cudzoziemców przyjechało do Województwa Dolnośląskiego z powodu pracy (około 22%) lub spraw rodzinnych (również 22%).

Najczęściej podawane przez naszych respondentów powody pozostania w Polsce to studia (37 osób), praca (33) sprawy osobiste (24).

1 Rozporządzenie (WE) nr 862/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 VII 2007 r. następująco definiuje imigrację: imigracja to przybycie do kraju osoby będącej uprzednio rezydentem innego kraju z zamiarem przebywania w nim przez co najmniej 12 miesięcy; 2 Pobyt nieuregulowany/nieudokumentowany oznacza że cudzoziemiec przebywa na terenie Polski bez ważnej wizy czy karty pobytu. 3 Raport z wyników w województwie dolnośląskim, Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2012, Wrocław 20012, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/wroc/ASSETS_Raport_NSP_2011.pd, s.60.

98 MONITORIG WE WROCŁAWIU - PO CO I DLACZEGO?

Województwo Dolnośląskie jest drugim po Województwie Mazowieckim (gdzie żyje ponad ¼ imigrantów) województwem, w którym odnotowano największy odsetek imigrantów, tj. około 9% ogółu imigrantów przebywających czasowo powyżej 3 miesięcy w Polsce.

W relacji z innymi województwami na Dolnym Śląsku odnotowano też najwyższy odsetek osób urodzonych poza granicami kraju. Z 675 tysięcy osób, które nie urodziły się w Polsce co 5 osoba mieszka na terenie Województwa Dolnośląskiego. Na obszarze województwa mieszka również najwięcej osób spośród urodzonych na Ukrainie (32,9%), w Niemczech (16,1%), na Białorusi (16,4%), w Rosji (21,3%) i we Francji (21,6%). Biorąc pod uwagę kraj urodzenia, Województwo Dolnośląskie jest jednym z najbardziej zróżnicowanych pod tym względem obszarów w Polsce.

Skalę zjawiska napływu cudzoziemców do Wrocławia pokazują także statystyki Urzędu Miasta. Według danych Działu Ewidencji Ludności na terenie Wrocławia w roku 2002 (łącznie na pobyt czasowy i stały) zameldowanych było 601 cudzoziemek / cudzoziemców w roku 2012 natomiast 2 898.4 W ciągu dziesięciu lat liczba ta wzrosła niemal pięciokrotnie.

Co roku Dolnośląski Urząd Wojewódzki wydaje obcokrajowcom ponad 2,5 tysiąca pozwoleń na pobyt w Polsce.5

Tab.1 Zestawienie ilości zezwoleń na pobyt cudzoziemców w Polsce wydanych przez Wojewodę Dolnośląskiego w latach 2004 - 2010

Lata Ogółem ilość wydanych zezwoleń

2004 2567

2005 2301

2006 2191

2007 2701

2008 3097

2009 brak danych

2010 3351

Przypominamy, że dane te nie obejmują cudzoziemców, którzy nie mają udokumentowanego pobytu w Polsce. 4 Dane uzyskane przez Stowarzyszenie NOMADA od Urzędu Miasta Wrocławia, Liczba cudzoziemców zameldowanych na pobyt stały i czasowy na terenie miasta Wrocławia w latach 2002 – 2012, Wrocław 2013-07-24.5 Dane uzyskane przez Stowarzyszenie NOMADA od Dolnośląskiego Urzędu Wojewódzkiego.

Tab.2 Statystyki wrocławskiego Urzędu Wojewódzkiego - wydane zezwolenia na pobyt ze względu na rodzaj zezwolenia.

Lata Zezwolenia na czas określony

Zezwolenia na osiedlenie się

(na pobyt stały)

Zezwolenie na pobyt rezydenta

długoterminowego

2004 2377 365 brak danych2005 2006 295 brak danych2006 1982 263 922007 2349 352 652008 2824 273 612009 brak danych brak danych brak danych2010 3047 304 522011 brak danych 341 50

Według danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej roku 2011 w Polsce wydano 42 268 zezwoleń na pracę (w tym także przedłużenia zezwoleń) w tym - 2 182 na Dolnym Śląsku. W roku 2012 liczba wydanych zezwoleń na pracę w Polsce wynosiła 46 619 19616 (brak danych Dolnośląskiego Urzędu Wojewódzkiego za rok 2012).

Zjawisko napływu imigrantów jest logicznym następstwem wejścia Polski do Unii Europejskiej, a tym samym otwarcia granic, ale także stabilnej, na tle innych krajów wspólnoty, sytuacji gospodarczej i ekonomicznej Polski. Racjonalnym podejściem wydaje się podjęcie działań w kierunku stworzenia zarówno cudzoziemcom, jak i nam – społeczeństwu przyjmującemu – przestrzeni, która sprzyjać będzie procesom integracji. Warto zrobić to teraz, kiedy jesteśmy na początku drogi do stworzenia polskiej wielokulturowości. Warto zastanowić się jak uniknąć błędów popełnionych przez kraje, które od wielu lat mają do czynienia z wielokulturowym społeczeństwem. Warto także skorzystać z już wypracowanych programów i praktyk, zastanowić się co możemy z tej nowej sytuacji zaczerpnąć i w jaki sposób możemy z niej skorzystać, potraktować ją jako potencjał, a nie zagrożenie i mając to wszytko na uwadze - zaplanować strategię integracyjną dla cudzoziemców, którzy osiedlają się we Wrocławiu.

Aby procesy integracji przebiegały sprawnie, niezbędna jest postawa pewnej otwartości, a nawet gotowości społeczeństwa przyjmującego. Ta gotowość przejawiać powinna się na wielu różnych poziomach. Na poziomie świadomości społecznej niezbędna jest wiedza na temat tego, czym jest wielokulturowość, jakie niesie korzyści i jakie zagrożenia. Sposobem na jej podniesienie jest przede wszystkim edukacja w zakresie wielokulturowości w szkołach i instytucjach oraz kampanie społeczne skierowane do obywateli miasta.

6 Dane z Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Cudzoziemcy pracujący w Polsce – statystyki, dane zbiorcze 2011/2012, http://www.mpips.gov.pl/analizy-i-raporty/cudzoziemcy-pracujacy-w-polsce-statystyki/ .

1110 MONITORIG WE WROCŁAWIU - PO CO I DLACZEGO?

Na poziomie instytucjonalnym będzie to usprawnienie procedur formalizujących pobyt cudzoziemców w Polsce oraz przygotowanie pracowników instytucji do kontaktu z osobami nieposługującymi się językiem polskim i często pochodzącymi z innych niż europejska kultur. Ważnym aspektem procesu integracji jest też zaufanie do państwa, służb publicznych i sądów, które buduje poczucie bezpieczeństwa w nowej rzeczywistości. Tymczasem procedury formalizujące pobyt obcokrajowców w Polsce są bardzo skomplikowane, poziom znajomości języków obcych wśród urzędników, funkcjonariuszy i pracowników instytucji publicznych jest niski. Edukacja z zakresu wielokulturowości i antydyskryminacji w przedszkolach, szkołach, urzędach i instytucjach to wciąż margines. Mimo tego, że istnieją odpowiednie programy, materiały, dobre praktyki i wykształceni edukatorzy i edukatorki, ta wiedza z trudem przebija się do edukacji formalnej. Z mediów dowiadujemy się o kolejnych kuriozalnych wyrokach sądowych zapadających w sprawach dotyczących przestępstw motywowanych uprzedzeniami wobec cudzoziemców. W wielu polskich miastach mają miejsce incydenty o charakterze rasistowskim i ksenofobicznym. Wrocław z hasłami wielokulturowości i otwartości wpisanymi mocno w PR miasta jest w tym kontekście szczególnie widoczny. Na temat skali przemocy motywowanej nienawiścią we Wrocławiu przeczytać można w raporcie “MASZ PROBLEM?” Przemoc motywowana nienawiścią we Wrocławiu” wydanego przez Stowarzyszenie NOMADA w 2011 roku.

Niezależnie od tego, w jakim stopniu urzędy i instytucje są przygotowane do kontaktu z ludźmi pochodzącymi z innych kręgów kulturowych lub nieposługującymi się językiem polskim powinniśmy mieć świadomość, że przebywający w Polsce cudzoziemcy/cudzoziemki, podobnie jak obywatele i obywatelki polskie, posiadają określone prawa. Ponieważ istnieją już opracowania, które wyczerpująco opisują ten temat7 ,ograniczymy się tutaj do przypomnienia tych najważniejszych.

1. Prawo do poszanowania swojej godności, które zostało zapisane w art. 30. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Jest ono fundamentem wszystkich systemów ochrony praw człowieka i mówi, że przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.8

2. Prawo do równego traktowania - zapisane w art. 32 Konstytucji RP, które oznacza że wszyscy są równi wobec prawa, a władze publiczne mają obowiązek równego traktowania i nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.3. Prawo do informacji - zapisane w Kodeksie Postępowania Administracyjnego, podstawowym akcie prawnym regulującym kwestie proceduralne w zakresie załatwiania spraw przez organy administracyjne – organy administracji publicznej są obowiązane do należytego i wyczerpującego informowania stron o okolicznościach faktycznych

7 Polecamy m.in. raport Stowarzyszenia Interwencji Prawnej http://interwencjaprawna.pl/docs/przyjazny-urzad.pdf8 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 1997 r., Nr 78, poz. 483 ze zm.

i prawnych, które mogą mieć wpływ na ustalenie ich praw i obowiązków będących przedmiotem postępowania administracyjnego. Organy czuwają nad tym, aby strony i inne osoby uczestniczące w postępowaniu nie poniosły szkody z powodu nieznajomości prawa, i w tym celu udzielają im niezbędnych wyjaśnień i wskazówek.(art. 9 kpa) 4. Prawo do komunikowania się w zrozumiałym języku – które wynika z prawa cudzoziemca do zrozumienia przekazywanej mu informacji. Mimo że zgodnie z Konstytucją językiem urzędowym jest język polski (art. 27) i w tym języku muszą być sporządzone dokumenty urzędowe, to oczywiste jest, że cudzoziemiec musi mieć prawo komunikowania się z urzędnikami i załatwiania spraw w języku, który zna i rozumie. 5. Prawo do załatwiania spraw bez zbędnej zwłoki zapisane wart. 12 § 1 kpa - organy administracji publicznej powinny działać w sprawie wnikliwie i szybko, posługując się możliwie najprostszymi środkami prowadzącymi do jej załatwienia. 6. Prawo do pomocy, czyli wszelkie środki, które mogą ułatwić lub pomóc cudzoziemcowi w załatwieniu danej sprawy np. korzystanie z usług pełnomocnika, pomocy organizacji pozarządowych, czy zwolnienia z opłat. 7. Prawo do ochrony danych osobowych - zasady i tryb gromadzenia oraz udostępniania informacji reguluje ustawa o ochronie danych osobowych.9 Generalna zasada mówi, że władza publiczna nie może pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach, o ile nie jest to niezbędne w demokratycznym państwie prawnym 8. Prawo do prywatności - rozumiane jako zakaz wkraczania władzy publicznej w sferę życia prywatnego i rodzinnego obywatela, jako wolność od ingerencji państwa. 9. Prawo do składania skarg – zagwarantowane wszystkim obywatelom w artykule 63 Konstytucji RP 10. Prawo do dobrej administracji – najpełniej opisane w Europejskim Kodeksie Dobrej Administracji10 - zawiera w sobie wszystkie wyżej przedstawione prawa cudzoziemca. Kodeks wymienia zasady, którymi powinni kierować się urzędnicy europejscy: zasadę praworządności (art. 4), niedyskryminowania (art. 5), współmierności (art. 6), zakaz nadużywania uprawnień (art. 7), zasadę bezstronności i niezależności (art. 8), obiektywności (art. 9), uczciwości (art. 11), uprzejmości (art. 12) lub odpowiadania na pisma w języku obywatela (art. 14). W Europejskim Kodeksie zawarty został też wymóg konsekwentnego działania i doradztwa (art. 10), potwierdzania odbioru pism i podania nazwiska właściwego urzędnika (art. 14) oraz obowiązek przestrzegania stosownego terminu podjęcia decyzji (art. 17).

9 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o ochronie danych osobowych, Dz.U. z 2002 roku, Nr 101, poz. 926 ze zm.10E uropejski Kodeks Dobrej Administracji przyjęty przez Parlament Europejski w dniu 6 września 2001r

1312 MONITORIG WE WROCŁAWIU - PO CO I DLACZEGO?

Kodeks Postępowania Administracyjnego wymienia także zasady, według których powinni postępować urzędnicy i funkcjonariusze podczas wykonywania obowiązków służbowych:

1. Zasadę praworządności, która mówi, że organy administracji publicznej działają na podstawie przepisów prawa (art. 6 kpa). Oznacza to, że każde działanie, jakie podejmują urzędnicy, musi mieć podstawę w regulacjach prawnych. 2. Zasadę uwzględniania słusznego interesu strony, która mówi, że w toku postępowania organy administracji publicznej stoją na straży praworządności i podejmują wszelkie kroki niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, mając na względzie interes społeczny i słuszny interes obywateli (art. 7 kpa). 3. Zasadę pogłębiania zaufania do państwa, która mówi że organy administracji publicznej obowiązane są prowadzić postępowanie w taki sposób, aby pogłębiać zaufanie obywateli do organów Państwa oraz świadomość i kulturę prawną obywateli (art. 8 kpa).

ZAŁOŻENIA PROJEKTU / CELE / METODOLOGIA

Projekt WELCOME TO: TWORZYMY MIASTO PRZYJAZNE CUDZOZIEMKOM I CUDZOZIEMCOM rozpoczął się we wrześniu 2012r. Jego pomysł powstał po dwóch latach naszej pracy i utrzymywania stałego kontaktu z cudzoziemcami we Wrocławiu, kiedy to w ramach projektu SUKURS11 badałyśmy skalę zjawiska występowania przemocy motywowanej nienawiścią. Miałyśmy okazję do rozmów z osobami z różnych krajów, które opowiadały nam o tym, jak z ich perspektywy wygląda codzienne życie we Wrocławiu. W tych rozmowach często powtarzały się wątki kontaktu cudzoziemców z instytucjami, urzędnikami i funkcjonariuszami służb publicznych. Kwestie sformalizowania pobytu (kontakt z urzędnikami/urzędniczkami w Urzędzie Wojewódzkim ) oraz kontakt z funkcjonariuszami Policji i Straży Granicznej, a także wizyty na Dworcu Głównym PKP i Dworcu PKS okazały się najbardziej problematycznymi dla naszych respondentów.

Przeprowadziłyśmy także badania pilotażowe w Urzędzie Wojewódzkim - Wydział ds. Obywatelskich i Cudzoziemców oraz zapoznałyśmy się z raportami innych organizacji, które współpracują z cudzoziemcami tj. HOMO FABER12 z Lublina, Interkulturalni13 z Krakowa oraz Stowarzyszenie Interwencji Prawnej14 z Warszawy. W raporcie Stowarzyszenia Interwencji Prawnej czytamy m.in.: Można założyć, że większość tych osób [cudzoziemców] podczas krótszego lub dłuższego pobytu w Polsce przynajmniej raz ma kontakt z polskimi urzędami, które rozstrzygają o ich najważniejszych sprawach

11 www.sukurs.nomada.info.pl 12 www.hf.org.pl 13 www.interkulturalni.pl 14 www.interwencjaprawna.pl

życiowych, tj. legalizacji pobytu, kwestiach mieszkaniowych, zatrudnieniu, korzystaniu z pomocy społecznej etc. Z mojego kilkuletniego doświadczenia pracy z cudzoziemcami wynika, że załatwianie spraw urzędowych i, co się z tym wiąże, kontakty z urzędnikami, należą do najbardziej frustrujących sytuacji, z którymi cudzoziemcy muszą sobie poradzić po przyjeździe do Polski.15

Dane, które zebrałyśmy pokazały, że istnieje potrzeba lepszego przystosowania wrocławskich instytucji i urzędów do kontaktu z cudzoziemcami. W projekcie objęłyśmy monitoringiem pięć instytucji. Wybrałyśmy te, z którymi mieszkający we Wrocławiu obcokrajowcy najczęściej mają kontakt tj. Urząd Wojewódzki Wydział do Spraw Cudzoziemców, Sudecki Oddział Straży Granicznej, Policja (3 komisariaty w centrum Wrocławia) oraz dworce PKS i PKP (Dworzec Główny).

W naszych działaniach przyjęłyśmy definicję monitoringu, która mówi że jest on usystematyzowanym, prowadzonym według przyjętego schematu badaniem wybranego fragmentu rzeczywistości społecznej w celu doprowadzenia do zmian tej rzeczywistości bez stosowania przemocy.16

Zasady, którymi podczas badań kierowałyśmy się jako organizacja i osoby prowadzące działania monitorujące to obiektywność,działanie dla dobra wspólnego, jawność i rzetelność.

W badaniach wzięło udział 100 obcokrajowców, którzy mieszkają we Wrocławiu. Zapytałyśmy naszych respondentów o ich opinię na temat kontaktu z objętymi monitoringiem instytucjami. Pytania dotyczyły znajomości języków obcych wśród urzędników, funkcjonariuszy i pracowników, oceny poziomu obsługi i dostosowania przestrzeni do potrzeb osoby nieposługującej się językiem polskim. Same przyjrzałyśmy się rozwiązaniom logistyczno - informacyjnym monitorowanych instytucji, sprawdziłyśmy czy informacje wiszące na ścianach instytucji napisane są w obcych językach. Przeanalizowałyśmy również strony internetowe pod kątem dostępności treści w języku innym niż polski i zawartych tam informacji, kompatybilności wersji językowych, merytorycznej zawartości umieszczonych na stronach informacji. Dodatkowo sprawdziłyśmy czy ze stron można pobrać dokumenty w edytowalnym formacie, czy zamieszczone są wzory ich wypełniania oraz, czy niektóre czynności można wykonać drogą elektroniczną.

Do wypracowania pełnych rekomendacji dla instytucji objętych monitoringiem niezbędne było poznanie opinii pracowników na temat ich funkcjonowania. Dlatego przeprowadziłyśmy wywiady z urzędnikami/urzędniczkami pracującymi w Urzędzie Wojewódzkim, funkcjonariuszami/funkcjonariuszkami policji i straży granicznej, a także pracownikami/pracowniczkami dworców PKP i PKS. Zapytałyśmy w nich o to, jak

15 Przyjazny Urząd Ewaluacja funkcjonowania Wydziału Spraw Cudzoziemców Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego pod redakcją W. Klausa, Warszawa 2009, s.2516 M. Nowicki, Z. Fialova, Monitoring praw człowieka, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2004, s. 13.

1514 MONITORIG WE WROCŁAWIU - PO CO I DLACZEGO?

wygląda kontakt z cudzoziemcem w kontekście znajomości języków obcych, procedur i różnic kulturowych, a także jakie problemy pracownicy/-czki, urzędnicy/-czki i funkcjonariusze/-ki najczęściej napotykają w pracy z obcokrajowcami.

Ponieważ duży wpływ na jakość kontaktu z cudzoziemcami mają warunki pracy oraz możliwości podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez pracowników/-czki w wywiadach zapytałyśmy także o wyposażenie techniczne i zaplecze socjalne w miejscu pracy, oraz o oferowane przez pracodawcę kursy i szkolenia.

Do naszych badań włączyłyśmy społeczność mieszkających we Wrocławiu rumuńskich Romów (o sytuacji koczujących we Wrocławiu rumuńskich Romów przeczytać można m.in. na www.roma.nommada.info.pl i www.facebook.com/taborwroclaw). Badania wśród tej grupy prowadziłyśmy głównie w kontekście kontaktu z policją i strażą graniczną.

W badaniach wykorzystałyśmy kilka metod i technik badawczych:

1. Analizę treści dokumentów urzędowych, wewnętrznych aktów prawnych instytucji, materiałów statystycznych, raportów organizacji pozarządowych. 2. Obserwację nieuczestniczącą i uczestniczącą jawną i ukrytą. 3. Wywiady swobodne ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji. 4. Badania „tajemniczy klient”. 5. Socjologię wizualną.

Metody przyjętych badań są metodami jakościowymi, pozwalającymi na głębsze zbadanie zjawiska niż ma to miejsce w przypadku metod ilościowych.

Do stworzenia rekomendacji wykorzystałyśmy wiedzę zdobytą podczas rozmów z cudzoziemcami, informacje i pomysły pracowników monitorowanych instytucji, wyniki obserwacji uczestniczącej i badania “tajemniczy klient”, a także nasze dotychczasowe doświadczenia w pracy z cudzoziemcami.

Celem projektu WELCOME TO jest wprowadzenie rozwiązań, które ułatwią cudzoziemcom funkcjonowanie we Wrocławiu.

SPECYFIKA INSTYTUCJI STRAŻY GRANICZNEJ

Straż Graniczna będąc służbą mundurową, często postrzegana jest jako organizacja kontrolna. Dlatego dla wielu osób kontakt z nią jest stresogenny i trudny. Według cudzoziemców w sytuacji kontaktu z funkcjonariuszami/ funkcjonariuszkami Straży Granicznej cudzoziemiec zawsze jest „podejrzany” co z definicji czyni ten kontakt niekomfortowym dla tych pierwszych . Zważywszy, że migracja, czy sam fakt przebywania obcokrajowca w Polsce nie jest przestępstwem, sytuacja kontaktu z funkcjonariuszami SG nie powinna wywoływać takich emocji i być źródłem lęku, nieporozumień czy nadużyć. Podejmując się monitoringu Straży Granicznej założyłyśmy poznanie perspektywy zarówno cudzoziemców jak i funkcjonariuszy. Poprzez zderzenie tych relacji chciałyśmy unaocznić problemy wynikające z takiego spotkania oraz zaproponować rozwiązania, wypracować rekomendacje, czy nakłonić do dobrych praktyk tych, którzy mają szczególny wpływ na to, jak te kontakty wyglądają.

Zdajemy sobie sprawę z tego, że jest to obszar działań, który wzbudza szereg emocji - szczególnym przykładem są tu wywiady środowiskowe, które odbywają się w prywatnej a nawet intymnej przestrzeni osoby kontrolowanej. Ze względu na ten szczególny kontekst kontaktów funkcjonariuszy/funkcjonariuszek Straży Granicznej z obcokrajowcami ważne jest, aby zarówno dla jednych jak i dla drugich kontakt ten był transparentny.

Analiza badań pokazała nam, jak ważna jest dla cudzoziemców komunikacja, jasność intencji oraz otwarte podawanie informacji co do celu kontroli. Często brak tych czynników sprawia, że kontrolowani oceniają spotkanie ze Strażą Graniczną jako niekomfortowe czy problematyczne. Jesteśmy także przekonane, że oprócz czytelnych i zrozumiałych dla cudzoziemców procedur ważna jest postawa i zachowanie funkcjonariuszy/funkcjonariuszek. Wpływają one znacząco na jakość obsługi, komforti samopoczucie osób kontrolowanych. Poszanowanie praw człowieka i wrażliwość kulturowa są ważnym elementem tych zachowań.

W niniejszej publikacji poddajemy analizie relacje i doświadczenia cudzoziemców ze Strażą Graniczną orazdoświadczenia funkcjonariuszy Straży Granicznej w pracy z cudzoziemcami.

17

OGÓLNY CHARAKTER KONTAKTÓW

W ramach monitoringu instytucji publicznej, jaką jest Straż Graniczna, przeprowadziłyśmy wywiady z 100 cudzoziemcami i cudzoziemkami. Wśród naszych respondentów 66 osób zadeklarowało osobisty kontakt z funkcjonariuszami/kami Straży Granicznej. Dwie osoby miały kontakt telefoniczny. 34 osoby zadeklarowały, że, nie miały żadnego kontaktu z funkcjonariuszami/kami Straży Granicznej. Deklaracje te wynikały prawdopodobnie z przekonania, że nie pytamy w wywiadach o rutynowe przekroczenie granicy czy kontrolę paszportową na lotnisku. Przyjmując informację respondentów o braku kontaktu z SG, zakładamy, iż nie mieli oni doświadczeń, które wychodziłyby poza standardową kontrolę graniczną. Założyłyśmy także, na podstawie naszych dotychczasowych doświadczeń w pracy z cudzoziemcami/cudzoziemkami, iż niektórzy z naszych respondentów/respondentek zrezygnowali z opowiadania o swoich doświadczeniach w kontakcie ze Strażą Graniczną. Podsumowując, ponad połowa respondentów (66) miała kontakt ze Strażą Graniczną, o którym pamiętała, chciała nam opowiedzieć czy który określiła jako „wydarzenie” czy „styczność”.

MIEJSCE I OKOLICZNOŚCI KONTROLI

Spośród 66 osób, które zadeklarowały kontakt ze SG, 19 miało kontakt z funkcjonariuszami/kami SG podczas kontroli na przejściu granicznym, 17 w przestrzeni publicznej, gdzie Straż Graniczna skontrolowała dokumenty uprawniające do pobytu na terenie Polski np. na dworcach pkp i pks, na ulicach w pobliżu dworca.

Tak przedstawiła to jedna z osób:Czułem się nieswojo, przez to, że to było w takim miejscu jak dworzec i czułem się, jakbym coś złego zrobił, w tym sensie, że inni ludzie tak mnie oceniają, widząc, jak mnie kontrolują. Kiedyś miałem taką sytuację, że po kontroli szedłem do autobusu i jakiś pan zapytał się mnie, dlaczego mnie zatrzymała policja i co zrobiłem. Poczułem się źle.

Wywiad środowiskowy, czyli kontrola Straży Granicznej w miejscu zamieszkania cudzoziemca zadeklarowało 16 osób. To trudny moment dla cudzoziemców, który łączy się z wtargnięciem w ich przestrzeń prywatną.

Tak opowiada o takim zdarzeniu respondent – cudzoziemiec:Przyszli kiedyś na samym początku mojego pobytu w akademiku, byli niemili, nie wylegitymowali się, zażądali dokumentów tzn. karty pobytu - długo nie mogli połączyć się z centralą - nie mówili po angielsku – podczas sprawdzania dokumentów - rozmawiali ze sobą po polsku i nic nie rozumiałem – czułem się niekomfortowo, bo oni się śmiali - miałem wrażenie, że mówią o mnie. Trwało to jakieś 30 min. Zapytali, które to moje łóżko i żebym pokazał im swoje rzeczy – nie przeszukiwali mojego dobytku.

W 2 przypadkach respondenci mieli styczność z SG w miejscach zatrudnienia. 2 osoby zadeklarowały telefoniczny kontakt z funkcjonariuszami Straży Granicznej.

18 RELACJE CUDZOZIEMCÓW I CUDZOZIEMEK 19

Analizując czas trwania kontroli oraz godziny jej przeprowadzenia nie brałyśmy pod uwagę odpowiedzi respondentów, którzy mieli doświadczenia z funkcjonariuszami/kami Straży Granicznej na lotnisku i przejściach granicznych. W tych przypadkach czas kontroli w dużej mierze jest przypadkowy i uzależniony od natężenia ruchu.

PORA DNIA I CZAS TRWANIA KONTROLI

Na pytanie dotyczące czasu kontroli 11 osób odpowiedziało, że trwała ona 10 minut, 7 osób - 5 minut, 5 osób - 20 minut, 4 osoby - 30 minut, 3 osoby ponad godzinę. Reszta respondentów określiła czas kontroli jako krótki, różny lub nie pamiętało. 9 osób określiło porę kontroli jako rano – nie pamiętając dokładnej godziny, 3 osoby przechodziły kontrolę w porze przedpołudniowej, 2 osoby w południe, 2 osoby o godzinie 13.00, 1 osoba o 15, 4 osoby o 17, 1 osoba o 16, 1 osoba o 23. 1 osoba określiła godziny kontroli jak służbowe( między 8 a 15) reszta osób nie pamięta pory kontroli.

DOKUMENTY WYMAGANE PODCZAS KONTROLI

Podczas kontroli funkcjonariusze/ki wymagali od respondentów/ek w 19 przypadkach kart pobytu, 14 przypadkach paszportu lub dowodu osobistego. Trzy osoby musiały pokazać odpis aktu małżeńskiego. Jedna osoba została wylegitymowana podczas wywiadu środowiskowego dotyczącego jej współmałżonka. W czterech przypadkach okazane dokumenty według SG okazały się niewystarczające i poproszono o inne(paszport, akt urodzenia, w 2 przypadkach sprawdzono decyzję przyznania karty pobytu).

PRZEDSTAWIENIE SIĘ FUNKCJONARIUSZY I PRZEDSTAWIENIE CELU KONTROLI

W 20 przypadkach funkcjonariusze nie przedstawili się, bądź w 2 przypadkach będąc nieumundurowani, nie wylegitymowali się w taki sposób, aby można było zanotować ich imiona i nazwiska oraz numery legitymacji.

Jedna osoba powiedziała, że nie pamięta czy funkcjonariusze rozpoczynając kontrolę przedstawili swoje imię i nazwisko. 10 osób stwierdziło, że nie został im przedstawiony cel kontroli, 2 osoby nie rozumiały języka polskiego, więc nie wiedziały, jaki był cel kontroli. W okolicznościach kontroli w przestrzeni publicznej czy wywiadu środowiskowego rozmówcy podkreślali, że często funkcjonariusze/ki mówili tylko „dokumenty proszę”, albo „paszport proszę” - nie wyjaśniając celu takiej kontroli.

KONTAKT TELEFONICZNY I KOMUNIKACJA PODCZAS KONTROLI

Kontakt telefoniczny, który zadeklarowały dwie osoby, został oceniony pozytywnie. Jedna z osób stwierdziła:Dzwoniłem do SG, ale to było kilka lat temu. Musiałem zapytać się o to jak wyjechać za granice, bo karta pobytu jest ważna tylko w Polsce. Chciałem wziąć paszport mojej mamy, gdzie jestem wpisany. Dobrze oceniam kontakt z nimi.

Ważną okolicznością spotkania z SG, o której mówili cudzoziemcy jest problem w komunikowaniu się wynikający z braku znajomości języków obcych wśród funkcjonariuszy/ek SG. Na pytanie dotyczące języka, w jakim kontaktowali się z cudzoziemcami funkcjonariusze/ki. Respondenci stwierdzili:- nic nie zrozumiałem/am, gdyż funkcjonariusze nie byli w stanie komunikować się w innym języku niż językpolski - 6 osób

Jeden z respondentów tak to opisał:Nie mówili po angielsku, więc mało zrozumiałem, nie zaproponowali innego języka, choć widzieli że strasznie kaleczę polski.

W innym przypadku respondent doświadczył całkowitego wykluczenia z powodu nieznajomości języka polskiego. Funkcjonariusze/funkcjonariuszki nie byli w stanie podać przyczyn kontroli jak również żadnej innej informacji na temat zatrzymania:Nie mówili nic po angielsku - nic nie zrozumiałem, bo cały czas mówili do mnie po polsku – nie wiem, jaki był powód tej kontroli ani o co chodziło, bo nie mogliśmy się dogadać.

16 respondentów przyznało, że kontakt odbywał się w języku polskim, który był dla nich językiem zrozumiałym. W 6 przypadkach funkcjonariusze SG rozmawiali najpierw po polsku, ale z powodu niezrozumienia ze strony cudzoziemców komunikowali się w języku angielskim.

W sumie z wywiadów wynika, że tylko w czterech przypadkach funkcjonariusze Straży Granicznej sprawnie posługiwali się językiem angielskim i dzięki temu zostali zrozumiani przez cudzoziemców, których kontrolowali. W większości przypadków, kiedy respondenci podkreślali trudności w komunikacji językowej, było to jednoznaczne z trudnością zrozumienia procedur, celu kontroli oraz następstw tej kontroli dla respondentów.

20 RELACJE CUDZOZIEMCÓW I CUDZOZIEMEK 21

KŁOPOTLIWE PYTANIA, ZACHOWANIE W TRAKCIE KONTROLI I ODCZUCIA RESPONDENTÓW

Na pytanie: Czy podczas kontroli zadawano jakieś krępujące kłopotliwe pytania, jakie? 22 osoby odpowiedziały, że nie usłyszały krępujących pytań. Jedna osoba stwierdziła, że nie zrozumiała o co była pytana, wobec tego nie potrafi powiedzieć, czy zadawano jej krępujące pytania. Trzy osoby uznały, że doświadczyły podczas kontroli krępujących pytań od funkcjonariuszy/ek SG.Jeden z respondentów stwierdził:(...)na granicy-bardzo bezczelnie SG odezwali się do mojej żony i powiedzieli, kiedy przy kontroli zobaczyli, że Polka ma męża Bułgara: To naszych nie było?

Kolejny respondent, który stwierdzili, że zostały mu zadane krępujące czy nadużywające władzy pytania opowiadał:Tak, zapytali się mnie raz : Co tutaj robisz ? W twoim kraju nie ma pracy? Odpowiedziałem mu, że to nie jego problem czy w moim kraju jest praca czy nie. Że niech sprawdza moją kartę i ją oddaje. On powtórzył te pytania. Kiedy wsadziłem ręce do kieszeni, krzyknął do mnie, żebym je wyciągnął. Byli bardzo nie przyjemni. Potem kiedy sprawdzał moją kartę w porcie – powiedział, że nie ma zasięgu i że muszę czekać. To zajęło ponad godzinę. Spóźniłem się na pociąg i musiałem czekać w nocy kilka godzin na kolejny. Funkcjonariusz był rasistą.

Na pytanie: Jak ocenia Pan/Pani zachowanie/pracę funkcjonariuszy? odpowiedziało 39 osób. Większość z nich pozytywnie odniosła się do zachowania się funkcjonariuszy i funkcjonariuszek podczas przebytej kontroli.

Obrazuje to wypowiedź respondenta:Nie byli w stosunku do mnie niemili. Raczej oficjalni. Nie przedłużali całego zajścia. Sprawdzili w bazie czy jest w porządku i tyle.

Oto określenia, jakich używali respondenci, oceniając zachowanie funkcjonariuszy/ek : – 8 osób określiło jako profesjonalnie, służbowo, oficjalnie – 12 osób stwierdziło : oceniam dobrze – 6 osób stwierdziło : byli mili i uprzejmi – 4 osoby stwierdziły : byli spokojni i kulturalni – 2 osoby stwierdziły : byli grzeczni ale nic nie zrozumiałem – 3 osoby stwierdziły: nie byli zbyt uprzejmi – 2 osoby stwierdziły: ich zachowanie było nieprofesjonalne – 1 osoba stwierdziła: niekulturalni – traktowali nas z góry, okropne doświadczenie – 1 osoba stwierdziła: byli nieuprzejmi , chamscy i nieprofesjonalni- jeden z nich był rasistą- czułem się zażenowany.

Wśród opisów respondentów, którzy nie byli zadowoleni z zachowania funkcjonariuszy pojawiły się takie zdarzenia: (..) miałam kilka nieprzyjemnych sytuacji: -na granicy polsko-niemieckiej, kiedy jechaliśmy z opery na występ, nikogo w autobusie nie sprawdzali tylko mnie, bo inaczej wyglądam. Miałam już kartę stałego pobytu, a oni jak przestępcę wyprowadzili mnie z autobusu i kazali wziąć mój bagaż i dokładnie go przeglądali. To było bardzo dyskryminujące. potem na granicy polsko-czeskiej, kiedy jechałam z mężem Polakiem i miałam już kartę stałego pobytu, a oni pytali ile mamy pieniędzy, kontrolowali nas dłużej niż innych i kiedy się oburzyłam, mówiąc, że mam kartę stałego pobytu, to przyszedł strażnik wyższy rangą i mnie przeprosił… Oni byli niekulturalni, nieprzyjemni, traktowali nas z góry, to było okropne!

Jeden z respondentów nie miał zastrzeżeń do zachowania funkcjonariuszy SG, ale do sposobu, w jaki został wytypowany do sprawdzenia. Opisując swoje doświadczenie, zwrócił uwagę na to, że przypadkowa kontrola na ulicy może mieć podtekst rasistowski i że nie jest etycznie w pewien sposób „polować” na cudzoziemców, tylko ze względu na wygląd czy cechy zewnętrzne pozwalające mniemać o pochodzeniu pozaeuropejskim.Raz miałem kontakt ze strażą graniczną. Szedłem odebrać znajomego z dworca. Podeszli do mnie, wylegitymowali się i poprosili o dokumenty, sprawdzili je w maszynie i oddali. Zapytali się czy rozumiem po polsku – odpowiedziałem, że tak. Byli uprzejmi, wykonywali swoją pracę , oceniam że zachowali się prawie profesjonalnie. Prawie, bo zauważyłem ich dużo wcześniej niż do mnie podeszli. Szli za mną, czułem jakby mnie śledzili, nagle zniknęli, obeszli ulicę i stanęli przede mną – wychodząc z innej uliczki – to było dla mnie zabawne – czułem się trochę, jakby na mnie polowali. Może myśleli, że zacznę uciekać, nie wiem. Wg mnie nie powinni się tak zachowywać.

Podstawowe problemy jakie wyłoniły się w toku wywiadów to brak znajomości języków obcych a w szczególności języka angielskiego wśród funkcjonariuszy/ek SG, nie przestrzeganie procedur (nieprzedstwienie swoich danych podczas przeprowadzenia kontroli , nieprzedstawianie celu kontroli), oraz brak kompetencji „miękkich” przejawiający się w niewłaściwych zachowaniach.

23

WARUNKI PRACY

Wywiady przeprowadziłyśmy z 3 funkcjonariuszami i 1 funkcjonariuszką, którzy przepracowali w Straży Granicznej od 5 do 11 lat. Były to osoby, które wytypował ich zwierzchnik i które na co dzień mają kontakt z cudzoziemcami. Nasi rozmówcy pracują w zespole oficerów łącznikowych przy Urzędzie Wojewódzkim we Wrocławiu. Ściśle współpracują z osobami, które w wydziale ds. cudzoziemców przyjmują wnioski od cudzoziemców w związku z ubieganiem się o wydanie zezwoleń na pobyt lub zezwoleń na pracę; uczestniczą w czynnościach rozpoznania i prowadzenia wywiadów środowiskowych z cudzoziemcami; kontrolują legalność zatrudnienia cudzoziemców, kontrolują legalności pobytu cudzoziemców, kontrolują ruch graniczny na lotnisku. Wszyscy rozmówcy stwierdzili, że są w stanie sprostać swoim obowiązkom w wyznaczonym na nie czasie pracy - zdarzają się sytuacje wyjątkowe, w których mają godzinny nadliczbowe, ale są one nieliczne. Warunki socjalne w miejscu pracy i wyposażenie techniczne ocenili jako zadowalające. Wszyscy stwierdzili, że zarówno wyposażenie techniczne jak i zaplecze socjalne pozytywnie wpływają na komfort ich pracy.

SZKOLENIA

Rozmówcy przeszli szereg szkoleń: z zakresu systemu informatycznego POBYT, migracje i rozpoznanie, szkolenie z zakresu kontroli legalności zatrudnienia, szkolenia dotyczące ochrony informacji danych osobowych, szkolenia z komunikacji międzykulturowej, szkolenia dot. postępowania z cudzoziemcami – postępowania administracyjne odnośnie procedur wydalenia. Szkolenia dotyczące fałszerstw dokumentów, bieżących przepisów, z zasad odprawy cudzoziemców, zasad stemplowania. Dodatkowo przed Euro 2012 odbyły się obowiązkowe dla zakwalifikowanych wewnętrzne kursy językowe. Respondenci/ tki przyznali, że cały czas oferowane są kolejne szkolenia, na które mogą się wpisywać. Konstruowany jest plan szkoleń, a na poszczególne szkolenia oddelegowuje przełożony.Na pytanie o przydatność i adekwatność szkoleń do potrzeb respondenci przyznali, że stanowią one podwaliny ich pracy i większość z nich jest bardzo przydatna. Jednak zdarzają się też takie sytuacje, gdy funkcjonariusz/ka musi, z przyczyn organizacyjnych, uczestniczyć kilkukrotnie w tych samych szkoleniach. Sytuacja taka ma miejsce wtedy, gdy w szkoleniach organizowanych dla nowych pracowników muszą uczestniczyć wszyscy, także ci którzy już wcześniej uczestniczyli w podobnym szkoleniu. Konieczność ponownego uczestnictwa postrzegana jest przez respondentki/respondentów jako marnowanie czasu.Respondenci podnosili kwestię potrzeby częstszych szkoleń dotyczących dokumentów. Jak twierdzą respondenci/ tki układy graficzne i przepisy w ty zakresie często się zmieniają, więc takie szkolenia powinny odbywać się częściej. Jedna osoba zadeklarowała chęć uczestniczenia w szkoleniach dotyczących radzenia sobie ze

24 RELACJE FUNKCJONARIUSZY I FUNKCJONARIUSZEK 25

stresem. Wszyscy respondenci zadeklarowali chęć podnoszenia swoich kompetencji językowych.Rozmówcy podkreślali potrzebę powtarzania szkoleń i ustawicznego kształcenia się:Generalnie szkolenia powinny być powtarzalne – żebyśmy mogli aktualizować naszą wiedzę.

Dla wszystkich respondentów temat szkoleń i kształcenia się był istotnym elementem ich pracy.

KOMPETENCJE JĘZKOWE

Respondenci/tki w swojej pracy porozumiewają się językami obcymi: głównie językiem angielskim, ale także podstawowym rosyjskim. Większość z nich określiła swoje kompetencje językowe jako wystarczające. Pojawiły się jednak także głosy o potrzebie podniesienia swoich kwalifikacji językowych z podstawowych na wyższe. Respondenci przyznali, że odbywają się szkolenia językowe, ale nie są one obowiązkowe i dostępne dla wszystkich. Zdarza się , że aby wziąć udział w danym kursie, wymagana jest już konkretna znajomość języka i dodatkowo kursy takie kończą się państwowym egzaminem, którego zdanie wymaga dużego nakładu czasu i pracy, na co nie każdy pracownik/czka może sobie pozwolić.

PROBLEMY W KONTAKCIE Z CUDZOZIEMCAMI

Komunikacja Funkcjonariusze wśród problemów w kontakcie z cudzoziemcami – podobnie jak cudzoziemcy – wymieniają komunikację i niemożność porozumienia się w zrozumiałym języku. Twierdzą, że często to cudzoziemcy nie mają wymaganych kompetencji języka angielskiego i to uniemożliwia kontakt i porozumienie. W takich przypadkach wzywają tłumacza. Jednak wywiady z respondentami – cudzoziemcami zaprzeczają, iż w każdym przypadku jest wzywany tłumacz. W przypadku kilku respondentów kontrola odbyła się w sytuacji zupełnego braku możliwości komunikacyjnych.

Brak znajomości procedur przez cudzoziemców/kiZdaniem respondentów – funkcjonariuszy/ek SG – cudzoziemcy nie znają procedur. Z tego powodu sytuacja kontroli jest dla nich niepokojąca - nie wiedzą czego się spodziewać. Na pytanie „Z czym cudzoziemcy mają problem w kontakcie ze Strażą Graniczną?” - odpowiadali, że najczęściej jest to nieznajomość procedur, która wytwarza sytuacje stresowe. Jako przykłady funkcjonariusze podali sytuacje związane z ubiegłoroczną akcją abolicyjną. Cudzoziemcy mimo,wejścia w procedurę udokumentowania pobytu podczas spotkań z funkcjonariuszami/kami w Urzędzie Wojewódzkim odczuwali dyskomfort i nie czuli się pewnie. Według respondentki dyskomfort ten wynikał z braku znajomości procedur, jednak naszym zdaniem

przyczyną mogło być poczucie zagrożenia wytworzone u niektórych cudzoziemców podczas długoletniego nieudokumentowanego pobytu. Kolejną kwestią, o której, według funkcjonariuszy/ek SG cudzoziemcy/ki nie są wystarczająco poinformowani, jest kwestia mieszanych małżeństw (obywatel/ka Unii Europejskiej i obywatel/ka spoza Unii Europejskiej) i przemieszczania się małżonków w granicach Unii Europejskiej. Często obcokrajowcy nie wiedzą, że dla obywatela/ki spoza UE przemieszczanie w granicach Unii jest możliwe tylko w sytuacji gdy małżeństwo podróżuje razem lub gdy ci pierwsi podróżują w celu dołączenia do męża/żony. Nieznajomość przepisów działa też w druga stronę, często jeden z małżonków wyrabia drogie dokumenty wizowe, które w przypadku małżeństwa są mu już niepotrzebne. Respondenci określili tą sytuację jako problematyczną, powodującą komplikacje i niepotrzebne dyskusje, a jako źródło podali brak informacji o takim stanie rzeczy w placówkach dyplomatycznych poszczególnych państw.Z jednej strony respondenci/tki mówili o braku wiedzy na temat procedur i prawa wśród cudzoziemców, z drugiej twierdzili jednak, że cudzoziemcy znają swoje prawa i coraz częściej ten fakt wykorzystują, a nawet „naginają” prawo i procedury „pod siebie” dla własnej wygody i osiągnięcia określonych celów. Respondenci stwierdzili, że cudzoziemcy/ki coraz częściej korzystają z usług organizacji non-profit, które oferująpomoc w legalizacji pobytu, z usług tłumacza, biur prawnych czy pełnomocnika. Wielu z nich ma także w Polsce rodzinę, z pomocy, której korzysta.

Trudno wobec tego jednozacznie ustalić, co oznacza według respondentów/tek „znać prawo i procedury” oraz „znać swoje prawa”. Znajomość „swoich praw ” przez obcokrajowców nie jest interpretowana przez respondentów ze Straży Granicznej jako znajomości prawa w ogóle.

Wczesna pora wizyt w trakcie wywiadów środowiskowychKolejną problematyczną dla respondentów/ek sytuacją są wczesne pory wizyt w celu przeprowadzenia wywiadów środowiskowych. Respondenci przyznali, że wizyty np. w porze śniadań z pewnością są krępujące dla każdego. Respondenci wzięli pod uwagę niezręczność tej sytuacji odnosili się jednak tylko do własnych odczuć, nie wspominając o osobach które są podczas takich wizyt poddawane kontroli.

SKARGI I ZAŻALENIA

Na pytanie odnośnie składanych skarg i zażaleń na ich pracę, respondenci odpowiedzieli, że nie mieli problemów czy skarg dotyczących przeprowadzenia przez nich kontroli pobytu, kontroli zatrudnienia czy sposobu przeprowadzenia wywiadu środowiskowego. Główne skargi, z którymi mieli do czynienia to sytuacje, w których cudzoziemcy skarżyli się na długi czas odprawy czy kontroli odbywających się na lotnisku. Nieliczne skargi funkcjonariusze/funkcjonariuszki sklasyfikowali jako wynik pewnego rodzaju nerwowej atmosfery wynikającej z pośpiechu na lotnisku.

26 RELACJE FUNKCJONARIUSZY I FUNKCJONARIUSZEK

GŁÓWNE TRUDNOŚCI W PRACY

Zapytani o trudności w pracy, respondenci/tki zwracali oni uwagę na niedobory kadrowe i różnego rodzaju problemy techniczne na terenie lotniska. Z racji tego, że nasz monitoring nie obejmował pracy Straży Granicznej na terminalu lotniska we Wrocławiu, nie będziemy skupiać się na rozwiązaniach logistyczno-przestrzennych nowego terminala.Funkcjonariusze/ki przeprowadzający kontrole i wywiady środowiskowe, określili liczbę pracowników, jako niewystarczającą i nieprzystosowaną do zmiennego i interwencyjnego trybu pracy Straży Granicznej. Przyznali, że w sytuacjach wyjątkowych zmuszeni są skorzystać z pomocy funkcjonariuszy/ek z portu lotniczego.

Mimo iż respondenci/tki nie wymienili większych problemów w swojej pracy i jest ona dla nich w dużym stopniu satysfakcjonująca, to pojawiły się także głosy mówiące o przemęczeniu i potrzebie szkoleń z zakresu radzenia sobie ze stresem.

28 GŁÓWNE PROBLEMY 29

JĘZYK I KOMUNIKACJA

Wśród głównych problemów wymienionych zarówno przez obcokrajowców jak i funkcjonariuszy/szki SG znajduje się nieznajomość języków obcych. W wielu przypadkach kontaktu w chwili, kiedy okazywało się, że cudzoziemiec nie mówi w języku polskim, pojawiał się problem w komunikacji. Brak możliwości komunikacyjnych uniemożliwia praktycznie prawidłowe przeprowadzenie kontroli i stwarza wiele problemów natury formalnej.

Jest to również sytuacja niekomfortowa dla cudzoziemca, który nie ma możliwości reakcji czy udzielenia odpowiedzi. Respondent, który doświadczył takiej sytuacji powiedział:nie mówili po angielsku - więc nie zrozumiałem - byłem świadomy, że mogą przyjść więc pokazałem im dokumenty.Podczas rzecznictwa uzyskałyśmy informację, iż systematycznie organizowane są kursy języka angielskiego na dwóch poziomach: podstawowym i średniozaawansowanym. Kursy są finansowane z Funduszy Europejskich, organizowane są poza godzinami pracy, jednak wliczają się do jej stażu. Niestety niektórzy /e funkcjonariusze/ ki z powodu potrzeby dojazdów z innych miast i miejscowości z całego województwa (kursy organizowane są w siedzibie SG we Wrocławiu) nie uczestniczą w nich. Kwestia dojazdu jest dla nich zbyt problematyczna.

NIE PRZEDSTAWIANIE SIĘ FUNKCJONARIUSZY PODCZAS KONTROLI

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 listopada 2009 roku,w sprawie sposobu przeprowadzenia kontroli legalności pobytu cudzoziemców brzmi następująco: „Przed rozpoczęciem kontroli funkcjonariusz podaje swój stopień, imię i nazwisko w sposób umożliwiający kontrolowanemu odnotowanie tych danych, a także podstawę prawną to jest rozporządzenie kontroli, a w przypadku kontroli, przeprowadzanej w toku wykonywania innych czynności służbowych - podstawę prawną przeprowadzenia kontroli.” Wielu respondentów – cudzoziemców stwierdziło, że nie usłyszało nazwiska funkcjonariusza, który przeprowadzał kontrolę. W ten sposób, cudzoziemcy pokazujący swoje dane, mogą nie czuć się równorzędnie z funkcjonariuszem. Przypadki, w których funkcjonariusze nie pozwalają lub utrudniają identyfikację własnej osoby, możemy zakwalifikować, jako przypadki nadużywania władzy wynikającej z poczucia jej posiadania wobec osoby kontrolowanej. Istotne jest , żeby osoba udostępniająca swój dokument tożsamości miała możliwość poznania danych personalnych osoby pytającej.

BRAK INFORMACJI NA TEMAT CELU KONTROLI

Wśród sytuacji, które opisywali respondenci/tki – cudzoziemcy powtarzał się problem braku informacji na temat przyczyny kontroli. Często cudzoziemcy zostają po prostu poinformowani konieczności pokazania dokumentu tożsamości, karty pobytu czy paszportu, bez wyjaśnienia, na jakiej podstawie dana osoba została wyznaczona do kontroli. Kontrolowany cudzoziemiec /ka powinien/a usłyszeć powód kontroli podobnie jak każdy obywatel zatrzymany przez służby mundurowe.

NADUŻYCIE WŁADZY I WYRAŻANIE WŁASNYCH / PRYWATNYCH OPINII

W opinii respondentów cudzoziemców problemem jest nadużywanie władzy oraz wyrażanie swoich prywatnych opinii, które nie powinny być konstruowane przez funkcjonariuszy państwowych. Przykład stanowi opisana wcześniej sytuacja polsko – bułgarskiego małżeństwa, czy przypadek respondenta, który usłyszał pytanie, czy w jego kraju nie ma pracy. Takie sytuacje nie powinny mieć miejsca w procesie kontroli. Funkcjonariusz/ka SG pełni funkcję publiczną, która zobowiązuje go/ją do przestrzegania procedur tj. udzielenia informacji na temat swoich danych, informacji na jakiej podstawie odbywa się kontrola, a nie wyrażania prywatnych opinii na temat osoby kontrolowanej w szczególności, jeśli te opinie ocierają się o rasizm czy uprzedzenia.

KONTROLA W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ

Kontrola w przestrzeni publicznej jest dla respondentów/ek obcokrajowców szczególnie niekomfortowa. Sytuacje kiedy na oczach innych ludzi umundurowani funkcjonariusze/ki dokonują kontroli cudzoziemca/ki powinny być traktowane jako sytuacje szczególne a nie rutynowe działania.

STRONA INTERNETOWA

Spośród 66 cudzoziemców, tylko 2 osoby zadeklarowały wejście na stronę internetową wrocławskiej placówki Straży Granicznej - obie porozumiewają się w języku polskim. Żadna z nich nie znalazła na stronie www odpowiedzi na swoje pytania i obie skorzystały z numeru telefonu podanego na stronie, otrzymując potrzebne informacje drogą telefoniczną.Przeprowadzona przez nas analiza wykazała, że podstrona Sudeckiego Oddziału Straży Granicznej z informacjami dotyczącymi placówki we Wrocławiu Starachowicach,

3130 GŁÓWNE PROBLEMY

nie jest przystosowana do obsługi przez cudzoziemców, gdyż nie zawiera tłumaczeń na języki obce. Jedyną informacją przetłumaczoną na język angielski jest poradnik dotyczący odprawy granicznej ( How to prepare yourself for a border checks) .Jednak, aby dotrzeć do tego tekstu trzeba kliknąć button abc poradniki (znajdujący się po prawej stronie strony wejściowej) bądź wejść w zakładkę Przydatne informacje w której znajduje się opcja poradniki .Ponieważ strona nie jest tłumaczona na języki obce, cudzoziemiec nie posługujący się językiem polskim, nie ma możliwości samodzielnegodotarcia do tej informacji.

32 REKOMENDACJE ZAPROPONOWANE PRZEZ STOWARZYSZENIE NOMADA 33

1. Szkolenia z komunikacji interpersonalnej, różnic międzykulturowych oraz podnoszenie kompetencji językowych funkcjonariuszy.

Rekomendujemy podniesienie kompetencji funkcjonariuszy w zakresie komunikacji. Ważne są tutaj zarówno umiejętności komunikacji interpersonalnej i wyznaczanie ‘kodeksu dobrych praktyk’ w kontakcie z cudzoziemcami / kami jak i szkolenia językowe dla funkcjonariuszy.W raporcie Stowarzyszenia Interkulturalni czytamy:Straż Graniczna winna wyzbyć się stricte militarnego nastawienia i wypracować standardy postępowania i obsługi cudzoziemców, z którymi posiada kontakt. Pozwoliłoby to zwiększyć humanitaryzm prowadzonych czynności. Istotne mogą się okazać szkolenia z praw człowieka.1

2. Przestrzeganie przepisów dotyczących przeprowadzania kontroli

Przestrzeganie przepisów dotyczących przeprowadzania kontroli legalności pobytu - przedstawiania się i udostępniania informacji na temat osoby która przeprowadza kontrolę, tak żeby osoba kontrolowana miała poczucie, że nie jest dyskryminowana ze względu na swoją pozycję czy brak informacji. Każdej osobie kontrolowanej należyNsię prawo do informacji na temat personaliów osoby kontrolującej. Przestrzeganie przepisów przeprowadzania kontroli wpłynie pozytywnie na transparentność pracy funkcjonariuszy Straży Granicznej.

3. Przedstawienie w zrozumiały sposób celu kontroli

Przedstawienie celu kontroli jest nieodzownym elementem kontroli i podstawowym prawem osoby kontrolowanej. Wobec częstego naruszenia tego prawa należy przeprowadzić działania (np. ewaluację szkoleń), które wyczulą funkcjonariuszy/ki na ten problem.

4. Materiały informacyjne o prawach i obowiązkach cudzoziemców w Polsce i Unii Europejskiej

Proponujemy jako dobrą praktykę przygotowanie broszury, która zawierać będzie podstawowe informacje dotyczące kontroli legalności pobytu, zatrudnienia czy procedury podczas przeprowadzania wywiadu środowiskowego. Przetłumaczona na języki obce mogłaby przyczynić się do lepszego zrozumienia przez cudzoziemców swoich praw i obowiązków a tym samym usprawniłaby kontakt między funkcjonariuszami/kami a obcokrajowcami.

1 Cudzoziemcy w Krakowie. Monitoring krakowskich instytucji publicznych pod kątem ich dostosowania do potrzeb obcokrajowców mieszkających w Krakowie lub go odwiedzających. Raport, Kraków 2011, s. 90.

5. Uzupełnienie strony internetowej Straży Granicznej

Proponujemy uzupełnić stronę internetową straży granicznej o przetłumaczony na języki obce informator skierowany do cudzoziemców, który w sposób prosty i zrozumiały informowałby ich o przepisach dotyczących przeprowadzania kontroli legalności pobytu i zatrudnienia , o prawach i obowiązkach cudzoziemców a także funkcjonariuszy Straży Granicznej. Informator mógłby przyczyniać się do poszerzania znajomości procedur i znajomości prawa dotyczącego migracji. Ważnym elementem ze względu na charakter migracji w Polsce jestprzetłumaczenie informatora na język rosyjski.

6. Ograniczenie przypadkowej kontroli w przestrzeni publicznej.

Wykluczona winna być wszelka kontrola legalności w trakcie patroli ulicznych, czy też organizowanie akcji kontroli w miejscach publicznych, w których cudzoziemcy nie mieszkają lub nie prowadzą działalności zawodowej (np. restauracje). Tego typu działania opierają się bowiem albo na rasistowskich przesłankach (choćby w sposób niezamierzony), co nie licuje z zasadami demokratycznego państwa prawa, albo prowadzą do nieproporcjonalnej ingerencji w podstawowe prawa i wolności ludzkie, jak w przypadku kontroli o charakterze zbiorowym.2

2 Cudzoziemcy w Krakowie. Monitoring krakowskich instytucji publicznych pod kątem ich dostosowania do potrzeb obcokrajowców mieszkających w Krakowie lub go odwiedzających. Raport, Kraków 2011, s. 90.

34 DZIAŁANIA RZECZNICZE 35

Po przeprowadzonej analizie badań i wypracowaniu wstępnych rekomendacji, przedstawicielki Stowarzyszenia spotkały się z Komendantem Placówki SG we Wrocławiu w celu konsultacji analizy monitoringu i wspólnym opracowaniu rekomendacji.

Komendant wykazał chęć współpracy i dzięki jego zaangażowaniu udało się nam wspólnie wypracować następujące rekomendacje:

Zorganizowanie spotkań ze cudzoziemcami/kami studiującymi we Wrocławiu i funkcjonariuszy/ek Straży Granicznej podczas, których będzie możliwe przedstawienie praw i obowiązków cudzoziemców a także wytłumaczone zostaną procedury dotyczące kontroli legalności pobytu i zatrudnienia oraz przeprowadzania wywiadów środowiskowych. Spotkania te będą przestrzenią do wymiany doświadczeń i uzyskania odpowiedzi na pytania nurtujące pytania. Stworzenie informatora dla cudzoziemców na temat ich praw i obowiązków podczas przechodzenia kontroli legalności pobytu, zatrudnienia i przeprowadzania wywiadów środowiskowych, a także wyjaśnienie przepisów wg których kontrole te powinny przebiegać. Wszelkie informacje powinny być napisane w sposób prosty i zrozumiały, oraz przetłumaczone na języki obce. Funkcjonariusze/ki Straży Granicznej podczas przeprowadzenia kontroli, napotykając na trudności komunikacyjne z cudzoziemcami mieliby możliwość posłużenia się informatorem. Stworzenie podręcznika dla cudzoziemców dotyczącego ich praw i obowiązków podczas kontroli przeprowadzonych przez funkcjonariuszy Straży Granicznej umieszczonego na stronie internetowej Straży Granicznej. Podręcznik powinien być napisany prostym, zrozumiałym językiem i przetłumaczony na języki obce. Zorganizowanie spotkania ewaluacyjnego pracy funkcjonariuszy/ek Straży Granicznej z uwzględnieniem wyników monitoringu. Kontynuacja szkoleń językowych dla funkcjonariuszy/ek Straży Granicznej Zorganizowanie szkoleń komunikacji interpersonalnej z uwzględnieniem nieprawidłowości wyszczególnionych w analizie badań monitoringu.

36 DZIAŁANIA RZECZNICZE

NOTATKI

Więcej o projekcie i innych działaniach strażniczych:www.welcome.nomada.info.pl

www.watchdog.org.pl

podziękowania dla:Dyrektora Konsulatu Honorowego Ukrainy

we Wrocławiu - Ihora BeyzykaAdama Tunikowskiego

i wszytkich respondentów, którzy wzięli udział w badaniach