Streszczenie Przeprowadzono badania nad wykorzystaniem wycią-gów wodnych z wybranych grzybów do hamowania wzrostu bakterii gronkowca złocistego Staphylococus aureus i wyizolowanych od chorych prątków gruźlicy. Założeniem pracy było przeprowadzenie badań nad wy-korzystaniem grzybów jako surowca wspomagającego leczenie chorych. Grzyby wykorzystane w doświad-czeniach to: boczniak ostrygowaty Pleurotus ostreatus (Jacq.) Kummer - uprawiany na trzech podłożach, tj. słoma pszenna, słoma pszenna z dodatkiem części nadziemnych topinamburu Helianthus tuberisus, sło-ma pszenna z dodatkiem części nadziemnej rdestowca Reynoutria, shiitake Lentinula edodes (Berck.) Singer; opieńka miodowa Armillaria mellea sensu lato (Vahl. in Fl. Dan.) P. Karst; wrośniak różnobarwny Trametes vesicolor; gąska zielona Tricholoma flavovirens (Pers.) Lund ex Nannf. Najintensywniejsze działanie wyka-zywał wyciąg z mrożonych grzybów boczniaka ostry-gowatego z podłoża: słoma pszenna + topinambur lub słoma pszenna + rdestowiec, najmniejsze działanie wy-kazywała zielonka. Całkowite hamowanie bakterii po-wodował wyciąg wodny z 1 g mrożonych grzybów, tj. wynosiło 1,33*109 do 0,28*109 Staphylococus aureus oraz prątków gruźlicy 150*106 /ml.

Słowa kluczowe: grzyby, hamowanie, gronkowiec, prątki gruźlicy

SummaryStudies were conducted on the application of water extracts of selected fungi to inhibit growth of bacterial cultures of Staphylococcus aureus and Koch’s bacilli isolated from tuberculosis patients. The assumption of this study was to conduct investigations on the appli-cation of fungi as a raw material assisting treatment of patients. Fungi included in the experiments were oyster mushroom Pleurotus ostreatus (Jacq.) Kummer, grown on three substrates: wheat straw, wheat straw with an addition of aboveground parts of Jerusalem artichoke Helianthus tuberisus, wheat straw with an addition of aboveground parts of Japanese fleeceflower Reynoutria, shiitake Lentinula edodes (Berck) Singer; honey colo-ur armillaria Armillaria mellea sensu lato (Vahl. In Fl. Dan.) P. Kanst; common zoned polyporus Trametes versicolor; and firwood agaric Tricholoma flavovirens(Pers.) Lund ex Nannf. The most intensive action was found for extract from frozen oyster mushrooms from the substrate of wheat straw + Jerusalem artichoke or wheat straw + Japanese fleeceflower, while the leastintensive action was recorded for firwood agaric. Totalinhibition of bacteria by water extract from 1 g frozen mushrooms was 1.33*109 to 0.28*109 Staphylococcus aureus and 150*106/ml Koch’s bacilli.

Key words: mushrooms, growth inhibition, Staphylo-coccus, Koch’s bacilli

Grzyby od dawna budzą nasze zainteresowanie i to nie

tylko z powodu ich różnorodnego kształtu czy koloru, czy też tajemniczego, nagłego pojawienia się w przyrodzie, ale przede wszystkim ze względu na ich właściwości, od trujących do posiadających właściwości lecznicze. O wła-ściwościach leczniczych grzybów dowiadujemy się już ze starożytnych manuskryptów. Badania w końcu XX wieku znaczenie poszerzyły pogląd o właściwościach leczniczych grzybów [1 - 10].

Praca dotyczy badań nad hamowaniem wzrostu bakterii gronkowca Staphylococus aureus oraz wyizolowanych prąt-ków gruźlicy od osób chorych w wieku około 40 lat przez wybrane grzyby wielkoowocnikowe. Badania przeprowa-dzono w Akademii Rolniczej w Poznaniu oraz w Wielko-polskim Specjalistycznym Szpitalu Chorób Płuc i Gruźlicy w Chodzieży.

Surowcem badawczym do zwalczania gronkowca i prąt-ków gruźlicy były wyciągi wodne z mrożonych lub suszo-nych owocników grzybów wybranych następujących gatun-ków: boczniak ostrygowaty, gąska żółta, opieńka miodowa, shiitake, wrośniak różnobarwny. Badano także właściwości lecznicze suszonych części nadziemnych = ziela rdestow-ca Reynoutria i topinamburu Helianthus tuberisus (ryc.1). Boczniak ostrygowaty Pleurotus ostreatus zebrany był z upraw prowadzonych na trzech różnych podłożach: słoma pszenna; słoma pszenna z dodatkiem części nadziemnych topinamburu Helianthus tuberisus; słoma pszenna z dodat-kiem części nadziemnej rdestowa Reynoutria. Z owocników przygotowywano wyciągi wodne (w ilości 14-50 mg grzy-ba/ml), które dodawano do podłoży Chapmana z bakteriami gronkowca złocistego w ilości 0,5 w skali Mac Parlanda (schemat 1) albo plwociną prątków od osób chorych na gruźlicę do podłoża Lowensteina – Jensena do identyfikacjiprątków gruźlicy (schemat 2).

Ustalono wpływ wybranych gatunków grzybów na czystych kulturach gronkowca oraz na kulturach prątków gruźlicy pobranych od chorych. Przygotowanie materiału badanego (wymaz z gardła) pobranego od pacjenta i identy-fikacja bakterii gronkowca złocistego [10, 11]. Obserwowa-no działanie wyciągów z grzybów, dodając ich różne ilości (0,1 - 0,4 ml /10ml pożywki). Odczyty w wypadku działania bakterii Staphylococus aureus obserwowano po inkubacji w temperaturze 37°C po 24., 48. i 72h..

Oznaczanie i identyfikacja prątków gruźlicy w plwocinie,przeprowadzono metodą ługową Petroffa [11]. Pierwszym etapem było przygotowanie plwociny, czyli homogenizacja, wirowanie i po kilkakrotnym przepłukaniu osadu wodą de-stylowaną przygotowano zawiesinę (schemat 2), w której znajdowało się 0,5 w skali Mac Farlanda prątków gruźlicy (150*106 bakterii / ml). Kolejnym etapem było posianie po-szczególnych rozcieńczeń zawiesiny na podłoże Lowenste-ina – Jensena. Pierwsze dwie probówki stanowiły kontrolę wzorcową, gdzie dodano 0,05 ml zawiesiny prątkowej. Na kolejne probówki posiano następujące rozcieńczenia zawie-

siny prątkowej: 10-1, 10-2, 10-3, 10-4. Do każdej probówki dodano po 0,05 ml rozcieńczonej zawiesiny. Następnie do każdej probówki z rozcieńczoną zawiesiną dodano 0,05 ml wyciągu z grzybów. Podłoża inkubowano w 37°C przez okres 3-10 tygodni. Do każdego posiewu używamy dwóch probówek z pożywką Lowensteina – Jansena (ryc. 3).

Zakażenie prątkiem gruźlicy jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych zakażeń na świecie. Szacuje się, że na 5,2 mld. ludzi zamieszkujących kulę ziemską, ponad 1,7 mld, to osoby zakażone prątkiem gruźlicy. Polska należy do krajów, w których zapadalność na gruźlicę jest stosunkowo wysoka. W ostatnich latach u blisko 16 000 osób stwier-dza się każdego roku zachorowanie na czynną gruźlicę. Leczenie gruźlicy w Polsce jest przymusowe. Normalizuje to ustawa z dnia 6 września 2001 r. o chorobach zakaźnych i zakażeniach.(Dz. U. z dnia 31 października 2001 r.) Pol-skie prawo nakazuje hospitalizację we wstępnym okresie leczenia choroby [13]. Do oznaczeń Staphylococus aureus i prątków gruźlicy wykorzystano metody stosowane w Dia-gnostycznym Laboratorium Szpitala Chorób Płuc i Gruźli-cy w Chodzieży.

Wyciągi grzybowe mogą być terapią wspomagającą le-czenie gruźlicy, ponieważ chorzy na gruźlicę są coraz czę-ściej odporni na preparaty farmaceutyczne. Wyniki badań nad hamowaniem wzrostu Staphylococus aureus przed-stawiono w tabelach I – III oraz przykładowy dokument odczytu badań na ryc. 2. Gronkowiec złocisty dodany do pożywki Chapmana, był hamowany najbardziej przez bocz-niaka ostrygowatego uprawianego na podłożu ze słomy i rdestowa lub z dodatkiem topinamburu w ilości 1:1. Do zahamowania ilości 150 x 106/ml bakterii Staphylococus aureus wystarczał wyciąg z grzybów mrożonych w ilości 3,3 mg/ ml.

Boczniak uprawiany na podłożu konwencjonalnym uży-wanym w Polsce posiadał zdecydowanie mniejsze właści-wości hamowania bakterii. Aby osiągnąć wynik całkowitego zahamowania wzrostu należało użyć 4 krotnie więcej. Naj-mniej korzystnie na hamowanie bakterii gronkowca złoci-stego wpływał wyciąg wodny z zielonki, następnie z opień-ki. Nie hamowały bakterii natomiast składniki stosowane do produkcji podłoża uprawnego dla boczniaka (słoma, rdesto-wiec i topinambur).

Oznaczanie i identyfikację prątków gruźlicy wykona-no w plwocinie pobranej od hospitalizowanych chorych. O leczniczych właściwościach grzybów wiadomo od daw-na. Można znaleźć informacje na temat zastosowania wycią-gów jako preparatów eterowo-alkoholowych wyciągów, po rozdziale chromatograficznym z opieńki miodowej do zwal-czania bakterii gronkowców i paciorkowców. Istnieje wiele informacji na temat zastosowania boczniaka ostrygowatego do zwalczania wielu chorób. Badania prowadzone w latach 1966-2000 przez badaczy Grzybka i Kohlmüncera na Aka-demii Medycznej w Krakowie oraz w Akademii Medycznej w Łodzi (Lasota i Młodecki) prowadzone od szeregu lat na zwierzętach są tego dowodem [14]. W podobnym aspekcie, w jakim prowadzono badania w tej pracy nad wykorzysta-niem grzybów jako środka spożywczego nie spotkano w li-

teraturze dostępnej, stąd dyskusja jest uciążliwa. Na podstawie wyników uzyskanych w tej pracy (tabela 5 i ryc.3) stwierdzono, że badania nad wykorzysta-niem opieńki miodowej, wroślaka i boczniaka ostry-gowatego do zwalczania prątków gruźlicy powinny być poszerzone. W doświadczeniach obserwowano, że wyciągi grzybowe jedynie zahamowały dalsze na-mnożenie się prątków gruźlicy. Badania te są przy-szłościowe i niezbędne, ponieważ chorzy na gruźlicę są coraz częściej odporni na preparaty farmaceutycz-ne.

Stwierdzono, że w zależności od gatunku grzyba, sposobu utrwalenia owocników i rodzaju podłoża uprawowego, następowało różne hamowanie rozwo-ju bakterii gronkowca i prątków gruźlicy.

Dużą zdolność hamowania wykazywały wycią-gi z wrośniaka i boczniaka ostygowatego, naj-mniejszą z zielonki, a wyciągi z suszonego ziela rdestowca i topinamburu nie posiadały tej właści-wości.

W wypadku boczniaka ostrygowatego poziom hamowania gronkowca zależał od podłoża upra-wowego.

Efekt hamowania wyciągu z boczniaka upra-wianego na samej słomie pszennej był czterokrot-nie mniejszy od wyciągu z boczniaka z podłoża z dodatkiem topinamburu i dwukrotnie mniejszy ze słomy z dodatkiem rdestowca.

Dziesięciokrotnie większą siłę hamowania wzrostu gronkowca posiadały wodne wyciągi z grzybów mrożonych niż z grzybów suszonych.

1. Brenne W.M., Nutritional and medicinal value of spe-cialty mushrooms. J. Food Protect., 1990, 53, 883-894

2. Grzybek j., Kohlmünzer S., Poszukiwanie polisachary-dów o działaniu antybiotycznym przy użyciu testu al-lium. Prob.. Hig. 1984, 3 (23), 36-43

3. Grzybek J., Kultury myceliarne grzybów wyższych źró-dłem substancji leczniczych. Biotechnol. 1992, 4 (19), 37-40

4. Kohlmünzer S., Właściwości lecznicze japońskiego grzyba jadalnego ‘shiitake’ Lentinus edodes. Grzyby, 1988, 18, 28-29

5. Kohlmünzer S., Hodowle myceliarne grzybów wyż-szych jako źródło biologicznie aktywnych substancji Prob. Hig. 1992, 36, 10-15

6. Kohlmünzer S., Aktywność biologiczna niektórych ga-tunków grzybów wielkoowocnikowych, Prob. Hig 1996, 53, 30-40.

7. Mizuno T., Yamabushitake, Hericum erinaceum: bioac-tive substances and medicinal utilization

Food Rev. Intern; 1995, 11, 173-178

8. Muzzarelli RAA., Clinical and biochemical evaluation of chitosan for hypercholesterolemia and overvveight control. In: Chitin and Chitinases. Eds.: Jollies T, Muz-zarelli RA.A. Bitkhauser Yerlag Basel, Switzerland,; 1999, 293 - 304

9. Rajewska J. i Bałasińska B. Związki biologicznie aktyw-ne zawarte w grzybach jadalnych i ich korzystny wpływ na zdrowie. Postępy Hig. Med. Dośw.; 2004, 58, 352-357

10. Smith J. E., Rowan NJ., Sullivan R.; Medicinal mu-schroms: a rapidly developing area of biotechnology for cancer therapy and other bioactivities. Biotech. Let-ters, 2002, 24: 1839-1845

11. Kędzia W., Diagnostyka Mikrobiologiczna.. 1980, PWN, Warszawa

12. Zaremba M. i Borowski J.; Mikrobiologia lekarska dla studentów medycyny. 1997, PZWL.

13. Rowińska-Zakrzewska E., Pwlicka L., Gruźlica, 2000, PWN, Warszawa

14. Gapiński M., Woźniak W., Ziombra M., Boczniak-Tech-nologia uprawy i przetwarzania., 2001, PWRiL, Po-znań