WYKLUCZENIE CYFROWE › ... · 2013-01-31 · biorstwa – system informatyczny składający się z...
413
Transcript of WYKLUCZENIE CYFROWE › ... · 2013-01-31 · biorstwa – system informatyczny składający się z...
WYKLUCZENIE
CYFROWE
NA MAZOWSZU
Wyniki badań
2
Autorzy:
Halina Sobocka-Szczapa
Łukasz Arendt
Paweł Daniłowicz
Elżbieta Kryńska
Iwona Kukulak-Dolata
Joanna Mirosław
Iwona Poliwczak
Beata Samoraj-Charitonow
Agnieszka Smoder
Maria Szymczak
3
WYKLUCZENIE
CYFROWE
NA MAZOWSZU
Wyniki badań
redakcja naukowa
Halina Sobocka-Szczapa
Warszawa 2011
4
Instytut Pracy i Spraw Socjalnych
Publikacja przygotowana w ramach serii „Studia i Monografie”
Publikacja jest rezultatem realizacji Projektu: Wykluczenie cyfrowe na Mazowszu
PROGRAM OPERACYJNY KAPITAŁ LUDZKI PRIORYTET VII. Promocja integracji społecznej
DZIAŁANIE 7.2. Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej
Poddziałanie 7.2.1. Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem społecznym
ZESPÓŁ OPINIODAWCZO-WYDAWNICZY
Bożena Balcerzak-Paradowska (przewodnicząca),
Marek Bednarski, Zdzisław Czajka, Daria Szatkowska, Danuta Szymanowska, Gertruda Uścińska, Jerzy Wratny
Recenzent
Prof. dr hab. Łukasz Sułkowski
Projekt okładki
Luiza Patrycja Daab
Redakcja
Beata Maria Mizerska
Skład komputerowy
Daria Szatkowska
© Copyright by Instytut Pracy i Spraw Społecznych, Warszawa 2011
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części
niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy
ISBN 978-83-61125-56-3
Druk: Matrix, nakład 600 egz., 26 ark. wyd.
SPIS TREŚCI
WYKAZ UŻYWANYCH SKRÓTÓW ............................................................... 9
Halina Sobocka-Szczapa WPROWADZENIE ............................................................................................. 13
Joanna Mirosław, Agnieszka Smoder Rozdział I
SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE I WYKLUCZENIE CYFROWE W DOKUMENTACH POLSKI I UNII EUROPEJSKIEJ .............................. 24 1. Wyzwania stojące przed Europejskim Społeczeństwem Informacyjnym
po 2005 roku ................................................................................................... 24 2. Dokumenty uwzględniające rozwój informatyzacji w Polsce .......................... 28 3. Dokumenty strategiczne i programy dotyczące społeczeństwa
informacyjnego oraz wykluczenia cyfrowego na Mazowszu (perspektywa regionalna i lokalna) ................................................................. 31
Iwona Poliwczak Rozdział II CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO .......................................................... 50 1. Położenie geograficzne ..................................................................................... 50 2. Ludność i struktura demograficzna .................................................................. 54 3. Sytuacja na rynku pracy ................................................................................... 57 4. Potencjał ekonomiczny województwa ............................................................. 59 5. Działalność badawczo-rozwojowa ................................................................... 61 6. Działalność innowacyjna .................................................................................. 69 7. Środki automatyzacji oraz technologie informacyjne i telekomunikacyjne
w przedsiębiorstwach ...................................................................................... 78 8. Dostęp do komputerów i Internetu w szkołach dla dzieci i młodzieży ............ 82 9. Wykorzystanie technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych
w gospodarstwach domowych ........................................................................ 92 10. Łączność ......................................................................................................... 94
Spis treści
6
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak Rozdział III UMIEJĘTNOŚCI INFORMATYCZNE MIESZKAŃCÓW WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO .......................................................... 95 1. Charakterystyka testu umiejętności technologii informatycznych ................... 95 2. Umiejętności informatyczne badanej populacji ............................................... 96 3. Struktura umiejętności informatycznych według cech demograficznych ........ 98 4. Struktura umiejętności informatycznych według cech
społeczno-ekonomicznych ............................................................................ 108 5. Posiadanie komputera, źródła wiedzy oraz sposoby korzystania
z komputera jako determinanty umiejętności informatycznych .................... 114
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa Rozdział IV PODAŻOWA STRONA RYNKU PRACY WOBEC PROBLEMÓW KSZTAŁTOWANIA SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO ............... 127 1. Wykluczenie cyfrowe pracujących ................................................................. 127
1.1. Charakterystyka badanej populacji osób pracujących ............................ 128 1.2. Wykorzystanie narzędzi ICT w miejscu pracy ....................................... 131 1.3. ICT w gospodarstwach domowych osób pracujących ........................... 140
2. Wykluczenie cyfrowe bezrobotnych .............................................................. 150 2.1. Ogólna charakterystyka uczestników badania ....................................... 151 2.2. Umiejętności z zakresu ICT a aktywność zawodowa bezrobotnych .......... 156 2.3. Aktywność edukacyjna bezrobotnych w zakresie ICT .......................... 162 2.4. Dostępność urządzeń i programów ICT w gospodarstwach
domowych bezrobotnych ........................................................................ 168 2.5. Przestrzenne zróżnicowanie wykluczenia cyfrowego bezrobotnych ............ 183
3. Wykluczenie cyfrowe biernych zawodowo .................................................... 190 3.1. Charakterystyka badanej populacji osób biernych zawodowo ............... 191 3.2 Wykorzystanie ICT w ostatnim miejscu pracy
osób biernych zawodowo ....................................................................... 195 3.3. Potencjalna aktywność edukacyjna osób biernych zawodowo .............. 198 3.4. ICT w gospodarstwach domowych osób biernych zawodowo .............. 200
4. Wykluczenie cyfrowe osób uczących się ....................................................... 220 4.1. Charakterystyka badanej populacji osób uczących się ........................... 221 4.2. Wykorzystanie ICT w procesie kształcenia ........................................... 226 4.3. Efektywność kształcenia z zakresu kompetencji ICT ............................ 232 4.4. Dotychczasowa i potencjalna aktywność edukacyjna
osób uczących się ................................................................................... 237 4.5. ICT w gospodarstwach domowych osób uczących się .......................... 239
Spis treści
7
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław Rozdział V POPYTOWA STRONA RYNKU PRACY WOBEC PROBLEMÓW KSZTAŁTOWANIA SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO ................ 254 1. Prezentacja próby badawczej ......................................................................... 254
1.1. Próba badawcza podmiotów gospodarczych .......................................... 254 1.2. Próba badawcza respondentów .............................................................. 256
2. Cechy firm związane z ICT ............................................................................ 260 2.1. Wyposażenie przedsiębiorstw w komputery .......................................... 260 2.2. Sposoby wykorzystania komputerów w przedsiębiorstwach ................. 267
3. Korzystanie z Internetu w badanych przedsiębiorstwach ............................... 270 3.1. Posiadanie strony internetowej ............................................................... 276 3.2. Wykorzystywanie narzędzi komunikacji internetowej .......................... 278 3.3. Bariery wdrażania rozwiązań informatycznych ..................................... 280
4. Inwestycje w rozwój nowych technologii ...................................................... 283 4.1. Rodzaje inwestycji ................................................................................. 283 4.2. Źródła finansowania inwestycji ............................................................. 285
5. Ocena zasobów pracy ..................................................................................... 286 5.1. Szkolenia pracowników ......................................................................... 290 5.2. Rekrutacja pracowników ........................................................................ 293
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata Rozdział VI INSTYTUCJE WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO A WYKLUCZENIE CYFROWE..................................................................... 297 1. Charakterystyka badanych populacji .............................................................. 297 2. Szkoły podstawowe i ponadpodstawowe ....................................................... 301
2.1. Infrastruktura teleinformatyczna ............................................................ 301 2.2. Wykorzystanie technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych ..... 306 2.3. Przygotowanie kadry pedagogicznej do korzystania
z technologii informatycznych ............................................................... 312 3. Szkoły wyższe ................................................................................................ 316
3.1. Infrastruktura teleinformatyczna ............................................................ 316 3.2. Wykorzystanie technologii informatycznych ......................................... 320 3.3. Umiejętności informatyczne kadry szkół wyższych .............................. 324
4. Powiatowe urzędy pracy ................................................................................ 329 4.1. Infrastruktura teleinformatyczna ............................................................ 329 4.2. Kapitał ludzki i e-umiejętności pracowników
powiatowych urzędów pracy.................................................................. 335 4.3. Strona internetowa w działalności powiatowych urzędów pracy ........... 338
Spis treści
8
4.4. Usługi on-line w systemie powiatowych urzędów pracy województwa mazowieckiego ............................................................... 339
4.5. Technologie informacyjne i telekomunikacyjne jako przedmiot usług szkoleniowych PUP ...................................................................... 343
5. Urzędy gmin ................................................................................................... 348 5.1. Infrastruktura teleinformatyczna ............................................................ 348 5.2. Kapitał ludzki i e-umiejętności kadr urzędów gmin............................... 352 5.3. Strona internetowa w urzędach gminy ................................................... 354 5.4. Usługi on-line w działalności urzędów gmin ......................................... 358 5.5. Budowanie społeczeństwa informacyjnego w gminach ......................... 361
6. Analiza komparatywna ................................................................................... 367 6.1. Instytucje edukacyjne ............................................................................. 367 6.2. Urzędy .................................................................................................... 371
Halina Sobocka-Szczapa (opracowanie)
PODSUMOWANIE, WNIOSKI I REKOMENDACJE ................................. 378
LITERATURA ................................................................................................... 400 Akty prawne .................................................................................................. 405 Dane statystyczne .......................................................................................... 405 Źródła internetowe ........................................................................................ 406
ANEKS ............................................................................................................... 408
WYKAZ
UŻYWANYCH SKRÓTÓW
ADSL – (ang. Asymmetric Digital Subscriber Line) – technika umożliwiająca asymetryczny dostęp do sieci teleinformatycznych, w tym do Interne-tu. Jest odmianą DSL. Asymetria polega na tym, iż przesyłanie da-nych do użytkownika (z Internetu) jest szybsze od odwrotnego trans-feru. Technologia ta stworzona została z myślą o użytkownikach częściej odbierających dane (np. ze stron internetowych) niż wysyła-jących dane (np. posiadających serwer internetowy). ADSL pozwala na dużo szybszą komunikację niż technologia modemów telefonicz-nych, w której wszystkie sygnały muszą być konwertowane na sygnał analogowy (po stronie nadawcy), a następnie najczęściej znowu na sygnał cyfrowy (po stronie odbiorcy). W technologii ADSL sygnał po obu stronach jest cyfrowy i dlatego, aby możliwa była wymiana da-nych, zarówno abonent, jak i operator (ISP) muszą umieścić na obu końcach linii telefonicznej modemy ADSL. W niektórych rozwiąza-niach technicznych odbiorca Internetu musi dodatkowo skorzystać z filtru (splitera), który rozdziela sygnał ADSL od telefonicznego. ADSL pozwala na transmisję z prędkością od 16 kb/s do 24 Mb/s. Prędkość, z jaką można wysyłać dane, jest zwykle znacznie niższa. Technologia ADSL została opisana w zaleceniach ITU-T G.992.1, G.992.2 (G.Lite) (i kolejnych) oraz w standardzie ANSI T1.413-1998.
CRM – (ang. Customer Relationship Management) – metodologia zarządzania charakteryzująca się umiejscowieniem klienta w centrum działalności biznesowej, bazująca na intensywnym wykorzystaniu technologii in-formacyjnych do zbierania, łączenia przetwarzania i analizowania in-formacji o klientach. Można wyróżnić CRM informacyjny i analitycz-ny. Pierwszy integruje procesy biznesowe na styku z klientem, a drugi obejmuje analizę dostępnych w przedsiębiorstwach danych o klientach w celu zdobycia wiedzy o nich i sposobach zaspokajania ich potrzeb.
DSL – (ang. Digital Subscriber Line) – cyfrowa linia abonencka, rodzina tech-nologii szerokopasmowego dostępu do Internetu. Standardowa pręd-kość odbierania danych waha się od 128 kb/s do 50 000 kb/s w zależ-ności od zastosowanej technologii DSL w danym kraju. Wynalazcą modemów DSL był Joseph W. Lechleitter, pracownik firmy Bellcore, który zademonstrował projekt budowy tych urządzeń w latach 80.
Wykaz używanych skrótów
10
ERP – (ang. Enterprise Resource Planning) – Planowanie Zasobów Przedsię-biorstwa – system informatyczny składający się z aplikacji (modu-łów) integrujących informacje i działania danego przedsiębiorstwa na wszystkich szczeblach i w większości obszarów zarządzania.
GIS – (ang. Geographic Information System) – system informacyjny słu-żący do wprowadzania, gromadzenia, przetwarzania oraz wizualizacji danych geograficznych, którego jedną z funkcji jest wspomaganie procesu decyzyjnego. Każdy system GIS składa się z bazy danych geograficznych, sprzętu komputerowego, oprogramowania oraz twór-ców i użytkowników GIS. W przypadku, gdy System Informacji Geograficznej gromadzi dane opracowane w formie mapy wielkoska-lowej (tj. w skalach 1:5000 i większych), może być nazywany Syste-mem Informacji o Terenie (LIS, ang. Land Information System).
ICT – (ang. Information and Communication Technologies) – technologie informacyjne i telekomunikacyjne. Jest to termin stosowany do okre-ślania wiedzy i umiejętności związanych z obsługą aplikacji informa-tycznych, sprzętu komputerowego i telekomunikacyjnego, klasyfikacji grupy technologii zaliczanych do obszaru informatyki i telekomunika-cji, jak również nazwa sektora przedsiębiorstw, dostarczających roz-wiązania z tego obszaru. ICT jest pojęciem szerszym od IT (ang. In-formation Technology) – technologii informacyjnej.
ISDN – (ang. Integrated Services Digital Network) – technologia sieci tele-komunikacyjnych mająca na celu wykorzystanie infrastruktury PSTN (ang. Public Switched Telephone Network) do bezpośredniego udo-stępnienia usług cyfrowych użytkownikom końcowym (bez pośred-nictwa urządzeń analogowych) (ang. end-to-end circuit-switched digital services). Połączenia ISDN zalicza się do grupy połączeń do-dzwanianych (komutowanych). ISDN jest znormalizowana w zalece-niach ITU-T (ang. International Telecommunication Union – Tele-communication Standardization Sector) oraz standardach ETSI (ang. European Telecommunications Standards Institute). Normy europej-skie zostały wprowadzone do systemu Polskich Norm jako grupa ICS 33.080 – Sieć Cyfrowa z Integracją Usług.
LAN – (ang. Local Area Network) – lokalna sieć komputerowa – rodzaj sieci zlokalizowanej na stosunkowo niedużym obszarze, najczęściej naj-większe odległości między komputerami w sieci nie przekraczają kilkuset metrów, a sieć przeprowadzana jest w obrębie jednego bu-dynku lub grupy zabudowań. LAN może liczyć od dwóch do kilku-set komputerów. Każdy komputer musi być wyposażony w kartę sieciową, aby można było go podłączyć do sieci. Sieć może być bezprzewodowa lub przewodowa.
Wykaz używanych skrótów
11
PAPI – (ang. Paper and Pencil Interview) – wywiad przeprowadzany za po-mocą kwestionariusza opracowanego specjalnie na potrzeby bada-nia. Technika ta pozwala na uzyskanie w krótkim czasie bardzo wie-lu informacji dotyczących między innymi badanych zjawisk, opinii respondentów na określone zagadnienie, postaw określonej grupy społecznej itp. Pytania znajdujące się w kwestionariuszu muszą być zadawane każdemu respondentowi przez ankietera dokładnie w takiej kolejności, w jakiej zapisane są w kwestionariuszu i w taki sam spo-sób, nie wolno mu nic zmienić.
PIAP – (ang. Public Internet Access Point) – ogólnodostępne placówki pu-bliczne, w których każdy może skorzystać nieodpłatnie z dostępu do Internetu, np. dzięki dostępowi do komputerów podłączonych do In-ternetu.
PSZ – Publiczne Służby Zatrudnienia.
RIS – (ang. Regional Innovation Strategy) – dokument opublikowany przez Unię Europejską w 2002 r., umożliwiający wdrażanie działań Eu-ropejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w latach 2000–2002. Skrót przyjęty również w dokumentach województwa mazowieckiego.
SWOT – (ang. Strengths – Weaknesses – Opportunities – Threats) – metoda należąca do grupy metod heurystycznych, stosowana we wszystkich obszarach planowania strategicznego, w tym diagnozowania regio-nalnych rynków pracy. Stanowi jeden z pierwszych etapów analizy strategicznej. Pozwala na identyfikację głównych problemów strate-gicznych, które powinny wyznaczać kierunek dalszego działania. Metoda ta polega na posegregowaniu posiadanych informacji w da-nej dziedzinie na cztery kategorie czynników strategicznych (mocne strony, czyli wszystkie zjawiska stanowiące atut, przewagę, zaletę; słabe strony, czyli wszystkie zjawiska stanowiące słabość, barierę, wadę; szanse, czyli wszystkie zjawiska, stwarzające szansę korzyst-nej zmiany; zagrożenia, czyli wszystkie zjawiska stwarzające nie-bezpieczeństwo niekorzystnej zmiany).
WWW – usługa działająca w sieci Internet, polegająca na udostępnianiu in-formacji tekstowych, grafiki, dźwięku czy animacji.
xDSL – (ang. X Digital Subscriber Line) – to zbiorowy termin wszystkich technologii cyfrowych linii abonenckich, używających wielu sche-matów modulacji w transmisji danych przez symetryczne linie mie-dziane. Pierwszy x w nazwie jest zamiennikiem początkowej litery pod jaką ukrywa się dana specyfikacja.
Wykaz używanych skrótów
12
Halina Sobocka-Szczapa
WPROWADZENIE
Pojęcie wykluczenia cyfrowego pochodzi z języka angielskiego (digital divide) i oznacza „wykluczenie cyfrowe” lub „podział cyfrowy”. Po raz pierwszy zostało użyte przez dziennikarzy „Los Angeles Times” w 1996 r.
1 Z uwagi na wielowy-
miarowy charakter tego zjawiska wywoływanego zarówno przez zróżnicowanie postaw wobec technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, jak i możliwo-ści dostępu do informacji (przy wykorzystaniu Internetu), a także umiejętności korzystania z ICT dotychczas nie udało się opracować jednej definicji tego poję-cia. Powodem tego może być również intensywny rozwój technologii informa-cyjnych i telekomunikacyjnych, z którym mamy do czynienia raczej od niedawna, a stałe i szybkie tempo tych zmian w różny sposób i z różnym natężeniem oddzia-łuje na poszczególne grupy społeczne. Dodatkowym czynnikiem jest także za-pewne to, że wykluczenie cyfrowe może przynosić zmiany we wszystkich aspek-tach życia społecznego.
Potocznie wykluczenie cyfrowe rozumiane jest jako podział społeczeństwa na dwie grupy: osoby posiadające dostęp do Internetu i innych nowoczesnych form komunikacji i te, które takiego dostępu nie mają.
2 Ten sposób postrzegania zjawi-
ska digital divide był zgodny z rozumieniem go przez badaczy, którzy jako pierw-si w latach 90. ubiegłego stulecia zaczęli zgłębiać wpływ rozwoju na społeczeń-stwo technologii informatycznych. Nie jest to jednak zgodne z prawdziwą naturą tego zjawiska, ponieważ stanowi istotne uproszczenie w wyjaśnianiu jego przy-czyn. Nie można bowiem mówić o nim – jak uważają niektórzy badacze – bez uwzględnienia uwarunkowań społecznych, ekonomicznych czy technologicz-nych.
3 Są też tacy, którzy uważają, że w przypadku wykluczenia cyfrowego ma-
my raczej do czynienia z tzw. kontinuum, czyli ciągłym, uporządkowanym zbio-rem nieskończonej liczby elementów, przechodzących płynnie jeden w drugi.
4
Z czasem dostrzeżono również, iż wykorzystywanie i pozyskiwanie technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych jest wysoce uzależnione od poglądów po-
__________
1 Za D.J. Gunkel, Second thoughts: toward a critique of the digital divide, „New Media & So-ciety”, vol. 5, nr 4/2003. 2 Por. http://pl.wikipedia.org/wiki/Wykluczenie_cyfrowe. 3 Por. D.J. Gunkel, Second thoughts…, op. cit. 4 Np. J. van Dijk, The Deepening Divide. Inequality in the Information Society, Sage, Thousand Oaks, London – New Delhi 2005.
Halina Sobocka-Szczapa
14
szczególnych jednostek, ich postawy, hierarchii potrzeb oraz wcześniejszych do-świadczeń związanych z posługiwaniem się nimi.
5
Obecnie istnieje wiele definicji, uwzględniających różne aspekty zjawiska wykluczenia cyfrowego. Ł. Arendt dzieli je na trzy grupy
6:
– definicje nawiązujące do determinizmu technologicznego koncentrującego się na aspektach materialnych i zerojedynkowego rozumienia pojęcia „dostęp”
7;
– definicje, których autorzy zwracają uwagę na znaczenie zakresu, w jakim nowoczesne technologie informacyjne i telekomunikacyjne są wykorzystywane, oraz wynikające stąd nierówności w dostępie i osiąganiu korzyści z ich użytko-wania
8;
– definicje, których autorzy traktują problem wykluczenia cyfrowego w spo-sób kompleksowy, gdzie dostęp uzależniony jest od istnienia potrzebnej infra-struktury, czyli dysponowania sprzętem komputerowym z podłączeniem do sieci globalnej oraz czynników ekonomicznych, kulturowych i organizacyjnych, a tak-że poziomu posiadanych kompetencji
9.
__________
5 Na ten temat pisali między innymi: J. van Dijk, The Deepening Divide…, op. cit.; S. Hanglada-rom, Making Information Transparent as a Means to Close the Global Digital Divide, „Minds and Machines” 2004, vol. 14; S. Martin, Is the Digital Divide Really Closing? A Critique of Inequality Measurement in a Nation Online, „IT & Society”, 2003, vol. 14. 6 Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe w małych i średnich przedsiębiorstwach, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2009, s. 70. 7 Ta grupa definicji odzwierciedla potoczne pojęcie wykluczenia cyfrowego. 8 Zaliczyć do nich można definicję R. Rice’a, dla którego istotne jest zróżnicowanie w dostępie i wykorzystaniu Internetu w przekroju płci, dochodu, rasy i miejsca zamieszkania (por. R. Rice, Pri-mary Issues in Internet Use, w: L. Lievrouw, S. Livingstone, red., Handbook of New Media, Sage, London-Thousand Oaks, 2002, s. 106). Inna definicja mówi, że wykluczenie cyfrowe to istnienie zna-czących różnic w poziomie skomputeryzowania pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi, czy-li możliwościami uzyskania dostępu w różnych miejscach do komputera i Internetu oraz posiadania kompetencji pozwalających na efektywne wykorzystanie tych narzędzi (Por. E. Fong, B. Wellman, M. Kew, R. Wilkes Correlates of the Digital Divide: Individual, Household and Spatial Variations, Department of Sociology, University of Toronto, 2001, s. 2). Do tej grupy zaliczyć należy również te definicje, które dzielą wykluczenie cyfrowe na dwa poziomy. Pierwszy z nich dotyczy tradycyjnego, binarnego rozumienia dostępu do komputera i Internetu, a drugi różnic w kompetencjach związanych z użytkowaniem tego sprzętu. W tym przypadku za wykluczonych cyfrowo należy uznać osoby, które nie posiadają ani dostępu do technologii, ani też umiejętności potrzebnych do ich obsługi (por. E. Hag-ittai, Second-Level Digital Divide: Differences in People’s Online Skills, „First Monday”, 2002, vol. 7, nr 4). 9 Do tej grupy zaliczana jest definicja M. Castellsa, który uważa, że wykluczenie cyfrowe jest po-działem przebiegającym pomiędzy osobami, przedsiębiorstwami, instytucjami, regionami i społeczeń-stwami dysponującymi materialnymi i kulturowymi warunkami do funkcjonowania w cyfrowym świe-cie, a mimo to nie są w stanie dostosować się do szybkiego tempa zachodzących zmian (Por. M. Castells, The Internet Galaxy. Reflections in the Internet, Business, and Society, Oxford University Press, Oxford 2002, s. 270). W podobny sposób definiuje pojęcie wykluczenia cyfrowego OECD, dla której wykluczenie cyfrowe oznacza różnicę pomiędzy jednostkami, gospodarstwami domowymi, go-spodarczymi i geograficznymi regionami występującą na różnych poziomach społeczno-ekonomicz- nych w odniesieniu do uzyskania dostępu do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych oraz wykorzystania Internetu do szeroko pojętej działalności (Por. Understanding The Digital Divide, OECD, Paris 2001, s. 5).
Wprowadzenie
15
Jak widać, zdefiniowanie pojęcia wykluczenie cyfrowe nie jest zadaniem ła-twym. Dlatego też w tym opracowaniu posłużymy się definicją sformułowaną na potrzeby projektu „Wykluczenie cyfrowe w Polsce”, zrealizowanego przez eks-pertów z Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, a sfinansowanego przez Minister-stwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Pod pojęciem „wykluczenie cyfrowe” bę-dziemy rozumieli nierówności w różnych płaszczyznach dostępu do komputera i Internetu oraz wykorzystania możliwości technologii informacyjnych i teleko-munikacyjnych dla celów osobistych i zawodowych, warunkowane poziomem umiejętności informacyjnych jednostki i/lub organizacji.
10 W teorii wyróżnia się
cztery główne rodzaje barier implementowania technologii informacyjnych i tele-komunikacyjnych w praktyce gospodarczej. Są to: bariera mentalna, bariera mate-rialna, bariera umiejętności oraz bariera „wykorzystania” ICT.
11 Wymiar mental-
ny wykluczenia cyfrowego charakteryzuje brak jakiegokolwiek doświadczenia z ICT wynikający z braku zainteresowania, obawy przed używaniem komputera, nieatrakcyjności nowej technologii dla pewnych grup społecznych. Wymiar mate-rialny rozumiany jest jako brak komputera i dostępu do Internetu, wynikający z ograniczeń finansowych. Wymiar umiejętności to „brak umiejętności obsługi komputera spowodowany zbyt małym stopniem »przyjazności dla użytkownika« (userfriendliness) aplikacji ICT, brakiem odpowiedniej edukacji bądź wsparcia otoczenia”.
12 Wymiar „wykorzystania” rozumiany jest jako brak możliwości wy-
korzystania potencjału technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Barie-ry te często występują kumulatywnie.
Tak pojmowane zjawisko wykluczenia cyfrowego może dotyczyć nie tylko konkretnych jednostek czy grup społecznych, ale również całych regionów, a w wa-runkach spowolnienia gospodarczego oraz problemów na rynku pracy stanowić za-sadniczą barierę rozwoju. Dlatego też walka z tym negatywnym efektem działal-ności człowieka powinna się odbywać również na skalę lokalną. Prowadzona polityka regionalna powinna zawierać elementy mające na celu przeciwdziałanie powstawaniu i/lub nasilaniu się skali tego negatywnego zjawiska. Koniecznością stało się poszukiwanie najbardziej efektywnych rozwiązań, pozwalających na eliminowanie pojawiających się dysproporcji w dostępie i wykorzystaniu nowo-czesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Ma to szczególne znaczenie w przypadku kształtowania się sytuacji na lokalnych i regionalnych rynkach pracy, ponieważ teorie rynku pracy i wyniki przeprowadzonych badań zarówno w krajach dojrzałej gospodarki rynkowej, jak i w Polsce wskazują jed-noznacznie na to, że jedną z istotnych przyczyn nierównowagi występującej na tych rynkach jest niedopasowanie struktury podaży pracy i popytu na nią, zwłasz-
__________
10 Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe – zagadnienia teoretyczno-empiryczne, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2010, s. 28. 11 Szerzej na ten temat: Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe – zagadnienia teoretyczno-empiryczne, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2010, s. 30 i nast. 12 Por. Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe w sektorze…, op. cit., s. 74–75.
Halina Sobocka-Szczapa
16
cza ze względu na zawód, kwalifikacje i wykształcenie. Długookresowa nadwyż-ka nisko kwalifikowanych zasobów pracy, o raczej niewielkich szansach na jej podjęcie, której towarzyszy deficyt kadr o wysokich umiejętnościach informatycz-nych, może w dalszym ciągu powiększać te dysproporcje, ponieważ obserwowane jest równocześnie zjawisko zmniejszania zapotrzebowania na osoby stosunkowo dobrze wykształcone, ale posiadające braki w tego rodzaju kwalifikacjach. Dyspro-porcje w dostępie do technologii oraz brak świadomości korzyści z jej wykorzysta-nia tworzą bowiem lukę kompetencyjną między różnymi grupami społecznymi.
Przeciwdziałanie pojawienia się zjawiska wykluczenia cyfrowego oraz ogra-niczanie jego skali wymaga uwzględnienia w polityce regionalnej wielu działań umożliwiających nabywanie kwalifikacji z zakresu technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, jednak przy uwzględnieniu dotychczasowego charakteru obszaru jako czynnika zewnętrznego wpływającego na poziom jego przygotowa-nia do udziału w społeczeństwie informacyjnym.
Mimo że na Mazowszu większość wskaźników rozwoju społeczno-gospodar- czego zalicza się do najwyższych w kraju, podobnie jak wskaźnik wykorzystywa-nia technologii telekomunikacyjno-informacyjnych, region ten jest bardzo specy-ficzny, ze względu na silną polaryzację między aglomeracją warszawską a stre-fami peryferyjnymi o niższym potencjale rozwoju, przy czym dotyczy to przede wszystkim obszarów wiejskich. Równocześnie pod względem stopnia rozwoju społeczeństwa informacyjnego Mazowsze zalicza się do zapóźnionej cyfrowo Polski „B”
13, z wartością wskaźnika dostępności e-usług na poziomie 30% (12.
miejsce w kraju). Zajmuje także dopiero 9. pozycję w kraju pod względem liczby pracowni komputerowych w szkołach, a urzędy Mazowsza należą do najgorzej wyposażonych w rozwiązania sieciowe w kraju, co jest rezultatem drastycznego ograniczenia przez władze samorządowe inwestowania w rozwój e-usług publicz-nych.
14 Biorąc pod uwagę, że skala takich problemów jest również w Polsce duża,
podjęcie działań zmniejszających wykluczenie cyfrowe zarówno wśród zasobów pracy, jak i instytucji jest niezbędne. Zjawisko to bowiem urasta do rangi proble-mu strategicznego.
15
Ze wskazanych powodów, w ramach projektu Wykluczenie cyfrowe na Ma-zowszu realizowanego przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych i Fundację Cen-trum Badania Opinii Społecznej, badacze przeprowadzili szczegółowe rozpoznanie determinant wpływających na wykluczenie cyfrowe zarówno strony popytowej, jak i podażowej regionalnego rynku pracy. Projekt ten był realizowany w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, priorytet VII. Promocja integracji spo-
__________
13 Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2007–2013, Urząd Marszał-kowski Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2007, s. 20. 14 Strategia e-Rozwoju Województwa Mazowieckiego na lata 2007–2013, załącznik do uchwały nr 153/06 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dani 4 września 2006 r., s. 37. 15 Strategia kierunkowa rozwoju informatyzacji Polski do roku 2013 oraz perspektywiczna pro-gnoza transformacji społeczeństwa informacyjnego do roku 2020, Ministerstwo Nauki i Informaty-zacji, Warszawa 2005.
Wprowadzenie
17
łecznej, działanie 7.2 – przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora eko-nomii społecznej, poddziałanie 7.2.1 – aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.
Celem głównym projektu było opracowanie „Strategii przeciwdziałania wy-kluczeniu cyfrowemu na Mazowszu”, której adresatami powinny być instytucje prowadzące politykę społeczną w regionie. Realizacja działań zawartych w opra-cowanym dokumencie powinna przyczynić się do podwyższenia aktywności za-wodowej wśród bezrobotnych, a także zwiększyć szanse utrzymania stanowiska pracy wśród pracujących. W sposób szczególny działania te powinny objąć osoby długotrwale bezrobotne oraz tych, którzy ukończyli 50. rok życia, ponieważ w ich przypadku wykluczenie cyfrowe może doprowadzić do wykluczenia społecznego i związanego z tym postępowania umożliwiającego reintegrację społeczną.
Osiągnięciu celu głównego projektu posłużyły trzy cele szczegółowe.
Po pierwsze – kompleksowa diagnoza przyczyn i skutków wykluczenia cy-frowego, która niezbędna jest dla ograniczenia digital divide. Szczególnie zajęto się w tym przypadku identyfikacją determinant wykluczenia cyfrowego wśród długotrwale bezrobotnych i osób, które przekroczyły 50. rok życia, ponieważ są to populacje z jednej strony dominujące na mazowieckim rynku pracy, z drugiej zaś coraz bardziej powiększające swoją liczebność ze względu na postępujące procesy starzenia się społeczeństwa. Ich aktywizacja zawodowa może równocze-śnie stanowić obiektywną konieczność z punktu widzenia zapełnienia wolnych miejsc pracy, ponieważ roczniki osób młodych, wkraczających na rynek pracy, są coraz bardziej ograniczone. Dlatego też od tego, czy przedstawiciele tych zbioro-wości będą w przyszłości aktywnie uczestniczyć w procesach gospodarowania, może zależeć tempo wzrostu gospodarczego osiąganego tak na obszarze woje-wództwa mazowieckiego, jak i w skali całego kraju.
Po drugie – identyfikacja barier adaptacji ICT wskazujących na mecha-nizm wykluczenia cyfrowego. W teorii wyróżnia się cztery ich rodzaje: mentalną, materialną, umiejętności i „wykorzystania”.
16 Wyniki badań przeprowadzonych
w różnych krajach wskazują, że wraz z wiekiem maleje zainteresowanie nową technologią
17, a każde pokolenie równocześnie preferuje te media, które poznało,
wchodząc w dorosłe życie. W związku z tym oczywiste jest, że osoby w starszych rocznikach wieku produkcyjnego i po zakończeniu aktywności zawodowej rzadziej sięgają po nowoczesne technologie i częściej narażone są na wykluczenie cyfrowe. Dlatego też niezbędna wydaje się identyfikacja rodzaju barier adaptowania przez tę kategorię osób ICT, co mogłoby wpłynąć na zmniejszenie znaczenia tego zja-wiska dla kształtowania aktywnych postaw w procesach gospodarowania.
Po trzecie – identyfikacja zróżnicowania przestrzennego wykluczenia cy-frowego na Mazowszu, a co za tym idzie wyłonienie tych powiatów, które cha-
__________
16 Por. m.in. Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe w sektorze…, op. cit. s. 74–75; J. van Dijk, The Deepening Divide…, op. cit. 17 Szewczyk A., red., Dylematy cywilizacji informatycznej, PWE, Warszawa 2004; E. Kryńska, Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe…, op. cit.
Halina Sobocka-Szczapa
18
rakteryzują się największym i najmniejszym stopniem zagrożenia wykluczeniem cyfrowym, ze szczególnym uwzględnieniem otoczenia instytucjonalnego. Zapóź-nienie w rozwoju technologicznym w instytucjach administracji publicznej i samo-rządowej prowadzi bowiem do zwiększonego niebezpieczeństwa wystąpienia wy-kluczenia społecznego, a tym samym cyfrowego mieszkańców danego obszaru.
Osiągnięciu celów projektu posłużyły działania prowadzone w ramach dwóch głównych bloków badawczych: analizy danych zastanych (badanie wtórne) oraz badania empirycznego zasobów pracy (bezrobotnych i pracujących), biernych za-wodowo oraz pracodawców (badania pierwotne).
Badanie wtórne dotyczyło analiz związanych z uwzględnieniem problemu wykluczenia cyfrowego w dokumentach (w tym strategicznych) i inicjatywach, bardzo szeroko rozumianych, obejmujących bowiem dotychczasowy dorobek w tym zakresie zarówno Unii Europejskiej, Polski, jak i województwa mazowiec-kiego. Na podstawie danych zastanych scharakteryzowano również Mazowsze.
Badanie pierwotne, wykonane specjalnie na potrzeby projektu, objęło pięć grup aktorów rynku pracy, mianowicie mieszkańców województwa mazowiec-kiego (w tym pracujących, bezrobotnych, biernych zawodowo, z uwzględnieniem osób uczących się), pracodawców oraz instytucje.
Do badania wszystkich kategorii grup docelowych wykorzystana została tech-nika wywiadu kwestionariuszowego (PAPI). Jest to jedna z podstawowych metod badań ilościowych, która przy zastosowaniu losowego doboru próby daje możli-wość uogólniania uzyskanych wyników na całą populację. Zaletą tej metody jest również możliwość określania skali badanego zjawiska.
W ramach badania powstało sześć kwestionariuszy wywiadu: po jednym dla mieszkańców Mazowsza i pracodawców oraz cztery dla instytucji. Kwestionariu-sze te zawierały zarówno pytania zamknięte, jak i otwarte.
Kwestionariusz dla mieszkańców województwa mazowieckiego zawierał py-tania pozwalające na ustalenie: dostępności technologii informacyjnych i teleko-munikacyjnych, stosunku respondentów do ICT, jak również barier wykorzystania ICT. W kwestionariuszu tym znalazły się bloki pytań, które pozwoliły przepro-wadzić analizę następujących obszarów problemowych:
1) wykorzystanie ICT w miejscu pracy (obecnym bądź ostatnim), uwzględnia-jąc w tym zagadnienia korzystania z poszczególnych urządzeń (telefonu stacjo-narnego/komórkowego, faksu, komputera/laptopa, Internetu), częstotliwości ko-rzystania z poszczególnych funkcji tych urządzeń oraz najczęściej występujących w tym zakresie barier;
2) wykorzystanie ICT w gospodarstwach domowych, uwzględniając w tym za-gadnienia korzystania z poszczególnych urządzeń (telefonu stacjonarnego/komór- kowego, faksu, komputera/laptopa, Internetu), częstotliwości korzystania z po-szczególnych funkcji tych urządzeń oraz najczęściej występujących w tym zakresie barier;
3) umiejętności ICT (deklarowany cel wykorzystania posiadanych urządzeń i programów ICT, poziom umiejętności obsługi urządzeń i programów ICT);
Wprowadzenie
19
4) aktywności edukacyjnej (formalnej i nieformalnej) w dziedzinie nabywania umiejętności z zakresu ICT, uwzględniając przy tym nie tylko dotychczasową skłonność do podejmowania działań w tej dziedzinie, ale również przewidywane działania w tym zakresie; wśród bezrobotnych dodatkowo zidentyfikowano ich pozycję konkurencyjną na rynku pracy, wynikającą ze związku ich statusu i po-siadania przez nich kompetencji informatycznych;
5) wykorzystania ICT w procesach kształcenia (liczba pracowni komputero-wych, liczba komputerów, w tym z dostępem do Internetu, możliwość korzystania ze sprzętu komputerowego w placówkach edukacyjnych, zajęcia prowadzone za pomocą komputerów, efektywność kształcenia z zakresu kompetencji ICT).
Dobór respondentów do badania mieszkańców województwa mazowieckiego miał charakter kwotowy. Podczas doboru próby uwzględnione zostały następują-ce warstwy: miejsce zamieszkania w podziale na miasto i wieś, płeć oraz wiek (15–24 lat, 25–34 lat, 35–49 lat, 50–59 lat oraz 60 lat i więcej). W przypadku po-działu próby ze względu na płeć oraz miasto i wieś dodatkową cechą kontrolną podczas doboru była aktywność ekonomiczna uwzględniająca następujące cztery kategorie: pracujący, uczący się, bezrobotni oraz pozostali bierni zawodowo. Po ustaleniu proporcji próby według wymienionych warstw dla województwa ma-zowieckiego została ona podzielona na podregiony i powiaty. Proporcje próby by-ły zbliżone do proporcji całej populacji mieszkańców województwa mazowiec-kiego z dokładnością w zaokrągleniu do liczb całkowitych.
W badaniu wzięło udział 1200 respondentów. W badanej zbiorowości znala-zło się:
– 88 osób uczących się,
– 272 osoby bierne zawodowo z powodu otrzymywania renty, emerytury oraz ciążących na nich obowiązkach związanych z opieką nad pozostałymi członkami rodziny,
– 401 osób posiadających status bezrobotnego,
– 379 pracowników najemnych oraz
– 60 osób prowadzących własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne.
Kwestionariusz dla pracodawców zawierał bloki pytań umożliwiające rozpo-znanie następujących problemów:
1) wyposażenie przedsiębiorstw w nowe technologie (telefony stacjonarne, komputery, podłączenie do sieci Internet, systemy operacyjne wykorzystywane w przedsiębiorstwach);
2) bariery wdrażania rozwiązań informatycznych (materialne, wykorzystania, mentalne);
3) inwestycje w rozwój nowych technologii (rodzaje inwestycji i źródła ich finansowania);
4) ocena zasobów pracy zatrudnionych w przedsiębiorstwach (kwalifikacje in-formatyczne, aktywność edukacyjna, kryteria doboru kandydatów do pracy).
Halina Sobocka-Szczapa
20
Najliczniejszą grupę stanowiły mikroprzedsiębiorstwa (405 podmiotów), wśród których w większości było zatrudnionych od 1 do 9 pracowników (347 podmio-tów). Pozostałe to firmy jednoosobowe. Kolejną co do wielkości grupą w badaniu były firmy małe z liczbą od 10 do 49 pracowników (319 przedsiębiorstw). Trzecią pod tym względem grupę stanowiły firmy zatrudniające 50 i więcej osób (76 pod-miotów). Łącznie przebadanych zostało 801 przedstawicieli podmiotów gospodar-czych. Na potrzeby losowania próby wyróżniono następujące warstwy: rodzaj prowadzonej działalności według sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności, wiel-kość podmiotu mierzoną liczbą pracowników, sektor własności oraz zróżnicowanie terytorialne w podziale na podregiony i powiaty.
Realizacja badania obejmującego instytucje województwa mazowieckiego by-ła procesem wieloetapowym. W pierwszym etapie określono, metodą ekspercką, rodzaje instytucji, które zostaną objęte badaniem terenowym. Przy ich wyborze kie-rowano się przede wszystkim celami i założeniami zdefiniowanymi w realizowa-nym projekcie oraz wynikami analiz desk research przeprowadzonymi na wstęp-nym etapie realizacji projektu. Wśród głównych kryteriów wyboru uwzględniono rolę poszczególnych instytucji w budowaniu społeczeństwa informacyjnego na Mazowszu, zasięg ich działania, rodzaj klienta, którego obsługują, oraz liczbę po-szczególnych typów instytucji działających na obszarze województwa mazowiec-kiego. Istotne bowiem w tym przypadku było dotarcie do tych instytucji, których klienci zaliczani są do grup szczególnie narażonych na wykluczenie cyfrowe. Zgodnie z takimi kryteriami do badania wybrano cztery typy instytucji – szkoły podstawowe i ponadpodstawowe, szkoły wyższe, urzędy gmin i powiatowe urzę-dy pracy.
W kwestionariuszach wywiadu skierowanych do szkół podstawowych oraz ponadpodstawowych i wyższych przedmiotem rozpoznania były następujące pro-blemy:
1) infrastruktura teleinformatyczna (liczba komputerów w poszczególnych placówkach, dostęp do Internetu, posiadanie stron www, sieci wewnętrzne, wypo-sażenie w komputery stanowisk administracyjnych, dostęp nauczycieli i uczniów do komputerów i Internetu, informatyzacja bibliotek);
2) skala zastosowania technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych (wy-korzystanie komputerów i Internetu do prowadzonych zajęć, kontakt elektronicz-ny z nauczycielami i uczniami/studentami, prowadzenie rekrutacji);
3) e-umiejętności i przyczyny wykluczenia cyfrowego (przygotowanie nau-czycieli/wykładowców do prowadzenia zajęć z wykorzystaniem ICT, kwalifikacje kadry dydaktycznej, jej skłonność do podejmowania starań w kierunku podwyż-szania umiejętności i kwalifikacji z zakresu ICT).
W przypadku badań instytucji kwestionariusz wywiadu zawierał pytania, umożliwiające weryfikację następujących problemów badawczych:
1) wyposażenie w sprzęt komputerowy (liczba komputerów i ich wyposażenie w dostęp do Internetu, zróżnicowanie w dostępie do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych poszczególnych stanowisk);
Wprowadzenie
21
2) kapitał ludzki i e-umiejętności pracowników urzędów (poziom wykształ-cenia, płeć, wiek a kompetencje informatyczne, aktywność edukacyjna pracow-ników);
3) skala zastosowania technologii informacyjnych (posiadanie stron WWW, usługi on-line w działalności urzędów, działalność szkoleniowa urzędów w zakre-sie ICT).
Do badania właściwego wybrano w ramach losowania próby badawczej:
– 53 szkoły podstawowe i ponadpodstawowe (w tym 23 szkoły podstawowe, 12 gimnazjów oraz 18 szkół ponadpodstawowych – licea, technika, zasadnicze szkoły zawodowe, szkoły policealne oraz 1 szkołę specjalną, przysposabiającą do pracy),
– 53 szkoły wyższe,
– 37 powiatowych urzędów pracy (badanie pełne) oraz
– 107 urzędów gminy.
Ze względu na dużą liczbę funkcjonujących na terenie województwa mazo-wieckiego instytucji objętych analizą, jedynie w przypadku powiatowych urzę-dów pracy możliwe było przeprowadzenie pełnego badania. W pozostałych przy-padkach zastosowano dobór losowo-warstwowy. Podstawową warstwą losowania była lokalizacja instytucji na poziomie NUTS3. Dodatkowymi warstwami były:
– dla urzędów gmin – typ gminy (wiejskie, miejskie i miejsko-wiejskie),
– dla szkół – rodzaj szkoły (podstawowa, gimnazjum, liceum ogólnokształcące, liceum profilowane, zasadnicza szkoła zawodowa, technikum, szkoła policealna),
– dla szkół wyższych – typ własności (publiczne i prywatne).
Poprawność wszystkich kwestionariuszy zweryfikowano w badaniu pilotażo-wym, które zostało przeprowadzone na terenie pięciu podregionów: ciechanow-sko-płockiego, ostrołęcko-siedleckiego, radomskiego, warszawskiego wschodnie-go i m.st. Warszawa.
Prezentowane opracowanie, mające charakter raportu syntetycznego, stanowi podsumowanie wyników całości prac badawczych przeprowadzonych w ramach projektu „Wykluczenie cyfrowe na Mazowszu”. Równocześnie jest ono podstawą sformułowania „Strategii przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu na Mazow-szu”, stanowiącej cel główny realizowanego przedsięwzięcia. Składa się ono z sze-ściu rozdziałów oraz wstępu i podsumowania, w którym zawarte zostały podsta-wowe wnioski i rekomendacje i aneksu.
W rozdziale pierwszym przedstawiono analizę dokumentów i programów opracowanych na poziomie Unii Europejskiej i Polski, jak również województwa mazowieckiego w zakresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego i przeciwdzia-łania wykluczeniu społecznemu. Opisane inicjatywy przedstawiają propozycje działań w obszarze zwiększania wykorzystania technologii ICT w gospodarce, administracji, edukacji, medycynie, biznesie, upowszechnienia nauki przez całe życie szczególnie w zakresie e-umiejętności, zwiększenia dostępu do Internetu, zwłaszcza na terenach wiejskich, wśród osób starszych i niepełnosprawnych. W rozdziale tym poddane zostały również analizie dokumenty strategiczne i pro-
Halina Sobocka-Szczapa
22
gramy wyznaczające główne kierunki działań polityki regionalnej i lokalnej Ma-zowsza w zakresie budowania społeczeństwa informacyjnego, w tym alfabetyzacji cyfrowej mieszkańców regionu. Przedstawione dokumenty zawierają propozycje działań i projektów w obszarze wyrównywania szans osób o niskich kompeten-cjach cyfrowych oraz przedsięwzięć mających na celu walkę z wykluczeniem cy-frowym na tym obszarze. Wskazano przy tym na komplementarność sformułowa-nych celów, programów, działań i projektów z założeniami dokumentów o zasięgu ogólnopolskim i europejskim.
Rozdział drugi poświęcony został opisowi sytuacji społeczno-gospodarczej i de-mograficznej województwa mazowieckiego. Zaprezentowano również popyt ma-zowieckich przedsiębiorstw na innowacje i ich podaż w sferze badawczo-rozwo- jowej. Omówiono stopień automatyzacji i poziom dostępności przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą na terenie województwa mazowieckiego do komputerów i Internetu. Zwrócono również uwagę na dostępność tego sprzętu dla uczniów szkół. Omówiono też stopień wykorzystania technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych w mazowieckich gospodarstwach domowych. Celem tego rozdziału było określenie przygotowania województwa mazowieckiego do uczest-nictwa w tworzeniu społeczeństwa informacyjnego.
Rozdział trzeci zawiera prezentacje wyników przeprowadzonego testu kom-petencji informatycznych, który posłużył jako narzędzie do zbadania umiejętności informatycznych. W ocenie uwzględniono zarówno zmienne demograficzne, jak i społeczne warunkujące możliwość uczestnictwa mieszkańców województwa ma-zowieckiego w procesach kształtowania społeczeństwa informacyjnego. Wyniki testu w sposób obiektywny pozwoliły na wskazanie podstawowych obszarów de-ficytów umiejętności informatycznych wśród badanych zasobów pracy.
W rozdziale czwartym zaprezentowano wyniki badań odnoszące się do miesz-kańców województwa mazowieckiego. Przedmiotem zainteresowania były opinie pracujących, bezrobotnych, biernych zawodowo oraz uczących się w kwestiach określających mogące wśród nich wystąpić wykluczenie cyfrowe. Przedmiotem analizy było szczegółowe rozpoznanie wyposażenia ich stanowisk pracy w urzą-dzenia i programy ICT, jak również sposób ich wykorzystania. Przyjrzano się również skłonności i kierunkom podejmowanej aktywności edukacyjnej w zakre-sie technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych oraz opiniom o zależności między poziomem posiadanej wiedzy informatycznej i możliwością utrzymania, utraty lub podjęcia pracy. Jedną z istotnych kwestii było rozpoznanie oczekiwań pracujących co do wyposażenia ich stanowisk pracy w urządzenia/oprogramowanie ICT. Przedmiotem rozważań jest również wyposażenie gospodarstw domowych tej zbiorowości w urządzenia/programy/usługi z zakresu ICT oraz przestrzenne zróżni-cowanie wykluczenia cyfrowego wśród tej zbiorowości.
W rozdziale piątym przyjrzano się czynnikom wpływającym na zjawisko wy-kluczenia cyfrowego wśród przedsiębiorstw zlokalizowanych w województwie mazowieckim. W celu zidentyfikowania podstawowych barier adaptacji ICT w fir-mach szczegółowo przeanalizowano ich dotychczasowe wyposażenie, inwestycje
Wprowadzenie
23
w nowoczesne technologie informacyjne oraz dokonano oceny pracowników z punk-tu widzenia posiadanych przez nich umiejętności informatycznych.
Rozdział szósty zawiera wyniki badań odnoszących się do instytucji z terenu województwa mazowieckiego odgrywających szczególnie ważną rolę w proce-sach kształtowania społeczeństwa informacyjnego. W kolejnych częściach omó-wione zostały wyniki badania szkół podstawowych i ponadpodstawowych, wyż-szych, powiatowych urzędów pracy i urzędów gmin. Badanie miało na celu określenie, jakim potencjałem e-rozwoju dysponują te instytucje i na ile ich dzia-łania w zakresie wdrażania i wykorzystania technologii informacyjnych i teleko-munikacyjnych służą ograniczaniu skali wykluczenia cyfrowego na Mazowszu. W każdym przypadku przedmiotem zainteresowania była przede wszystkim in-frastruktura informatyczna, zakres wykorzystania technologii informatycznych oraz przygotowanie kadry do korzystania z technologii informatycznych. W roz-dziale tym zaprezentowano także wyniki analizy porównawczej, oddzielnie dla placówek edukacyjnych i urzędów, wskazując występujące między nimi podo-bieństwa i różnice w kontekście problematyki wykluczenia cyfrowego w różnych jego wymiarach.
W aneksie zawarto tabelę szczegółowo charakteryzującą problem wyklucze-nia cyfrowego wśród uczniów, w podziale na poszczególne jednostki administra-cyjne województwa mazowieckiego.
Wszystkie dane powoływane w tekście, zgromadzone w tabelach i przedsta-wione na wykresach pochodzą z wyników badań w projekcie „Wykluczenie cyfro-we na Mazowszu” (POKL.07.02.01-14-239/09/02), realizowanym w ramach POKL, współfinansowanym ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, chyba że będzie zaznaczone inaczej.
Joanna Mirosław, Agnieszka Smoder
Rozdział I
SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE
I WYKLUCZENIE CYFROWE W DOKUMENTACH
POLSKI I UNII EUROPEJSKIEJ
Unia Europejska poprzez liczne programy i inicjatywy zakładające budowę społeczeństwa informacyjnego podejmuje wiele różnych działań mających na celu przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu (digital divide). Na szczeblu europejskim problematyka społeczeństwa informacyjnego po raz pierwszy pojawiła się już w 1993 r. w postaci zapisów w Białej Księdze (White Paper on Growth, Competi-tiveness, Employment. The Challenges and Way forward into 21st century), gdzie społeczeństwo informacyjne miało stać się panaceum na bezrobocie. Przewidy-wano, że powszechne zastosowanie technologii informacyjnych i telekomunikacyj-nych wpłynie pozytywnie na tempo wzrostu i konkurencyjność gospodarki europej-skiej.
18W rozdziale tym zaprezentowane zostaną dokumenty i programy (polskie
i europejskie), które opracowano po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Wszystkie programy, strategie, inicjatywy podkreślają znaczenie technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych we współczesnym świecie.
1. Wyzwania stojące przed Europejskim Społeczeństwem
Informacyjnym po 2005 roku
Komunikat UE z 2005 r. zalecał szersze wykorzystanie technologii informa-cyjno-telekomunikacyjnych.
19 Zdaniem Komisji należy zadbać o to, żeby tak wie-
lu ludzi, jak to możliwe, dostrzegło i efektywnie spożytkowało korzyści ze stoso-wania ICT. Szersze wykorzystanie nowych technologii będzie miało pozytywny wpływ na poziom wydajności i konkurencyjności Europy, na społeczeństwo jako całość, a także na poprawę jakości życia poprzez umożliwienie większej dostęp-ności lepiej świadczonych usług.
Biorąc pod uwagę ogromny potencjał wzrostu w sektorze nowych technologii, Komisja zidentyfikowała szereg zadań, które muszą być zrealizowane, aby poja-
__________
18 Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe w sektorze…, op. cit. 19 Wyzwania stojące przed Europejskim Społeczeństwem Informacyjnym po roku 2005, Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, COM (2004) 757, 2004.
Społeczeństwo informacyjne i wykluczenie cyfrowe w dokumentach Polski i Unii…
25
wiające się nowe struktury społeczne i gospodarcze, nowe formy zarządzania prowadzące do nowoczesnych sposobów komunikacji miedzy osobami, przedsię-biorstwami i administracją publiczną funkcjonowały na wysokim poziomie. Są to zagadnienia dotyczące w szczególności:
– wspierania dostawców treści i usług poprzez usuwanie barier spowalnia-jących rozwój nowych usług tak, by pojedyncze osoby i przedsiębiorstwa mogły z nich korzystać,
– przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu obywateli poprzez zapewnie-nie równego dostępu do ICT dla wszystkich po przystępnych cenach, upowszech-nienie edukacji, zapobieganie tworzeniu nowych podziałów,
– zwiększenia wykorzystania ICT w usługach publicznych,
– upowszechnienia procesu uczenia się i szkolenia przez całe życie w celu zdobywania nowych i wzmacniana starych umiejętności potrzebnych do pracy; umiejętności z zakresu nowych technologii powinny wpłynąć na zwiększenie efektywności w miejscu pracy i zapewnić lepsze miejsca pracy,
– wspierania ICT jako sektora przemysłu o kluczowym znaczeniu, obej-mującego rynek informatyczny, komunikację elektroniczną oraz rynek audiowi-zualny, w celu uczynienia z Europy bardziej atrakcyjnego miejsca dla inwestorów zagranicznych,
– interoperacyjności, która powinna być zagwarantowana na wszystkich po-ziomach – dla operatorów sieci, dostawców treści i usług, konsumentów – w prze-pisach prawnych i praktykach administracyjnych,
– wykorzystania ICT w biznesie, ponieważ wykorzystanie ICT przez firmy uznawane jest za jeden z czynników sukcesu dla europejskiej konkurencyjności.
Biorąc pod uwagę wymienione kierunki działań, w XXI wieku Unia Europejska i jej państwa członkowskie powinny szybko przyjąć/wdrożyć nowe technologie in-formacyjno-komunikacyjne w celu zniwelowania różnic w zakresie e-umiejętności oraz stworzenia prawdziwej gospodarki opartej na wiedzy.
20 Komisja w swoim
komunikacie z 2007 r. zwróciła uwagę m.in. na brak kompleksowej strategii e-umiejętności w Unii Europejskiej, różnice w przepisach w poszczególnych kra-jach dotyczących ICT, utrzymywanie się analfabetyzmu cyfrowego, spadek poda-ży wysoko wykwalifikowanych specjalistów ICT prowadzącej do deficytu w tej dziedzinie. Dlatego też konieczne jest wypracowanie długoterminowej agendy e-umiejętności, w której kluczowymi elementami byłyby:
– długoterminowa współpraca pomiędzy różnymi zainteresowanymi stronami (władze publiczne, sektor prywatny, uniwersytety, stowarzyszenia itp.),
– inwestycje w kapitał ludzki,
– promocja nauki matematyki, e-umiejętności i technologii informacyjno- -komunikacyjnych oraz wspieranie kariery w tej dziedzinie zwłaszcza wśród młodzieży,
__________
20 E-skills for the 21st century: Fostering Competitiveness, Growth and Jobs, Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Commit-tee and the Committee of the COM (2007) 496, 2007.
Joanna Mirosław, Agnieszka Smoder
26
– poprawa umiejętności informatycznych ze szczególnym uwzględnieniem grup ludności, takich jak bezrobotni, osoby starsze, a także o niskim poziomie edukacji w celu wspierania zatrudnienia i e-integracji,
– rozwój e-learningu umożliwiający kształtowanie e-umiejętności przez całe życie.
Ze względu na dużą liczbę obywateli europejskich, którzy są nadal wyłączeni z technologii informacyjnych, Komisja w Komunikacie z 2008 r. uważała rów-nież za niezbędne wzmocnienie wspólnego podejścia do równego dostępu do technologii ICT.
21 W ramach społeczeństwa informacyjnego obywatele Europy
powinni mieć równy dostęp do: komputerów, telefonów, telewizji, e-administracji, e-zakupów, call center, samoobsługowych terminali, bankomatów, automatów bi-letowych. Wiele osób, zawłaszcza niepełnosprawnych i w starszym wieku cierpi na brak dostępu do tych technologii, produktów i usług. W celu przeciwdziałania temu wykluczeniu Komisja proponowała wzmocnienie dialogu między zaintere-sowanymi stronami, takimi jak organizacje konsumenckie, przedstawiciele nie-pełnosprawnych i starszych, przedsiębiorstwa w sektorze ICT, środowiska aka-demickie i właściwe organy państwa. Komisja zamierza wspierać dostęp do nowoczesnych usług i sieci internetowej w ramach polityki badań naukowych i innowacji (Konkurencyjność i Innowacja – CIP). Komisja podkreśliła, że zwięk-szanie dostępności Internetu jest bardzo istotne nie tylko dla niepełnosprawnych i osób starszych, ale także dla całego społeczeństwa. Wpłynąć może bowiem na zwiększenie konkurencyjności przedsiębiorstw w perspektywie długoterminowej. Państwa członkowskie powinny, zdaniem Komisji, poprawić dostępność stron in-ternetowych do 2010 r., zgodnie ze zobowiązaniem złożonym w Deklaracji Mini-sterialnej w sprawie społeczeństwa informacyjnego przyjętej w Rydze w 2006 r. Wśród działań, które mają promować większą dostępność do Internetu, komisja wymieniła m.in.: wspieranie programów szkoleniowych, dzielenie się wiedzą i wymianę dobrych praktyk; nabycie narzędzi i stron internetowych do monitoro-wania postępu.
Agenda cyfrowa22
, będąca docelowym zamierzeniem działań prowadzonych przez Komisję, jest wynikiem szerokich konsultacji
23 dotyczących przyszłych
priorytetów ICT i stanowi jeden z siedmiu filarów strategii Europa 2020, który określa strategiczne cele rozwoju Unii Europejskiej w 2020 r. Dążeniem agendy
__________
21 Dążenie do dostępnego społeczeństwa informacyjnego, Komunikat Komisji do Parlamentu Eu-
ropejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, COM (2008) 804, 2008. 22
A Digital Agenda for Europe, Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, COM (2010) 245, 2010. 23 Konsultacje te były w szczególności prowadzone na podstawie „Sprawozdania w sprawie kon-kurencyjności Europy w dziedzinie technologii cyfrowych” (COM 390/2009, konsultacji Komisji z 2009 r.), jak również strategii Europa 2020 oraz jej konsultacji, a także wkładu partnerstwa branży ICT w strategię „Cyfrowa Europa” prezydencji hiszpańskiej.
Społeczeństwo informacyjne i wykluczenie cyfrowe w dokumentach Polski i Unii…
27
jest lepsze wykorzystanie potencjału technologii informacyjnych i telekomunika-cyjnych (ICT) w celu promowania innowacji, wzrostu gospodarczego i postępu. Ogólnym celem agendy cyfrowej jest uzyskanie trwałych korzyści ekonomicz-nych i społecznych z jednolitego rynku cyfrowego opartego na szybkim i bardzo szybkim Internecie i interoperacyjnych aplikacjach.
Komisja zidentyfikowała siedem najważniejszych barier, które zakłócają dzia-łania podejmowane w celu wykorzystania ICT, uzasadniając tym samym potrzebę opracowania kompleksowej i jednolitej polityki na szczeblu europejskim. Są to: podzielony rynek cyfrowy, brak interoperacyjności, wzrost cyberprzestępczości i ryzyko związane z niskim poziomem zaufania do sieci, brak inwestycji w sieci, niewystarczające nakłady na badania i innowacje, brak umiejętności wykorzysty-wania technologii cyfrowych, niewykorzystane możliwości w zakresie sprostania wyzwaniom społecznym. Bariery te powodują, że Europa pozostaje w tyle za swoimi partnerami przemysłowymi.
Europejska agenda cyfrowa organizuje główne działania wokół potrzeby sys-temowego rozwiązania siedmiu obszarów problematycznych. Jest to inicjatywa horyzontalna obejmująca trzy obszary wzrostu określone w strategii Europa 2020. W jej ramach podejmowane są następujące działania:
– osiągnięcie jednolitego rynku cyfrowego, w tym m.in.: ułatwienie płat-ności elektronicznych faktur poprzez stworzenie Jednolitego Europejskiego Ob-szaru Płatniczego (SEPA), zwiększenie zaufania do bezpieczeństwa prywatnych płatności w sieci, ujednolicenie usług telekomunikacyjnych (numeracji i często-tliwości);
– konsolidacja on-line zaufania i bezpieczeństwa, tj. wzmocnienie polityki w zakresie zwalczania cyberprzestępczości i pornografii oraz naruszenia pry-
watności i ochrony danych osobowych;
– wspieranie szybkiego i bardzo szybkiego dostępu do Internetu dla wszyst-kich poprzez stworzenie sieci dostępu nowej generacji (KPG);
– inwestowanie w badania i innowacje, które szczególnie w Europie wyma-gają uzupełnienia w dziedzinie ICT;
– zwiększenie umiejętności i integracji poprzez wypracowanie narzędzi do identyfikacji i uznawania kwalifikacji ICT praktyków i użytkowników (utworze-nie europejskich ram kwalifikacji specjalnie zaprojektowanych do profesjonal-nych ICT, promowanie e-dostępności);
– inteligentne wykorzystanie technologii dla społeczeństwa, szczególnie w obszarach: zmian klimatycznych, zarządzania starzeniem się społeczeństwa, poprzez usługi e-zdrowie i telemedycynę, inteligentne systemy transportowe.
Działania Unii Europejskiej ukierunkowane na poprawę sytuacji w zakresie wykorzystania technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w Europie, znala-zły również odzwierciedlenie w dokumentach strategicznych Polski.
Joanna Mirosław, Agnieszka Smoder
28
2. Dokumenty uwzględniające
rozwój informatyzacji w Polsce
W 2005 r. na podstawie ustawy z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji dzia-łalności podmiotów realizujących zadania publiczne (DzU nr 64, poz. 565 oraz z 2006 r. nr 12, poz. 65 i nr 73, poz. 501) został opracowany Plan Informatyzacji Państwa na rok 2006 (DzU z 2006 r., nr 147, poz. 1064). Większość zaproponowa-nych działań dotyczyło poprawy funkcjonowania administracji publicznej. W za-kresie budowania społeczeństwa informacyjnego wyróżniono następujące cele
24:
1) powszechność i łatwość korzystania z technologii teleinformatycznej oraz szerokopasmowego dostępu do Internetu;
2) rozwój usług społeczeństwa informacyjnego;
3) rozwój umiejętności wykorzystania technologii teleinformatycznych w ży-ciu codziennym obywatela i przedsiębiorcy;
4) wprowadzenie narzędzi informatycznych usprawniających komunikację społeczną, umożliwiających pełniejsze korzystanie z rozwiązań eKonsultacji oraz eDemokracji;
5) wspieranie budowy zasobów i udostępniania polskich treści z wykorzysta-niem Internetu oraz multimediów.
Drugi plan – Plan Informatyzacji Polski 2007–2010 (DzU z 2007 r., nr 61, poz. 414 i 415) utrzymywał priorytety z pierwszego planu i zapowiadał kontynu-ację ujętych w nim działań. W zakresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego wprowadzono dodatkowe działanie, mianowicie zapobieganie wykluczeniu cy-frowemu. Realizowane ono miało być m.in. poprzez przygotowanie:
– programu ustawicznego kształcenia, w tym wspieranie kształcenia na odle-głość (e-learning) z uwzględnieniem europejskich programów certyfikacji umie-jętności wykorzystania ICT,
– „Strategii szerokopasmowego dostępu do usług społeczeństwa informacyj-nego w Polsce na lata 2007–2013”, której głównym celem było upowszechnienie dostępu do usług społeczeństwa informacyjnego, a celami szczegółowymi: ogra-niczenie zjawiska wykluczenia cyfrowego oraz wyrównanie poziomu dostępu do usług społeczeństwa informacyjnego do średniej dla krajów Unii Europejskiej.
25
Pozostałymi działaniami w zakresie budowy społeczeństwa informacyjnego objętych Planem 2007–2010 były:
– efektywne wydatkowanie środków na rozwój społeczeństwa informacyjnego,
– zapewnienie sprzyjającego otoczenia prawnego dla rozwoju społeczeństwa informacyjnego,
__________
24 Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie Planu Informatyzacji Państwa na rok 2006 (DzU z 2006 r., nr 147, poz. 1064). 25 Strategia szerokopasmowego dostępu do usług społeczeństwa informacyjnego w Polsce na lata 2007–2013, Ministerstwo Transportu, Warszawa 2007.
Społeczeństwo informacyjne i wykluczenie cyfrowe w dokumentach Polski i Unii…
29
– rozwój przedsiębiorczości i konkurencyjności, – liberalizacja rynku łączności elektronicznej. Przygotowana strategia kierunkowa rozwoju informatyzacji w Polsce do 2013 r.
oraz perspektywiczna prognoza transformacji społeczeństwa informacyjnego do 2020 r. za cel postawiła „wsparcie wzrostu ekonomicznego i społecznego poprzez skuteczną stymulację wykorzystania możliwości technik informacyjnych i komu-nikacyjnych we wszystkich obszarach życia istotnych dla rozwoju gospodarki opartej na wiedzy”.
26 Wśród celów strategicznych do 2013 r. wyróżniono rów-
nież: likwidację zjawiska wykluczenia cyfrowego w zagrożonych grupach spo-łecznych i obszarach geograficznych, zwiększenie dostępu do szerokopasmowego Internetu do poziomu ponad 90% powierzchni kraju, stworzenie zintegrowanych ogólnokrajowych platform świadczenia usług elektronicznych administracji z wy-korzystaniem podpisu cyfrowego i identyfikatora elektronicznego, zapewnienie bezpiecznego i skutecznego dostępu on-line do wszystkich rejestrów państwo-wych i systemów ewidencyjnych administracji publicznej, zwiększenie dostępu do usług elektronicznych w kraju świadczonych zarówno przez sektor publiczny, jak i prywatny, upowszechnienie edukacji teleinformatycznej rozumiane jako wzrost odsetka użytkowników wykorzystujących Internet w celach szkolenio-wych i edukacyjnych do poziomu minimum 75%, wzrost liczby przedsiębiorstw korzystających z e-learningu przy doskonaleniu zawodowym swoich pracowni-ków do ponad 90%.
Rozwój infrastruktury teleinformatycznej powinien być realizowany poprzez usuwanie barier formalnych i biurokratycznych, promocje konkurencyjności, wspieranie kluczowych inwestycji i niezbędnych działań, w tym intensywnej roz-budowy infrastruktury na terenach wiejskich. Podstawowe cechy, jakie musi spełniać polska infrastruktura teleinformatyczna w 2013 r., to najwyższa jakość, możliwie niski koszt świadczenia usług internetowych, a także powszechny do-stęp do Internetu.
27 Działania te powinny w perspektywie kilku lat upowszechnić
w społeczeństwie koncepcję pracy zdalnej i zatrzeć różnice w poziomie i dostępie do infrastruktury miedzy terenami miejskimi i wiejskimi.
Strategia zakładała upowszechnienie na platformie elektronicznej podstawo-wych usług administracyjnych w tym usług dla firm w ramach projektu e-PUAP, czyli Elektronicznej Platformy Usług Administracji Publicznej. Wśród usług, z których korzystałyby firmy, znalazłyby się:
– ubezpieczenia społeczne dla osób fizycznych,
– przekazywanie danych statystycznych do GUS,
– przekazywanie danych celnych,
– rozliczanie podatku dochodowego od osób prawnych,
– rozliczanie podatku VAT,
– obsługa zamówień publicznych.
__________
26 Strategia kierunkowa rozwoju informatyzacji Polski…, op. cit., s. 14. 27 Tamże, s. 23.
Joanna Mirosław, Agnieszka Smoder
30
Pokonanie wykluczenia cyfrowego wśród osób w szczególnej sytuacji (osoby starsze, niepełnosprawni, emigranci) zakładało upowszechnienie i przystosowanie do potrzeb społeczeństwa informacyjnego edukacji, która likwidowałaby braki m.in. w tzw. „piśmienności cyfrowej”, a także umożliwiałaby pokonanie bariery psychicznej w wykorzystaniu Internetu.
Mając na uwadze, że umiejętność pozyskiwania i wykorzystywania informa-cji dzięki dynamicznemu rozwojowi technologii informacyjnych i telekomunika-cyjnych jest jednym z głównych czynników szybkiego i zrównoważonego wzrostu gospodarczego i społecznego kraju, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Admi-nistracji przygotowało Strategię rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce do roku 2013. Strategia ta została opracowana z uwzględnieniem założeń Strategii Lizbońskiej oraz inicjatyw „eEurope – społeczeństwo informacyjne dla wszyst-kich” oraz jej kontynuacji – „i2010 – Europejskie społeczeństwo informacyjne na rzecz wzrostu i zatrudnienia”.
Wizją społeczeństwa informacyjnego w 2013 r., według Strategii, jest „ak-tywne społeczeństwo osiągające wysoką jakość życia w perspektywie osobistej i społecznej”. Na podstawie tak określonej wizji przyjęto misję, którą jest „umoż-liwienie społeczeństwu powszechnego i efektywnego wykorzystania wiedzy i in-formacji do harmonijnego rozwoju w wymiarze społecznym, ekonomicznym i osobistym”.
Jednocześnie wyznaczone zostały 3 obszary, w ramach których realizowane będą działania w zakresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego: człowiek, go-spodarka, państwo. W każdym z tych obszarów zidentyfikowano strategiczne kie-runki działań:
1) człowiek: „przyspieszenie rozwoju kapitału intelektualnego i społecznego Polaków dzięki wykorzystaniu technologii informacyjnych i komunikacyjnych”;
2) gospodarka: „wzrost efektywności, innowacyjności i konkurencyjności firm, a tym samym polskiej gospodarki na globalnym rynku oraz ułatwienie ko-munikacji i współpracy między firmami dzięki wykorzystaniu technologii infor-macyjnych i komunikacyjnych”;
3) państwo: „wzrost dostępności i efektywności usług administracji publicz-nej przez wykorzystanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych do prze-budowy procesów wewnętrznych administracji i sposobu świadczenia usług”.
28
W ramach każdego z kierunków strategicznych wyróżnione zostały cele ope-racyjne. Spośród sześciu celów w obszarze „człowiek” wymienia się m.in. pod-niesienie poziomu wiedzy z zakresu wykorzystywania technologii ICT, podnie-sienie poziomu i dostępu do edukacji poprzez zastosowanie technologii ICT, zapewnienie efektywnej ekonomicznie i bezpiecznej infrastruktury technologii ICT. W ramach obszaru „gospodarka” wyszczególniono m.in. takie cele, jak: stworzenie warunków ułatwiających rozwój sektora technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz e-usług w Polsce, zwiększenie konkurencyjności i inno-
__________
28 Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego do roku 2013, MSWiA, Warszawa 2008, s. 11–29.
Społeczeństwo informacyjne i wykluczenie cyfrowe w dokumentach Polski i Unii…
31
wacyjności polskich przedsiębiorstw poprzez stworzenie warunków do efektyw-niejszego wykorzystywania technologii ICT. Cele z obszaru trzeciego dotyczą głównie administracji publicznej w kontekście użytkowania technologii informa-cyjnych i telekomunikacyjnych.
Problem wykluczenia cyfrowego został również podniesiony w raporcie Pol-ska 2030 opracowanym przez Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów. Przyczyn wykluczenia cyfrowego upatruje się w braku odpowiednich kompetencji i potrzeb. Jednym ze sposobów przeciwdziałania wykluczeniu cy-frowemu jest, zdaniem ekspertów, tworzenie publicznych punktów dostępu do In-ternetu oraz dalsze doposażenie szkół, bibliotek w komputery podłączone do In-ternetu, gdyż tworzenie społeczeństwa opartego na wiedzy wymaga powszechnej dostępności technologii cyfrowych zarówno w gospodarstwach domowych, jak i w instytucjach publicznych. Barierami rozwoju szerokopasmowego dostępu do Internetu w Polsce są: niska konkurencyjność, a co za tym idzie wysokie ceny, ni-skie prędkości usług oraz mały zasięg odpowiednich technologii (mierzony jako procent mieszkańców mających potencjalny dostęp do usługi). Przy średniej eu-ropejskiej 89%, w 2006 r. Polska zajmowała jedno z ostatnich miejsc w Europie (67%). Warunkiem koniecznym (choć nie jedynym) dla wyrównania „cyfrowego podziału”, zwłaszcza wśród osób w starszych grupach wieku i na terenach wiej-skich, jest rozbudowa i modernizacja infrastruktury.
Raport zwraca również uwagę na niepełne wykorzystanie możliwości techno-logii informacyjnych i telekomunikacyjnych wśród polskich przedsiębiorstw. Tu również Polska zajmuje ostatnie miejsce w Europie pod względem korzystania z dostępu szerokopasmowego. Mało firm inwestuje w rozwój nowych technologii.
Podobnie jak Strategia, raport Polska 2030 podkreśla znaczenie edukacji dla rozwoju społeczeństw informacyjnego i przeciwdziałania wykluczeniu społecz-nemu. „Edukacja ma kluczowe znaczenie dla podniesienia kompetencji użytkow-ników technologii teleinformatycznych, a wraz z nimi stopnia i jakości korzysta-nia z tych technologii.”
29
3. Dokumenty strategiczne i programy
dotyczące społeczeństwa informacyjnego
oraz wykluczenia cyfrowego na Mazowszu
(perspektywa regionalna i lokalna)
Głównym dokumentem dotyczącym budowy społeczeństwa informacyjnego na terenie Mazowsza jest Strategia e-Rozwoju Województwa Mazowieckiego na lata 2007–2013, z tego względu poświecono jej najwięcej uwagi. Pozostałe opra-
__________
29 Por. Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa 2009, s. 161.
Joanna Mirosław, Agnieszka Smoder
32
cowania stanowią punkt wyjścia lub mniej czy bardziej bezpośrednie nawiązanie do tej Strategii, dlatego podczas ich analizy skoncentrowano się na temacie wiodą-cym niniejszego raportu, pomijając wątki mniej dla niego istotne.
Strategia została przygotowana na zlecenie samorządu województwa mazo-wieckiego przez Stowarzyszenie Miasta w Internecie i przyjęty przez Sejmik Wo-jewódzki w 2006 r. Dokument stanowi swoisty punkt odniesienia dla działań w zakresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego podejmowanych przez władze wojewódzkie, samorządowe, sektor prywatny i naukowo-badawczy oraz organi-zacje pozarządowe i innych regionalnych partnerów. Opracowany został metodą partycypacyjno-ekspercką. Udział w jego tworzeniu wzięli, oprócz przedstawicie-la wykonawcy, również członkowie zespołu do spraw e-Strategii powołanego przez marszałka województwa mazowieckiego oraz przedstawiciele środowisk samorządowych, akademickich i gospodarczych. W sformułowanej misji Strategii e-Rozwoju położono nacisk na partnerskie współdziałanie władz publicznych, biznesu, środowiska naukowego oraz organizacji pozarządowych Mazowsza na rzecz rozwoju regionalnej gospodarki opartej na wiedzy. Działanie to ma polegać na upowszechnieniu ICT
30 jako narzędzi aktywizujących przedsiębiorczość i po-
wszechną edukację, jak również kreujących potencjał ludzki w zakresie rozwią-zań innowacyjnych oraz wspierających zwiększenie szans życiowych mieszkań-ców terenów słabo strukturalnie rozwiniętych.
W Strategii e-Rozwoju zaprezentowano pogłębioną diagnozę stanu rozwoju te-leinformatycznego województwa mazowieckiego przez pryzmat czterech perspek-tyw: ekonomicznej, geograficznej, technologicznej oraz innowacyjnej. W analizie SWOT zwrócono uwagę na aspekty pozytywne w dziedzinie e-rozwoju Mazowsza, do których należy zaliczyć m.in. wysoki poziom wykształcenia oraz umiejętności korzystania z nowoczesnych technologii w Warszawie i byłych miastach woje-wódzkich, obecność dużych firm ICT w regionie, wysoki potencjał nowoczesnych technologii. Zasygnalizowano również słabe strony Mazowsza w dziedzinie cyfro-wego rozwoju, m.in. występowanie wykluczenia informacyjnego wśród zmargi-nalizowanych grup społecznych oraz związany z tym niski poziom umiejętności korzystania z nowoczesnych technologii (dotyczący w szczególności mieszkań-ców terenów wiejskich).
W Strategii dokonano diagnozy województwa mazowieckiego przy użyciu tzw. indeksu potencjału innowacyjnego
31, którego rozmieszczenie w skali kraju
przedstawiono na rys. I.1.
__________
30 Technologie komunikacji i informacji (z ang. Information and Communication Technologies), por. Strategia e-Rozwoju Województwa Mazowieckiego na lata 2007–2013, załącznik do uchwały nr 153/06 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 4 września 2006 r., s. 3. 31 Indeks potencjału innowacyjnego został skonstruowany przez dr. Roberta Guzika na podstawie następujących wskaźników: liczba firm sektora ICT, liczba bankomatów, liczba publicznych punk-tów dostępu do Internetu, łącza główne (LAN), liczba nauczycieli akademickich, zatrudnienie w sektorze badań i rozwoju, wydatki na badania i rozwój, liczba komputerów w przemyśle, linie te-lefoniczne (por. Strategia e-Rozwoju Województwa Mazowieckiego…, op. cit., s. 43–47).
Społeczeństwo informacyjne i wykluczenie cyfrowe w dokumentach Polski i Unii…
33
Rysunek I.1
Mapa potencjału innowacji
Źródło: Strategia e-Rozwoju Województwa Mazowieckiego na lata 2007–2013, załącznik do uchwały nr 153/06 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 4 września 2006 r., s. 47.
Zaznaczona na rysunku linia wyznacza granicę wykluczenia informacyjnego i określa przebieg podziału kraju na innowacyjną Polskę „A” i zapóźnioną Polskę „B”. Mazowsze, ze względu na przeważającą na terenie całego regionu ujemną wartość wskaźnika innowacyjności, znajduje się w części „B”. Wartościami po-wyżej „0” charakteryzuje się na tym terenie jedynie metropolia warszawska, Ra-dom z powiatem radomskim oraz Płock z powiatem płockim.
Diagnoza stanu wyjściowego oraz analiza SWOT e-Rozwoju Mazowsza sta-nowiły podstawę do sformułowania celów operacyjnych i strategicznych rozwoju społeczeństwa informacyjnego w województwie mazowieckim do 2013 r. Do priorytetów e-Rozwoju zaliczono: stworzenie systemu usług on-line dla miesz-kańców województwa, pobudzanie rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, prze-ciwdziałanie wykluczeniu informacyjnemu, zarządzanie e-Rozwojem oraz rozwój
Joanna Mirosław, Agnieszka Smoder
34
kapitału ludzkiego. W ramach każdego z priorytetów wyodrębniono cele strate-giczne, które są skorelowane z celami zdefiniowanymi w dokumentach regional-nych, krajowych i europejskich (m.in. w Strategii Rozwoju Województwa Mazo-wieckiego do roku 2020, Strategii kierunkowej rozwoju informatyzacji Polski do roku 2013, Strategii i2010 – wzrostu i zatrudnienia).
W ramach priorytetu I „Stworzenie systemu usług on-line dla mieszkańców” przewidziano następujące cele strategiczne:
– zintegrowanie usług publicznych świadczonych on-line przez administrację lokalną i regionalną, jak również inne urzędy i podmioty realizujące zadania pu-bliczne (cel 1.1);
– podniesienie dostępności korzystania ze zdalnego nauczania oraz edukacji przez Internet (cel 1.2);
– zwiększenie dostępu do usług związanych ze zdrowiem mieszkańców, opie-ką zdrowotną i wsparciem pracy lekarzy z terenów wiejskich on-line (cel 1.3);
– zwiększenie nakładów na infrastrukturę powszechnego, szerokopasmowego dostępu do Internetu (cel 1.4);
– promowanie korzystania przez mieszkańców z usług publicznych drogą elektroniczną (cel 1.5);
– opracowanie modelowego systemu edukacji permanentnej przeznaczonej dla pracowników sektora publicznego oraz mieszkańców regionu w zakresie ko-rzystania z usług publicznych świadczonych drogą elektroniczną oraz wdrażania Strategii e-Rozwoju (cel 1.6).
Priorytet II odnosi się do potrzeby pobudzania gospodarki opartej na wiedzy w celu podniesienia jej pozycji konkurencyjnej na rynku krajowym i międzynaro-dowym. Realizacji tego założenia posłużą m.in. następujące cele strategiczne:
– zwiększenie wsparcia na inwestycje władz publicznych związane z infra-strukturą społeczeństwa informacyjnego na Mazowszu (cel 2.1);
– zwiększenie dofinansowania na projekty modernizacyjne bazujące na roz-wiązaniach ICT (cel 2.2);
– poszerzenie wsparcia dla instytucji otoczenia biznesu na świadczoną przez nie działalność doradczą i konsultingową na rzecz firm o profilu nietechnologicz-nym, a podejmujących innowacyjne działania z wykorzystaniem narzędzi ICT (cel 2.3);
– promowanie wśród przedsiębiorców korzystania z usług publicznych on- -line (cel 2.6);
– organizacja systemu bezpłatnych szkoleń dla pracowników i właścicieli firm sektora nietechnologicznego w zakresie korzystania z usług on-line oraz wykorzy-stywania rozwiązań ICT do modernizacji firm i tworzenia podaży pracy (cel 2.7);
– udzielenie wsparcia dla szkolnictwa zawodowego i specjalistycznego w wy-korzystaniu i upowszechnieniu zdalnego nauczania (cel 2.8).
Działania podejmowane w ramach priorytetu III „Przeciwdziałanie wyklucze-niu informacyjnemu” koncentrują się na potrzebie wyrównywania szans życio-wych i zawodowych mieszkańców obszarów wiejskich oraz grup szczególnie za-
Społeczeństwo informacyjne i wykluczenie cyfrowe w dokumentach Polski i Unii…
35
grożonych wykluczeniem informacyjnym (w tym niepełnosprawnych, chorych, bezrobotnych, absolwentów szkół wiejskich, gospodyń nieaktywnych zawodowo, emerytów). Podejmowane w tym obszarze działania mają polegać na:
– zwiększeniu nakładów finansowych na infrastrukturę powszechnego dostę-pu do Internetu na obszarach słabo strukturalnie rozwiniętych i dotkniętych wy-kluczeniem informacyjnym (cel. 3.1);
– zwiększeniu pomocy dla instytucji i organizacji działających na obszarach wiejskich dotkniętych wykluczeniem informacyjnym, prowadzących działalność edukacyjną, szkoleniową i promocyjną w zakresie wdrażania rozwiązań ICT w fir-mach otoczenia rolnictwa oraz w firmach funkcjonujących na obszarach wiejskich (cel 3.2);
– stworzeniu systemu wsparcia dla działań doradczych i konsultingowych pro-wadzonych przez instytucje otoczenia biznesu na rzecz zwiększenia innowacyjności firm i branż nietechnologicznych oraz wzrostu stopnia korzystania z usług on-line na obszarach dotkniętych wykluczeniem informacyjnym (cel 3.3);
– opracowaniu systemu edukacji i szkoleń przeznaczonych dla bezrobotnych i osób zagrożonych bezrobociem, pozwalającego na podjęcie pracy w firmach sek-tora ICT oraz w branżach nietechnologicznych z wykorzystaniem ICT (cel 3.4).
Ostatni z priorytetów Strategii obejmuje zarządzanie e-rozwojem oraz kreo-wanie i pomnażanie kapitału ludzkiego. Inicjatywy podejmowane w ramach tego priorytetu mają na celu odpowiednie przygotowanie m.in. pracowników admini-stracji samorządowej do efektywnego wdrażania założeń Strategii na terenie wo-jewództwa mazowieckiego. Realizację działań w ramach tego priorytetu oparto na następujących celach strategicznych:
– stworzenie regionalnego systemu gromadzenia, przetwarzania i udostępnia-nia wiedzy z zakresu wykorzystywania rozwiązań innowacyjnych ICT (cel 4.1);
– wypracowanie mechanizmów koordynacji i zarządzania współpracą pod-miotów mających wpływ na e-Rozwój Mazowsza (cel 4.2);
– korzystanie z doświadczeń Unii Europejskiej w zakresie wdrażania „dobrych praktyk” w obszarze ICT (cel 4.3);
– wspieranie badań z zakresu rozwoju informatycznego regionu oraz upo-wszechnienie studiów wyższych na kierunkach związanych z programowaniem i wdrażaniem rozwoju społeczeństwa informacyjnego na Mazowszu (cel 4.4);
– efektywne wykorzystanie kapitału ludzkiego Warszawy i ośrodków subre-gionalnych dla realizacji powszechnej edukacji mieszkańców i przedsiębiorców oraz doradztwa w dziedzinie wdrażania projektów społeczeństwa informacyjnego (cel 4.5).
Kluczowym elementem e-Strategii jest część poświecona tzw. projektom głów-nym, czyli przedsięwzięciom mającym decydujący wpływ na e-rozwój Mazowsza. Realizacja tych przedsięwzięć ma w założeniu doprowadzić do osiągnięcia celów strategicznych i priorytetów sformułowanych w Strategii.
Pierwszym z proponowanych działań jest projekt pod nazwą Mazovia 2015 – Centra Kompetencji dla społeczeństwa wiedzy. Projekt zakłada utworzenie w gmi-
Joanna Mirosław, Agnieszka Smoder
36
nach Mazowsza wielofunkcyjnych ośrodków umożliwiających zdobycie wiedzy, uczestnictwo w szkoleniach oraz dostęp do usług publicznych poprzez zapewnienie mieszkańcom i przedsiębiorcom korzystanie z bezpłatnego Internetu oraz usług wykwalifikowanych pracowników. Centra Kompetencji mają za zadanie m.in. ofe-rować pomoc w zakresie korzystania z Internetu i świadczonych za jego pomocą usług w różnych obszarach (w tym doradztwa dla organizacji pozarządowych ak-tywnych na terenie obszarów wiejskich, administracji, zdrowia), organizować szko-lenia dla mieszkańców Mazowsza, przedsiębiorców i lokalnych liderów (w tym w systemie e-learningu), stanowić punkt informacji dla osób bezrobotnych oraz za-grożonych bezrobociem oraz centrum informacji świadczące usługi dla podmio-tów publicznych w gminie.
Drugim z proponowanych projektów jest MEGANET – Partnerstwo dla za-pewnienia szerokopasmowego dostępu do usług i treści Internetu dla mieszkańców Mazowsza. W ramach tego rozwiązania przewidziano opracowanie i wdrożenie modeli partnerstwa publiczno-prywatnego z udziałem władz samorządowych z ope-ratorami telekomunikacyjnymi (teleinformatycznymi) w zakresie wspólnego pro-wadzenia inwestycji oraz zapewnienia dostępu do szerokopasmowego Internetu na obszarach, gdzie samodzielna aktywność inwestorów sektora prywatnego jest rynkowo nieopłacalna. Do głównych funkcji tego projektu należy zapewnienie wysokiej przepustowości łącza dostępu do Internetu dla Centrów Mazovia 2015, urzędów administracji i podmiotów publicznych, zapewnienie powszechnego do-stępu do Internetu dla mieszkańców z obszarów wykluczenia informacyjnego, jak również rozwój nowych usług dla tych osób. W celu zapewnienia realizacji projek-tu nieodzowne jest przeprowadzenie pogłębionej analizy ekonomicznej i prawnej określającej szczegółowo warunki zaangażowania partnera publicznego.
Kolejnym z proponowanych przedsięwzięć jest EDUKOM – Regionalny Pro-gram Edukacji dla Gospodarki Opartej na Wiedzy. Zadaniem programu jest stwo-rzenie systemu bezpłatnych lub częściowo odpłatnych szkoleń i kursów zawodo-wych mających na celu podniesienie poziomu wiedzy i umiejętności w zakresie technologii ICT. Grupami docelowymi projektu są pracownicy administracji i sek-tora publicznego, uczelnie, pracownicy i pracodawcy sektora MŚP, lokalni liderzy, przedstawiciele organizacji pozarządowych. W ramach tego rozwiązania planowa-ne jest podjęcie współpracy z placówkami szkoleniowymi i uczelniami w celu opracowania programów szkoleniowo-edukacyjnych wykorzystujących najlepsze polskie i zagraniczne praktyki w tym obszarze. Przy tym niezbędne jest precyzyjne określenie grup docelowych objętych wsparciem, oraz obszarów regionu o strate-gicznym znaczeniu z punktu widzenia realizacji założeń Strategii. Realizatorzy projektów edukacyjnych mają być wyłaniani w ramach konkursów. W celu zapew-nienia kadry potrzebnej do wdrożenia założeń Strategii zaplanowano interdyscypli-narne studia wyższe i podyplomowe w zakresie e-rozwoju, które będą realizowane przez wytypowane do tego celu uczelnie. Dodatkowo na potrzeby wymienionych działań przewidziano stworzenie elektronicznej platformy zarządzania inicjatywa-mi edukacyjnymi będącej jednocześnie narzędziem do prezentacji treści eduka-
Społeczeństwo informacyjne i wykluczenie cyfrowe w dokumentach Polski i Unii…
37
cyjnych, do nauczania w systemie e-learningu oraz wspierającym komunikację między partnerami programu.
Następnym z przedstawionych w Strategii przedsięwzięć, określonym mia-nem „okrętu flagowego” Strategii, są Wrota Mazowsza – Mazowiecka Platforma Usług Społeczeństwa Informacyjnego. W ramach tej inicjatywy przewidziano stworzenie platformy usług publicznych oraz innych usług w ramach społeczeń-stwa informacyjnego skorelowanych z serwisem komunikacyjno-informacyjnym. Narzędzie to ma za zadanie wsparcie samorządów lokalnych oraz innych podmio-tów publicznych, takich jak służba zdrowia, opieka społeczna, edukacja w świad-czeniu usług publicznych we współpracy z systemami informatycznymi państwa (np. rejestry i ewidencje państwowe, systemy fiskalne). W założeniach projektu przewiduje się, że w wyniku jego realizacji będzie możliwa standaryzacja usług publicznych świadczonych przez administrację lokalną i regionalną, udostępnie-nie usług płatniczych on-line oraz podpisu elektronicznego na potrzeby podmio-tów sektora publicznego. W celu efektywnej realizacji projektu konieczna jest modernizacja infrastruktury informatycznej urzędów administracji województwa mazowieckiego na poziomie regionalnym i lokalnym, jak również zapewnienie bezpieczeństwa danych osobowych oraz wykonywania e-usług.
32 Projekt ma być
realizowany w ramach konsorcjum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Ma-zowieckiego, samorządów lokalnych oraz innych podmiotów chcących realizować usługi w systemie on-line.
Kolejnym z proponowanych rozwiązań jest projekt nazwany IMLA – Inkuba-tor Modernizacyjnych Inicjatyw Lokalnych, który polega na wspieraniu inicjatyw oddolnych – lokalnych i subregionalnych (w tym przedsiębiorców) poprzez sys-tem grantów celowych ukierunkowanych na integrację informatyczną Mazowsza. Inicjatywy w ramach tego rozwiązania będą dotyczyły m.in. modernizacji infra-struktury informatycznej urzędów administracji lokalnej i podmiotów sektora pu-blicznego, doradztwa dla przedsiębiorców planujących wdrożyć technologie ICT, promowania założeń Strategii e-Rozwoju w środowisku lokalnym na terenie Ma-zowsza. Ustalono, że niezbędnym działaniem przy realizacji tego projektu jest powołanie instytucji zarządzającej odpowiedzialnej za wdrażanie Strategii oraz zespołu ekspertów zajmujących się oceną wniosków grantowych.
W ramach projektu KL@SA – Regionalny Program Wspomagania Edukacji Szkolnej przewidziano uruchomienie edukacyjnej platformy ICT, która będzie wspomagała edukację powszechną treściami programowymi w formie multime-dialnej. Narzędzie to ma również za zadanie kreowanie bieżącego interaktywnego kontaktu nauczyciela z uczniami oraz z kierownictwem szkoły i rodzicami. Pro-jekt KL@SA zakłada utworzenie portalu edukacyjnego, który, dzięki powszech-
__________
32 Usługi publiczne, w ramach których przynajmniej jedna z czynności odbywa się za pośrednic-twem sieci teleinformatycznej (np. wypełnienie formularza elektronicznego, który za pomocą sieci te-leinformatycznej zostaje dostarczony do urzędu). Występująca tu elektroniczna interakcja musi być częścią usługi publicznej, wymaganą prawnie i mającą wpływ na jej przebieg; por. Strategia e-Rozwoju Województwa Mazowieckiego…, op. cit., s. 122.
Joanna Mirosław, Agnieszka Smoder
38
nej dostępności, przyczyni się do wyrównywania szans edukacyjnych uczniów. Założenia projektu obejmują również m.in. opracowanie narzędzi i treści meto-dycznych pozwalających nauczycielom na zwiększenie efektywności nauczania, pomoc w sprawdzeniu wiedzy uczniów oraz w przedstawieniu ich wyników w nauce. Zaplanowano tu również udzielenie pomocy szkołom na Mazowszu w realizacji zobowiązań sprawozdawczych poprzez stworzenie stosownego na-rzędzia informatycznego. Realizacja omawianego przedsięwzięcia, będącego kolej-nym „okrętem flagowym” Strategii, ma przebiegać w ramach konsorcjum Urzędu Marszałkowskiego, placówek szkolnych regionu oraz firm działających na polu rozwiązań ICT w edukacji.
Projekt INNOVART – Mazowieckie Laboratorium Innowacji ICT stanowi narzędzie koordynatora regionalnego e-Rozwoju (podmiot powołany przez wła-dze regionalne) i zakłada udzielenie pomocy w formie grantów finansowych podmiotom sektora publicznego, prywatnego, naukowo-badawczego oraz organi-zacjom pozarządowym w celu realizacji inicjatyw oddolnych opartych na techno-logiach teleinformatycznych (projekty innowacyjne, eksperymentalne oraz ba-dawczo-rozwojowe). Wsparciem finansowym mają zostać objęte m.in. podmioty regionalne uczestniczące w programach UE z zakresu wdrażania innowacyjnych technologii ICT. Działania bezpośrednio związane z realizacją omawianego przed-sięwzięcia polegają na utworzeniu w systemie on-line bazy wiedzy z zakresu „do-brych praktyk” polskich i zagranicznych w dziedzinie rozwoju teleinformatycz-nego oraz powołaniu zespołu ekspertów w zakresie ICT na Mazowszu.
Ostatnim z prezentowanych w Strategii projektów głównych jest INFOPORT – Mazowieckie Centrum e-Rozwoju. Jak w przypadku wcześniej omawianych pro-jektów (iMLA oraz INNOWART) projekt ten służy do zarządzania Strategią. Celem tego rozwiązania jest stworzenie Mazowieckiego Centrum Zarządzania e-Rozwojem, koordynacja wdrażania założeń Strategii oraz wspomaganie part-nerów regionalnych w działaniach na rzecz realizacji projektów dla społeczeństwa informacyjnego. Do podstawowych funkcji Centrum (będącym „okrętem flago-wym” e-Strategii) należy zarządzanie działaniami na rzecz e-rozwoju wojewódz-twa, programowanie, wdrażanie, monitorowanie i uaktualnianie zapisów Strategii, pomoc i doradztwo dla beneficjentów środków budżetu województwa oraz fundu-szy strukturalnych w realizacji projektów zgodnie ze Strategią e-Rozwoju Woje-wództwa Mazowieckiego. Do zadań Centrum zaliczono również koordynację programów szkoleniowych związanych z podnoszeniem wiedzy i kwalifikacji pracowników sektora publicznego w zakresie e-rozwoju.
Ramy czasowe projektów głównych Strategii obejmują lata 2007–2013. Fi-nansowanie ich realizacji ma odbywać się z wykorzystaniem środków budżetu województwa, samorządów lokalnych, jak również środków własnych sektora prywatnego i grantów programów UE.
Warunkiem efektywnego wdrożenia projektów jest opracowanie systemu mo-nitoringu umożliwiającego bieżącą ocenę postępów prac. Założono, że system monitoringu przygotowany na potrzeby Strategii e-Rozwoju będzie składał się z etapów obejmujących zbadanie poziomu wskaźników w pierwszym roku reali-
Społeczeństwo informacyjne i wykluczenie cyfrowe w dokumentach Polski i Unii…
39
zacji Strategii, stworzenie w odstępach dwuletnich (2009, 2011, 2013) średnioo-kresowych raportów ewaluacyjnych umożliwiających podjęcie działań korygują-cych, opracowanie raportu z realizacji Strategii po zakończeniu jej wdrażania. Do wskaźników ogólnych Strategii e-Rozwoju zaliczono m.in. liczbę dostępnych on-line usług publicznych, wzrost PKB na mieszkańca, procent osób korzystających z Internetu w celu kontaktu z administracją publiczną, stopę bezrobocia, udział szkół wyposażonych w komputery z dostępem do Internetu według poziomu kształcenia, gospodarstwa domowe wyposażone w komputer osobisty z dostępem do Internetu wobec ogółu gospodarstw domowych.
Poza przedstawioną Strategią, istotne znaczenie dla kształtowania pozycji wo-jewództwa mazowieckiego w procesach rozwoju ICT ma również Strategia Roz-woju Województwa Mazowieckiego do roku 2020. Stanowi ona główne narzę-dzie długofalowej polityki regionalnej Mazowsza. Dokument został przyjęty przez Sejmik Województwa Mazowieckiego w 2006 r. Zakres obszarów tema-tycznych podjętych w tym dokumencie wyznacza procesy rozwojowe w obrębie regionu oraz główne kierunki działań w zakresie kreowania rozwoju regionalne-go. Za cel nadrzędny rozwoju Mazowsza przyjęto „wzrost konkurencyjności go-spodarki i równoważenie rozwoju społeczno-gospodarczego w regionie”
33 jako
podstawę poprawy jakości życia mieszkańców. Za cele strategiczne prowadzące do osiągnięcia celu nadrzędnego uznano:
– budowę społeczeństwa informacyjnego i poprawę jakości życia mieszkań-ców województwa,
– zwiększenie konkurencyjności regionu w układzie międzynarodowym,
– poprawę spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej Mazowsza w warunkach zrównoważonego rozwoju.
W ramach celu pierwszego podkreślono bezpośredni związek poziomu umie-jętności społeczeństwa w zakresie posługiwania się technologiami informatycz-nymi i komunikacyjnymi z trwałym i zrównoważonym rozwojem społeczno- -gospodarczym regionu. Na potrzeby realizacji założeń strategicznych zawartych w SRWM określono cele pośrednie wyznaczające główne kierunki działań poli-tyki wewnątrzregionalnej. Wśród nich wymieniono rozwój kapitału społecznego (cel pośredni 1). Rozwój w tym zakresie obejmuje m.in. zwiększenie dostępu do nowych technologii informatycznych oraz rozwój umiejętności ich wykorzysty-wania. Jednym z kierunków działań zmierzających do realizacji tak sformułowa-nego celu pośredniego jest rozwój społeczeństwa informacyjnego i teleinformaty-zacji (kierunek działań 1.1). Do zadań szczegółowych w tym obszarze zaliczono:
– zapewnienie mieszkańcom Mazowsza powszechnego dostępu do usług on- -line na całym obszarze regionu, w tym zwłaszcza świadczonych przez admini-strację lokalną i regionalną oraz inne podmioty realizujące zadania publiczne,
__________
33 Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 (aktualizacja), Samorząd Wo-jewództwa Mazowieckiego, Warszawa 2006, s. 34.
Joanna Mirosław, Agnieszka Smoder
40
– poprawę wyposażenia szkół i placówek oświatowych oraz urzędów admini-stracji publicznej w sprzęt komputerowy i łącza internetowe,
– upowszechnienie umiejętności korzystania z technik teleinformatycznych w województwie, w tym przeciwdziałanie wykluczeniu informacyjnemu zagro-żonych grup społecznych i mieszkańców obszarów wiejskich,
– rozbudowę infrastruktury upowszechniania wiedzy z wykorzystaniem roz-wiązań ICT (w tym utworzenie Mazowieckiej Biblioteki Cyfrowej),
– informatyzację Mazowsza zapewniającą e-rozwój regionu,
– utworzenie i wdrożenie infrastruktury informacji przestrzennej na poziomie lokalnym i regionalnym zasilającej infrastrukturę krajową i europejską, powiąza-ną ze strukturami e-Government
34, administracją publiczną i sektorem badań.
35
Następny kierunek działań (1.2) w ramach omawianego celu pośredniego do-tyczy poprawy poziomu wykształcenia kadr. Zaakcentowano tu potrzebę dosko-nalenia jakości strony podażowej rynku pracy poprzez upowszechnianie umiejęt-ności obsługi komputerów i znajomości języków obcych (w systemie szkolnym, pozaszkolnym oraz na uczelniach wyższych) oraz wdrażanie innowacyjnych roz-wiązań i metod nauczania (m.in. poprzez wprowadzenie nowatorskich programów, e-kształcenie, ICT), kształcenie na odległość w różnych formach, w tym w ra-mach europejskich wirtualnych kampusów.
W ramach drugiego celu pośredniego „Wzrost innowacyjności i konkurencyj-ności gospodarki regionu” jako jeden z głównych kierunków działań określono rozwój nowoczesnych technologii z wykorzystaniem własnego potencjału badaw-czo-rozwojowego Mazowsza (kierunek działań 2.3). Przewidziano tu podjęcie na-stępujących przedsięwzięć:
– wsparcie rozwoju sprawnych systemów teleinformatycznych i zapewnienie dostępu do szerokopasmowego Internetu dla sfery publicznej i komercyjnej oraz rozwijanie administracji publicznej, w tym budowę dla województwa mazowiec-kiego systemu informacji przestrzennej (SIP), umożliwiającego powszechny do-stęp do informacji i usług elektronicznych,
– utworzenie infrastruktury wykorzystującej wielofunkcyjny system pozycjo-nowania ASG-PL oparty na satelitarnym systemie lokalizacyjnym GPS,
– wsparcie inwestycji obejmujących zarówno rozwój usług i baz informatycz-nych administracji samorządowej województwa, jak i dofinansowanie inwestycji podmiotów prywatnych oraz rozwój komercyjnych sieci i usług na Mazowszu,
– wsparcie tworzenia baz danych zawierających zasoby niezbędne do zarzą-dzania procesami rozwojowymi w województwie oraz zapewnienia możliwości dostępu do tego rodzaju baz informacyjnych.
__________
34 e-Government oznacza wykorzystanie technologii komunikacji i informacji (ICT) do planowania, wdrażania i monitorowania zadań administracji publicznej. e-Government pozwala na dostarczenie efektywnych pod względem finansowym i komunikacyjnym usług administracyjnych oraz usprawnie-nie wymiany informacji oraz operacji (o charakterze transakcji) między urzędami i innymi instytucja-mi; por. Strategia e-Rozwoju Województwa Mazowieckiego…, op. cit., s. 121. 35 Por. Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego…, op. cit., s. 39.
Społeczeństwo informacyjne i wykluczenie cyfrowe w dokumentach Polski i Unii…
41
Kolejnym z kierunków działań w ramach celu 2 jest „Rozwój regionalnych sieci kooperacyjnych i przepływu nowoczesnych technologii” (kierunek działań 2.4). Istotne znaczenie dla realizacji tego założenia ma umocnienie wzajemnych powiązań między sektorem naukowym a przedsiębiorcami. Działaniami koniecz-nymi w tym zakresie jest m.in. wsparcie rozwoju technologii informacyjno- -komunikacyjnych oraz utworzenie bezpiecznych sieci i systemów informatycz-nych w przedsiębiorstwach.
Przyjrzyjmy się teraz założeniom kolejnego dokumentu przyjętego do realiza-cji na obszarze Mazowsza, który również umożliwia rozwój ICT w tym woje-wództwie.
Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2007–2013 (RPO WM) jest jednym z 16 programów regionalnych, których celem jest reali-zacja Strategii Rozwoju Kraju na lata 2007–2015 oraz Narodowych Strategicz-nych Ram Odniesienia 2007–2013. Przy opracowywaniu RPO WM wzięto pod uwagę również zapisy odnowionej Strategii Lizbońskiej w zakresie rozwoju go-spodarczego i wzrostu zatrudnienia. Jest to jednocześnie dokument będący głów-nym instrumentem realizacji celów zawartych w Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020. RPO WM został opracowany przez Zarząd Woje-wództwa Mazowieckiego po konsultacjach z przedstawicielami rządu i Komisji Europejskiej i przyjęty decyzją tejże w 2007 r. Celem generalnym RPO WM jest poprawa konkurencyjności województwa mazowieckiego oraz zwiększenie spój-ności społecznej, gospodarczej i przestrzennej województwa.
W dokumencie zaprezentowano charakterystykę województwa, opis zewnętrz-nych uwarunkowań jego rozwoju, analizę SWOT oraz główne problemy rozwo-jowe Mazowsza. Na tej podstawie sformułowano cel główny RPO WM, którym jest poprawa konkurencyjności regionu i zwiększanie spójności społecznej, go-spodarczej i przestrzennej województwa. Realizacja celu głównego będzie moż-liwa poprzez uwzględnienie celów szczegółowych, do których należą: rozwój go-spodarki regionu, w tym gospodarki opartej na wiedzy; poprawa i uzupełnienie istniejącej infrastruktury technicznej; aktywizacja miast oraz obszarów atrakcyj-nych turystycznie; poprawa infrastruktury społecznej warunkującej rozwój kapita-łu ludzkiego w regionie. W ramach każdego z celów pośrednich wyodrębniono priorytety umożliwiające realizację działań, przedsięwzięć odpowiadających po-trzebom województwa.
W obrębie celu pośredniego „Rozwój gospodarki regionu, w tym gospodarki opartej na wiedzy” wyłoniono dwa priorytety: „Tworzenie warunków dla rozwoju potencjału innowacyjnego i przedsiębiorczości na Mazowszu” (priorytet I) oraz „Przyspieszenie e-Rozwoju Mazowsza” (priorytet II). Celem głównym drugiego z priorytetów jest rozwój społeczeństwa informacyjnego poprzez wsparcie przed-sięwzięć wynikających ze Strategii e-Rozwoju Województwa Mazowieckiego na lata 2007–2013 (SR WM). Do celów szczegółowych zaliczono tu przede wszyst-kim: przeciwdziałanie wykluczeniu informacyjnemu, rozwój e-usług dla obywateli oraz rozwój technologii komunikacyjnych i informacyjnych dla MŚP. W ramach
Joanna Mirosław, Agnieszka Smoder
42
omawianego priorytetu zaplanowano podjęcie działań polegających na niwelowa-niu różnic w rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych. W szczególno-ści dotyczy to obszarów o niskim wskaźniku potencjału e-rozwoju. Działania w tym zakresie będą polegały na informatyzacji województwa (sieci szerokopasmowe), rozwoju e-usług publicznych o wymiarze regionalnym i lokalnym dostępnych dla obywateli i przedsiębiorców (m.in. infrastruktura administracji publicznej, infra-struktura informacji przestrzennej działającej na poziomie lokalnym i regionalnym) oraz rozwoju ICT dla przedsiębiorstw. Wdrażane w ramach priorytetu II projekty dotyczą budowy lub rozbudowy szkieletowych lokalnych i regionalnych sieci sze-rokopasmowych łączonych z siecią szerokopasmową na poziomie centralnym; bu-dowy oraz rozwoju nowoczesnej infrastruktury informatycznej dla nauki; rozwoju zaawansowanych aplikacji i usług teleinformatycznych dla środowiska naukowe-go; budowy, modernizacji lub wyposażenia centrów zarządzania sieciami regio-nalnymi lub lokalnymi oraz budowy, rozbudowy lokalnych lub regionalnych bez-piecznych systemów transmisji danych. Planuje się również stworzenie systemu usług on-line dostępnych dla mieszkańców i przedsiębiorców, platformy zinte-growanych usług publicznych, Publicznych Punktów Dostępu do Internetu (PIAP) oraz innych usług społeczeństwa informacyjnego powiązanych z serwisem infor-macyjno-komunikacyjnym
36. Na obszarach zagrożonych wykluczeniem cyfrowym
zaproponowano zwiększenie dostępu do Internetu za pośrednictwem sieci placó-wek publicznych, w których każdy będzie mógł skorzystać nieodpłatnie z Interne-tu. W celu zapewnienia rozwoju systemów wspomagania zarządzania terytorium województwa zaplanowano wprowadzenie elektronicznych platform dla zinte-growanego systemu wspomagania zarządzania na poziomie regionalnym i lokal-nym (m.in. rozwiązania GIS).
37 Wprowadzenie e-usług wymaga wcześniejszego
zapewnienia i modernizacji infrastruktury informatycznej urzędów administracji publicznej i publicznej ochrony zdrowia. Działania w ramach priorytetu II są kom-plementarne z pozostałymi priorytetami RPO WM oraz z innymi dokumentami strategicznymi m.in. z Programem Operacyjnym Kapitał Ludzki, Programem Ope-racyjnym Innowacyjna Gospodarka 2007–2013.
Wśród oczekiwanych rezultatów omawianego priorytetu wyróżniono m.in. rozwój nowoczesnej infrastruktury informatycznej (w tym infrastruktury telein-formatycznej nauki, administracji samorządowej, ochrony zdrowia i MŚP), stwo-rzenie systemu e-usług w regionie, zapewnienie większego bezpieczeństwa e-usług, wzrost wykorzystania technologii informatycznych przez społeczeństwo oraz tech-nologii informatycznych i komunikacyjnych przez przedsiębiorców. Beneficjen-tami wymienionych przedsięwzięć będą m.in. jednostki samorządu terytorialnego, publiczne zakłady opieki zdrowotnej, jednostki naukowe, szkoły wyższe, instytu-cje otoczenia biznesu, przedsiębiorcy oraz organizacje pozarządowe.
__________
36 Por. Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego…, op. cit., 2007–2013, s. 91. 37 Tamże91.
Społeczeństwo informacyjne i wykluczenie cyfrowe w dokumentach Polski i Unii…
43
Zgodnie z regulaminem Zarządu Województwa Mazowieckiego instytucją za-rządzającą RPO WM jest Departament Strategii i Rozwoju Regionalnego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego, a instytucją wdrażającą – Ma-zowiecka Jednostka Wdrażana Programów Unijnych.
Uzupełnienie i doprecyzowanie zapisów RPO WM stanowi Szczegółowy Opis Priorytetów Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazo-wieckiego na lata 2007–2013. Dokument został przyjęty uchwałą Zarządu Woje-wództwa Mazowieckiego w 2010 r.
W ramach priorytetu II „Przyspieszenie e-rozwoju Mazowsza” wyróżniono trzy działania: przeciwdziałanie wykluczeniu informacyjnemu (działanie 2.1), roz-wój e-usług (działanie 2.2) oraz technologie komunikacyjne i informacyjne dla MŚP (działanie 2.3). Celem działania 2.1 jest obrona przed wykluczeniem infor-macyjnym poprzez umocnienie budowania społeczeństwa informacyjnego, roz-wój infrastruktury łączności elektronicznej, technologii informacyjnych i komu-nikacyjnych. W obszarze tego działania zaplanowano m.in. budowę szkieletowych i regionalnych sieci szerokopasmowych łączonych z centralną siecią szerokopa-smową, rozwój telefonii internetowej VoIP na terenie instytucji publicznych, bu-dowę Publicznych Punktów Dostępu do Internetu (PIAP), budowę i wdrażanie plat-form elektronicznych w celu zintegrowanego systemu wspomagania zarządzania na poziomie regionalnym i centralnym, informatyzację instytucji publicznych, budowę systemów informacji przestrzennej na poziomie regionalnym i lokalnym. Wskaź-nikami otrzymanych produktów w ramach tego działania jest m.in. liczba sieci informatycznych łączących ośrodki badawcze, liczba wdrożonych sieci informa-tycznych, liczba utworzonych centrów zarządzania sieciami regionalnymi lub lo-kalnymi, długość wybudowanej sieci Internetu szerokopasmowego.
W obszarze działania 2.2, którego celem jest rozwój e-usług dla obywateli, przewidziano następujące przedsięwzięcia: budowa i wdrażanie systemów informa-tycznych w zakresie e-Government oraz zwiększanie dostępu do usług świadczo-nych drogą elektroniczną, obejmujących poziom lokalny, ponadlokalny i regional-ny; elektroniczne usługi dla biznesu i obywateli; budowa zintegrowanego systemu wspomagania zarządzania w administracji publicznej, elektroniczny obieg doku-mentów i system elektronicznych tożsamości (eID); e-usługi
38 realizowane przez
jednostki naukowe i szkoły wyższe na rzecz mieszkańców Mazowsza; tworzenie i rozbudowa platform cyfrowych w obszarze e-zdrowia, e-opieki i e-konsultacji pozwalających jednostkom służby zdrowia na bezpieczną wymianę danych o pa-cjentach. Przyjęto tu m.in. następujące wskaźniki planowanych produktów i rezulta-tów: liczba osób korzystających z usług on-line; liczba publicznych ośrodków ochrony zdrowia świadczących usługi on-line dla obywateli; liczba wdrożonych
__________
38 E-usługa – usługa świadczona w sposób zautomatyzowany poprzez użycie technologii infor-macyjnych, za pomocą systemów teleinformatycznych w publicznych sieciach telekomunikacyjnych na indywidualne żądanie usługobiorcy, bez jednoczesnej obecności stron w tej samej lokalizacji. Por. Szczegółowy Opis Priorytetów Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckie-go 2007–2013, Zarząd Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2010, s. 102.
Joanna Mirosław, Agnieszka Smoder
44
programów antywirusowych; liczba pracowników biorących udział w szkoleniach e-learningowych; liczba osób, które uzyskały możliwość używania podpisu elek-tronicznego; liczba wdrożonych elektronicznych obiegów dokumentów.
W trzecim z działań wyodrębnionych w ramach omawianego priorytetu (dzia-łanie 2.3) położono nacisk na przedsięwzięcia, których celem jest rozwój społe-czeństwa informacyjnego poprzez budowę i wdrażanie technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych w MŚP. W ramach tego działania przewidziano wdrożenie projektów w obszarze: zastosowania i wykorzystania technologii informatycz-nych w przedsiębiorstwie, usług doradczych w zakresie zastosowania i wykorzy-stania technologii informatycznych w przedsiębiorstwie, budowy lub moderniza-cji infrastruktury telekomunikacyjnej w firmie. Do wskaźników zaliczono tu m.in.: liczbę komputerów posiadających dostęp do Internetu; liczbę MŚP, które uzyskały możliwość dostępu do Internetu oraz długość wybudowanej sieci Inter-netu szerokopasmowego.
Dokumentem strategicznym, wspomagającym działania z zakresu ICT w wo-jewództwie mazowieckiem jest także Regionalna Strategia Innowacji dla Mazow-sza 2007–2015 (RIS), która stanowi w swoich założeniach instrument wsparcia rozwoju regionu i określa sposoby działania władz samorządowych województwa mazowieckiego w zakresie wspierania innowacji
39 i innowacyjności
40 Mazowsza.
Dokument został uchwalony przez Sejmik Województwa Mazowieckiego w 2008 r. Strategia ta jest skorelowana z innymi dokumentami regionalnymi, m.in. ze Stra-tegią Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 oraz Strategią e-Rozwoju Województwa Mazowieckiego. W dokumencie podkreślono, że woje-wództwo mazowieckie jest regionem bardzo zróżnicowanym wewnętrznie, o du-żym potencjale rozwojowym. Mazowsze charakteryzuje się dominacją nad innymi województwami w sferze poziomu rozwoju gospodarczego, działalności badaw-czo-rozwojowej, wyższą niż przeciętna w skali kraju innowacyjnością średnich i dużych firm. Odnotowano jednak również liczne słabości regionu, m.in. brak środków na działalność innowacyjną oraz niedostateczną współpracę przedsię-biorstw w zakresie procesów innowacyjnych, co jest jednym z największych za-grożeń dla rozwoju innowacyjnego Mazowsza. Celem głównym RIS jest „wzrost innowacyjności przedsiębiorstw, prowadzący do przyspieszenia wzrostu i zwięk-szenia konkurencyjności w skali Unii Europejskiej”.
41 W jego ramach sformuło-
wano cztery cele strategiczne. W obszarze celu IV „Kształtowanie i promowanie
__________
39 Innowacje rozumiane są tu jako efekt działalności innowacyjnej. Można je podzielić na pro-duktowe, procesowe, organizacyjne i marketingowe. Wyróżniamy innowacje absolutne (nowe roz-wiązania na skalę światową), imitacyjne (rozwiązania wdrożone na poziomie danego przedsiębior-stwa, stosowane w innych firmach), twórcze (efekt pracy wynalazczej danej firmy). Por. Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza 2007–2015, Sejmik Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2008, s. 3. 40 Innowacyjność to postawa ludzi dająca swój wyraz w ich codziennym życiu, pracy zawodowej polegająca na dążeniu do tego, żeby być innowacyjnym (tamże, s. 4). 41 Tamże, s. 65.
Społeczeństwo informacyjne i wykluczenie cyfrowe w dokumentach Polski i Unii…
45
postaw proinnowacyjnych oraz proprzedsiębiorczych w regionie” wyróżniono cztery cele operacyjne. Ostatni z celów operacyjnych odnosi się do potrzeby wspierania inicjatyw promujących rozpowszechnianie i wykorzystanie Internetu. Realizacja tego założenia będzie odbywała się poprzez promowanie wśród władz samorządowych konieczności wykorzystania środków finansowych w ramach RPO WM na rozwój Internetu, w szczególności na obszarach najsłabiej zurbanizowa-nych. Działania zmierzające do realizacji tego celu będą obejmowały również pro-mocję upowszechnienia Internetu w przedsięwzięciach innowacyjnych.
Zgodnie z zapisami RIS zdecydowano, że wdrożenie jej założeń odbywać się będzie za pośrednictwem programów i projektów, których zestawienie zostało zaprezentowane w omawianej Strategii. Zaproponowano m.in. utworzenie Ma-zowieckiego Katalogu Innowacji, w postaci bazy internetowej i drukowanej, któ-rej zadaniem będzie wspieranie współpracy biznesu, nauki i otoczenia biznesu. Projekt Mazowiecki Przedsiębiorca na Rynkach Międzynarodowych zakłada z kolei utworzenie portalu zawierającego informacje o rynkach zagranicznych, wymianę wiedzy i informacji pomiędzy firmami i instytucjami z międzynarodo-wym doświadczeniem oraz intensyfikację kontaktów w tym zakresie. Przedsię-wzięcie Mazowiecki Rynek Innowacji obejmuje stworzenie platformy technologii, zorganizowanie giełdy technologii i pomysłów innowacyjnych. W ramach Ma-zowieckiego Systemu Wspierania Finansowania Przedsięwzięć Innowacyjnych zaproponowano opracowanie portalu poświęconego finansowaniu projektów in-nowacyjnych, utworzenie sieci instytucji wspierających udział firm w projektach innowacyjnych oraz organizację seminariów w podregionach. Za wdrażanie zapi-sów strategii odpowiedzialny jest Zarząd Województwa Mazowieckiego za po-średnictwem Mazowieckiej Rady Innowacyjności. Organem wykonawczym Rady jest Instytucja Zarządzająca RIS MAZOVIA, znajdująca się w strukturze Urzędu Marszałkowskiego.
Dokumentem o charakterze lokalnym, który wspiera także działania z zakresu ICT jest Strategia Rozwoju Miasta Stołecznego Warszawy do 2020 r., która ma za zadanie wyznaczanie nowych kierunków rozwoju stolicy. Dokument został przyjęta uchwałą Rady m.st. Warszawy w 2005 r. jako efekt współpracy władz miasta z niezależnymi ekspertami, jak również konsultacji z mieszkańcami War-szawy. W Strategii została sformułowana misja samorządu Warszawy, którą jest osiągnięcie jak najwyższego poziomu zaspokojenia potrzeb mieszkańców oraz za-jęcie przez Warszawę ważnej pozycji wśród metropolii europejskich. W analizie SWOT m.st. Warszawy zwrócono uwagę na to, że stolica ma największe zasoby teleinformatycznej struktury sieciowej w Polsce, a jednocześnie wskazano na za-grożenie związane z brakiem strategii rozwoju miejskich systemów informacji i komunikacji elektronicznej. W dokumencie sformułowano pięć celów strate-gicznych, w ramach których wyodrębniono cele operacyjne, programy oraz zada-nia. W ramach celu pierwszego „Poprawa jakości życia i bezpieczeństwa miesz-kańców Warszawy” wyróżniono cel operacyjny (1.1) dotyczący podniesienia poziomu i dostępności usług publicznych, w tym oświaty, kultury, rekreacji i spor-tu, opieki zdrowotnej i pomocy społecznej. Jednym z planowanych działań w tym
Joanna Mirosław, Agnieszka Smoder
46
zakresie (zadanie 1.1.1.5) jest budowa wielousługowej sieci teleinformatycznej oraz elektronicznego obiegu dokumentów (ESOD)
42 i modułowego systemu za-
rządzania Urzędem m.st. Warszawy. Ponadto w celu ułatwienia dostępu obywate-li do usług publicznych zaplanowano uruchomienie systemu komputerowego gromadzenia i udostępniania informacji o usługach publicznych (zadanie 1.1.1.6). Są to informacje dotyczące oświaty, ochrony zdrowia i pomocy społecznej. W ob-szarze rozwoju kultury zaproponowano uruchomienie jednolitego systemu kompu-terowego gromadzenia i udostępniania informacji o zasobach bibliotecznych i usłu-gach kulturalnych (zadanie 1.1.3.4). Aby zwiększyć bezpieczeństwo i porządek publiczny (cel operacyjny 1.2), zaplanowano stworzenie wspólnej platformy in-formatycznej służącej szybkiej wymianie informacji pomiędzy służbami odpo-wiedzialnymi za bezpieczeństwo miasta (zadanie 1.2.1.4).
Zapewnienie wysokiej jakości usług infrastrukturalnych (cel operacyjny 1.5) będzie możliwe poprzez rozwój systemów telekomunikacyjnych, a w szczególno-ści poprzez budowę sieci szerokopasmowych połączeń internetowych na całym obszarze metropolitalnym z powszechnym, tanim lub bezpłatnym dostępem do sieci (zadanie 1.5.3.1). W ramach tego celu przewidziano również opracowanie programu rozwoju miejskich sieci informacji i komunikacji elektronicznej (zada-nie 1.5.3.2).
Rozwój nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy i badaniach naukowych jest przedmiotem rozważań w ramach celu strategicznego 4. W tym obszarze zwrócono uwagę na potrzebę wykorzystania potencjału naukowego Warszawy do rozwoju gospodarki opartej na zaawansowanych technologiach (cel operacyjny 4.1). Przewidziano tu m.in. utworzenie parków naukowych i technologicznych pozwalających na przełożenie wiedzy z nauki na praktykę i działalność gospodar-czą (program 4.1.2). Zwrócono również uwagę na konieczność uruchomienia programów naukowo-badawczych służących wykorzystaniu nowoczesnych tech-nologii w gospodarce komunalnej (zadanie 4.1.3.2).
Podobne działania do tych, które są przedmiotem opisanej Strategii dla miasta stołecznego Warszawy, występują również w dokumentach przyjętych do realiza-cji przez inne samorządy lokalne, umiejscowione na terenie województwa mazo-wieckiego. Przyjrzymy się tym strategiom, które opracowano i zatwierdzono w następujących jednostkach administracyjnych podziału terytorialnego: w mia-stach Siedlce, Płock, Radom oraz w gminie Wołomin. Podstawą wyboru prezen-towanych strategii była między innymi pozycja tych jednostek na mapie potencja-łu innowacji.
Strategia Rozwoju Miasta Siedlce do roku 2015 określa główne kierunki zmian związanych z długofalowym rozwojem miasta. Dokument w wersji zaktua-lizowanej został przyjęty uchwałą Rady Miasta w 2007 r. W analizie SWOT zwrócono uwagę na brak w mieście szerokopasmowej internetowej sieci pozwala-
__________
42 Elektroniczny System Obiegu Dokumentów, por. Strategia Rozwoju Miasta Stołecznego War-szawy do 2020 roku, Biuro Strategii Rozwoju i Integracji Europejskiej, Warszawa 2005, s. 17.
Społeczeństwo informacyjne i wykluczenie cyfrowe w dokumentach Polski i Unii…
47
jącej na połączenie różnych instytucji publicznych i niepublicznych. Ponadto do-strzeżono w niedostatecznym stopniu rozwiniętą sieć bezpłatnych publicznych punktów dostępu do Internetu, jak również brak oprogramowania umożliwiające-go świadczenie usług on-line dla mieszkańców. Odpowiedzią na zidentyfikowane problemy są sformułowane cele strategiczne: „Siedlce ośrodkiem konkurencyjnej i nowoczesnej gospodarki” (cel B) oraz „Siedlce miastem zrównoważonego roz-woju w harmonii z otoczeniem” (cel C). W ramach pierwszego z wymienionych celów wyróżniono cel operacyjny B.8, w którym położono nacisk na rozwój kapi-tału ludzkiego na potrzeby nowoczesnej gospodarki. Wśród działań w ramach tego celu znalazł się rozwój społeczeństwa informacyjnego (działanie B.8.1). W ramach drugiego celu strategicznego zaplanowano rozwój infrastruktury społeczeństwa in-formacyjnego (cel operacyjny C.13). W szczególności zaplanowano rozbudowę in-frastruktury telekomunikacyjnej i informatycznej umożliwiającej szerokopasmowy dostęp do Internetu (działanie C.13.1), budowę e-usług dla mieszkańców i przed-siębiorstw (C.13.2) oraz wykorzystanie remontów i inwestycji w infrastrukturze podziemnej i drogowej do rozbudowy sieci teleinformatycznej (C.13.3).
W Strategii Zrównoważonego Rozwoju Miasta Płocka do 2022 r. określono kierunki oraz bieżące i przyszłe potrzeby w zakresie rozwoju miasta. Dokument został przyjęty uchwałą Rady Miasta Płock w 2008 r. Przy opracowaniu Strategii wykorzystano wyniki spotkań warsztatowych z przedstawicielami partnerów spo-łecznych miasta. W obrębie celu nadrzędnego „Wysoki stopień rozwoju infra-struktury technicznej i społecznej” zaplanowano realizację celu strategicznego 2.5 „Poprawa zaopatrzenia w media”, gdzie przewidziano rozwój sieci bezpłatnego i bezprzewodowego Internetu w mieście. Dodatkowo, aby zwiększyć dostęp do usług publicznych (cel strategiczny 2.7), zwrócono uwagę na konieczność rozsze-rzenia zakresu e-usług publicznych, zaś w obszarze celu 2.8 zaplanowano budowę platformy komunikacji społecznej pomiędzy sektorem publicznym, prywatnym i organizacjami pozarządowymi.
Strategia Rozwoju Miasta Radomia na lata 2008–2020 ma za zadanie określe-nie w długoterminowej perspektywie kierunków rozwoju miasta. Dokument zo-stał przyjęty uchwałą Rady Miejskiej w Radomiu w 2008 r. W ramach celu stra-tegicznego „Stymulowanie rozwoju gospodarczego miasta” wyodrębniono cel kierunkowy 3, który odnosi się do potrzeby stworzenia przejrzystych i przyja-znych struktur administracji samorządowej opartych na nowoczesnych narzę-dziach informatycznych i komunikacyjnych. W tym obszarze zaplanowano zwiększenie dostępu do szerokopasmowego Internetu na terenie miasta, wprowa-dzenie systemu e-usług dla mieszkańców i przedsiębiorców oraz podwyższenie kompetencji cyfrowych urzędników.
Lokalny Plan Operacyjny Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego w Gminie Wołomin na lata 2007–2013 został opracowany przez zespół ekspertów Stowa-rzyszenia „Miasta w Internecie” i przyjęty przez Radę Miejską w 2007 r. Założe-nia Planu są komplementarne z zapisami m.in. Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020, Strategii e-Rozwoju Województwa Mazowieckie-go oraz Strategią Zrównoważonego Rozwoju Miasta i Gminy Wołomin do roku
Joanna Mirosław, Agnieszka Smoder
48
2015. Opracowanie osobnego dokumentu dotyczącego budowy społeczeństwa in-formacyjnego w gminie świadczy o zainteresowaniu tą tematyką władz samorzą-dowych, co jest dobrym punktem wyjścia do podejmowania działań i inicjatyw w tym zakresie. Zgodnie z zapisami dokumentu wzmacnianiu potencjału lokalne-go e-rozwoju mają służyć następujące cele operacyjne
43:
– przygotowanie gminy Wołomin do odgrywania roli subregionalnego e-lidera, który podczas podejmowanych działań będzie wykorzystywał nowoczesne roz-wiązania technologiczne;
– podniesienie poziomu jakości życia mieszkańców poprzez budowę lokalnej infrastruktury teleinformatycznej;
– podniesienie świadomości i umiejętności korzystania z technologii telein-formacyjnych wśród mieszkańców gminy;
– zwiększenie potencjału kapitału ludzkiego w wymiarze lokalnym poprzez stworzenie równych warunków edukacji szkolnej i ustawicznej.
W ramach każdego z celów zarekomendowano sposoby przeciwdziałania wy-kluczeniu cyfrowemu gminy Wołomin. Wśród nich znalazły się m.in. następujące przedsięwzięcia:
– przygotowanie grupy lokalnych liderów e-rozwoju, odpowiedzialnych za tworzenie lokalnych inicjatyw społeczeństwa informacyjnego;
– udział w projektach pilotażowych wykorzystujących technologie ICT przez samorząd oraz udzielenie wsparcia dla podmiotów niepublicznych chcących uczestniczyć w tego typu działaniach;
– udostępnianie treści i usług umożliwiających udział obywatelom w konsul-tacjach społecznych poprzedzających procesy decyzyjne podejmowane przez władze publiczne;
– tworzenie produktów teleinformatycznych do powszechnego zastosowania z uwzględnieniem potrzeb szczególnych grup odbiorców – mieszkańców terenów wiejskich, osób niepełnosprawnych oraz osób w wieku 55+;
– przełamywanie braku zaufania mieszkańców gminy do korzystania z treści i usług on-line;
– publikacja w miejskim publikatorze cyklu artykułów przybliżających miesz-kańcom gminy tematykę ICT;
– zaangażowanie się gminy w projekty regionalne i ponadregionalne o cha-rakterze edukacyjnym, przeznaczone dla bezrobotnych i osób zagrożonych bezro-bociem.
Na szczególną uwagę zasługują 4 główne projekty budowania społeczeństwa informacyjnego. Pierwszy z nich, EduNeo polega na stworzeniu nowoczesnego systemu wspomagania edukacji i oświaty w gminie Wołomin. Jego wdrożenie ma na celu m.in. umożliwienie nauczycielom dostępu do materiałów niezbędnych do
__________
43 Lokalny Plan Operacyjny Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego w Gminie Wołomin na lata 2007–2013, Rada Miejska w Wołominie, Kraków – Tarnów – Wołomin 2007, s. 34.
Społeczeństwo informacyjne i wykluczenie cyfrowe w dokumentach Polski i Unii…
49
nauczania przez Internet; przeprowadzenie lekcji, sprawdzianów za pośrednictwem Internetu, korzystanie z biblioteki multimedialnej czy elektronicznego dziennika zajęć. Drugi z projektów lokalnych LocalMeganet zakłada zapewnienie powszech-nego dostępu do Internetu dla Urzędu Miejskiego w Wołominie oraz dla przed-siębiorców i mieszkańców gminy. Kolejny z proponowanych projektów, nazwany e-Volumne, obejmuje upowszechnienie technologii ICT za pośrednictwem profe-sjonalnego portalu o charakterze informacyjno-doradczym. Czwarte z przedsię-wzięć o nazwie Vo-He@lth ma na celu stworzenie lokalnej infrastruktury pozwa-lającej na zdalne świadczenie usług medycznych mieszkańcom gminy oraz zarządzanie systemem opieki zdrowotnej. W ramach tego projektu przewidziano m.in. elektroniczną rejestrację pacjentów publicznych ZOZ, elektroniczny dostęp do informacji medycznej o pacjentach, zakup sprzętu komputerowego dla lokal-nych placówek służby zdrowia.
Iwona Poliwczak
Rozdział II
CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA
WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO
1. Położenie geograficzne
Województwo mazowieckie leży we wschodniej części Polski. W obecnym kształcie istnieje od 1 stycznia 1999 r. W ramach reformy administracyjnej wprowadzonej w 1998 r. do obszaru zajmowanego wówczas przez województwo mazowieckie dołączono części województw: ostrołęckiego, radomskiego, ciecha-nowskiego, siedleckiego, płockiego, skierniewickiego, bialskopodlaskiego oraz łomżyńskiego. Obecnie jest to największe województwo w kraju zarówno pod względem wielkości zajmowanej powierzchni, jak i liczby mieszkańców. W 2010 r. Mazowsze zajmowało aż 11,4% powierzchni Polski (35 558 km
2), a liczba miesz-
kańców wyniosła 5242,9 tys. osób (czyli 13,7% ludności kraju).44
Jest również jed-nym z pięciu województw o najwyższej gęstości zaludnienia.
45 W 2010 r. na 1 km
2
przypadało ok. 147 osób.46
Mazowsze od północy graniczy z województwem warmińsko-mazurskim, od północnego wschodu – z podlaskim, od południowego wschodu – z lubelskim, od północnego zachodu – z kujawsko-pomorskim, a od południowego zachodu – z łódzkim i świętokrzyskim (rys. II.1).
Województwo mazowieckie jest wyjątkowym obszarem kraju, cechuje się du-żym wewnętrznym zróżnicowaniem. W jego środkowej części znajduje się War-szawa, która ma status miasta na prawach powiatu i pełni jednocześnie dwie waż-ne funkcje. Jest nie tylko stolicą kraju, ale również Mazowsza. Charakteryzuje ją również obserwowany stale rosnący potencjał gospodarczy, intelektualny, kapita-łowy i instytucjonalny. Największe miasta znajdujące się na terenie województwa
__________
44 http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.hier?p_id=477890&p_token=1706169705 Bank Danych Lokalnych. 45 Większą gęstością zaludnienia charakteryzują się województwa: śląskie, małopolskie, opolskie i zachodniopomorskie. W 2010 r. liczba mieszkańców przypadająca na 1 km2 na tych terenach wy-niosła odpowiednio: ok. 376, 218, 306 i 149 osób. Obliczenia własne na podstawie danych znajdu-jących się na stronie: www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych. 46 Obliczenia własne na podstawie danych znajdujących się na stronie: www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
51
mazowieckiego to: Warszawa, Radom, Siedlce, Ostrołęka, Płock, Pruszków, Le-gionowo, Ciechanów. Najmniejszym pod względem liczby ludności miastem Ma-zowsza są Wyśmierzyce.
Rysunek II.1
Podział Polski na województwa
Źródło: http://republika.pl/mojamapa/.
Największy obszar województwa mazowieckiego zajmują powiaty znajdujące się na prawym brzegu Wisły
47: ostrołęcki (2097 km
2, tj. 5,9% powierzchni wo-
jewództwa mazowieckiego), płocki (1796 km2, tj. 5,1%) i siedlecki (1603 km
2,
tj. 4,5%). Najmniejsze pod względem zajmowanej powierzchni są miasta na pra-wach powiatu: Ostrołęka (29 km
2, tj. 0,1% całej powierzchni Mazowsza), Siedlce
(32 km2, tj. 0,1%), Płock (88 km
2, tj. 0,2%) oraz Radom (112 km
2, tj. 0,3%).
Na terenie województwa mazowieckiego w 2010 r. mieszkało łącznie 5 242 911 osób. Najbardziej zaludnionymi obszarami są miasta na prawach po-wiatu: Warszawa, Siedlce i Radom. Średnia gęstość zaludnienia w tych powiatach w 2010 r. wyniosła odpowiednio: 3328 osób na km
2, 2419 osób na km
2 i 1987
__________
47 www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych.
Iwona Poliwczak
52
osób na km2. Najmniejszymi pod względem liczby mieszkańców przypadających
na 1 km2 powiatami Mazowsza są: ostrołęcki, łosicki i makowski. W 2010 r.
średnia gęstość zaludnienia w tych powiatach wynosiła odpowiednio: 40, 41 i 43 osoby na km
2.
Zgodnie z obecnie obowiązującym podziałem administracyjnym, wojewódz-two mazowieckie tworzy 5 powiatów grodzkich, 37 powiatów ziemskich i 314 gmin, wśród których 35 ma charakter miejski, 229 – wiejski, a 50 – miejsko- -wiejski. Tak znaczna przewaga na tym obszarze gmin o charakterze wiejskim sugeruje, iż mieszkańcy tego regionu kraju są w znacznym stopniu zagrożeni ry-zykiem występowania zjawiska wykluczenia cyfrowego. Równocześnie jednak na obszarze Mazowsza zlokalizowanych jest 85 miast, w których mieszka większość (65%) jego mieszkańców. Nie jest to jednak najwyższy wskaźnik w kraju. Taki odsetek mieszkańców województwa zamieszkujących w miastach daje mu dopie-ro 5 pozycję w kraju, co może sugerować, iż mieszkańcy Mazowsza mogą być narażeni na wykluczenie cyfrowe w większym stopniu niż osoby zamieszkałe w województwach: śląskim, dolnośląskim, zachodniopomorskim czy pomorskim, gdzie odsetek osób osiedlonych na obszarach miejskich jest wyższy.
48 Z prze-
prowadzonych badań i analiz wynika bowiem, że mieszkańcy miast znacznie częściej korzystają z komputerów, Internetu i telefonów komórkowych niż miesz-kańcy terenów wiejskich.
49 Niewątpliwie jest to między innymi wynikiem lepiej
rozwiniętej infrastruktury, pozwalającej na łatwiejszy dostęp do łączy interne-towych czy sprzętu komputerowego znajdującego się poza własnym domem czy mieszkaniem.
Województwo mazowieckie charakteryzuje się również znacznym wewnętrz-nym zróżnicowaniem stopnia urbanizacji. Na jego terenie znajdują się obszary, gdzie odsetek mieszkańców miast jest wyższy niż dla całego województwa oraz takie, gdzie jest on znacznie niższy.
50 Najbardziej narażeni na występowanie zja-
wiska wykluczenia cyfrowego są mieszkańcy powiatów: siedleckiego, ostrołęc-kiego i płockiego. W 2010 r. odsetek mieszkańców terenów miejskich na tych ob-szarach był najniższy w całym województwie i wyniósł odpowiednio: 2,3%, 3,5% oraz 9,0%.
51 Są to bowiem powiaty, na terenie których występuje jedna z najwyż-
szych w województwie liczba gmin o charakterze wiejskim, natomiast nie znajdu-
__________
48 W 2010 r. w miastach mieszkało 78% mieszkańców województwa śląskiego, 70% mieszkań-ców województwa dolnośląskiego, 69% ludności mieszkającej w województwie zachodniopomor-skim oraz 66% mieszkańców województwa pomorskiego. Obliczenia własne oparte na danych znajdujących się na www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych. 49 Na ten temat pisali między innymi: D. Batorski, Korzystanie z technologii informacyjno- -komunikacyjnych, w: J. Czapiński, T. Panek, red., Diagnoza społeczne 2009. Warunki jakości życia Po-laków, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2009, s. 281–309, http://www.diagnoza.com/pliki/ raporty/Diagnoza_raport_2009.pdf (dostęp 03.08.2010 r.); E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wyklu-czenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2010. 50 Ze zrozumiałych powodów nie wzięto w tym przypadku pod uwagę miast na prawach powiatu. 51 www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
53
je się ani jedna gmina miejska. W powiecie siedleckim znajduje się 12 gmin o charakterze wiejskim i 1 gmina o charakterze miejsko-wiejskim. Podobnie wy-gląda sytuacja w powiecie ostrołęckim, gdzie na 11 istniejących gmin, 10 to gmi-ny wiejskie, a tylko 1 ma charakter miejsko-wiejski. Nieco lepiej wygląda sytua-cja w powiecie płockim. Na tym terenie jest, co prawda, 12 gmin o charakterze wiejskim, ale znajdują się również 3 gminy miejsko-wiejskie.
Niewątpliwie na procesy związane z wprowadzaniem nowoczesnych techno-logii informacyjnych i telekomunikacyjnych, ich dostępność oraz skłonność mieszkańców do ich wykorzystania mają wpływ uwarunkowania wewnętrzne ob-szaru (głownie zlokalizowana w nim infrastruktura) oraz dominujące na nim ro-dzaje działalności gospodarczej. Na terenach, gdzie mamy do czynienia ze sto-sunkowo gęstą i zwartą zabudową oraz rozwiniętą infrastrukturą, wprowadzanie pojawiających się nowych zdobyczy, takich jak nowszej generacji komputery, oprogramowanie czy nowocześniejsze i szybsze łącza pozwalające na korzystanie z Internetu jest z pewnością znacznie łatwiejsze i odbywa się w szybszym tempie. Mazowsze nie jest jednak obszarem, o którym można powiedzieć, że charaktery-zuje się najwyższym poziomem urbanizacji w kraju. Co prawda, w porównaniu do 2004 r. udział powierzchni zabudowanej wzrósł o 15,4%, ale i tak w 2010 r. stanowiły one jedynie 5,3% powierzchni całego województwa (wykres II.1). Blisko połowę wśród tych terenów stanowiły tereny komunikacyjne i drogi (ok. 47,8%). Tereny mieszkaniowe zajmowały ok. 23,7% powierzchni, tereny przemysłowe – tylko 5,9%, a inne tereny zabudowane – ok. 10%. Znaczna część obszarów nale-żących do województwa mazowieckiego – to użytki rolne. W 2010 r. stanowiły one aż 68,6% całej powierzchni Mazowsza, przy czym od 2004 r. obszary o tym cha-rakterze zmniejszyły się jedynie o 2,4 pkt. proc. Wśród tych terenów dominowały grunty orne (70,7%) i łąki trwałe (11,5%).
Wykres II.1
Powierzchnia Mazowsza według kierunków wykorzystana w 2010 r. (w %)
68,6
23,8
1,1 5,3 1 0,2
użytki rolne grunty leśne, zadrzewione i zakrzewione
grunty pod wodami grunty zabudowane i zurbanizowane
nieużytki tereny różne
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych znajdujących się na stronie: www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych.
Iwona Poliwczak
54
Druga co do wielkości przestrzeń województwa mazowieckiego to tereny zie-lone. Rozciągają się na obszarze 844 734 ha, co stanowi 23,8% Mazowsza. Ob-szar ten porastają w 95,7% lasy. Grunty zakrzewione i zadrzewione stanowią je-dynie 4,3% tej powierzchni.
Tak ukształtowany podział geodezyjny powierzchni województwa mazowiec-kiego według kierunków ich wykorzystania świadczy o zwiększonym ryzyku wy-stępowania na tym obszarze zjawiska wykluczenia cyfrowego. Należy się spo-dziewać, iż siła tego zjawiska będzie różna w poszczególnych powiatach. Najbardziej będzie ono widoczne na terenach typowo rolniczych, w najmniej-szym stopniu natomiast w największych miastach regionu. Świadczy to o istnie-niu dużych kontrastów na tym obszarze i związanej z tym konieczności podej-mowania działań mających na celu walkę ze zjawiskiem wykluczenia cyfrowego na szczeblu lokalnym.
Jak wykazują prowadzone badania, nie tylko wielkość i charakter miejscowo-ści mają wpływ na kupowanie i wykorzystywanie nowoczesnych technik i tech-nologii telekomunikacyjnych. Znaczenie mają również inne czynniki, takie jak wiek, płeć czy status na rynku pracy, dlatego ważna jest analiza struktury miesz-kańców Mazowsza według tych czynników.
2. Ludność i struktura demograficzna
Jak już wcześniej wspomniano, Mazowsze jest największym pod względem liczby ludności województwem w kraju. W 2010 r. na terenach tych mieszkało aż 5 242 911 osób, z czego ponad połowę (52,2%) stanowiły kobiety.
52 Taka struktu-
ra mieszkańców województwa potencjalnie może wpływać na stopień wyklucze-nia cyfrowego, ponieważ bardziej zagrożone pod tym względem mogą być te obszary, na których występują największe dysproporcje. Na podstawie danych dotyczących struktury mieszkańców według płci można powiedzieć, iż ryzyko występowania zjawiska wykluczenia cyfrowego istnieje zarówno na terenie ca-łego Mazowsza, gdzie w 2010 r. na 100 mężczyzn przypadało 109 kobiet, jak i w poszczególnych jednostkach administracyjnych, do których głównie należało-by zaliczyć: m. st. Warszawa (na 100 mężczyzn przypadało 118 kobiet), Siedlce, Płock oraz powiat pruszkowski (111 kobiet na 100 mężczyzn). Istotne różnice w korzystaniu z komputerów i Internetu, mające wpływ na pojawienie się wyklu-czenia cyfrowego, mogą również występować w większym nasileniu na terenie powiatów: żyrardowskiego i grodziskiego oraz w Radomiu. Na terenach każdego z tych powiatów w 2010 r. na 100 mężczyzn przypadało 110 kobiet. W znacznie mniejszym stopniu zjawisko wykluczenia cyfrowego występować powinno na te-renie powiatu ostrołęckiego, gdzie na 100 mężczyzn przypadało 97 kobiet oraz powiatów łosickiego, siedleckiego i białobrzeskiego (w każdym z tych powiatów na 100 mężczyzn przypadło 99 kobiet).
__________
52 Tamże.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
55
Kolejnym czynnikiem mającym wpływ na występowanie znacznych dyspro-porcji w dostępie i korzystaniu z nowoczesnych technologii informacyjnych i te-lekomunikacyjnych jest wiek. W dotychczasowych badaniach zaobserwowano, że istnieje związek pomiędzy tą zmienną a występowaniem zjawiska wykluczenia cyfrowego. Wynika z nich, że znacznie rzadziej z technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych korzystają osoby, które ukończyły 45. rok życia. Także one najczęściej charakteryzują się brakiem odpowiednich umiejętności oraz mo-tywacji i, pomimo podejmowanych działań i upowszechniania się tych technologii w coraz większym zakresie, różnice pomiędzy osobami najstarszymi i młodszymi wciąż utrzymują się mniej więcej na tym samym poziomie.
53 Jeśli potraktować
wyniki tych badań jako wyznacznik do oceny stopnia zagrożenia występowania zjawiska wykluczenia cyfrowego na terenie województwa mazowieckiego ze względu na tę zmienną demograficzną, to można uznać, że występujące na Ma-zowszu zróżnicowanie w dostępie i korzystaniu z technologii informacyjnych i te-lekomunikacyjnych będzie głownie konsekwencją różnego nasilenia procesów starzenia się mieszkańców tego obszaru.
W całej populacji mieszkańców województwa znajduje się znaczny, co roku zwiększający się odsetek osób, które ukończyły 45. rok życia. W latach 2004–2010 udział tych osób w całej zbiorowości mieszkańców Mazowsza wzrósł o 1,1 pkt. proc. Również w kolejnych latach, do 2035 r., systematycznie wzrastać będzie je-dynie liczba osób w wieku poprodukcyjnym, co niewątpliwie przyczyni się do na-rastania nie tylko zjawiska wykluczenia cyfrowego na Mazowszu, ale i innych problemów związanych ze starzeniem się społeczeństwa. Z opracowanych przez GUS prognoz wynika, że liczba takich mieszkańców województwa do 2035 r. zwiększy się o 7,9 pkt. proc., a ich udział w ogólnej liczbie mieszkańców Mazow-sza przekroczy 25% (tab. II.1).
Tabela II.1
Prognoza liczby ludności w województwie mazowieckim
według ekonomicznych grup wieku
Wyszczególnienie 2010 2015 2020 2025 2030 2035
liczba ludności w (w tys.)
Ogółem 5250,2 5353,6 5429,8 5471,0 5480,2 5469,5
W wieku przedprodukcyjnym 970,7 990,1 1029,0 1028,8 962,9 887,7
W wieku produkcyjnym 3347,4 3300,6 3202,1 3160,5 3189,0 3178,8
W wieku poprodukcyjnym 932,1 1063,0 1198,7 1281,7 1328,3 1403,0
struktura ludności
Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
W wieku przedprodukcyjnym 18,5 18,5 19,0 18,8 17,6 16,2
W wieku produkcyjnym 63,8 61,7 59,0 57,8 58,2 58,1
W wieku poprodukcyjnym 17,8 19,9 22,1 23,4 24,2 25,7
Źródło: Rocznik Statystyczny Województw 2008, GUS, Warszawa 2009.
__________
53 Na ten temat pisali przez m.in.: D. Batorski, Korzystanie z technologii…, op. cit., s. 281–309; E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., op. cit.
Iwona Poliwczak
56
Już dziś trzeba by podjąć działania mające na celu wyrównywanie szans osób w wieku 45 plus w dostępie i korzystaniu z technologii informacyjnych i teleko-munikacyjnych w tym regionie kraju.
Powiatami, w których w pierwszej kolejności należałoby poczynić takie kro-ki, są Warszawa, powiat lipski, sokołowski i łosicki, ponieważ udział osób, które ukończyły 45. rok życia jest tu najwyższy – w 2010 r. w populacji mieszkańców w tych powiatach wyniósł odpowiednio: 45,1%, 44,9%, 44% oraz 43,2%. Na szczególną uwagę zasługuje również miasto na prawach powiatu Ostrołęka oraz powiaty ciechanowski, ostrołęcki, żuromiński i sierpecki. W 2010 r. odsetek mieszkańców tych powiatów w wieku 45 plus oscylował wokół 40% (jedynie w przypadku powiatu ostrołęckiego był niższy – 36,5%). Ponadto w latach 2004–2010 na tych obszarach odnotowano najwyższy wzrost liczby osób należących do tej kategorii wieku. Liczba osób w wieku 45 lat i więcej w tym okresie zwiększy-ła się o 4,4 pkt. proc. w Ostrołęce, 3,5 pkt. proc. w powiecie ciechanowskim, na-tomiast w powiatach ostrołęckim, żuromińskim i sierpeckim odsetek ten wzrósł o 3,1 pkt. proc. w każdym z nich.
Kolejnymi zmiennymi dodatnio skorelowanymi z pojawianiem się różnic w dostępie i sposobie wykorzystania nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych jest poziom wykształcenia. Dotychczasowe badania po-twierdziły również to, że im wyższy jest poziom wykształcenia, tym częściej oso-by mają dostęp i wykorzystują nowoczesne technologie informacyjne i telekomu-nikacyjne. Równocześnie poziom wykształcenia wpływa na utrwalanie się tych zjawisk w społeczeństwie. Nawet szybkie tempo zmian nie oddziałuje na zaciera-nie się różnic.
54
Analiza struktury mieszkańców województwa mazowieckiego według wy-kształcenia sugeruje, iż występuje na tym obszarze zróżnicowanie wśród miesz-kańców Mazowsza w dostępie i korzystaniu z nowoczesnych technologii infor-macyjnych i telekomunikacyjnych. Zachodzące w ostatnim czasie zmiany w tej strukturze wskazują jednak na postępujące zmniejszanie się zagrożenia wystąpie-nia zjawiska wykluczenia społecznego. Wśród mieszkańców Mazowsza w 2010 r. dominowały osoby z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym oraz wyższym (odsetki ich wyniosły odpowiednio: 23% i 25,9%).
55 Ponadto w latach
2004–2010 to właśnie liczba osób z wykształceniem wyższym wzrosła w najwięk-szym stopniu (o 450 tys., czyli o 64,4%). Kolejnym pozytywnym zjawiskiem było obserwowane w latach 2004–2010 zmniejszenie się liczby osób legitymujących się najniższym poziomem wykształcenia. W tym okresie liczba osób posiadających wykształcenie gimnazjalne, podstawowe lub niższe zmniejszyła się o 162 tys., czyli o 15%. Pomimo występowania tak pozytywnych tendencji, nadal trzecią pod względem liczebności grupę wśród mieszkańców Mazowsza stanowiły osoby legi-tymujące się najniższym poziomem wykształcenia. W 2010 r. udział osób z wy-
__________
54 Tamże. 55 www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
57
kształceniem gimnazjalnym, podstawowym lub niższym wyniósł 20,7%, a osób posiadających wykształcenie zasadnicze zawodowe 18,1%. Taki rozkład struktury wykształcenia mieszkańców województwa mazowieckiego oraz prowadzone do tej pory analizy i badania nad zjawiskiem wykluczenia cyfrowego sugerują, iż ok. 38,8% to osoby nie korzystające z nowoczesnych technologii informacyjnych i te-lekomunikacyjnych.
3. Sytuacja na rynku pracy
Status na rynku pracy i poziom wykształcenia bardzo różnicuje sytuację mieszkańców badanego województwa. Znacznie rzadziej użytkownikami nowo-czesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych są osoby bezrobot-ne, oni też częściej wykorzystują komputery do celów rozrywkowych.
Na początek przeanalizujemy podstawowe wskaźniki opisujące sytuację na rynku pracy, czyli wskaźnik zatrudnienia, współczynnik aktywności zawodowej oraz stopę bezrobocia. Analiza tych wskaźników wykazała, że sytuacja na rynku pracy województwa mazowieckiego, podobnie jak w całym kraju, ulegała syste-matycznej poprawie. W latach 2004–2008 rosła aktywność zawodowa mieszkań-ców Mazowsza. Z każdym rokiem poprawiała się również sytuacja na rynku pra-cy, zwiększała się bowiem grupa osób pracujących i, co w tym przypadku jest logiczną konsekwencją wzrostu wskaźnika zatrudnienia, zmniejszał się poziom sto-py bezrobocia. Niestety, w 2009 r. ta dobra passa została zahamowana. W porów-naniu z rokiem poprzednim sytuacja na rynku pracy uległa pogorszeniu. W latach 2008–2009 w województwie mazowieckim wskaźnik zatrudnienia spadł o 2,1 pkt. proc., a stopa bezrobocia rejestrowanego wzrosła o 1,7 pkt. proc.
56 W 2010 r. ob-
serwowano dalsze pogarszanie się sytuacji na mazowieckim rynku pracy, choć tempo tych zmian było znacznie słabsze niż w latach poprzednich. W 2010 r. w porównaniu z 2009 r. wskaźnik zatrudnienia spadł o 0,3 pkt. proc., a stopa bezro-bocia rejestrowanego wzrosła o 0,4 pkt. proc. Niewątpliwie sytuacja ta była konse-kwencją pojawienia się kryzysu gospodarczego, który dotknął większość państw. W celu uchronienia się przed negatywnymi konsekwencjami takiej sytuacji wiele przedsiębiorstw, w tym również polskie, ograniczało zatrudnienie lub też rezygno-wało z planowanego wcześniej naboru nowych pracowników, a w skrajnych przy-padkach przedsiębiorcy podejmowali decyzję o likwidacji firmy. Poza tym część koncernów przenosiła swoje oddziały do krajów macierzystych.
W 2009 r. na Mazowszu odnotowano także spadek poziomu aktywności za-wodowej mieszkańców tego regionu. Wskaźnik aktywności zawodowej w porów-naniu z rokiem poprzednim spadł o 1,8 pkt. proc. Była to sytuacja niepokojąca, ponieważ wartość tego współczynnika spadła jedynie w przypadku trzech woje-
__________
56 Aktywność Ekonomiczna Ludności Polski IV kwartał, wydania za lata 2004–2010, „Informacje i Opracowania Statystyczne”, GUS, Warszawa.
Iwona Poliwczak
58
wództw (mazowieckiego, pomorskiego i podlaskiego), przy czym na terenie Ma-zowsza spadek ten był największy. Sytuacja poprawiła się jednak w roku następ-nym. W 2010 r. współczynnik aktywności w porównaniu z 2009 r. wzrósł o 0,2 pkt. proc. Równocześnie obserwowany w 2010 r. wzrost poziomu aktywności zawo-dowej w województwie mazowieckim był znacznie niższy niż w województwach pomorskim i podlaskim. Świadczyć to może o pojawieniu się niekorzystnych zjawisk wynikających ze specyfiki województwa mazowieckiego, które między innymi mogą prowadzić do rozszerzenia się skali i zakresu zjawiska wykluczenia cyfrowego. To właśnie osoby bierne zawodowo znacznie rzadziej mają dostęp do nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, im też częściej brakuje wiedzy i umiejętności potrzebnych do ich obsługi.
Jednakże, pomimo pojawienia się w ostatnim okresie niekorzystnych tenden-cji na mazowieckim rynku pracy, nadal pozostaje on regionem Polski, którego mieszkańcy w porównaniu z resztą kraju są najbardziej aktywni zawodowo i naj-częściej pracują. W 2010 r. województwo mazowieckie charakteryzowało się najwyższym wskaźnikiem zatrudnienia (54,3), współczynnikiem aktywności za-wodowej (58,5) i jednym z najniższych poziomów stopy bezrobocia rejestrowanego w kraju (9,4).
57 Sugeruje to, iż skala i zakres zjawiska wykluczenia cyfrowego
wśród mieszkańców tego województwa są znacznie mniejsze niż w pozostałych re-gionach kraju. Odnotowane w ostatnim czasie niekorzystne zmiany tych wskaźni-ków wskazują jednak, iż konieczne jest systematyczne monitorowanie zachodzą-cych zmian i opracowanie działań je hamujących.
Sytuacja na mazowieckim rynku pracy nie wygląda tak dobrze, gdy ocenia się ją z punktu widzenia poszczególnych powiatów. Analiza stopy bezrobocia reje-strowanego pokazuje, jak bardzo ten region jest zróżnicowany wewnętrznie. Wy-stępują na tym obszarze takie powiaty, w których sytuacja na rynku pracy jest bardzo trudna i takie, gdzie problem bezrobocia jest marginalny – stopa bezrobocia jest najniższa w kraju. W 2010 r. najwyższą stopę bezrobocia rejestrowanego od-notowano w powiatach szydłowieckim, radomskim i przysuskim – odpowiednio: 35,1%, 29,6% oraz 24,8%.
58 W większym stopniu niż pozostałe grupy społeczne
narażone na wykluczenie cyfrowe są osoby posiadające status bezrobotnego, dla-tego też należałoby na tych terenach podjąć działania ułatwiające im dostęp do nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych oraz podnoszące ich umiejętności. Najniższą stopę bezrobocia w 2010 r. odnotowano w Warszawie (3,4) i powiecie warszawskim zachodnim (5,8).
Pomimo tak znacznego zróżnicowania wewnętrznego Mazowsza, kierunki za-chodzących zmian na lokalnych rynkach pracy są takie same, jak w przypadku ca-łego województwa. W latach 2004–2008 we wszystkich powiatach wchodzących w skład województwa mazowieckiego obserwowano systematyczną poprawę sy-
__________
57 W IV kwartale 2010 r. najniższy poziom bezrobocia rejestrowanego odnotowano w woje-wództwie wielkopolskim (9,2%). Por. www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych. 58 www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
59
tuacji na rynku pracy – stopa bezrobocia we wszystkich powiatach województwa mazowieckiego z roku na rok spadała. Niestety, w 2009 r. ten pozytywny trend uległ zahamowaniu, podobnie jak na całym Mazowszu. W 2009 r. w porównaniu z 2008 r. we wszystkich powiatach odnotowano wzrost poziomu stopy bezrobocia rejestrowanego. Wskaźnik ten najbardziej wzrósł w powiatach pułtuskim (o 5 pkt. proc.), wołomińskim (o 4,1 pkt. proc.), szydłowieckim (o 4,6 pkt. proc.) oraz wy-szkowskim (o 3,7 pkt. proc.). Ponadto w przypadku trzech z nich sytuacja na ryn-ku pracy uległa pogorszeniu także w roku następnym. W 2010 r. w porównaniu z rokiem poprzednim stopa bezrobocia rejestrowanego wzrosła w powiecie pułtu-skim o 1,2 pkt. proc., w wołomińskim o 0,7 pkt. proc., a w wyszkowskim o 0,3 pkt. proc. Dlatego też sytuacja na rynku pracy w tych powiatach powinna być regular-nie monitorowana. Należałoby również skierować do osób mieszkających na tych terenach działania mające na celu nie tylko ograniczanie skali i zakresu bezrobo-cia, ale również zjawiska wykluczenia cyfrowego. Tak szybki wzrost poziomu stopy bezrobocia rejestrowanego może bowiem prowadzić na tych obszarach do pojawienia się większych dysproporcji w dostępie i korzystaniu z najnowszych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych oraz dewaluacji posiadanych przez osoby przechodzące z zasobu pracujących do zasobu bezrobotnych kwali-fikacji i umiejętności zawodowych dotyczących posługiwania się nimi. Analiza danych wskazuje, że działania tego rodzaju powinny być również podejmowane w powiatach nowodworskim i ostrołęckim, gdzie w 2010 r. w porównaniu z 2009 r. odnotowano najwyższy wzrost poziomu stopy bezrobocia rejestrowanego. Wskaź-nik ten wzrósł wówczas odpowiednio: o 1,7 pkt. proc. i o 1,3 pkt. proc.
Na siłę i skalę występowania niekorzystnych zjawisk na regionalnych rynkach pracy wpływ mają nie tylko czynniki społeczno-demograficzne. Ogromne zna-czenie ma również sytuacja ekonomiczna regionu, jego potencjał gospodarczy i poziom rozwoju. Na obszarach, gdzie mamy do czynienia z prężnie rozwijają-cymi się przedsiębiorstwami, szybko wprowadzającymi pojawiające się na rynku nowoczesne technologie informacyjne i telekomunikacyjne, pojawienie się zjawi-ska wykluczenia cyfrowego jest bardziej prawdopodobne. Za wprowadzaniem bowiem tego rodzaju zmian w przedsiębiorstwie musi równolegle iść skłonność zarówno pracodawców, jak i pracobiorców do kształcenia ustawicznego. Brak sprawnego połączenia tych dwóch tendencji prowadzi nie tylko do pojawienia się zjawiska wykluczenia cyfrowego, ale również do jego utrwalania, a w skrajnych przypadkach rozszerzania.
4. Potencjał ekonomiczny województwa
Województwo mazowieckie jest bardzo dynamicznie rozwijającym się regio-nem kraju. To tutaj wytwarza się ok. 1/5 produktu krajowego brutto. W 2008 r. wartość wytworzonego produktu krajowego brutto dla Mazowsza wyniosła 274 142 mln zł, co stanowiło aż 21,5% wartości krajowej i dało temu regionowi pierwsze miejsce w kraju. Poziom produktu krajowego brutto w przeliczeniu na
Iwona Poliwczak
60
1 mieszkańca również był najwyższy w kraju. W 2008 r. wskaźnik ten osiągnął kwotę 52 770 zł i przekroczył przeciętny krajowy poziom o ok. 58% (33 462 zł).
Województwo mazowieckie jest miejscem największej w kraju koncentracji inwestycji kapitału zagranicznego i rodzimego. Na obszarze tego regionu dobrze rozwinięty jest sektor usługowy.
W 2010 r. na Mazowszu dominowały podmioty działające w sekcjach: handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle (28%). Był to rodzaj działalności najczęściej prowadzony we wszystkich powia-tach Mazowsza. Procentowo drugą grupą były podmioty działające w sekcjach działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (11,5%), a także budownictwo (10,5%). Województwo mazowieckie charakteryzuje się nieznaczną liczbą podmio-tów działających w sekcji górnictwo i wydobywanie, wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych (po 0,1%), a także dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją (0,3%).
W 2009 r. w rejestrze REGON na terenie Mazowsza było zarejestrowanych 681 012 podmiotów gospodarki narodowej, co stanowiło 17,4% podmiotów w kraju. W 2010 r. najwięcej podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych było w mieście stołecznym Warszawa (344 261, tj. 50,6%), Radomiu (25 371, tj. 3,7%), powiecie pruszkowskim (25 226, tj. 3,7%) i powiecie wołomińskim (25 163, tj. 3,7%).
59 Najmniej odnotowano ich w powiatach zwoleńskim (1969,
tj. 0,3%) i łosickim (2145, tj. 0,3%). W 2010 r. w porównaniu z 2004 r. liczba pod-miotów gospodarki narodowej na Mazowszu zwiększyła się o 95 483 (tj. o 16,3%). Nie we wszystkich powiatach województwa mazowieckiego odnotowano w ana-lizowanym okresie wzrost ich liczby. Zmniejszenie liczby podmiotów gospodar-czych odnotowano w 6 powiatach. W przypadku niektórych z nich skala nieko-rzystnych zmian była na tyle duża, iż nie można ich uznać za przejściowe. Liczba podmiotów gospodarczych najbardziej zmniejszyła się w powiatach: białobrze-skim (o 12,1%) i przysuskim (o 5,7%) oraz w Płocku (o 2,2%). Widocznemu zwiększeniu uległa liczba podmiotów gospodarki narodowej w powiatach: piase-czyńskim (o 37,3%), siedleckim (o 28%) oraz warszawskim zachodnim (o 26,1%).
W województwie mazowieckim dominuje sektor prywatny. W 2010 r. pod-mioty tego sektora stanowiły 98,1% wszystkich podmiotów gospodarki narodo-wej znajdujących się w rejestrze REGON na Mazowszu. Wśród podmiotów tego sektora 72,9% stanowiły osoby fizyczne prowadzące własną działalność gospodar-czą. W latach 2004–2010 liczba prywatnych podmiotów zwiększyła się o 16,8%. Podmioty sektora publicznego stanowiły jedynie 1,9% ogólnej liczby podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w REGON w tym regionie. W latach 2004–2010 obserwowano dalsze zmniejszanie się ich liczby – w analizowanym okresie liczba podmiotów publicznych na Mazowszu zmniejszyła się o 5,2%.
__________
59 Tamże.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
61
Województwo mazowieckie charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem struktury własności podmiotów gospodarki narodowej, działających na terenie poszczególnych powiatów. Są takie powiaty, gdzie w latach 2004–2010 odnoto-wano znaczny spadek liczby publicznych podmiotów gospodarczych, ale również takie, gdzie nastąpił wzrost ich liczby. W analizowanym okresie liczba podmiotów należących do sektora publicznego wzrosła w powiatach: żyrardowskim (o 67,3%), gostynińskim (o 15,9%) oraz grójeckim (o 14%). Największy jej spadek odnoto-wano w powiecie nowodworskim (o 30,4%), w Radomiu (o 28%) oraz w powie-cie legionowskim (o 22%). W 2010 r. w porównaniu z rokiem 2004 najbardziej widoczny wzrost liczby podmiotów prywatnych odnotowano w powiecie piase-czyńskim (o 37,8%), siedleckim (o 29,2%), a także warszawskim zachodnim (o 26,6%). Ich liczba najbardziej zmniejszyła się w powiatach białobrzeskim (o 12,6%), przysuskim (o 6,6%) oraz w Płocku (o 2,2%).
To, czy na danym obszarze będziemy mieli do czynienia z osobami wyklu-czonymi cyfrowo oraz z jaką siłą to negatywne zjawisko będzie występowało, za-leży również od realizowanej działalności badawczo-rozwojowej i wdrożeniowej. Jeśli bowiem rozpatrujemy region kraju, gdzie projektuje się i przygotowuje nową produkcję, modernizuje wyroby i sposób ich wytwarzania, zwykle odnotowujemy zwiększone zapotrzebowanie na pracowników posiadających wysoki poziom kompetencji ICT. Szybkie tempo wprowadzania tego rodzaju zmian wymaga również od zasobów siły roboczej wysokiego poziomu skłonności do systema-tycznego uzupełniania posiadanych kwalifikacji i umiejętności z zakresu posłu-giwania się sprzętem komputerowym czy Internetem. W przypadku pojawienia się dysproporcji pomiędzy potrzebami pracodawców a posiadanymi przez praco-biorców kwalifikacjami, związanymi z posługiwaniem się nowoczesnymi techno-logiami informacyjnymi i telekomunikacyjnymi, dochodzi do nasilenia się po-ziomu bezrobocia strukturalnego oraz pojawienia lub pogłębienia między innymi zjawiska wykluczenia cyfrowego.
5. Działalność badawczo-rozwojowa
Analiza danych, dotyczących prowadzonej na terenie województwa mazo-wieckiego działalności badawczo-rozwojowej wskazuje, iż jest to region o naj-wyższym w kraju potencjale gospodarczym rozwoju nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Województwo mazowieckie zajmuje pierwsze miejsce w kraju pod względem liczby jednostek prowadzących działal-ność o charakterze badawczo-rozwojowym. W 2009 r. na terenie Mazowsza znaj-dowały się 352 takie jednostki, co stanowiło 27,1% wszystkich tego rodzaju pla-cówek w kraju (wykres II.2).
W latach 2004–2009 liczba jednostek naukowo-badawczych działających na terenie województwa mazowieckiego była zmienna. W latach 2006–2007 spadła. Wzrost odnotowano dopiero w 2008 r. Generalnie możemy jednak mówić o wzro-
Iwona Poliwczak
62
ście znaczenia i konkurencyjności województwa mazowieckiego w latach 2004–2009. W tym okresie odnotowano bowiem wzrost liczby jednostek prowadzących działalność badawczo-rozwojową na terenie Mazowsza. Jednocześnie w 2009 r. większość jednostek prowadzących taką działalność stanowiły jednostki rozwo-jowe (46,6%) oraz naukowe i badawczo-rozwojowe (38,1%)
60.
Wykres II.2
Liczba jednostek badawczo-rozwojowych w Polsce i w województwie mazowieckim
w latach 2004–2009
9571097 1085
1144 11571298
297 322 320 317 335 352
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
2004 2005 2006 2007 2008 2009
Polska Mazowsze
Źródło: www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych.
W województwie mazowieckim przeznacza się znaczną ilość środków na
tworzenie i wprowadzanie nowoczesnych technologii. Nakłady na działalność ba-dawczo-rozwojową ogółem w województwie mazowieckim w 2009 r. wyniosły 3498,1 mln zł i były w porównaniu z pozostałymi regionami kraju najwyższe, stanowiły 38,6% ogółu nakładów poniesionych na działalność badawczo-rozwo- jową w kraju.
61 W porównaniu z rokiem poprzednim na Mazowszu nakłady na
tego rodzaju działalność wzrosły o 5,3%, podczas gdy w tym samym okresie w Polsce wzrosły o 17,7%. W latach 2004–2009 nakłady ponoszone na działal-ność badawczo-rozwojową w województwie mazowieckim wzrosły aż o 54,7%. Tendencja ta może paradoksalnie przyczynić się do pojawienia się zjawiska wy-kluczenia cyfrowego, jeśli środki te przeznaczane będą jedynie na rozwój prowa-dzonej działalności badawczo-rozwojowej bez uwzględnienia inwestycji w roz-wój zawodowy osób wykorzystujących je w codziennej pracy.
__________
60 Dane za 2008 r. www.stat.gov.pl tablica1(171) jednostki oraz zatrudnieni w działalności ba-
dawczo-rozwojowej, dane za 2009 r. www.stat.gov.pl tablica1 (167) jednostki oraz zatrudnieni w działalności badawczo-rozwojowej. 61 Obliczenia własne na podstawie danych z www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych. Dane do-tyczące relacji do PKB w cenach bieżących i nakładów poniesionych na 1 mieszkańca za rok 2009 z: Rocznik Statystyczny Województw 2010, GUS, Warszawa 2011 r.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
63
Wśród nakładów poniesionych w 2009 r. na działalność badawczo-rozwojową w województwie mazowieckim dominowały nakłady bieżące (2922,6 mln zł, tj. 83,5%). Nakłady inwestycyjne w środki trwałe wyniosły 575,6 mln zł (16,5%) i były niższe od średniego udziału wydatków inwestycyjnych w ogóle nakładów dla kraju o 3,7 pkt. proc. W latach 2004–2009 nakłady bieżące na działalność badawczo-rozwojową systematycznie rosły. Nieco inaczej wyglądała sytuacja w przypadku nakładów inwestycyjnych na środki trwałe. W latach 2004–2008 ob-serwowano stopniowy ich wzrost. W 2009 r. w porównaniu z rokiem poprzednim nakłady na ten cel spadły. Tempo wzrostu nakładów inwestycyjnych na środki trwałe było w tym okresie niższe niż nakładów bieżących. W 2009 r. w porówna-niu z 2004 r. nakłady inwestycyjne na środki trwałe wzrosły o 42%, podczas gdy nakłady bieżące wzrosły o 57,4%.
Znaczny wzrost nakładów ponoszonych na działalność badawczo-rozwojową na Mazowszu spowodował, że ich wielkość w relacji do PKB w latach 2004–2008 charakteryzowała się tendencją wzrostową i w 2008 r. ukształtowała się na pozio-mie 1,21%. W 2008 r. w porównaniu z danymi za 2004 r. wskaźnik ten wzrósł nieznacznie, bo zaledwie o 0,01 pkt. proc., jednakże w 2008 r. relacja nakładów ponoszonych na działalność badawczo-rozwojową w województwie mazowiec-kim do PKB była najwyższa w kraju.
Nakłady ponoszone w województwie mazowieckim na działalność badawczo- -rozwojową w przeliczeniu na jednego mieszkańca również były najwyższe w kra-ju. W 2009 r. wyniosły ok. 670 zł i były niemal trzy razy wyższe niż krajowe.
W 2009 r. w strukturze finansowania nakładów na działalność badawczo- -rozwojową w województwie mazowieckim dominowały środki pochodzące z bu-dżetu państwa (wykres II.3).
Wykres II.3
Nakłady wewnętrzne poniesione na działalność badawczo-rozwojową
w województwie mazowieckim w 2009 r. według źródeł finansowania (w %)
67,5
25
0,8
0,2 6,6
budżetowe szkół wyższych przedsiębiorstw własne/prywatne zagraniczne
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zawartych w: Nauka i technika w Polsce w 2009 r., Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa 2011, s. 195.
Iwona Poliwczak
64
Obserwowane zwiększanie się udziału tego źródła finansowania – z niewiel-kimi wahaniami – (w latach 2004–2009 udział ten zwiększył się o 5,3 pkt. proc.) spowodowało, że w 2009 r. nadal stanowiło ono źródło ponad połowy nakładów, jakie przeznaczone zostały na prowadzenie tego rodzaju działalności na Mazow-szu. Zwiększył się również udział nakładów na działalność badawczo-rozwojową pochodzących z przedsiębiorstw: z 17,7% w 2004 r. do 25% w 2009 r. W ostatnich latach obserwuje się też systematyczny wzrost udziału własnych środków ponoszo-nych przez jednostki prowadzące działalność badawczo-rozwojową. W 2008 r. to źródło finansowania wyniosło 31,6% ogółu wszystkich nakładów wewnętrznych poniesionych na tę formę działalności.
W latach 2004–2009 nakłady na działalność badawczo-rozwojową w woje-wództwie mazowieckim rosły we wszystkich trzech sektorach instytucjonalnych. Najwięcej nakładów przypadało na sektor rządowy, a najmniej na szkolnictwo wyższe.
62 Pomimo to najbardziej wzrosły nakłady przeznaczane na sektor szkol-
nictwa wyższego (aż o 74,2%) i sektor przedsiębiorstw (o 58,2%). Jednakże nadal udział nakładów na działalność badawczo-rozwojową przypadającą na sektor szkolnictwa wyższego jest znacznie niższy od tego, jaki odnotowywano w tym czasie w Polsce. W 2009 r. różnica ta wyniosła 19,1 pkt. proc. Udział nakładów na sektor szkolnictwa wyższego w ogółem poniesionych nakładów na działalność badawczo-rozwojową w województwie mazowieckim wyniósł 18%, podczas gdy dla Polski wyniósł on aż 37,1%. W analizowanym okresie odnotowano pojawie-nie się tendencji zmierzających do zmian w strukturze nakładów ponoszonych na działalność badawczo-rozwojową na Mazowszu w ujęciu instytucjonalnym. Nadal, co prawda, najwięcej nakładów przypadało na sektor rządowy, ale ich udział w nakładach ogółem z każdym rokiem systematycznie się zmniejszał. W analizo-wanym okresie udział nakładów przypadających na sektor rządowy spadł z 56,8% do 54,3%. W latach 2004–2009 odnotowano nieznaczny wzrost udziału nakładów przeznaczanych na działalność badawczo-rozwojową przypadających na sektor przedsiębiorstw o 0,6 pkt. proc.
Najwięcej nakładów na działalność badawczo-rozwojową w województwie mazowieckim przeznacza się na nauki inżynieryjne i techniczne – w 2009 r. 43,5%.
63 Stanowiły one 38% ogółu nakładów na nauki techniczne w Polsce. Nauki
przyrodnicze były w 2009 r. tą dziedziną nauki, do której skierowana została po-nad 1/3 spośród wszystkich nakładów na działalność badawczo-rozwojową w wo-jewództwie mazowieckim. Kwota ta stanowiła połowę (50,2%) ogółu krajowych nakładów na działalność badawczo-rozwojową przeznaczanych na nauki przy-rodnicze. Mimo że na nauki medyczne i nauki o zdrowiu nie przeznacza się naj-więcej nakładów na działalność badawczo-rozwojową (stanowią jedynie 11,6% tego rodzaju nakładów), to jest to region kraju, w którym nakłady te stanowiły aż 42,6% nakładów krajowych na tę dziedzinę nauki.
__________
62 Roczniki Statystyczne Województw, GUS, Warszawa, wydania za lata 2005–2010. 63 www.stat.gov.pl. Bank Danych Lokalnych.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
65
Mazowsze w porównaniu z resztą kraju nie tylko przeznacza najwięcej nakła-dów wewnętrznych bieżących na prowadzenie różnego rodzaju badań oraz prac rozwojowych, ale z każdym rokiem je zwiększa. W 2009 r. najwięcej nakładów (40,4%) przeznaczono na prace rozwojowe. Stanowiły one aż 38,2% ogółu kra-jowych nakładów na tego rodzaju badania.
64 W ciągu ostatnich czterech lat we-
wnętrzne bieżące nakłady przeznaczane na prace rozwojowe w województwie mazowieckim wzrosły aż o 52,3%. W okresie tym odnotowano również znaczny wzrost nakładów wewnętrznych bieżących ponoszonych na badania podstawowe – o 41,7%. W 2009 r. wyniosły one 1 053 202,3 tys. zł i stanowiły 36% nakładów bieżących na tego rodzaju działalność na Mazowszu oraz 37,9% nakładów krajo-wych. Badania stosowane o wartości 687 319 tys. zł stanowiły w 2009 r. blisko 1/5 nakładów bieżących na działalność badawczo-rozwojową w województwie mazowieckim. Była to połowa ogółu krajowych nakładów na badania stosowane (50,2%). Nakłady poniesione na tego rodzaju badania wzrosły w latach 2006–2009 w najmniejszym stopniu – o 17,6%.
W 2009 r. w województwie mazowieckim w działalności badawczo-rozwojowej zatrudnionych było 33 798 osób, co stanowiło 28% ogółu pracujących w tego ro-dzaju działalności w kraju.
65 W latach 2004–2009 nastąpiła jednak redukcja za-
trudnienia, ponieważ liczba zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej w regionie mazowieckim zmniejszyła się o ok. 904 osoby, tj. o 3,6%. Spadek ten był prawdopodobnie wynikiem obserwowanej w tym okresie tendencji w kraju. Liczba osób zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej w Polsce zmniej-szyła się bowiem o 5,1%. Województwo mazowieckie wypada zatem bardzo do-brze na tle kraju. To tutaj zatrudnia się najwięcej pracowników w działalności ba-dawczo-rozwojowej bez względu na rodzaj zajmowanego stanowiska i poziom wykształcenia.
Struktura osób zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej na Ma-zowszu kształtowała się podobnie, jak w całym kraju. W 2009 r. w województwie mazowieckim większość zatrudnionych w placówkach badawczo-rozwojowych to pracownicy naukowo-badawczy (76,6%), najniższy odsetek stanowił zaś personel pozostały (10,3%) (wykres II.4). Pracownicy naukowo-badawczy byli jedyną grupą osób zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej na Mazowszu, której udział w latach 2004–2009 systematycznie rósł – udział ich w całej populacji osób zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej w tym regionie kraju wzrósł w tym okresie o 6,3 pkt. proc.
__________
64 Nauka i technika w 2006 r., GUS, Warszawa 2007, tab. 1.52, s. 112; Nauka i technika w 2007 r., GUS, Warszawa 2009, tab. 1.51, s. 111, Nauka i technika w Polsce w 2008 r., GUS, Warszawa 2010, tab. 1.52, s. 123; Nauka i technika w Polsce w 2009 r., GUS, Warszawa 2011, tab. 1.5.5, s. 193–194. 65 Obliczenia własne na podstawie danych za lata 2004–2009 z: Rocznik Statystyczny Woje-wództw, GUS, Warszawa, wydania za lata 2005–2010.
Iwona Poliwczak
66
Wykres II.4
Zatrudnieni w działalności badawczo-rozwojowej
w województwie mazowieckim według stanowisk (w %)
70,3 72,9 73,6 74,9 76,3 76,6
13,112,113,814,114,515,8
13,8 12,7 12,3 10,311,611,3
0
20
40
60
80
2004 2005 2006 2007 2008 2009
pracownicy naukowo-badawczy technicy i pracownicy równorzędni pozostały personel
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych za lata 2004–2009 z: Rocznik Statystyczny Woje-wództw, GUS, Warszawa, wydania za lata 2005–2010.
W 2009 r. w województwie mazowieckim, najmniejszy był udział wykwalifi-kowanych i niewykwalifikowanych robotników oraz pracowników sekretariatów i biur uczestniczących w projektach badawczo-rozwojowych lub bezpośrednio związanych z realizacją tych projektów. Udział ich wyniósł 10,3% i w porównaniu do danych z 2004 r. spadł o 3,5 pkt. proc. Spadek odnotowano również w przypad-ku zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej techników i pracowników równorzędnych. W latach 2004–2009 udział tej grupy pracowników w całej popu-lacji zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej na Mazowszu spadł o 2,8 pkt. proc.
Województwo mazowieckie dysponuje dość liczną, wysoko wykwalifikowaną kadrą. Jednakże odsetek osób zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej posiadających stopień naukowy profesora, doktora habilitowanego oraz doktora w województwie mazowieckim jest niższy niż w Polsce. Nie przeszkadza to jednak temu województwu w zajmowaniu pierwszej pozycji w kraju pod względem liczby zatrudnianych w działalności badawczo-rozwojowej pracowników we wszystkich kategoriach wykształcenia. Większość osób zatrudnionych w działalności badaw-czo-rozwojowej na Mazowszu legitymuje się co najmniej wykształceniem wyż-szym. Udział ich w całej populacji osób zatrudnionych w tego rodzaju działalności w województwie mazowieckim w 2009 r. wyniósł 85,1% (wykres II.5).
W 2009 r. odsetek osób posiadających wykształcenie co najwyżej średnie wyniósł jedynie 14,9%. Ponadto w latach 2004–2009 obserwowano w tym regio-nie kraju największy spadek liczby zatrudnionych w działalności badawczo-
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
67
-rozwojowej osób legitymujących się właśnie tym poziomem wykształcenia. Ich liczba zmniejszyła się aż o 38,1%. Niewątpliwie pozytywnym zjawiskiem jest odnotowany w tym okresie wzrost liczby zatrudnionych w działalności badaw-czo-rozwojowej w województwie mazowieckim osób posiadających stopień nau-kowy doktora habilitowanego (o 14,4%) oraz doktora (o 12,7%), a także osób le-gitymujących się wykształceniem wyższym (o 6,7%). Niepokojące jest natomiast to, że w latach 2004–2009 spadła liczba osób z tytułem profesora (o 4,8%).
Wykres II.5
Zatrudnieni w działalności badawczo-rozwojowej w województwie mazowieckim
w latach 2004–2009 według poziomu wykształcenia (w %)
7,67,7 7,7 7,5 7,8 7,57,1
7,7 8 8,1 8,6 8,3
25,3 2727,9 28,5 29,7 29,3
36,6 36,5 36,6 38 37,440,1
23,421,1 19,8
17,9 16,514,9
0
10
20
30
40
50
2004 2005 2006 2007 2008 2009z tytułem naukowym profesoraze stopniem naukowym doktora habilitowanegoze stopniem naukowym doktoraz tytułem naukowym magistra, inżyniera, licencjatapozostałe
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych za lata 2004–2009 z: Rocznik Statystyczny Woje-wództw, GUS, Warszawa, wydania za lata 2005–2010.
Tak ukształtowana struktura osób zatrudnionych w działalności badawczo- -rozwojowej i zachodzące w niej zmiany świadczą o niskim prawdopodobieństwie pojawienia się zjawiska wykluczenia cyfrowego na terenie Mazowsza w przypadku tego rodzaju działalności. Zagrożone nim mogą być raczej osoby z wykształce-niem co najmniej średnim, aczkolwiek w świetle wyników prowadzonych dotąd badań nad zjawiskiem wykluczenia cyfrowego jego siła oddziaływania w przy-padku działalności badawczo-rozwojowej powinna być nieznaczna.
66 Aby można
było mówić o niskim poziomie zagrożenia i słabej sile oddziaływania zjawiska wykluczenia cyfrowego na określonym obszarze, nie wystarczy mieć wysoko
__________
66 Badania wykazały, że z Internetu korzysta ponad połowa (56,4%) osób z wykształceniem średnim, a z komputerów aż 62,6% osób z tym poziomem wykształcenia. D. Batorski, Korzysta-nie…, op. cit., s. 281–309, tab. 7.2.1, s. 291.
Iwona Poliwczak
68
wykwalifikowane zasoby pracy. Niezbędny jest również dostęp do nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, co z kolei związane jest z in-westowaniem w ich tworzenie i zakup sprzętu. W przypadku działalności badaw-czo-rozwojowej największe znaczenie ma dostęp do nowoczesnej aparatury nau-kowo-badawczej i jej jakość.
Województwo mazowieckie zajmuje pierwsze miejsce w kraju pod względem wartości aparatury naukowo-badawczej oraz przychodu uzyskiwanego za jej po-mocą. W 2009 r. wartość brutto aparatury naukowo-badawczej, jaką dysponują osoby zatrudnione w tego rodzaju działalności, wyniosła 2807,1 mln zł, co sta-nowiło 40,4% wartości krajowej brutto.
67 Wartość aparatury naukowo-badawczej
znajdującej się w województwie mazowieckim w latach 2005–2009 systematycz-nie rosła – w 2009 r. w porównaniu z 2005 r. wzrosła aż o 49,7%.
Tempo wzrostu wartości zakupu aparatury naukowo-badawczej zaliczanej do środków trwałych łącznie z wartością aparatury otrzymanej nieodpłatnie w woje-wództwie mazowieckim było niższe niż w Polsce. W latach 2005–2009 kwota wydatków na tego rodzaju aparaturę na Mazowszu wzrosła o 47,5%, podczas gdy w kraju aż o 87,5%.
68 Równocześnie koszty zakupu i wartość otrzymanej nieod-
płatnie aparatury naukowo-badawczej zaliczanej do środków trwałych na Mazow-szu wyniosły 258,7 mln zł, co stanowiło 32,6% wartości tego rodzaju wydatków w kraju.
Niestety, wzrost wartości brutto aparatury naukowo-badawczej zaliczanej do środków trwałych i wydatków przeznaczanych na jej zakup nie wpłynął na obni-żenie stopnia jej zużycia w województwie mazowieckim. W latach 2005–2008 stopień jej zużycia na Mazowszu wzrósł o 3,2 pkt. proc., podczas gdy w Polsce w tym okresie wartość tego wskaźnika spadła o 0,7 pkt. proc.
69 Największy spa-
dek poziomu stopnia zużycia aparatury naukowo-badawczej w województwie mazowieckim nastąpił w 2006 r., kiedy wskaźnik ten obniżył się w porównaniu z danymi za rok 2005 o 5,1 pkt. proc., natomiast największy wzrost nastąpił w 2008 r. – w porównaniu z rokiem poprzednim aż o 8,1 pkt. proc.
Wpływ na kierunki zachodzących zmian i okres, w którym się to odbywa, niewątpliwie mają środki pozyskiwane na realizację różnych projektów naukowo- -badawczych z EFS. Widać wyraźnie, że gwałtowny spadek zużycia aparatury naukowo-badawczej zaliczanej do środków trwałych na Mazowszu jest ściśle związany z pojawieniem się nowych programów operacyjnych i ich kontynuacją. Świadczy to więc o tym, że w rzeczywistości większość środków wydawanych na zakup aparatury naukowo-badawczej w województwie mazowieckim pochodzi
__________
67 Nauka i technika w 2005 r., GUS, Warszawa 2006, tab. 1.54, s. 123; Nauka i technika w 2006 r., GUS, Warszawa 2007, tab. 1.53, s. 113; Nauka i technika w 2007 r., GUS, Warszawa 2009, tab. 1.52, s. 112; Nauka i technika w Polsce w 2008 r., GUS, Warszawa 2010, tab. 1.53, s. 124; Nauka i technika w Polsce w 2009 r., GUS, Warszawa 2011, tab. 1.5.8, s. 198–199. 68 Tamże. 69 Tamże.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
69
z UE. Analiza danych wykazała, że osoby zatrudnione w działalności badawczo- -rozwojowej w województwie zagrożone są wykluczeniem cyfrowym w dostępie do nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Wojewódz-two to charakteryzuje się bowiem jednym z najwyższych poziomów zużycia apa-ratury naukowo-badawczej zaliczanej do środków trwałych. W 2009 r. wartość tego wskaźnika dla Mazowsza wyniosła 79,5%, co daje temu regionowi kraju do-piero dziewiąte miejsce w kraju. Mazowsze wyprzedzają następujące wojewódz-twa: lubelskie, małopolskie, opolskie, podkarpackie, pomorskie, śląskie, warmiń-sko-mazurskie oraz zachodniopomorskie. Zmniejszenie zagrożenia wystąpieniem wykluczenia cyfrowego w dostępie do nowoczesnej aparatury naukowo-badawczej wśród osób zatrudnionych w województwie mazowieckim wymaga przede wszyst-kim zwiększenia wydatków na jej zakup z innych źródeł niż środki EFS lub też umożliwienia dokonywania tego rodzaju inwestycji w szerszym zakresie w ramach programów finansowanych ze środków UE.
Kolejnym czynnikiem mającym wpływ na siłę i zakres występowania zjawi-ska wykluczenia cyfrowego na określonym obszarze jest prowadzona działalność innowacyjna.
6. Działalność innowacyjna
W 2009 r. nakłady na działalność innowacyjną poniosło 32,7% średnich i du-żych przedsiębiorstw przemysłowych działających na terenie Mazowsza.
70 War-
tość tego wskaźnika dla Polski była niższa o 3,1 pkt. proc. i wyniosła 29,6%. Po-mimo tego nie jest to region kraju o najwyższym potencjale innowacyjnym. W 2009 r. zajmował dopiero trzecie miejsce. Udział przedsiębiorstw przemysło-wych przeznaczających środki na finansowanie działalności innowacyjnej był wyższy w województwach: dolnośląskim (33,4%) i podkarpackim (36,7%). Po-nadto w latach 2004–2009 obserwuje się systematyczny spadek potencjału inno-wacyjnego województwa mazowieckiego. Odsetek przedsiębiorstw przemysło-wych z Mazowsza, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną spadł aż o 12 pkt. proc. Nie jest to jednak trend charakterystyczny wyłącznie dla tego re-gionu, a raczej konsekwencja sytuacji występującej w kraju. W analizowanym okresie obserwowano w Polsce spadek udziału przedsiębiorstw przemysłowych, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną, o 9,4 pkt. proc.
O coraz mniejszej skłonności przedsiębiorstw przemysłowych prowadzących działalność na terenie województwa mazowieckiego do inwestowania w działania naukowe, techniczne, organizacyjne, finansowe i komercyjne mające na celu wdrażanie innowacji świadczy analiza innego wskaźnika, mianowicie wysokości
__________
70 Dane za 2004 r. pochodzą z: Nauka i technika w 2004 r., GUS, Warszawa 2005, tab. 2.2, s. 81; dane za lata 2005–2009 z: Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa, wydania za lata 2006–2010. Dane dotyczyły podmiotów zatrudniających powyżej 49 pracowników.
Iwona Poliwczak
70
nakładów inwestycyjnych przypadających na jedno przedsiębiorstwo przemysło-we. W latach 2004–2006 nakłady innowacyjne w przeliczeniu na jedno przedsię-biorstwo przemysłowe prowadzące działalność innowacyjną systematycznie spa-dały. Ich wzrost odnotowano dopiero w 2007 r. Nakłady przypadające na jedno przedsiębiorstwo przemysłowe prowadzące innowacyjne działania naukowe, tech-niczne, organizacyjne, finansowe i komercyjne wzrosły w porównaniu z rokiem poprzednim o 34,4%.
71 W kolejnym roku znów zaobserwowano spadek tych na-
kładów o ok. 35%, tj. do poziomu niższego aniżeli w 2006 r. Było to jednak zja-wisko powszechnie występujące również w całej Polsce. Mazowsze bowiem jest regionem bardzo podatnym na zmiany zachodzące w kraju. I choć wysokość na-kładów innowacyjnych ponoszonych przez jedno przedsiębiorstwo przemysłowe prowadzące działalność innowacyjną są wyższe niż średnia dla całej Polski, to jednak kierunki zmian związanych z tymi nakładami są niemal takie same, jak w przypadku całego kraju.
W latach 2007–2009 innowacje produktowe lub procesowe częściej wprowa-dzane były przez przedsiębiorstwa publiczne. Wskaźnik wprowadzanych innowa-cji tego rodzaju w średnich i dużych przedsiębiorstwach przemysłowych w sekto-rze publicznym był wyższy niż w przedsiębiorstwach prywatnych o 9,3 pkt. proc. Występują jednak różnice w rodzajach wprowadzanych innowacji. W latach 2007–2009 nowe lub istotnie ulepszone produkty częściej wprowadzały przedsię-biorstwa prywatne. W tym okresie innowacje produktowe wdrożyło 28,4% pry-watnych przedsiębiorstw przemysłowych zatrudniających więcej niż 49 osób i 26,9% publicznych. Średnie i duże publiczne przedsiębiorstwa przemysłowe z kolei nieco częściej niż prywatne oferowały całkowicie nowe produkty (udział ich był wyższy o 0,1 pkt. proc.) oraz innowacje procesowe (odsetek ich był wyższy o 12,6 pkt. proc.).
72
W latach 2007–2009 w województwie mazowieckim innowacje produktowe lub procesowe wprowadziło 37,8% przedsiębiorstw zajmujących się przetwór-stwem przemysłowym.
73 Wśród nich najczęściej innowacje tego rodzaju wpro-
wadzały podmioty działające w następujących działach przemysłu: produkcja wy-robów farmaceutycznych (78,9%), produkcja urządzeń elektrycznych (66,7%) oraz produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych (56,8%). Największy udział przedsiębiorstw przemysłowych, które wprowadziły w tym okresie nowe lub istotnie ulepszone produkty odnotowano w następujących działach: produkcja wyrobów farmaceutycznych (63,2%), produkcja urządzeń elektrycznych (60,6%) oraz produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych (54,5%). Produkty całko-wicie nowe dla rynku najczęściej wprowadzały przedsiębiorstwa produkujące
__________
71 Nauka i technika w 2004 r., GUS, Warszawa 2005, tab. 2.2, s. 81; Nauka i technika w 2006 r., GUS, Warszawa 2007, tab. 2.8, s. 148; Nauka i technika w 2007 r., GUS, Warszawa 2009, tab. 2.6, s. 139; Nauka i technika w Polsce w 2008 r., GUS, Warszawa 2010, tab. 2.10, s. 176. 72
Dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 49 osób http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/warsz/ASSETS_10w_13_09.pdf. 73 Tamże.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
71
urządzenia elektryczne (42,4%), metale (40%) oraz wyroby chemiczne (34,1%). Innowacje procesowe najczęściej wprowadzały działające na Mazowszu przed-siębiorstwa z następujących działów przemysłu: produkcja wyrobów farmaceu-tycznych (63,2%), urządzeń elektrycznych (57,6%) oraz produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych (40,9%).
Znacznie częściej niż przedsiębiorstwa przetwórstwa przemysłowego innowa-cje produktowe lub procesowe wprowadzane były przez firmy rozprowadzające energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę. Jednakże odnotowano różni-ce w rodzajach wprowadzanych innowacji. W badanym okresie nowe lub istotnie ulepszone produkty częściej wprowadzały przedsiębiorstwa przemysłowe. W la-tach 2007–2009 innowacje produktowe wprowadziło 30,5% przedsiębiorstw przemysłowych i jedynie 12,8% przedsiębiorstw zajmujących się zaopatrywa-niem w energie elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę. One też częściej ofe-rowały całkowicie nowe produkty. Przedsiębiorstwa zajmujące się zaopatrywa-niem w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę znacznie częściej niż przedsiębiorstwa przemysłowe wprowadzały innowacje procesowe (odsetek ich był wyższy o 22,9 pkt. proc.).
Województwo mazowieckie nadal jest regionem kraju ponoszącym najwyższe nakłady na działania naukowe, techniczne, organizacyjne, finansowe i komercyj-ne, mające na celu wdrażanie innowacji, przypadające na jedno przedsiębiorstwo przemysłowe. W 2008 r. wyniosły one 6490,1 tys. zł, co w porównaniu z pozosta-łymi województwami dało Mazowszu drugie miejsce. Pierwsze miejsce zajęło województwo łódzkie, gdzie nakłady te wyniosły wówczas 8231,7 tys. zł.
Województwo mazowieckie ma najwyższy w kraju potencjał innowacyjny podmiotów gospodarczych w porównaniu z innymi firmami zlokalizowanymi w pozostałych regionach Polski. W latach 2006–2008 1/4 przedsiębiorstw prze-mysłowych prowadzących działalność na terenie województwa mazowieckiego podjęła działania naukowe, techniczne, organizacyjne, finansowe i komercyjne prowadzące do wdrażanie innowacji (25,3%).
74 Był to najwyższy wskaźnik w po-
równaniu z danymi pozostałych regionów kraju. W przypadku Polski wskaźnik ten był niższy o 4 pkt. proc. Na Mazowszu wśród wprowadzonych przez przed-siębiorstwa przemysłowe innowacji dominowały innowacje procesowe. Wprowa-dziła je wówczas nieco ponad 1/5 przedsiębiorstw przemysłowych (20,9%). War-tość tego wskaźnika nie tylko była najwyższa w kraju, ale także przewyższała średnią dla Polski o 3,9 pkt. proc. Nowe lub istotnie ulepszone wyroby wprowa-dziło w województwie mazowieckim 17,8% przedsiębiorstw przemysłowych (co dało regionowi czwarte miejsce w kraju po województwach podkarpackim – 18,5%, opolskim – 18,4% i pomorskim – 18%). Wśród nich znalazło się 11,3% przedsiębiorstw, które wprowadziły wyroby nowe. Wartości tych wskaźników również były wyższe od średniej dla Polski.
__________
74 Dane za lata 2004–2006 dotyczą tylko średnich i dużych podmiotów gospodarczych. Nauka
i technika w 2006 r., GUS, Warszawa 2007, tab. 2.6, s. 146; Nauka i technika w Polsce w 2008 r., GUS, Warszawa 2010, tab. 2.6, s. 170.
Iwona Poliwczak
72
Podobnie wyglądała sytuacja w przypadku podmiotów gospodarczych prowa-
dzących działalność usługową, chociaż w porównaniu z przedsiębiorstwami prze-
mysłowymi ich skłonność do podejmowania działań naukowych, technicznych,
organizacyjnych, finansowych i komercyjnych, związanych z wdrażaniem inno-
wacji była mniejsza. Na Mazowszu w latach 2006–2008 innowacje wprowadziło
21,7% firm usługowych.75
Był to najwyższy wskaźnik w kraju, wyższy od śred-
niej dla Polski o 6,1 pkt. proc.
Wśród wprowadzonych na Mazowszu innowacji w sektorze usługowym rów-nież dominowały nowe lub istotnie ulepszone procesy (17,8%) – również był to najwyższy wskaźnik w kraju. Nowe lub istotnie ulepszone wyroby wprowadziło 14,5% podmiotów prowadzących tego rodzaju działalność w województwie ma-zowieckim. Wartość tego wskaźnika zapewniała Mazowszu pierwsze miejsce w Polsce.
O poziomie innowacyjności regionu decyduje również wielkość przedsię-biorstw. W przypadku województwa mazowieckiego wpływ na to ma przede wszystkim wyższa od średniej krajowej innowacyjność średnich i dużych firm. W 2009 r. średnie i duże przedsiębiorstwa innowacyjne na Mazowszu stanowiły odpowiednio: 32,3% (trzecie miejsce wśród województw) i 60,2% (siódme miejsce w Polsce).
76 Dla Polski wskaźnik ten kształtował się na niższym poziomie i wy-
niósł 30,1% w przypadku średniej wielkości przedsiębiorstw i 59% w przypadku dużych firm. Odsetek małych mazowieckich przedsiębiorstw, które w 2009 r. po-dejmowały działania naukowe, techniczne, organizacyjne, finansowe i komercyjne związane z wdrażaniem innowacji, był niższy od średniej krajowej o 3 pkt. proc. i wyniósł 7,9%, co dawało województwu mazowieckiemu przedostatnie miejsce w Polsce.
Bez względu na rodzaj wprowadzanych innowacji w 2009 r. na Mazowszu było więcej przedsiębiorstw średniej wielkości i dużych wprowadzających inno-wacje procesowe i/lub produktowe niż średnio w całym kraju. Wyjątek stanowiły firmy zatrudniające więcej niż 250 osób, które wprowadzały w 2009 r. nowe lub istotnie ulepszone produkty. W tym przypadku odsetek firm był równy średniej dla Polski. Z inną sytuacją mamy do czynienia w przypadku małych przedsię-biorstw. W 2009 r. bez względu na rodzaj wprowadzanych innowacji odsetek firm zatrudniających od 10 do 49 pracowników był niższy od średniej dla Polski.
Nakłady na działania naukowe, techniczne, organizacyjne oraz finansowe i komercyjne, które prowadzą lub mają prowadzić do wdrażania innowacji w śred-nich i dużych przedsiębiorstwach przemysłowych w 2009 r. na Mazowszu wynio-sły 4950,4 mln zł i stanowiły ponad 1/5 nakładów krajowych (23,1%).
77 W latach
__________
75 Tamże. 76 www.stat.gov.pl. Bank Danych Lokalnych. 77 Dane za rok 2004 z: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2000–2004, GUS, Warszawa 2006, tab. 3.8., s. 69; dane za lata 2005–2009 z: Rocznik Statystyczny Woje-wództw, GUS, Warszawa, wydania za lata 2006–2010.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
73
2004–2009 w województwie mazowieckim nakłady na działalność innowacyjną wzrosły o 16,9%. W tym czasie w Polsce tempo wzrostu nakładów innowacyj-nych w przemyśle było wyższe o 37%. W analizowanym okresie zmniejszył się natomiast udział nakładów ponoszonych na działalność innowacyjną w przemyśle na Mazowszu w stosunku do nakładów krajowych o 4 pkt. proc.
Bardzo ważną zmienną, mającą ogromne znaczenie dla pojawiania się wyklu-czenia cyfrowego na danym obszarze, obok wysokości nakładów ponoszonych na działalność innowacyjną, jest cel, na jaki są one przeznaczane.
Wśród nakładów na działalność innowacyjną w przemyśle w województwie mazowieckim dominowały wydatki na zakup nowoczesnych maszyn, urządzeń technicznych i narzędzi oraz środków transportu. Kwota przeznaczana na tego ro-dzaju wydatki w latach 2005–2009 wzrosła aż o 71,4%. W 2009 r. ponad połowa (56,8%) spośród wszystkich wydatków inwestycyjnych dokonanych przez przed-siębiorstwa w województwie mazowieckim była przeznaczona na zakup sprzętu (stanowiło to ponad 1/5 – 21,1% nakładów na tego rodzaju wydatki w Polsce).
78
W 2009 r., w porównaniu z danymi za 2007 r. odnotowano spadek ilości środków przeznaczanych przez przedsiębiorstwa działające na Mazowszu na zakup opro-gramowania o 15,2%. W 2009 r. nakłady te stanowiły 19,3% wszystkich krajo-wych wydatków przeznaczonych na ten cel.
Kolejnym niepokojącym zjawiskiem na Mazowszu był obserwowany w latach 2005–2009 spadek skłonności przedsiębiorców do inwestowania w rozwój zawo-dowy pracowników. W 2009 r. środki przeznaczane przez mazowieckie firmy na szkolenie personelu związane z działalnością innowacyjną zmniejszyły się o 29,4%. Świadczy to o utrudnionym dostępie do nowoczesnego oprogramowania oraz ogra-niczeniu możliwości uzupełniania lub nabywania przez pracowników nowych kompetencji ICT, co może prowadzić do pojawienia się na terenie Mazowsza wykluczenia cyfrowego w tym zakresie. Nasilenie się tych niekorzystnych tenden-cji zostało zaobserwowane po 2008 r. Sugeruje to, że sytuacja gospodarcza kraju i obserwowany w ostatnim czasie kryzys gospodarczy może przyczyniać się do pojawiania zjawiska wykluczenia cyfrowego na poziomie regionalnym. Tak szyb-kie tempo spadku wydatków, szczególnie tych związanych z kształceniem pracow-ników, świadczy o tym, iż mazowieckie przedsiębiorstwa w momencie obniżenia się koniunktury gospodarczej w pierwszej kolejności rezygnują z inwestowania w rozwój pracowników. W województwie mazowieckim na szkolenie pracowni-ków, których wypełnianie obowiązków zawodowych związane jest bezpośrednio z działalnością innowacyjną, w 2008 r. wydano 33 mln zł, co stanowiło 14,5% wydatków krajowych przeznaczanych na ten cel. W 2009 r. było już tylko 6 mln zł, co stanowiło jedynie 13,5% krajowych wydatków przeznaczonych na szkole-nie pracowników z zakresu innowacji wykorzystywanych przez nich w pracy za-wodowej. W 2008 r. w porównaniu z 2005 r. kwota ta wzrosła jednak niemal
__________
78 Dane dotyczą średnich i dużych podmiotów gospodarczych. Obliczenia własne na podstawie
danych z: Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa, wydania za lata 2006–2010.
Iwona Poliwczak
74
trzykrotnie (o 288,2%), ale jej udział w strukturze wszystkich nakładów ponoszo-nych na działalność innowacyjną przez przedsiębiorstwa wzrósł jedynie o 0,4 pkt. proc., a w 2009 r. w porównaniu z 2008 r. spadła aż o 81,8%. Pokazuje to jak du-że jest zapotrzebowanie na uzupełnianie kwalifikacji tej grupy pracowników i jak wiele jest jeszcze do zrobienia.
Analiza struktury wydatków ponoszonych przez przedsiębiorstwa działające na terenie województwa mazowieckiego pokazują również, jak niska jest skłon-ność pracodawców do inwestowania w rozwój zawodowy pracowników i jak szybko decydują się oni na redukcję tego rodzaju kosztów w przypadku pojawie-nia się niekorzystnej koniunktury gospodarczej. W 2009 r. na Mazowszu nakłady przeznaczone na kształcenie personelu związanego bezpośrednio z działalnością innowacyjną stanowiły jedynie 0,1% wszystkich nakładów poniesionych na dzia-łalność inwestycyjną przez przedsiębiorstwa przemysłowe działające w tym re-gionie. Świadczy to także o wysokim poziomie zagrożenia pogłębianiem się bez-robocia strukturalnego.
Pracodawcy, którzy niechętnie inwestują w rozwój zawodowy swojego per-sonelu, ale chętnie przeznaczają pieniądze na wprowadzanie różnego rodzaju in-nowacji, mogą częściej decydować się na zwalnianie pracowników niespełniają-cych ich oczekiwań i zastępowanie ich nowymi posiadającymi potrzebne kwalifikacje. Osoby trafiające w ten sposób do zasobu bezrobotnych wraz z wy-dłużaniem się czasu poszukiwania nowego miejsca pracy narażone są na coraz większą dewaluację i tak już znacznie niższych, posiadanych kompetencji infor-matycznych. To z kolei prowadzi do ich wykluczenia, ze względu na pogłębiające się braki w tym zakresie, czyli wykluczenia cyfrowego. Dlatego też na podstawie analizy dostępnych danych śmiało możemy mówić o istnieniu zagrożenia wystą-pieniem praktyk prowadzących do pojawienia się, a następnie pogłębiania zjawi-ska wykluczenia cyfrowego na Mazowszu.
W 2009 r. najwięcej wydatków innowacyjnych poniosły średnie i duże pry-watne przedsiębiorstwa przemysłowe (96,7%, tj. 4787,2 mln zł).
79 Ich udział do-
minował we wszystkich rodzajach działalności innowacyjnej. Świadczyć to może o tym, iż na Mazowszu na wykluczenie cyfrowe w większym stopniu narażone mogą być przedsiębiorstwa publiczne. Wykluczenie cyfrowe w najmniejszym stop-niu zagraża przedsiębiorstwom, które dokonują innowacji produktowych i/lub pro-cesowych. Najwięcej wydatków innowacyjnych na terenie województwa mazo-wieckiego odnotowano w sektorze produkcji artykułów spożywczych (11,9% ogółu wydatków na działalność innowacyjną), produkcji chemikaliów i wyrobów che-micznych (5,4%) oraz produkcji wyrobów z pozostałych minerałów i surowców niemetalicznych (4,1%). Można więc je zaliczyć do podmiotów gospodarczych w najmniejszym stopniu narażonych na zjawisko wykluczenia cyfrowego w do-stępie do nowoczesnych technik i technologii. Znacznie mniejsze ryzyko wystę-
__________
79 Dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 49 osób. http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/warsz/ASSETS_10w_13_11.pdf.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
75
puje również w tych podmiotach, które przeznaczają znaczne kwoty na rozwój i prowadzenie badań. W 2009 r. najwięcej na działalność badawczo-rozwojową wydały mazowieckie przedsiębiorstwa przemysłowe z sektora produkcji wyrobów farmaceutycznych oraz artykułów spożywczych. Udział ich w ogólnej puli wy-datków na działalność badawczo-rozwojową wyniósł odpowiednio: 24,7% (ponad 88 mln zł) oraz 19,8% (ok. 110 mln zł). Na zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych najwięcej środków przeznaczyły przedsiębiorstwa przemysłowe z sektora produ-kującego maszyny i urządzenia (15,5%, tj. ponad 9 mln zł).
W przypadku wykluczenia cyfrowego ogromne znaczenie miały wydatki zwią-zane z inwestowaniem w nowoczesne technologie produkcji i narzędzia. Im wyż-sze są inwestycje tego rodzaju, tym mniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia wykluczenia cyfrowego przedsiębiorstw i ich pracowników w dostępie do nowo-czesnych technologii. W województwie mazowieckim w najmniejszym stopniu zagrożone były pod tym względem przedsiębiorstwa przemysłowe produkujące artykuły spożywcze oraz wyroby z metali. W 2009 r. to one poniosły największe nakłady inwestycyjne na tego rodzaju działania. Przedsiębiorstwa z sektora pro-dukcji artykułów spożywczych i napojów przeznaczyły na ten cel 11,5% ogółu tego rodzaju wydatków poniesionych przez przedsiębiorstwa przemysłowe Ma-zowsza, a przedsiębiorstwa z sektora produkcji wyrobów metalowych – 4,7%.
Ważnym elementem dla ograniczenia pojawiania się zjawiska wykluczenia cyfrowego na określonym terenie jest dostęp do nowoczesnego oprogramowania. Tam, gdzie przedsiębiorstwa przeznaczają środki na działania tego rodzaju, za-grożenie wykluczeniem cyfrowym w dostępie i korzystaniu powinno być mniej-sze. Wydaje się, że na terenie województwa mazowieckiego na występowanie te-go negatywnego zjawiska w najmniejszym stopniu narażone są przedsiębiorstwa przemysłowe z sektorów produkcji chemikaliów i wyrobów chemicznych oraz produkcji artykułów spożywczych. To one w 2009 r. poniosły najwięcej tego ro-dzaju wydatków innowacyjnych. Przedsiębiorstwa z sektora produkcji chemika-liów i wyrobów chemicznych przeznaczyły na ten cel 12,2% ogółu wydatków wszystkich mazowieckich przedsiębiorstw przemysłowych poniesionych na za-kup oprogramowania (ponad 8 mln zł), a przedsiębiorstwa z sektora produkcji ar-tykułów spożywczych 23% (ponad 15 mln zł). Dość dobrze wypadły również przedsiębiorstwa z sektora zajmującego się wytwarzaniem i zaopatrywaniem w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę. Przedsiębiorstwa z tego sektora przeznaczyły w 2009 r. na zakup oprogramowania ponad 17 mln zł, co stanowiło 1/4 ogółu wydatków wszystkich małych i średnich mazowieckich przedsiębiorstw przemysłowych (25,6%). Należy jednak zaznaczyć, iż bez inwe-stowania w rozwój zawodowy pracowników (a wiemy, że na kształcenie pracow-ników przedsiębiorstwa przeznaczają znacznie mniejsze kwoty niż na pozostałe inwestycje), te wyglądające korzystnie wydatki na wszelkiego rodzaju innowacje ponoszone przez przedsiębiorstwa mogą prowadzić nie tylko do pogłębiania się bezrobocia strukturalnego, ale również do nasilenia i rozszerzenia skali zjawiska wykluczenia cyfrowego.
Iwona Poliwczak
76
Na Mazowszu najwięcej wydatków na naukowe, techniczne, organizacyjne, finansowe oraz komercyjne działania prowadzące do wdrażania innowacji prze-znaczają przedsiębiorstwa zatrudniające więcej niż 250 pracowników. W 2009 r. ponad połowa mazowieckich dużych przedsiębiorstw poniosła wydatki na ten cel (54,6%).
80 W Polsce odsetek ten był niższy o 3,3 pkt. proc. Jednakże wojewódz-
two mazowieckie wypada słabo w porównaniu z pozostałymi regionami Polski – zajmuje dopiero piątą pozycję. W 2009 r. więcej środków na wydatki innowacyj-ne przeznaczyły duże przedsiębiorstwa działające w województwach: podlaskim (62,5%), podkarpackim (59,3%), dolnośląskim (59,6%) oraz śląskim (56,7%).
W województwie mazowieckim najmniej wydatków przeznaczanych na dzia-łalność innowacyjną odnotowano w przypadku przedsiębiorstw małych (6,4%). Jest to ta grupa przedsiębiorstw, w których nakłady przeznaczane na tego rodzaju inwestycje należą do najniższych w kraju. W 2009 r. województwo mazowieckie zajmowało pod tym względem trzynaste miejsce w kraju (pierwsze miejsce zajęło województwo podkarpackie, gdzie 11,5% małych przedsiębiorstw przeznaczyło środki finansowe na działalność innowacyjną). Wydatki innowacyjne poniesione przez mazowieckie małe przedsiębiorstwa w 2009 r. były niższe niż średnia kra-jowa. Odsetek ten dla Polski był wyższy o 1,6 pkt. proc.
W 2009 r. wyższy od średniej krajowej był natomiast odsetek mazowieckich przedsiębiorstw średnich, które poniosły wydatki na działania naukowe, technicz-ne, organizacyjne, finansowe oraz komercyjne prowadzące do wdrażania innowa-cji (o 2,5 pkt. proc.). Taki wynik zapewnił Mazowszu trzecie miejsce wśród wszystkich województw.
Przedsiębiorstwa działające na terenie województwa mazowieckiego finan-sowały swoją działalność innowacyjną przede wszystkim z własnych środków. W 2009 r. z tego źródła sfinansowano aż 89,5% działań innowacyjnych; był to najwyższy wskaźnik w kraju.
81 Znaczenie tego źródła finansowania w latach
2004–2009 systematycznie rosło. Jedynie w 2009 r. w porównaniu z rokiem po-przednim odnotowano nieznaczny spadek tego wskaźnika. W tym okresie odsetek mazowieckich średnich i dużych przedsiębiorstw przemysłowych finansujących działania innowacyjne z własnych środków wzrósł o 5,8 pkt. proc., a wartość tego wskaźnika dla Polski spadła o 9,1 pkt. proc. Świadczy to o tym, że w wojewódz-twie mazowieckim przedsiębiorstwa przemysłowe charakteryzują się większą skłonnością do inwestowania własnych środków na działania naukowe, technicz-ne, organizacyjne, finansowe oraz komercyjne prowadzące do wdrażania innowa-cji niż w innych regionach kraju. Przedsiębiorcy działający na terenie Mazowsza rozumieją znaczenie, jakie dla rozwoju ich firmy ma inwestowanie w innowacje. Większa skłonność niż w pozostałych regionach kraju może być również wynikiem lepszej kondycji finansowej przedsiębiorstw działających na terenie województwa
__________
80 www.stat.gov.pl. Bank Danych Lokalnych. 81 Dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 49 osób. Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa, wydania za lata 2005–2010.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
77
mazowieckiego. Firmy, które uzyskują wyższe zyski, mogą bowiem pozwolić sobie na inwestowanie większej ilości środków na tworzenie i/lub wdrażanie innowacji.
Znacznie rzadziej mazowieckie przedsiębiorstwa korzystały z kredytów ban-kowych. W 2009 r. z tego źródła pochodziło jedynie 7,8% środków przeznaczo-nych na finansowanie działalności innowacyjnej, co daje temu regionowi czterna-ste miejsce w Polsce. Wartość tego wskaźnika była niższa aż o 17,6 pkt. proc. od średniej krajowej. W latach 2004–2009 skłonność mazowieckich przedsiębiorstw do korzystania z tego źródła finansowania działalności innowacyjnej systema-tycznie malała. Ich odsetek spadł o 6,6 pkt. proc. Jedynie w 2009 r. w porównaniu z rokiem poprzednim odnotowano wzrost wartości tego wskaźnika. Zupełnie ina-czej wygląda sytuacja w Polsce, gdzie trend przyjął kierunek odwrotny. W latach 2005–2009 obserwowano ciągły wzrost wartości tego wskaźnika. W latach 2004–2009 udział polskich przedsiębiorstw, które finansowały działalność innowacyjną za pomocą zaciągniętych kredytów lub pożyczek, wzrosła o 9,9 pkt. proc. Świad-czyć to może o niższej efektywności funkcjonowania w województwie mazo-wieckim systemu wspierania działalności kredytowej i pożyczkowej dla średnich i dużych przedsiębiorstw przemysłowych wprowadzających innowacje niż w więk-szości regionów kraju. Choć wydaje się, że w przypadku województwa mazo-wieckiego, gdzie mamy do czynienia ze wzrostem zakresu finansowania nakła-dów na działania innowacyjne ze środków własnych, na mniejsze zainteresowanie korzystaniem z kredytów bankowych wpływ może mieć sytuacja finansowa fir-my. Przedsiębiorstwa te mogą bowiem być w tak dobrej kondycji finansowej, iż nie potrzebują środków z innych źródeł na prowadzenie działań naukowych, technicznych, organizacyjnych, finansowych oraz komercyjnych prowadzących do wdrażania innowacji. Niewątpliwie na Mazowszu znajdują się również i takie firmy, których sytuacja finansowa nie jest na tyle stabilna, żeby mogła pozwolić im bezpiecznie spłacać zaciągnięty kredyt lub pożyczkę. Dlatego też poprawa efektywności funkcjonowania na Mazowszu systemu wspierania działalności kre-dytowej i pożyczkowej na pewno byłaby wskazana.
Średnie i duże mazowieckie przedsiębiorstwa przemysłowe najrzadziej finan-sowały swoją działalność innowacyjną, bazując na środkach pozyskanych z zagra-nicy. W 2009 r. z tego źródła mazowieckie przedsiębiorstwa przemysłowe, zatrud-niające więcej niż 49 osób, finansowały swoją działalność innowacyjną jedynie w 0,5% (co daje temu regionowi ostatnie miejsce w kraju). W Polsce zakres finan-sowania nakładów na działalność innowacyjną z tego źródła był wyższy o 2,2 pkt. proc. W latach 2005–2009 w województwie mazowieckim skłonność przedsię-biorstw przemysłowych do pozyskiwania środków na działalność innowacyjną z zagranicy stopniowo malała. W 2009 r. zakres finansowania nakładów innowa-cyjnych z tego źródła był niższy w porównaniu z rokiem 2004 o 0,8 pkt. proc.
Jednym z efektów prowadzonych działań innowacyjnych i kwot przeznacza-nych na ich tworzenie i wdrażanie jest automatyzacja środków produkcji oraz technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Wprowadzanie tego rodzaju zmian niesie ze sobą ryzyko pojawienia się dysproporcji w dostępie do tych techno-
Iwona Poliwczak
78
logii oraz w umiejętnościach ich wykorzystania i obsługi. Utrzymywanie się tych nierówności może prowadzić do wykluczenia cyfrowego zarówno przedsiębiorstw, jak i pracobiorców nie umiejących sprostać wymaganiom współczesnego rynku.
7. Środki automatyzacji oraz technologie informacyjne
i telekomunikacyjne w przedsiębiorstwach
Województwo mazowieckie charakteryzuje się wysokim poziomem automa-tyzacji środków produkcji instalowanych w przedsiębiorstwach przemysłowych prowadzących działalność na terenie tego regionu. Pod tym względem przewyż-sza je jedynie województwo śląskie.
W mazowieckich przedsiębiorstwach przemysłowych najwięcej zainstalowa-nych było komputerów regulujących procesy technologiczne. W 2009 r. w przed-siębiorstwach przemysłowych działających w tym regionie liczba zainstalowa-nych komputerów dużych, minikomputerów i mikrokomputerów do sterowania i regulacji procesami technologicznymi wyniosła 4128 sztuk, co stanowiło 14,1% wszystkich komputerów tego rodzaju zainstalowanych w polskich przedsiębior-stwach.
82 Lepiej skomputeryzowane były jedynie przedsiębiorstwa przemysłowe
w województwie śląskim. W tym samym roku zainstalowana była tam ponad 1/5 wszystkich komputerów pracujących w polskich przedsiębiorstwach przemysło-wych (21%). Na to, że województwo mazowieckie jest jednym z dwóch regionów o najwyższym poziomie komputeryzacji procesów produkcyjnych w przedsiębior-stwach przemysłowych, bez wątpienia wpłynął obserwowany w latach 2004–2009 systematyczny (z niewielkimi wahaniami) wzrost liczby montowanych kompute-rów dużych, minikomputerów i mikrokomputerów do sterowania i regulacji pro-cesami technologicznymi. Liczba ich w tym czasie wzrosła o 21,1%. W Polsce to tempo wzrostu było niższe o 2,3 pkt. proc. Wyjątek stanowiły lata 2008–2009, kiedy to liczba zainstalowanych komputerów służących do sterowania i regulo-wania procesami technologicznymi w porównaniu z rokiem poprzednim spadła w 2008 o 8,9 pkt. proc., a w 2009 r. o 10,4 pkt. proc.
W mazowieckich średnich i dużych przedsiębiorstwach przemysłowych mon-tuje się również dość dużą liczbę linii produkcyjnych automatycznych oraz stero-wanych komputerowo. W 2009 r. w średnich i dużych przedsiębiorstwach przemy-słowych znajdowało się 1818 automatycznych linii produkcyjnych (co stanowiło 14,1% wszystkich linii produkcyjnych tego rodzaju w Polsce i lokowało Mazow-sze na drugiej pozycji w kraju zaraz po województwie śląskim – 15,3%) oraz 1760 linii produkcyjnych sterowanych komputerowo (15,4% wszystkich linii kra-jowych tego rodzaju, co zapewniało badanemu województwu pierwszą pozycję w Polsce). W 2009 r. w porównaniu z 2004 r. w województwie mazowieckim na-stąpił wzrost liczby instalowanych obu rodzajów linii produkcyjnych z tym, że
__________
82 Tamże.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
79
w przypadku linii skomputeryzowanych tempo wzrostu było wyższe o 8,8 pkt. proc. niż w przypadku linii automatycznych. Obserwowany wzrost liczby mon-towanych przez mazowieckie przedsiębiorstwa przemysłowe obu rodzajów linii produkcyjnych był jednak mniejszy niż w kraju. W latach 2004–2009 liczba mon-towanych linii automatycznych w całym kraju wzrosła o 27,8%, natomiast linii sterowanych komputerowo – o 42,7%.
W latach 2004–2009 najbardziej wzrosła liczba instalowanych w mazowiec-kich przedsiębiorstwach przemysłowych centrów obróbkowych (o 77,4%), co po-zwoliło Mazowszu zająć w 2009 r. piątą pozycję w Polsce (wyprzedziły je woje-wództwa: dolnośląskie – 16,9%, śląskie – 17,3%, wielkopolskie – 12,1% oraz podkarpackie – 11,5%). Tempo wzrostu liczby tego rodzaju środków automatyza-cji na Mazowszu było niższe od krajowego tempa wzrostu o 8,2 pkt. proc.
Postępujący w szybkim tempie rozwój nowych technik i technologii, a zwłasz-cza technologii informatycznych, informacyjnych i telekomunikacyjnych dopro-wadził do wprowadzenia zarówno pojedynczych urządzeń, jak i/lub całych zesta-wów maszyn i urządzeń, które wykonują wiele czynności bez udziału człowieka. W ostatnim czasie obserwuje się również coraz większe zainteresowanie polskich przedsiębiorstw Internetem oraz innymi technologiami teleinformatycznymi. Jest to doskonale widoczne w województwie mazowieckim. Mazowsze jest bowiem tym regionem kraju, gdzie wykorzystanie technologii informacyjnych i telekomu-nikacyjnych przez działające na tym terenie przedsiębiorstwa stało się niemal po-wszechne. Mazowieckie przedsiębiorstwa należą do tych, które w porównaniu z pozostałymi regionami kraju, najczęściej wykorzystują komputery i Internet do budowy swojej przewagi konkurencyjnej i poprawy efektywności prowadzonych działań. To tutaj znacznie częściej niż w innych regionach kraju sprzęt ten jest wykorzystywany przez zatrudnionych w przedsiębiorstwach pracowników.
W 2009 r. w województwie mazowieckim 93,9% przedsiębiorstw wykorzy-stywało do prowadzenia swojej działalności komputery (piąte miejsce w kraju).
83
Wskaźnik ten był wyższy od średniej krajowej o 1,3 pkt. proc. i niższy o 2,1 pkt. proc. od średniej dla całej UE 27.
84 W porównaniu z 2007 r. odsetek mazowieckich
przedsiębiorstw wyposażonych w komputery spadł o 2,1 pkt. proc. Był to efekt zmian obserwowanych w tym czasie w całym kraju. Odsetek polskich podmiotów gospodarczych dysponujących sprzętem komputerowym spadł o 2,6 pkt. proc.
W 2009 r. sprzęt komputerowy zakupiony przez mazowieckie przedsiębior-stwa, wykorzystywała podczas wypełniania swoich obowiązków służbowych po-nad połowa pracujących (pierwsze miejsce w kraju). Wskaźnik ten był zbliżony do poziomu średniej dla 27 krajów UE, gdzie co drugi pracownik korzystał z komputera. W 2010 r. odnotowano nieznaczny spadek ich udziału. Odsetek pra-
__________
83 Dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba zatrudnionych osób przekracza 9 osób. Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa 2008, 2009 i 2010. 84 W 2009 r. średnia wartość wykorzystania przez przedsiębiorstwa komputerów dla UE27 wy-niósł 96%. Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań z lat 2006–2010, GUS, Warszawa 2010, s. 18.
Iwona Poliwczak
80
cowników stosujących w swojej pracy komputery wyniósł 51% i był niższy od średniej krajowej o 11 pkt. proc. Pomimo obserwowanego spadku, województwo mazowieckie nadal było w tym przypadku liderem.
85
Przedsiębiorstwa prowadzące swoją działalność gospodarczą na terenie woje-wództwa mazowieckiego najczęściej wykorzystywały komputery do budowy lo-kalnych sieci komputerowych służących do wewnętrznej komunikacji przedsiębior-stwa (LAN). Tego rodzaju wewnętrzną infrastrukturę sieciową w 2009 r. miało 60,2% mazowieckich przedsiębiorstw, przy czym 27,2% wykorzystywało połącze-nia bezprzewodowe.
86 Udziały te były wyższe od średniej krajowej odpowiednio
o 3,8 pkt. proc. i 2,4 pkt. proc. W porównaniu z 2007 r. zaobserwowano jednak spadek wykorzystania przez mazowieckie przedsiębiorstwa podstawowej sieci kom-puterowej LAN o 4,8 pkt. proc. Odnotowano natomiast wzrost odsetka przedsię-biorstw wykorzystujących bezprzewodową infrastrukturę sieciową o 3,1 pkt. proc.
Nieco mniejszym zainteresowaniem mazowieckich przedsiębiorstw w 2009 r. cieszył się intranet.
87 Ten rodzaj sieci opartej na rozwiązaniach stosowanych w In-
ternecie, mogący objąć wszystkie jednostki przedsiębiorstwa, miało 33,2% przedsię-biorstw (pierwsze miejsce w kraju). Wskaźnik dostępu do intranetu wśród polskich przedsiębiorstw był niższy o 5 pkt. proc. W 2009 r. zaobserwowano jednak spadek zainteresowania stosowaniem tego rodzaju rozwiązań. W porównaniu z 2007 r. od-setek przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą na terenie Mazowsza i wykorzystujących ten rodzaj infrastruktury sieciowej spadł o 7,1 pkt. proc.
Cechą charakterystyczną przedsiębiorstw prowadzących działalność na tere-nie województwa mazowieckiego jest wysoki poziom wykorzystania technologii teleinformatycznych do organizacji prowadzonej przez nie działalności. To w tym regionie występuje jeden z najwyższych w kraju odsetek firm regularnie prowa-dzących elektroniczną wymianę informacji na temat zarządzania łańcuchem do-staw z dostawcami bądź odbiorcami. Działania tego rodzaju w 2009 r. prowadziła co szósta firma (ok. 16%) działająca w tym regionie, a w 2010 r. – już co piąta. W 2009 r. w pozostałych regionach kraju regularne prowadzenie elektronicznej wymiany informacji dotyczących zarządzania łańcuchem dostaw było prowadzone znacznie rzadziej. Województwo mazowieckie zajmowało pierwsze miejsce w po-równaniu z pozostałymi regionami kraju. W 2010 r. mazowieckie przedsiębiorstwa wyprzedziły firmy działające na terenie województwa lubuskiego o 0,3 pkt. proc., co spowodowało, że Mazowsze spadło na drugą pozycję. W 2009 r. w tym regio-nie 40% przedsiębiorstw wykorzystywało automatyczną wymianę danych pomię-dzy przedsiębiorstwami i innymi zewnętrznymi technologiami informacyjnymi i te-
__________
85 Społeczeństwo informacyjne…, op. cit., s. 14, 28 i 29. 86 Dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba zatrudnionych osób przekracza 9 osób. Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa 2008, 2009 i 2010. 87 „Intranet – wewnętrzna, wydzielona sieć bezprzewodowa oparta na rozwiązaniach stosowa-nych w Internecie, tj. tych samych standardach, protokołach i programach, obejmująca swym zasię-giem wszystkie jednostki przedsiębiorstwa (biuro, zakłady, filie). W skład Intranetu wchodzą wszyst-kie sieci LAN danego przedsiębiorstwa” (Społeczeństwo informacyjne…, op. cit., s. 51).
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
81
lekomunikacyjnymi. Była to druga najwyższa wartość wskaźnika w porównaniu z pozostałymi regionami kraju. Wartość tego wskaźnika była wyższa od średniej krajowej. W 2009 r. co trzecie polskie przedsiębiorstwo wymieniało informacje z systemami ICT w innych firmach za pomocą automatycznej transmisji danych. W 2010 r. działania tego rodzaju podejmowała już co druga polska firma. Niestety, w 2010 r. sytuacja ta uległa znacznej zmianie. Województwo mazowieckie spadło dopiero na czwartą pozycję. Wyprzedziły je województwa: kujawsko-pomorskie, które wysunęło się na pierwsze miejsce (66%) oraz dolnośląskie i śląskie.
88
Wśród mazowieckich przedsiębiorstw nie cieszy się natomiast zbyt dużym za-interesowaniem możliwość automatycznej wymiany informacji wewnątrz firmy. Jeśli już decydują się na wprowadzenie tego rodzaju systemu, to większą popu-larność zyskuje system CRM niż ERP. W 2009 r. oprogramowanie do zarządza-nia informacjami o klientach zapewniające dostęp do nich innym komórkom przedsiębiorstwa stosowało co czwarte mazowieckie przedsiębiorstwo (25,7%)
89,
co skutkowało pierwszą lokatą w rywalizacji z pozostałymi regionami kraju. Na-tomiast system informatyczny do planowania zasobów przedsiębiorstwa miało jednie 13,3% firm, co i tak dawało Mazowszu pierwsze miejsce w Polsce. W po-równaniu z 2007 r. zainteresowanie wykorzystaniem technologii ERP na potrzeby przedsiębiorstwa zmalało o 5,4 pkt. proc., podczas gdy w przypadku technologii CRM odnotowano jego wzrost o 0,2 pkt. proc. Pomimo tego w 2009 r. wartość tych dwóch wskaźników była wyższa od średniej krajowej o 5,9 pkt. proc. w przy-padku korzystania przez firmy z CRM i o 4 pkt. proc. w stosowaniu systemu ERP.
Mazowieckie przedsiębiorstwa doskonale zdają sobie sprawę z tego, jak waż-ne dla dzisiejszego, dynamicznie rozwijającego się rynku jest posiadanie i umie-jętne wykorzystywanie Internetu. W 2009 r. na Mazowszu odsetek przedsię-biorstw dysponujących dostępem do Internetu był najwyższy w kraju i wyniósł 92,7%.
90 Wartość tego wskaźnika była wyższa od średniej krajowej o 2,6 pkt.
proc. O wysokim poziomie informatyzacji przedsiębiorstw prowadzących swoją działalność na terenie Mazowsza świadczy również rodzaj posiadanych przez nich łączy dostępowych. W 2009 r. 62,7% mazowieckich przedsiębiorstw miało szerokopasmowy dostęp do Internetu. Wskaźnik ten był wyższy od średniej kra-jowej o 4,6 pkt. proc. oraz o 2,6 pkt. proc. od wskaźnika odnotowanego w tym re-gionie w 2007 r. W latach 2007–2009 odnotowano również wzrost odsetka ma-zowieckich przedsiębiorstw dysponujących bezprzewodowym dostępem do sieci globalnej. Udział ich wzrósł w tym okresie o 7,4 pkt. proc. i w 2009 r. był wyższy od średniej krajowej o 6,8 pkt. proc. W województwie mazowieckim zwiększała się również liczba przedsiębiorstw prowadzących własną stronę WWW. W 2007 r. prezentowało się na niej 62,1% mazowieckich firm, a w 2009 r. odsetek ten wy-niósł 65,6% i był wyższy od średniej krajowej o 8,2 pkt. proc.
__________
88 Społeczeństwo informacyjne…, op. cit., s. 48–52. 89 Dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba zatrudnionych osób przekracza 9 osób. Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa 2008, 2009 i 2010. 90 Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa 2008, 2009 i 2010.
Iwona Poliwczak
82
Dane te świadczą o wysokim poziomie informatyzacji przedsiębiorstw pro-wadzących działalność gospodarczą na terenie województwa mazowieckiego. Jest to region kraju, który na tle pozostałych województw zdecydowanie dominuje w dostępności i skali wykorzystania nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. Porównania udziałów mazowieckich przedsiębiorstw ma-jących dostęp do Internetu i wykorzystujących poszczególne rodzaje łączy dostę-powych ze średnią krajową wskazują na pojawienie się dysproporcji pomiędzy tym regionem a resztą kraju. Obserwowane w 2009 r. w porównaniu z 2007 r. tem-po spadku odsetka przedsiębiorstw z dostępem do sieci globalnej w województwie mazowieckim było niższe niż dla Polski. W tym okresie odnotowano również wyż-sze tempo wzrostu przedsiębiorstw stosujących łącza bezprzewodowe, niż przecięt-nie w kraju. Jednakże tak wysoki poziom informatyzacji przedsiębiorstw wymaga zatrudniania osób posiadających odpowiednie kwalifikacje. Z tym mazowieckie przedsiębiorstwa przy tak szybkim tempie wprowadzania nowoczesnych techno-logii informacyjnych i telekomunikacyjnych mogą mieć problem. Świadczy o tym odnotowana w latach 2008–2010 rozbieżność pomiędzy odsetkiem pracowników korzystających podczas wykonywania swoich obowiązków zawodowych z kom-puterów a odsetkiem pracowników, których komputery mają dostęp do Internetu. Na Mazowszu udział pracowników korzystających z komputerów z dostępem do sieci globalnej w 2008 r. był o 12 pkt. proc. niższy niż odsetek pracowników wyko-rzystujących komputery i wyniósł odpowiednio: 53% i 41%. W 2009 r. ponad po-łowa pracowników mazowieckich przedsiębiorstw wykorzystywała w pracy sprzęt komputerowy, ale jedynie 47% spośród nich posiadało dostęp do Internetu. W 2010 r. 51,1% osób zatrudnionych w mazowieckich przedsiębiorstwach miało dostęp do komputerów, ale dostęp do sieci globalnej już tylko niewiele więcej niż 40%.
91
Dla zapobiegania pojawieniu się wykluczenia cyfrowego w danym regionie, poza dostępem przedsiębiorstw i zatrudnionych w nich osób do nowych techno-logii informacyjnych i telekomunikacyjnych, ważny jest również poziom posia-danych kompetencji. Aby móc przeciwdziałać wystąpieniu tego zjawiska ważne jest nie tylko kształcenie ustawiczne, ale również udostępnienie młodzieży na sa-mym początku nauki komputerów i Internetu w szkołach.
8. Dostęp do komputerów i Internetu w szkołach
dla dzieci i młodzieży
W latach 2004–2010 w większości rodzajów szkół kształcących dzieci i mło-dzież w województwie mazowieckim liczba komputerów się zwiększała. Wyjątek stanowiły szkoły policealne i licea profilowane, gdzie odnotowano spadek liczby komputerów odpowiednio o 51,8% i 27,5%.
92 W porównaniu jednak z resztą kra-
__________
91 Społeczeństwo informacyjne…, op. cit., s. 29–30 i 41. 92
www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
83
ju te dwa typy szkół wypadają bardzo dobrze. Najlepiej wygląda sytuacja liceów profilowanych.
W 2010 r. komputery znajdujące się w liceach profilowanych stanowiły 1/5 (20%) wszystkich komputerów zainstalowanych w tego typu szkołach w Polsce. W porównaniu z pozostałymi rodzajami mazowieckich szkół odsetek ten był naj-wyższy. W latach 2004–2010 najszybsze tempo wzrostu liczby komputerów od-notowano w mazowieckich zasadniczych szkołach zawodowych. Liczba kompu-terów znajdujących się w tego rodzaju szkołach wzrosła o 126,6%. W tym okresie, w województwie mazowieckim poprawiła się również sytuacja techni-ków i szkół podstawowych. Liczba komputerów, którymi te dwa rodzaje szkół dysponowały wzrosła odpowiednio o 124,8% i 99,1%. Trendy te i kierunki zacho-dzących zmian charakterystyczne były również dla całego kraju.
Stopień komputeryzacji szkół określa tzw. wskaźnik komputeryzacji, czyli udział szkół danego rodzaju w ogólnej ich liczbie na danym poziomie kształcenia wyposażonych w komputery. W województwie mazowieckim najlepiej skompu-teryzowane były szkoły podstawowe.
93 W 2009 r. 95,9% tego typu szkół miało
sprzęt komputerowy. Wartość tego wskaźnika była jednak niższa od średniej kra-jowej zaledwie o 0,2 pkt. proc. Pomimo tego odsetek szkół podstawowych posia-dających komputery na Mazowszu był niższy od odnotowanego w 2009 r. w woje-wództwach: kujawsko-pomorskim (96,9%), łódzkim (97,4%), małopolskim (96,4%), opolskim (97,0%), podkarpackim (96,1%) i podlaskim (96,4%).
W województwie mazowieckim na wykluczenie cyfrowe w niewielkim stop-niu narażona jest również znaczna część gimnazjalistów oraz licealistów. W 2009 r. w tym regionie sprzętem komputerowym dysponowało bowiem 82,8% liceów ogólnokształcących (pierwsze miejsce w Polsce) i 83,1% gimnazjów (ósme miej-sce w kraju).
Pomimo obserwowanego zwiększania się liczby komputerów, najbardziej ogra-niczony dostęp do nich mieli uczniowie szkół zasadniczych zawodowych. Wartość wskaźnika komputeryzacji dla tego typu szkół był w 2009 r. najniższy i wyniósł zaledwie 30,9%, co daje Mazowszu dopiero trzynaste miejsce w porównaniu z pozostałymi regionami kraju. Z analizy danych wynika, że uczniowie mazo-wieckich zasadniczych szkół zawodowych są tą grupą, która w przyszłości może mieć największe problemy w korzystaniu z komputerów, a tym samym w więk-szym stopniu narażona jest na wykluczenie cyfrowe nie tylko w dostępie do sprzętu, ale również ze względu na znaczne braki w poziomie posiadanych kom-petencji związanych z jego obsługą. Można śmiało powiedzieć, iż uczniowie ci są wykluczeni cyfrowo już na początku swojej edukacji zawodowej. Sytuacja ta nie-pokoi tym bardziej, że poziom wskaźnika komputeryzacji dla szkół zasadniczych zawodowych w województwie mazowieckim w porównaniu z innymi szkołami zawodowymi rośnie najwolniej. W latach 2005–2009 wartość tego wskaźnika wzrosła jedynie o 14,2 pkt. proc., podczas gdy np. w przypadku techników wzrósł on aż o 49,6 pkt. proc.
__________
93 Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa, wydania za lata 2006–2010.
Iwona Poliwczak
84
Podobnie wyglądał dostęp uczniów kształcących się w mazowieckich szko-łach do Internetu. Sytuacja ta, tak jak w całym kraju znacznie się poprawiła. W przypadku większości typów szkół liczba komputerów z dostępem do Internetu z roku na rok się zwiększała. W województwie mazowieckim w latach 2004–2010 największe tempo wzrostu odnotowano w technikach, szkołach podstawowych dla dzieci i młodzieży oraz zasadniczych szkołach zawodowych. W tych typach szkół liczba komputerów z dostępem do sieci globalnej podwoiła się (wzrosła odpowiednio o 174%, 170,3% oraz 178,5%).
94 W analizowanym okresie spadła
natomiast liczba komputerów z dostępem do Internetu w szkołach policealnych (o 43,1%) i liceach profilowanych (o 12,9%). W 2010 r. komputery podłączone do sieci globalnej zainstalowane w liceach profilowanych stanowiły 20,1% wszyst-kich komputerów z dostępem do Internetu w tego typu szkołach w Polsce i był najwyższy w porównaniu z pozostałymi rodzajami mazowieckich szkół.
W województwie mazowieckim poprawiła się dostępność uczniów do Internetu szerokopasmowego we wszystkich rodzajach szkół. W roku szkolnym 2009/2010 w porównaniu z 2007/2008 najbardziej poprawiła się sytuacja osób kształcących się w mazowieckich szkołach policealnych. Liczba komputerów z szerokopasmo-wym Internetem wzrosła w tym okresie o 149,8%.
95 Znacznie wolniej zmiany te
następowały w liceach ogólnokształcących i liceach profilowanych. Tempo wzrostu liczby komputerów wyposażonych w szerokopasmowy Internet było tam najniższe i wyniosło zaledwie odpowiednio: 8,9% i 5,9%. Trendy te i kierunki działań ce-chowały całą Polskę. Wyjątek stanowiły licea profilowane. W przypadku tego typu szkół, w roku szkolnym 2009/2010 w porównaniu z początkiem analizowanego okresu badawczego udział komputerów z dostępem do Internetu spadł o 27,8%.
W województwie mazowieckim najlepiej zaopatrzone w sprzęt komputerowy z dostępem do Internetu były szkoły podstawowe. W 2010 r. 92% tego typu szkół miało komputery z dostępem do globalnej sieci przeznaczone do użytku uczniów.
96
Wartość tego wskaźnika była niższa od średniej krajowej zaledwie o 1,3 pkt. proc. Pomimo tego odsetek szkół podstawowych wyposażonych w taki sprzęt na Mazowszu jest niższy od odnotowanego w 2010 r. w większości województw w kraju. Województwo mazowieckie zajęło dopiero dwunaste miejsce.
W województwie mazowieckim w niewielkim stopniu narażona na wyklucze-nie cyfrowe jest również znaczna część gimnazjalistów i licealistów. W 2010 r. w tym regionie sprzętem komputerowym podłączonym do Internetu dysponowało bowiem 79,3% liceów ogólnokształcących (ósme miejsce w Polsce) i 82,8% gim-nazjów (dziewiąte miejsce w kraju). Pomimo obserwowanego zwiększania się liczby komputerów z dostępem do sieci globalnej przeznaczonych do dyspozycji uczniów, najbardziej ograniczone możliwości użytkowania takiego sprzętu mieli
__________
94 www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych.
95 Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa, wydania za lata 2008, 2009 i 2010. 96
Wśród techników uwzględniono ogólnokształcące szkoły artystyczne, dające uprawnienia za-wodowe. www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
85
uczniowie zasadniczych szkół zawodowych. Wartość wskaźnika dla tego typu szkół była w 2010 r. najniższa – zaledwie 29,7%, co lokuje Mazowsze dopiero na jedenastym miejscu w porównaniu z pozostałymi regionami kraju. Sugeruje to potrzebę zintensyfikowania działań, związanych z informatyzacją szkół zasadni-czych zawodowych. Obecnie absolwenci tych szkół mogą być grupą w najwięk-szym stopniu narażoną na wykluczenie nie tylko w dostępie do komputerów, ale również Internetu. Zagrożenie tej grupy uczniów wykluczeniem cyfrowym jest na Mazowszu bardzo realne. Udział szkół zasadniczych zawodowych wyposażonych w komputery z dostępem do Internetu przeznaczonych do użytku uczniów w wo-jewództwie mazowieckim rósł najwolniej spośród wszystkich szkół zawodowych. W latach 2004–2010 wartość tego wskaźnika powiększyła się jedynie o 20,1 pkt. proc., podczas gdy np. w przypadku techników aż o 50,1 pkt. proc.
Podobny wniosek można sformułować, analizując liczbę uczniów przypadają-cych na jeden komputer z dostępem do Internetu, przeznaczony do ich użytku. Pomimo że w latach 2004–2010 liczba uczniów przypadających na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów dość znacznie spadła (o 68,4%), nadal uczniowie zasadniczych szkół zawodowych mają najbardziej utrudniony dostęp do tego rodzaju sprzętu. W 2010 r. o dostęp do 1 komputera z Internetem przeznaczonego dla uczniów w mazowieckich szkołach zasadniczych zawodowych rywalizowało ok. 20 osób.
97 Sytuacja jeszcze gorsza niż na Mazow-
szu jest w województwach: małopolskim (ok. 29 osób), podkarpackim (ok. 23 osób) i lubuskim (ok. 23 osób). Świadczy to o konieczności podjęcia działań ma-jących na celu poprawę w pierwszej kolejności sytuacji uczniów szkół zasadni-czych zawodowych. Pozostawienie tego typu mazowieckich szkół bez pomocy może bezpośrednio prowadzić do obniżenia pozycji konkurencyjnej na rynku pracy ich absolwentów, a w skrajnych wypadkach nawet do ich wykluczenia cyfrowego.
W najlepszej sytuacji są uczniowie mazowieckich techników. Tutaj liczba uczniów przypadających na jeden komputer z dostępem do sieci globalnej i prze-znaczony do dyspozycji uczniów była w 2010 r. najniższa – tylko ok. 7 uczniów
98,
co jednak dawało Mazowszu dopiero dziesiąte miejsce w kraju. W 2010 r. ła-twiejszy dostęp do Internetu mieli uczniowie tego typu szkół w województwach: łódzkim, lubelskim, podkarpackim, świętokrzyskim, lubuskim, zachodniopomor-skim, dolnośląskim, pomorskim i warmińsko-mazurskim. Na jeden komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do dyspozycji uczniów przypadało tam ok. 6 osób, a w województwach lubelskim i lubuskim ok. 5 uczniów.
W latach 2004–2010 w województwie mazowieckim najbardziej poprawiła się dostępność do Internetu w liceach profilowanych, szkołach podstawowych oraz policealnych. W tym okresie liczba uczniów przypadających na jeden kom-puter z dostępem do sieci globalnej w tych typach szkół spadła najbardziej. W li-ceach profilowanych liczba ta zmniejszyła się o 70,2%, w szkołach podstawowych
__________
97 Tamże. 98
Wszystkie dane za www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych.
Iwona Poliwczak
86
– o 66,2%, a w szkołach policealnych – o 67,6%. Pomimo tak znacznej poprawy sytuacji uczniów w tych trzech typach szkół należałoby podjąć działania mające na celu poprawę ich dostępu do Internetu. W 2010 r. w mazowieckich szkołach podstawowych na jeden komputer z dostępem do sieci globalnej, przeznaczony do dyspozycji uczniów przypadało aż ok. 12 osób (dopiero jedenaste miejsce w kraju), w liceach profilowanych ok. 6 osób (piąte miejsce wśród wszystkich re-gionów), a w szkołach policealnych ok. 8 osób (trzecie miejsce w Polsce).
Województwo mazowieckie charakteryzuje się znacznym wewnętrznym zróż-nicowaniem w sferze dostępu uczniów do Internetu.
W 2010 r. największe problemy z dostępem do sieci globalnej mieli ucznio-wie szkół podstawowych w Radomiu, Płocku i Siedlcach. Liczba uczniów przy-padających na jeden komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów była w porównaniu z pozostałymi powiatami Mazowsza najwyższa. W Radomiu na jeden komputer z dostępem do Internetu przypadało aż około 18 uczniów szkół podstawowych, w Płocku – było ich 19, a w Siedlcach – 17. Świadczy to o konieczności podjęcia działań zmierzających do poprawy tej sytu-acji w pierwszej kolejności właśnie w tych powiatach. Umiejętności, jakimi będą dysponować uczniowie tych szkół w zakresie posługiwania się siecią globalną, mogą być znacznie mniejsze niż kompetencje uczniów tego typu szkół z innych powiatów Mazowsza czy regionów kraju. W przyszłości może to ograniczać ich wybory związane z kontynuacją kształcenia, gdyż brak umiejętności sprawnej ob-sługi Internetu może wykluczać niektóre możliwości związane z dalszą ścieżką kształcenia. Poprawę dostępności do Internetu trzeba zapewnić również uczniom szkół podstawowych w powiatach: ciechanowskim, radomskim, legionowskim, mińskim, nowodworskim, otwockim, wołomińskim, grodziskim, piaseczyńskim, pruszkowskim, warszawskim zachodnim, żyrardowskim oraz w Ostrołęce i w War-szawie. Liczba uczniów szkół podstawowych przypadających na jeden komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów w tych powiatach w 2010 r. była wyższa niż średnia dla Mazowsza. W najlepszej sytuacji znajdują się uczniowie szkół podstawowych w powiatach: siedleckim i żuromińskim. W 2010 r. na jeden komputer z dostępem do Internetu przypadało tam po 7 uczniów. Była to najniższa wartość tego wskaźnika w województwie mazowieckim.
W latach 2004–2010 najbardziej poprawiła się sytuacja uczniów szkół pod-stawowych w powiatach: białobrzeskim, ostrołęckim, wyszkowskim, szydłowiec-kim i w Ostrołęce. Liczba uczniów przypadających na jeden komputer połączony z globalną siecią spadła w tych powiatach najbardziej. W powiecie białobrzeskim zmniejszyła się o 87,7%, w ostrołęckim – o 87%, w wyszkowskim – o 82,4%, w szydłowieckim – o 81,5%, a w Ostrołęce – o 81,5% (tab. 1 w aneksie). W anali-zowanym okresie najwolniej poprawiała się sytuacja uczniów tego typu szkół w powiatach: warszawskim zachodnim, piaseczyńskim oraz w Warszawie i Płoc-ku. Liczba uczniów szkół podstawowych przypadających na jeden komputer ma połączenie z Internetem przeznaczony dla uczniów spadła w powiecie warszaw-skim zachodnim o 58%, w piaseczyńskim – o 57,5%, w Warszawie – o 53,7%, a w Płocku – o 55,5%.
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
87
Podobnie, jak w przypadku uczniów szkół podstawowych, wygląda sytuacja uczniów gimnazjów. Na Mazowszu w 2010 r. największe problemy z dostępem do Internetu również mieli uczniowie gimnazjów w Radomiu, powiecie radomskim oraz w Płocku. Na jeden komputer podłączony do sieci globalnej przeznaczony do użytku uczniów przypadało 15 gimnazjalistów w Radomiu i po 16 w Płocku i w powiecie radomskim. Znacznie większe problemy z dostępem do Internetu niż w pozostałych powiatach województwa mazowieckiego mieli uczniowie gimna-zjów w legionowskim i przysuskim, pruszkowskim, mińskim, zwoleńskim, soko-łowskim, ostrowskim, ostrołęckim ciechanowskim oraz w Siedlcach i w Ostrołęce. W 2010 r. liczba gimnazjalistów przypadających na jeden komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów wyniosła po 14 osób w powiecie legionowskim i przysuskim oraz po 13 osób w pozostałych wymienionych powia-tach. Dane te świadczą o zwiększonym ryzyku powstania zaniedbań w kształce-niu gimnazjalistów w tych powiatach Mazowsza i zagrożeniu pojawienia się na tych terenach wykluczenia cyfrowego. Dlatego też wszelkie podejmowane dzia-łania mające na celu poprawę dostępności uczniów tego typu szkół zlokalizowa-nych na terenie województwa mazowieckiego należałoby kierować przede wszystkim do tych powiatów. Pomocy w tym zakresie wymagają również gimna-zja w powiatach: płońskim, wyszkowskim, lipskim, szydłowieckim i żyrardow-skim. W 2010 r. liczba gimnazjalistów przypadających na jeden komputer z do-stępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów była wyższa od średniej dla Mazowsza. W najlepszej sytuacji znajdują się uczniowie gimnazjów w powiecie łosickim. W 2010 r. liczba gimnazjalistów przypadających na jeden komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów w tym powiecie była najniższa w województwie mazowieckim. Na jedno urządzenie tego rodzaju przy-padało 7 gimnazjalistów.
W latach 2004–2010 najbardziej poprawiła się sytuacja gimnazjów w powia-tach przasnyskim, gostynińskim, w Ostrołęce oraz w Siedlcach. To właśnie w tych powiatach w 2010 r. w porównaniu z 2004 r. najbardziej zmniejszyła się liczba uczniów przypadających na jeden komputer z dostępem do sieci globalnej przeznaczony do ich użytku; w powiecie przasnyskim o 73,7%, w gostynińskim – o 67,3%, w Ostrołęce – o 64,4%, a w Siedlcach – o 68,3% (tab. 1 w aneksie). W najmniejszym stopniu poprawił się poziom dostępności uczniów gimnazjów do Internetu w powiatach: zwoleńskim, ostrowskim oraz w Płocku. W tych powia-tach liczba uczniów przypadających na jeden komputer przeznaczony do użytku uczniów i posiadający połączenie z globalną siecią spadła najmniej; w powiecie zwoleńskim jedynie o 31,8%, w ostrowskim – o 36%, a w Płocku – o 31,4%.
Niezależnie od powiatu, najbardziej narażeni na zjawisko wykluczenia cyfro-wego byli uczniowie mazowieckich zasadniczych szkół zawodowych. Ich liczba przypadająca w niektórych powiatach województwa mazowieckiego na jeden komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do dyspozycji uczniów była znacznie wyższa niż w pozostałych rodzajach szkół. Najbardziej utrudniony do-stęp do Internetu mieli uczniowie zasadniczych szkół zawodowych w Ostrołęce, powiecie otwockim, grójeckim i sochaczewskim. W 2010 r. o dostęp do 1 kompu-
Iwona Poliwczak
88
tera posiadającego możliwość łączenia się z siecią globalną konkurowało w tego typu szkołach 52 uczniów w powiecie otwockim, 45 w Ostrołęce, 42 w powiecie grójeckim oraz 38 uczniów w powiecie sochaczewskim. Niewiele lepszy jest po-ziom dostępności uczniów szkół zasadniczych zawodowych w powiatach: cie-chanowskim, płońskim, ostrowskim, sokołowskim, wyszkowskim oraz w Rado-miu, gdzie liczba uczniów tego typu szkół przypadających na jeden komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów jest wyższa od średniej dla całego województwa mazowieckiego.
Na Mazowszu znajdują się również takie powiaty, gdzie młodzież ucząca się w szkołach zasadniczych zawodowych nie będzie obarczona w przyszłości kom-pleksami z powodu braków w posiadanych kompetencjach związanych z obsługą Internetu. Należą do nich powiaty: siedlecki, białobrzeski, łosicki i legionowski. Liczba uczniów uczących się tam w szkołach zasadniczych zawodowych w prze-liczeniu na jeden komputer przeznaczony do dyspozycji uczniów i mający dostęp do sieci globalnej była najniższa w regionie. W 2010 r. w powiatach siedleckim i białobrzeskim na jeden komputer posiadający dostęp do sieci globalnej przezna-czony do użytku uczniów przypadały po 2 osoby, w powiecie łosickim – 6 osób, a w legionowskim – 8 osób.
W latach 2004–2010 najbardziej pogorszyła się sytuacja uczniów zasadniczych szkół zawodowych w powiecie garwolińskim, gdzie odnotowano wzrost liczby uczniów przypadających na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do dyspozycji uczniów o 19,7%. Na terenie Mazowsza znajdowały się również takie powiaty, w których wartość tego wskaźnika w analizowanym okresie spadła. W badanych latach liczba uczniów zasadniczych szkół zawodowych przypadająca na jeden komputer z dostępem do sieci globalnej przeznaczony do dyspozycji uczniów najbardziej zmniejszyła się w Warszawie (o 94,3%), w powiecie socha-czewskim (o 93,5%) i w Radomiu (o 91,3%).
Znacznie lepiej niż w mazowieckich zasadniczych szkołach zawodowych jest w technikach, gdzie uczniowie mają dużo łatwiejszy dostęp do Internetu niż w pozostałych średnich szkołach zawodowych i policealnych. Sytuacja była różna w poszczególnych powiatach regionu. Największe problemy w korzystaniu z In-ternetu miały osoby uczące się w tego typu szkołach w powiecie węgrowskim. W 2010 r. o dostęp do 1 komputera mającego możliwość łączenia się z globalną siecią rywalizowały ze sobą aż 34 osoby uczące się w tym powiecie w techni-kach. Był to najwyższy wskaźnik w porównaniu z pozostałymi powiatami Ma-zowsza. Ponieważ liczba osób uczących się w technikach, przypadających na je-den komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów jest w pozostałych powiatach znacznie niższa, należałoby skierować większość dzia-łań mających na celu poprawę dostępności uczniów techników do Internetu wła-śnie do powiatu węgrowskiego. W przeciwnym razie mogą zarysować się znaczne dysproporcje w kompetencjach informatycznych związanych z obsługą Internetu w tej grupie uczniów.
W 2010 r. liczba uczniów techników przypadająca na jeden komputer z do-stępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów była wyższa od średniej dla
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
89
województwa mazowieckiego w powiatach: grodziskim, sochaczewskim oraz w Radomiu. W najlepszej sytuacji były osoby uczące się w technikach w powie-cie zwoleńskim, gdzie w 2010 r. liczba uczniów przypadających na jeden kompu-ter z dostępem do globalnej sieci przeznaczonych do użytku uczniów była najniż-sza w województwie. O dostęp do jednego komputera z Internetem rywalizowały tam tylko 2 osoby.
W ostatnim czasie najwolniej poprawiała się sytuacja uczniów w technikach znajdujących się w powiecie kozienickim. Liczba uczniów przypadająca na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do ich dyspozycji spadła jedy-nie o 12,2%. W pozostałych powiatach obserwowano w tym czasie znaczną po-prawę dostępności Internetu dla uczniów techników. Najbardziej poprawiła się sytuacja w powiatach: mławskim, ciechanowskim i węgrowskim. W działających tam technikach liczba uczniów przypadająca na 1 komputer z dostępem do sieci globalnej przeznaczony do dyspozycji uczniów spadła o 99,2% w powiecie mław-skim, o 92% w ciechanowskim i o 91,5% w węgrowskim. Pomimo tak znacznej poprawy, nadal są to jednak powiaty, gdzie wartość tego wskaźnika jest równa lub znacznie przekracza średnią dla województwa mazowieckiego. Świadczy to o tym, że podejmowane do tej pory działania mające na celu poprawę dostępności do Internetu osób uczących się w mazowieckich technikach są niewystarczające w porównaniu ze skalą rzeczywistych potrzeb tych szkół. Należałoby więc dzia-łania te znacznie zintensyfikować. Póki co, przy tak niskiej dostępności uczniów techników do sprzętu komputerowego wyposażonego w możliwość łączenia się z globalną siecią są oni drugą, po uczniach zasadniczych szkół zawodowych, gru-pą najbardziej narażoną na wykluczenie cyfrowe w województwie mazowieckim.
Lepszy dostęp do Internetu mają uczniowie w liceach profilowanych. W tego typu szkołach pomiędzy poszczególnymi powiatami też jest znaczne zróżnicowa-nie w dostępie uczniów do sieci globalnej. Występują obszary, gdzie ten dostęp jest na wysokim poziomie i takie, gdzie potrzebne są kolejne środki do wyrówna-nia szans osób uczących się tam w liceach profilowanych. Największe problemy z dostępem do Internetu mieli uczniowie liceów profilowanych w powiecie soko-łowskim i w Warszawie. Liczba uczniów w liceach profilowanych, przypadających na jeden komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów była w tych powiatach najwyższa. W 2010 r. w powiecie sokołowskim o dostęp do ta-kiego sprzętu rywalizowało 15 uczniów, a w Warszawie 22. Najmniej problemów z korzystaniem z komputerów podłączonych do sieci globalnej mieli uczniowie liceów profilowanych w powiatach: żyrardowskim, piaseczyńskim, grójeckim, siedleckim, radomskim i ostrołęckim. W 2010 r. w powiecie siedleckim na jedne-go ucznia liceum profilowanego przypadał jeden komputer z dostępem do Inter-netu przeznaczony do użytku uczniów. W powiatach żyrardowskim, piaseczyń-skim, grójeckim, radomskim i ostrołęckim na jeden taki komputer przypadało po 2 uczniów.
Działania mające na celu wyrównanie dysproporcji w dostępie uczniów lice-ów profilowanych w województwie mazowieckim powinny zostać również skie-
Iwona Poliwczak
90
rowane do powiatu pułtuskiego, gdzie w ostatnich latach zaobserwowano wzrost liczby uczniów przypadających na jeden komputer posiadający połączenie z In-ternetem i przeznaczony do użytku uczniów. W latach 2004–2010 liczba ta wzro-sła w powiecie pułtuskim o 10%. Najbardziej poprawiła się sytuacja uczniów li-ceów profilowanych w powiatach: radomskim, wołomińskim i grójeckim. Liczba uczniów przypadających na jeden komputer z dostępem do Internetu przeznaczo-ny do użytku uczniów w latach 2004–2010 spadła odpowiednio: o 94,3%, 91,8% i 91,3%. Są to również te powiaty, gdzie w 2010 r. odnotowano jedną z najniż-szych wartości tego wskaźnika. Na tej podstawie należy wnioskować, iż osoby uczące się w liceach profilowanych w tych trzech powiatach nie są narażone na wykluczenie cyfrowe w dostępie do Internetu.
W województwie mazowieckim nienajlepiej wygląda również poziom do-stępności do Internetu uczniów liceów ogólnokształcących. W najgorszej sytuacji znajdują się osoby uczące się w tego typu szkołach w powiatach: ostrowskim, zwoleńskim i wyszkowskim. W 2010 r. liczba uczniów przypadających na jeden komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku tych uczniów była w porównaniu z pozostałymi powiatami Mazowsza najwyższa. W powiecie ostrowskim na jeden taki komputer przypadało 26 uczniów, w powiecie zwoleń-skim – 22, a w wyszkowskim – aż 36 uczniów. Dane te pokazują, że osoby uczą-ce się w tych powiatach w liceach ogólnokształcących mają mniejsze szanse na zdobycie umiejętności obsługi Internetu niż uczniowie liceów profilowanych, co w przypadku osób kończących szkołę, która w rzeczywistości nie daje konkretne-go zawodu i wymaga kontynuacji kształcenia jest bardzo ważne. Tak niski po-ziom dostępności do Internetu może powodować, że absolwenci tych szkół będą dysponować mniejszymi umiejętnościami niż uczniów szkół tego typu z innych powiatów Mazowsza czy regionów kraju, ale również mogą być one niższe od tych, jakie zdobędą uczniowie liceów profilowanych, a nawet techników. Może to prowadzić do zawężania kierunków dalszego kształcenia zawodowego. Poprawy dostępności uczniów do Internetu wymagają również licea ogólnokształcące w po-wiatach: ciechanowskim, gostynińskim, żuromińskim, łosickim, makowskim, puł-tuskim, białobrzeskim, kozienickim, przysuskim, garwolińskim, otwockim oraz w Radomiu, Siedlcach i Ostrołęce. Liczba uczniów liceów ogólnokształcących w tych powiatach przypadająca na jeden komputer z dostępem do Internetu prze-znaczony do użytku uczniów w 2010 r. była wyższa niż średnia dla Mazowsza. W najlepszej sytuacji znajdowali się uczniowie „ogólniaków” w powiatach: prza-snyskim i płockim. W 2010 r. na jeden komputer z dostępem do Internetu przypa-dało tam po 4 uczniów. Była to najniższa wartość tego wskaźnika w wojewódz-twie mazowieckim.
W latach 2006–2010 najbardziej poprawiła się sytuacja uczniów liceów ogól-nokształcących w powiatach: przasnyskim, płockim, kozienickim oraz sokołow-skim. Liczba uczniów przypadających na jeden komputer połączony z globalną siecią spadła w tych powiatach najbardziej. W powiecie przasnyskim zmniejszyła się o 66,6%, w płockim – o 62,6%, w kozienickim – o 66,7%, a w sokołowskim –
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
91
o 55,7% (tab. 1 w aneksie). W analizowanym okresie pogorszyła się sytuacja uczniów tego typu szkół w powiatach: ostrołęckim, wyszkowskim, sochaczewskim, mińskim i w Siedlcach. W badanych latach liczba uczniów liceów ogólnokształ-cących przypadająca na jeden komputer mający połączenie z Internetem i przezna-czony dla nich wzrosła w powiecie ostrołęckim o 37,8%, w wyszkowskim – o 43%, w sochaczewskim – o 11,6%, w mińskim – o 5%, a w Siedlcach – o 11,9%.
W województwie mazowieckim znajdują się również powiaty, gdzie jest utrudniony dostęp do Internetu dla osób uczących się w szkołach policealnych. W 2010 r. największe problemy miały osoby kształcące się w tego rodzaju szko-łach w powiecie grodziskim oraz w Radomiu, Warszawie i Płocku. Na jeden komputer posiadający podłączenie do sieci globalnej przeznaczony do użytku uczniów przypadało ok. 23 osób uczących się w szkołach policealnych w Rado-miu, 14 osób w powiecie grodziskim oraz po 8 w Warszawie i w Płocku. W naj-lepszym położeniu były osoby uczące się w szkołach policealnych w powiecie przasnyskim, mińskim, otwockim i w Siedlcach. W 2010 r. liczba osób kształcą-cych się w tego typu szkołach przypadających na jeden komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do ich użytku była najniższa w województwie mazowiec-kim. W powiecie przasnyskim na 1 egzemplarz sprzętu tego rodzaju przypadało 3 uczniów, a w powiatach mińskim, otwockim i w Siedlcach – po 4 uczniów.
W latach 2006–2010 najbardziej poprawiła się sytuacja szkół policealnych w Płocku i w Siedlcach. W tych powiatach w badanych latach najbardziej zmniej-szyła się liczba uczniów przypadających na jeden komputer z dostępem do sieci globalnej przeznaczony do ich użytku. W Płocku liczba ta zmniejszyła się o 83%, a w Siedlcach – o 88% (tab. 1 w aneksie). W najmniejszym stopniu poprawił się poziom dostępności uczniów szkół policealnych do Internetu w Radomiu i w po-wiecie mińskim. W powiecie mińskim liczba uczniów konkurujących o dostęp do sprzętu zmniejszyła się o 25,3%, a w Radomiu – o 18,8%. Analiza danych wska-zuje, że działania związane z poprawą dostępności osób kształcących się w szko-łach policealnych w Radomiu i w powiecie mińskim należy zdecydowanie zinten-syfikować. Osoby kształcące się w znajdujących się tam szkołach policealnych w większym stopniu narażone są na wykluczenie cyfrowe w dostępie i wykorzy-staniu Internetu. Tak niska dostępność – głównie dotyczy to Radomia – stawia ich w niekorzystnej sytuacji na rynku pracy. Już bowiem w momencie zdobywania umiejętności związanych z posługiwaniem się Internetem znajdują się na gorszej pozycji. W momencie wejścia na rynek pracy ich niższe kompetencje informa-tyczne w tym zakresie mogą powodować, że pracodawcy nie będą zainteresowani ich zatrudnianiem, co z kolei może prowadzić do zniechęcenia i przechodzenia już na starcie do zasobu osób biernych zawodowo.
Na siłę i skalę wykluczenia cyfrowego wpływa nie tylko poziom komputery-zacji szkół, ale również dostęp gospodarstw domowych do nowoczesnych techno-logii informacyjnych i telekomunikacyjnych.
Iwona Poliwczak
92
9. Wykorzystanie technologii informacyjnych
i telekomunikacyjnych w gospodarstwach domowych
Pojawienie się nowoczesnych technologii informacyjno-telekomunikacyjnych ma wpływ również na gospodarstwa domowe. Dostępność komputerów i Interne-tu oraz poziom umiejętności pozwalających na sprawne posługiwanie się nimi mają istotne znaczenie dla społeczeństwa. Braki w tym zakresie są bowiem po-wodem pojawiania się, a następnie nasilania wykluczania cyfrowego nie tylko po-szczególnych jednostek, ale i całych grup społecznych.
W województwie mazowieckim, podobnie jak w całym kraju, rośnie skłonność gospodarstw domowych do zaopatrywania się w sprzęt komputerowy, Internet oraz drukarki. W 2009 r. komputery posiadało 63,8% mazowieckich gospodarstw do-mowych, podczas gdy w 2004 r. sprzęt tego rodzaju miała zaledwie ponad 1/3 go-spodarstw domowych (35,8%). Wydaje się, iż województwo mazowieckie jest regionem kraju, którego mieszkańcy w najmniejszym stopniu narażeni są na wy-kluczenie w dostępie do komputerów. W 2009 r. było to województwo, gdzie od-setek gospodarstw domowych wyposażonych w komputer był wyższy od średniej krajowej o 3 pkt. proc. Ponadto, w porównaniu z pozostałymi regionami kraju, jest obszarem, gdzie najwięcej gospodarstw domowych ma sprzęt komputerowy. W 2009 r. zajmowało pierwsze miejsce ex equo z województwem pomorskim. Analiza danych wskazuje jednak, że na Mazowszu nie obserwowano wzmożonej aktywności gospodarstw domowych zaopatrujących się w takie urządzenie. W la-tach 2004–2009 udział gospodarstw domowych posiadających komputery szyb-ciej niż na Mazowszu rósł w województwach: kujawsko-pomorskim (o 32,6 pkt. proc.), lubuskim (o 32,5 pkt. proc.), warmińsko-mazurskim (o 30,9 pkt. proc.), świętokrzyskim (o 29,5 pkt. proc.), opolskim (o 29,1 pkt. proc.), podkarpackim (o 29,0 pkt. proc.), zachodniopomorskim (o 28,4 pkt. proc.) oraz dolnośląskim (o 28,4 pkt. proc.).
Na obecnym etapie rozwoju samo posiadanie sprzętu komputerowego już nie wystarcza. Istotne jest również posiadanie dostępu do Internetu, a w tym przy-padku Mazowsze wypada już nieco gorzej. Co prawda, w 2009 r. odsetek gospo-darstw domowych z dostępem do sieci globalnej był wyższy od średniej krajowej o 3,1 pkt. proc., to jednak wartość tego wskaźnika dała województwu mazowiec-kiemu dopiero czwartą pozycję w kraju. Wyprzedziły je województwa: pomor-skie (58%), śląskie (57,6%) i małopolskie (67,4%). Świadczy to o zwiększonym ryzyku pojawienia się zjawiska wykluczenia cyfrowego na Mazowszu w dostępie do Internetu niż w trzech wymienionych województwach.
Niepokojące jest to, że w latach 2004–2009 odsetek gospodarstw domowych posiadających komputer z dostępem do Internetu szybciej niż w województwie mazowieckim rósł w województwach: małopolskim (o 42,8 pkt. proc.), opolskim (o 39,4 pkt. proc.), śląskim (o 39,3 pkt. proc.), zachodniopomorskim (o 39,1 pkt. proc.), kujawsko-pomorskim (o 38,8 pkt. proc.), małopolskim (o 37,4 pkt. proc.) oraz wielkopolskim (o 36,9 pkt. proc.) i dolnośląskim (o 36,5 pkt. proc.).
Charakterystyka społeczno-gospodarcza województwa mazowieckiego
93
W 2009 r. mazowieckie gospodarstwa domowe najrzadziej wyposażone były w drukarki. Sprzęt tego rodzaju posiadało jedynie 41,4% mazowieckich gospo-darstw domowych, co dało temu regionowi razem z województwem śląskim czwarte miejsce w kraju. Mazowsze wyprzedziły województwa: małopolskie (44,4%), podlaskie (42,7%) i wielkopolskie (42,5%). Odsetek mazowieckich go-spodarstw domowych posiadających drukarki był wyższy od średniej krajowej o 1,3 pkt. proc. Mieszkańcy Mazowsza charakteryzowali się również mniejszą skłonnością do nabywania tego rodzaju urządzeń. W latach 2006–2009 odsetek mazowieckich gospodarstw domowych wyposażonych w drukarki wzrósł o 8,9 pkt. proc. Mniejszy wzrost odnotowano jedynie w województwach: pomorskim (o 6,2 pkt. proc.), łódzkim (o 7,5 pkt. proc.) i podkarpackim (o 8,8 pkt. proc.).
W województwie mazowieckim zdecydowanie najbardziej rozpowszechnio-nymi urządzeniami informacyjno-telekomunikacyjnymi były, jak dotychczas, te-lefony komórkowe. W 2009 r. urządzenie to miało 87,8% gospodarstw domo-wych. Co prawda, wartość tego wskaźnika jest wyższa od średniej krajowej o 1,3 pkt. proc., to jednak daje to Mazowszu dopiero piąte miejsce. W 2009 r. częściej niż mieszkańcy województwa mazowieckiego telefony komórkowe posiadały osoby mieszkające w województwach: kujawsko-pomorskim (90,4%), pomor-skim (90,1%), wielkopolskim (89,2%) oraz śląskim (87,9%). Wynik ten świadczy o tym, iż w porównaniu z pozostałymi regionami kraju na terenie Mazowsza wy-stępuje zwiększone ryzyko pojawienia się wykluczenia cyfrowego w dostępie do telefonów komórkowych. Dysproporcje w dostępie do tych urządzeń mogą w tym regionie się zwiększać, gdyż w latach 2004–2009 wzrost odsetka gospodarstw domowych posiadających telefon komórkowy był jednym z najniższych w kraju.
Znacznie rzadziej niż w telefony komórkowe mazowieckie gospodarstwa do-mowe wyposażone są w sprzęt służący do odbioru telewizji satelitarnej. W 2009 r. taką możliwość miała nieco ponad połowa mieszkańców tego regionu (54,2%).
99
W porównaniu z resztą kraju, mieszkańcy Mazowsza charakteryzowali się niższą skłonnością do posiadania tego rodzaju urządzeń. Wartość tego wskaźnika była niższa od średniej krajowej o 6,1 pkt. proc. i dawała temu regionowi dopiero trzynaste miejsce w kraju. Wpływ na to mogło mieć częstsze i szybsze przecho-dzenie mieszkańców Mazowsza na korzystanie z telewizji internetowej lub też usług lokalnej telewizji kablowej. W 2009 r. to właśnie w województwie mazo-wieckim odnotowano największy udział abonentów telewizji kablowej w kraju (16,1%).
100 Ponadto w latach 2004–2009 liczba abonentów telewizji kablowej na
Mazowszu wzrosła o 19%.
W latach 2004–2009 w województwie mazowieckim rosła również gęstość sieci abonenckiej. W 2009 r. liczba łączy telewizji kablowej na 1000 osób wynio-sła 138, podczas gdy średnia krajowa tylko 117.
101
__________
99 Wszystkie dane za www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych. 100 Obliczenia własne na podstawie danych z www.stat.goc.pl Bank Danych Lokalnych. Dane do-tyczące gęstości sieci abonenckiej pochodzą z publikacji Łączność – wyniki działalności, „Informa-cje i Opracowania Statystyczne”, GUS, Warszawa, wydania z lat 2005–2010. 101 Tamże.
Iwona Poliwczak
94
10. Łączność
Aby można było korzystać z najnowszych technik informacyjnych i teleko-munikacyjnych, potrzebna jest odpowiednia infrastruktura dostępna mieszkańcom regionu i przedsiębiorstwom prowadzącym na nim działalność. Na Mazowszu, podobnie jak w pozostałych regionach kraju, obserwuje się odchodzenie miesz-kańców od korzystania z telefonicznych łączy głównych. Pomimo że w latach 2004–2009 nastąpił spadek tych łączy o 24,4%, w 2009 r. województwo mazo-wieckie nadal zajmowało pierwsze miejsce w kraju z liczbą łączy głównych 1 521 463, co stanowiło 17,9% łączy krajowych.
102 Coraz mniejszą skłonność do
korzystania z tego typu połączeń telefonicznych obserwuje się nie tylko na terenach miejskich Mazowsza, ale również na wsi. Liczba telefonicznych łączy głównych w latach 2004–2009 w mieście zmniejszyła się o 21,1%, a na wsi aż o 38,5%.
W 2009 r. województwo mazowieckie nadal pozostawało regionem kraju o najgęstszej sieci abonenckiej mierzonej liczbą łączy głównych na 1000 miesz-kańców. W 2009 r. wartość tego wskaźnika dla Mazowsza wyniosła 291,3‰ i by-ła wyższa od średniej krajowej, która wynosiła wówczas 222,4‰.
103 W latach
2004–2009 w województwie mazowieckim, podobnie jak w całym kraju, obser-wowano spadek poziomu gęstości tej sieci. W tym okresie jej gęstość zmniejszyła się o 99,8%.
Obszary wiejskie na Mazowszu nadal charakteryzują się mniej gęstą siecią abonencką niż obszary miejskie. W 2009 r. wskaźnik gęstości abonenckiej na 1000 mieszkańców w mieście wyniósł 381,6‰ (pierwsze miejsce w kraju), a na wsi – 126,4‰ (trzecia lokata w Polsce). W latach 2004–2009 wartość tego wskaź-nika systematycznie spadała zarówno na terenach miejskich, jak i wiejskich
104.
W latach 2004–2009 stale rosła liczba ludności przypadająca na jeden ogól-nodostępny, samoinkasujący aparat telefoniczny. W tym okresie wzrosła ona w województwie mazowieckim aż o 91,5%, a w kraju, gdzie tempo wzrostu było mniejsze – o 82,5%. W 2009 r. na Mazowszu na jeden tego rodzaju aparat telefo-niczny przypadało 837 osób, podczas gdy w Polsce 832.
105 Ponadto w wojewódz-
twie mazowieckim wartość tego wskaźnika była znacznie niższa w mieście niż na wsi. W 2009 r. na jeden aparat telefoniczny przypadało 786 mieszkańców miast i aż 947 osób na wsi.
__________
102 www.stat.gov.pl Bank Danych Lokalnych. 103 Tamże. 104 Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa, wydania za lata 2005–2010. 105 Tamże.
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
Rozdział III
UMIEJĘTNOŚCI INFORMATYCZNE
MIESZKAŃCÓW WOJEWÓDZTWA
MAZOWIECKIEGO
Każde społeczeństwo podlega ciągłym zmianom, które niosą ze sobą różne konsekwencje. Czasami pozytywnie wpływają na życie społeczne, a czasem nega-tywnie. Mogą też mieć charakter ambiwalentny. Takie oddziaływanie mają techno-logie informatyczne, których znaczenie objawia się praktycznie we wszystkich dziedzinach życia. Za ich pośrednictwem można brać aktywny udział w życiu kulturalnym, ekonomicznym, jak również politycznym. Uczestnictwo to może być bierne, polegające na wyszukiwaniu informacji na różnych stronach interne-towych, albo czynne poprzez bezpośrednie interakcje. Z dużą pewnością można zatem twierdzić, że szybki rozwój technologii informatycznych wpływa na po-wstawanie nowego, komputerowego stylu spędzania czasu wolnego. Dlatego też istotne jest rozpoznanie rodzaju oraz umiejętności w zakresie ICT, jakie posiadają osoby/mieszkańcy poszczególnych regionów, ponieważ poziom umiejętności – jak się wydaje – w przyszłości będzie w większym stopniu jednym z podstawowych kryteriów wyboru pracowników, niezależnie od rodzaju wykonywanej pracy. Może też wpływać na indywidualną ocenę poziomu życia poszczególnych jedno-stek, chęć powrotu do aktywności zawodowej bądź ogólniej – czynne uczestnictwo w procesach gospodarowania. Pojawienie się na rynku pracy zjawiska wyklucze-nia cyfrowego (digital divide) spowodowanego barierą finansową limitującą za-kup sprzętu i oprogramowania oraz kwalifikacyjną, związaną z obsługą nowocze-snych urządzeń grozi znaczącym ograniczeniem tej możliwości. Istotna jest też bariera psychologiczna wynikająca z nieumiejętności szybkiego przystosowania się do zachodzących zmian lub zupełnego braku zainteresowania uzyskaniem do-stępu i korzystania z narzędzi informatycznych.
1. Charakterystyka testu umiejętności
technologii informatycznych
Narzędziem do zbadania umiejętności informatycznych był przygotowany test umiejętności. Składał się on z pięciu części sprawdzających wiedzę badanych w po-sługiwaniu się pięcioma programami (edytorem tekstu Word, arkuszem kalkula-
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
96
cyjnym Excel, wybranym systemem operacyjnym Windows, Internetem i pocztą elektroniczną). Rezultaty wykorzystanego testu opracowaliśmy w postaci cztero-punktowych skal dla każdego z badanych obszarów wiedzy. Skale zostały zbu-dowane na podstawie średnich arytmetycznych poprawnych odpowiedzi liczo-nych osobno dla każdego z obszarów.
Punkt pierwszy na każdej ze skal oznacza brak umiejętności posługiwania się danym programem i opisuje sytuacje, w których respondent nie udzielił żadnej po-prawnej odpowiedzi na pytania wyróżnione w poszczególnych częściach spraw-dzianu. Punkt trzeci skal oznacza średnią umiejętność i został wyznaczony jako przedział ustalony na podstawie średniej i odchylenia od średniej. Jego zakres za-tem wyznaczały z jednej strony wartość średniej minus wartość odchylenia standar-dowego, z drugiej zaś wartość średniej plus wartość odchylenia standardowego. I tak, na przykład, jeżeli średnia dla programu Word wyniosła 5,15 poprawnych odpowiedzi, a odchylenie standardowe 2,15, to punkt 3 oznaczony na skali jako średnia zawarty jest w przedziale 3,00–7,30. Wyznaczone przedziały średnich dla poszczególnych obszarów wyglądają następująco:
– edytor tekstu Word 3,00 – 7,30;
– arkusz kalkulacyjny Excel 1,36 – 5,66;
– system operacyjny Windows 2,13 – 7,43;
– Internet 2,36 – 7,94;
– poczta elektroniczna 2,20 – 7,20.
Punkty 2 i 4 na skalach umiejętności oznaczają odpowiednio: 2 (niski poziom umiejętności) – poniżej średniej, a zatem przypadki uzyskiwania rezultatów poni-żej ustalonego przedziału średniej i 4 (wysoki poziom umiejętności) – powyżej przedziału średniej. Za pomocą tak zbudowanej skali przedstawiamy ustalone umiejętności informatyczne badanych.
2. Umiejętności informatyczne badanej populacji
Analiza rozkładów wskazuje, że wśród badanej populacji występuje bardzo wysoki odsetek niskiego poziomu umiejętności informatycznych (tab. III.1). Jest to pierwszy i, jak się wydaje, najważniejszy wniosek płynący z zaprezentowa-nych w tabeli danych. Tę tezę wzmacnia dodatkowo niewielkie zróżnicowanie braku umiejętności między obszarami, od 39,9% dla edytora tekstu Word do 48,1% dla poczty elektronicznej i arkusza kalkulacyjnego Excel.
Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa mazowieckiego
97
Tabela III.1
Umiejętności informatyczne w badanych obszarach
Obszary
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
Edytor tekstu Word 482 39,9 243 20,3 242 20,2 233 19,6 1200 100
Arkusz kalkulacyj-
ny Excel 577 48,1 232 19,3 220 18,4 171 14,2 1200 100
System operacyjny 542 45,1 184 15,3 248 20,7 226 18,9 1200 100
Internet 554 46,2 128 10,6 373 31,1 145 12,1 1200 100
Poczta elektroniczna 577 48,1 153 12,7 305 25,4 165 13,7 1200 100
Na podstawie tych rozkładów można również podjąć próbę udzielenia odpo-wiedzi na pytanie o to, który z programów okazał się najlepiej znany badanym. Dla uzyskania gradacji programów z punktu widzenia ich znawstwa posłużyliśmy się porównaniem dwu wartości dla każdego z obszarów: odsetka braku umiejęt-ności i odsetka średnich umiejętności. Pominęliśmy w ustalaniu tego indeksu wiedzy o programach wartości poniżej i powyżej średniej, ponieważ jak wynika z analizy rozkładów są one bardzo mało zróżnicowane. Różnice nie przekraczają 5%. Stosując takie podejście, uzyskaliśmy następujący efekt badania:
Tabela III.2
Programy ze względu na poziom wiedzy badanych
Obszary
Brak
umiejętności
Średnie
umiejętności Różnice Miejsce na skali
umiejętności w %
Edytor tekstu Word 39,9 20,2 19,7 2
Arkusz kalkulacyjny
Excel 48,1 18,4 29,7 5
System operacyjny
Windows 45,1 20,7 24,4 4
Internet 46,2 31,1 15,1 1
Poczta elektroniczna 48,1 25,4 22,7 3
Na potrzeby tego porównania przyjęliśmy, że najmniejsza różnica między brakiem a średnim poziomem umiejętności jest wskaźnikiem najwyższego po-ziomu umiejętności informatycznych w danym obszarze tematycznym. Tak usta-lona pozycja badanych programów ze względu na stopień ich znawstwa przez re-spondentów pozwala wskazać na ten z nich, który pod tym względem zajmuje
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
98
najwyższe miejsce. Okazało się, iż jest to Internet czyli medium, które na prze-strzeni ostatnich lat skupia coraz szersze grono użytkowników. Potwierdzają to badania NetTrack realizowane cyklicznie od 2001 r. przez firmę SMG/KRC. Ich rezultaty pokazują, że dokładnie rok temu odsetek użytkowników Internetu w na-szym kraju przekroczył symboliczną granicę 50% i nadal rośnie. Na przeciwle-głym biegunie wiedzy znajduje się Excel, który okazał się programem najmniej poznanym przez badanych.
W dalszej części omawiania wyników naszego badania zajmiemy się próbą wyjaśnienia zmienności poziomu umiejętności informatycznych. Posłużymy się w niej syntetyczną skalą umiejętności (traktowanej jako zmienna wyjaśniana) zbu-dowaną na podstawie średnich rozkładów poprawnych odpowiedzi uwzględniają-cych łącznie wszystkie badane programy. Skala ta przedstawia się następująco: brak umiejętności 432 (36%); niskie umiejętności (poniżej średniej) 182 (15,2%); średni poziom umiejętności 411 (34, 34,2%); wysoki poziom umiejętności (powy-żej średniej) 175 (14,6%).
3. Struktura umiejętności informatycznych
według cech demograficznych
W pierwszej części analiz jako zmienne wyjaśniające wykorzystano dane de-mograficzne, takie jak: wiek, płeć, wykształcenie itp.
Tabela III.3
Płeć a poziom umiejętności informatycznych
Płeć
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
Kobiety 227 35,4 99 15,4 232 36,2 83 12,9 641 100,0
Mężczyźni 205 36,7 83 14,8 179 32,0 92 16,5 559 100,0
Rozkłady zamieszczone w tej tabeli pokazują, że płeć nie różnicuje umiejęt-ności informatycznych badanych, co oznacza, iż zarówno kobiety, jak i mężczyź-ni w takim samym stopniu potrafią posługiwać się tymi programami. Dlatego też postanowiliśmy sprawdzić, jak płeć różnicuje umiejętności informatyczne w po-szczególnych obszarach tematycznych.
Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa mazowieckiego
99
Tabela III.4
Płeć a poziom umiejętności informatycznych w poszczególnych obszarach
Płeć
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
umiejętność posługiwania się programem Word
Kobiety 251 39,2 139 21,7 129 20,1 122 19,0 641 100,0
Mężczyźni 231 41,3 104 18,6 113 20,2 111 19,9 559 100,0
umiejętność posługiwania się programem Excel
Kobiety 310 48,4 122 19,0 120 18,7 89 13,9 641 100,0
Mężczyźni 267 47,8 110 19,7 100 17,9 82 14,7 559 100,0
umiejętność posługiwania się systemem operacyjnym Windows
Kobiety 292 45,6 110 17,2 139 21,7 100 15,6 641 100,0
Mężczyźni 250 44,7 74 13,2 109 19,5 126 22,5 559 100,0
umiejętność posługiwania się Internetem
Kobiety 297 46,3 69 10,8 204 31,8 71 11,1 641 100,0
Mężczyźni 257 46,0 59 10,6 169 30,2 74 13,2 559 100,0
umiejętność posługiwania się pocztą elektroniczną
Kobiety 307 47,9 79 12,3 172 26,8 83 12,9 641 100,0
Mężczyźni 270 48,3 74 13,2 133 23,8 82 14,5 559 100,0 Jak wynika z zaprezentowanych danych brak jest istotnych statystycznie róż-
nic między płcią a poziomem posługiwania się którymkolwiek z programów. Po-twierdza to zatem wniosek sformułowany w wyniku analizy prowadzonej na pod-stawie syntetycznej miary umiejętności, że płeć nie różnicuje poziomu umiejętności posługiwania się badanymi programami.
Z zupełnie odmienną zależnością mieliśmy do czynienia w przypadku obja-śnienia poziomu umiejętności informatycznych z uwzględnieniem wieku badanych.
Tabela III.5
Wiek a poziom umiejętności informatycznych
Wiek
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
Do 29 lat 27 9,2 29 9,8 151 51,2 88 29,8 295 100,0
30–39 lat 35 14,1 52 21,0 112 45,2 49 19,8 248 100,0
40–59 lat 85 42,9 23 11,6 67 33,8 23 11,6 198 100,0
60 i więcej lat 285 62,1 78 17,0 81 17,6 15 3,3 459 100,0
Razem 432 36,0 182 15,2 411 34,3 175 17,5 1200 100,0
W tym przypadku wystąpiła istotna statystycznie zależność między wiekiem a umiejętnościami informatycznymi i – na co wskazuje współczynnik V Kramera = 0,32 – jest to zależność zdecydowanie silna. Co więcej, zależność ta ma charak-ter prostoliniowy w przypadku trzech poziomów umiejętności: wysokiego, śred-
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
100
niego i braku. Dla pierwszych dwóch oznacza to, że wraz z wiekiem maleją umie-jętności informatyczne, dla ostatniego zaś (brak umiejętności) znaczy, że wraz z wiekiem rosną. Interesujące jest również to, że na poziomie braku umiejętności występuje „skokowy” przyrost braku umiejętności informatycznych między dwoma przedziałami wieku 30–39 lat a 40–59 lat.
Podobnie jak w przypadku poprzedniej zmiennej wyjaśniającej sprawdziliśmy, na ile wiek różnicuje poziom posługiwania się poszczególnymi programami.
Tabela III.6
Wiek a poziom umiejętności informatycznych w poszczególnych obszarach
Wiek
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
w zakresie posługiwania się edytorem tekstu Word
Do 29 lat 36 12,2 55 18,6 89 30,2 115 39,0 295 100
30–39 lat 42 16,9 71 28,6 72 29,0 63 25,4 248 100
40–59 lat 95 48,0 34 17,2 43 21,7 26 13,1 198 100
60 i więcej lat 309 67,3 83 18,1 38 8,3 29 6,3 459 100
Razem 482 40,2 243 20,3 242 20,2 233 19,4 1200 100
w zakresie posługiwania się arkuszem kalkulacyjnym Excel
Do 29 lat 50 16,9 70 23,7 98 33,2 77 26,1 295 100
30–39 lat 85 34,3 64 25,8 52 21,0 47 19,0 248 100
40–59 lat 103 52,0 36 18,2 37 18,7 22 11,1 198 100
60 i więcej lat 339 73,9 62 13,5 33 7,2 25 5,4 459 100
Razem 577 48,1 232 19,3 220 18,3 171 14,3 1200 100
w zakresie posługiwania się systemem operacyjnym Windows
Do 29 lat 43 14,6 50 16,9 97 32,9 105 35,6 295 100
30–39 lat 68 27,4 53 21,4 68 27,4 59 23,8 248 100
40–59 lat 99 50,0 28 14,1 35 17,7 36 18,2 198 100
60 i więcej lat 332 72,3 53 11,5 48 10,5 26 5,7 459 100
Razem 542 45,2 184 15,3 248 20,7 226 18,8 1200 100
w zakresie posługiwania się Internetem
Do 29 lat 53 18,0 27 9,2 143 48,5 72 24,4 295 100
30–39 lat 67 27,0 35 14,1 107 43,1 39 15,7 248 100
40–59 lat 99 50,0 23 11,6 58 29,3 18 9,1 198 100
60 i więcej lat 335 73,0 43 9,4 65 14,2 16 3,5 459 100
Razem 554 46,2 128 10,7 373 33,1 145 12,1 1200 100
w zakresie posługiwania się pocztą elektroniczną
Do 29 lat 58 19,7 44 14,9 111 37,6 82 27,8 295 100
30–39 lat 76 30,6 36 14,5 92 37,1 44 17,7 248 100
40–59 lat 106 53,5 21 10,6 48 24,2 23 11,6 198 100
60 i więcej lat 337 73,4 52 11,3 54 11,8 16 3,5 459 100
Razem 577 48,1 153 12,8 305 25,4 165 13,8 1200 100
Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa mazowieckiego
101
Jak wynika z danych zawartych w tabeli, wiek różnicuje poziom umiejętności informatycznych w każdym obszarze tematycznym. Co więcej, siła związku jest w każdej z badanych zależności bardzo zbliżona, przy czym największa jest w przypadku posługiwania się edytorem tekstu Word (współczynnik V Kramera = 0,31) przy zależności istotnej statystycznie.
106
Kolejną zmienną wyjaśniającą, zastosowaną w analizie było wykształcenie.
Tabela III.7
Wykształcenie a poziom umiejętności informatycznych
Wykształcenie
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
Gimnazjalne
i poniżej 136 64,5 18 8,5 43 20,4 14 6,6 211 100
Zasadnicze
zawodowe 208 57,8 66 18,3 76 21,1 10 2,8 360 100
Średnie
ogólnokształcące 41 16,5 34 13,7 122 49,2 51 20,6 248 100
Średnie
policealne 37 16,2 52 22,7 100 43,7 40 17,5 229 100
Wyższe 7 4,7 11 7,4 70 47,3 60 40,5 148 100
Badana zależność okazała się istotna statystycznie, a ponadto jest zdecydowa-nie silna (V Kramera = 0,33). Zależność prostoliniowa występuje jedynie na po-ziomie braku umiejętności, gdzie wraz ze wzrostem wykształcenia wskaźnik ten maleje. Ciekawe jest również to, że malejąca różnica braku umiejętności jest naj-wyższa nie w przypadku przejścia z poziomu wykształcenia średniego na wyższe (ponad 11%), lecz między poziomem zasadniczym zawodowym a średnim (ponad 40%). Najwyższy poziom umiejętności łączy się przede wszystkim z wykształce-niem wyższym. Osoby o tym poziomie wykształcenia w blisko 90% przypadków posiadają średni lub wyższy poziom umiejętności informatycznych.
__________
106 W pozostałych obszarach, mimo pojawienia się również zależności istotnej statystycznie, siła związku mierzona współczynnikiem V Kramera była niższa i należałoby ją ocenić jako raczej wy-soką w zakresie posługiwania się:
– arkuszem kalkulacyjnym Excel (V Kramera = 0,28),
– systemem operacyjnym Windows (V Kramera = 0,29),
– Internetem (V Kramera = 0,29),
– pocztą elektroniczną (V Kramera = 0,28).
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
102
Tabela III.8
Wykształcenie a poziom umiejętności informatycznych w poszczególnych obszarach
Wykształcenie
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
w zakresie posługiwania się edytorem tekstu Word
Gimnazjalne i poniżej 142 67,3 30 14,2 16 7,6 23 10,9 211 100,0
Zasadnicze zawodowe 231 64,2 76 21,1 37 10,3 16 4,4 360 100,0
Średnie ogólno-kształcące 49 19,8 47 19,0 91 36,7 61 24,6 248 100,0
Średnie policealne 49 21,4 61 26,6 61 26,6 58 25,3 229 100,0
Wyższe 8 5,4 28 18,9 37 25,0 75 50,7 148 100,0
w zakresie posługiwania się arkuszem kalkulacyjnym Excel
Gimnazjalne i poniżej 154 73,0 21 10,0 25 11,8 11 5,2 211 100,0
Zasadnicze zawodowe 259 71,9 65 18,1 27 7,5 9 2,5 360 100,0
Średnie ogólno-kształcące 64 25,8 58 23,4 65 26,2 61 24,6 248 100,0
Średnie policealne 78 34,1 62 27,1 54 23,6 35 15,3 229 100,0
Wyższe 19 12,8 25 16,9 49 33,1 55 37,2 148 100,0
w zakresie posługiwania się systemem operacyjnym Windows
Gimnazjalne i poniżej 146 69,2 20 9,5 28 13,3 17 8,1 211 100,0
Zasadnicze zawodowe 250 69,4 45 12,5 38 10,6 27 7,5 360 100,0
Średnie ogólno-kształcące 66 26,6 46 18,5 70 28,2 66 26,6 248 100,0
Średnie policealne 60 26,2 52 22,7 64 27,9 53 23,1 229 100,0
Wyższe 17 11,5 20 13,5 48 32,4 63 42,6 148 100,0
w zakresie posługiwania się Internetem
Gimnazjalne i poniżej 151 71,6 10 4,7 40 19,0 10 4,7 211 100,0
Zasadnicze zawodowe 254 70,6 35 9,7 57 15,8 14 3,9 360 100,0
Średnie ogólno-kształcące 62 25,0 28 11,3 111 44,8 47 19,0 248 100,0
Średnie policealne 73 31,9 35 15,3 91 39,7 30 13,1 229 100,0
Wyższe 11 7,4 19 12,8 74 50,0 44 29,7 148 100,0
Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa mazowieckiego
103
Wykształcenie
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
w zakresie posługiwania się pocztą elektroniczną
Gimnazjalne i poniżej 155 73,5 18 8,5 26 12,3 12 5,7 211 100,0
Zasadnicze zawodowe 258 71,7 34 9,4 53 14,7 15 4,2 360 100,0
Średnie ogólno-kształcące 65 26,2 44 17,7 90 36,3 49 19,8 248 100,0
Średnie policealne 77 33,6 41 17,9 74 32,3 37 16,2 229 100,0
Wyższe 19 12,8 15 10,1 62 41,9 52 35,1 148 100,0
Porównując zależności między wykształceniem a poziomem umiejętności usta-
lonej na podstawie miary syntetycznej z analogicznymi zależnościami liczonymi dla każdego obszaru z osobna, obserwowana jest wysoka zbieżność tych miar. Zarówno siła związku, jak i pozostałe tendencje występujące w badaniu z uży-ciem syntetycznej skali pokrywają się z tymi, które występują przy analizie po-szczególnych obszarów tematycznych.
107
Kolejną ze zmiennych, jaką wykorzystano do wyjaśniania zmienności pozio-mu umiejętności informatycznych było miejsce zamieszkania.
Tabela III.9
Wielkość miejscowości zamieszkania a poziom umiejętności informatycznych
Wielkość
miejscowości
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
Wieś 193 41,7 81 17,5 140 30,2 49 10,6 463 100,0
Miasto 10 tys. – 100 tys. mieszkańców 115 37,5 46 15,0 102 33,3 44 14,3 307 100,0
Miasto powy-żej 100 tys. mieszkańców 124 28,8 55 12,8 169 39,3 82 19,1 430 100,0
__________
107 W przypadku posługiwania się edytorem tekstu Word zależność była istotna statystycznie, a współczynnik V Kramera wyniósł 0,33. W przypadku pozostałych obszarów umiejętności również zaobserwowano zależności istotne statystycznie, przy czym zróżnicowana była ich siła, niższa w po-równaniu do pierwszego opisywanego obszaru umiejętności:
– umiejętność posługiwania się arkuszem kalkulacyjnym Excel – współczynnik V Kramera wy-niósł 0,31,
– umiejętność posługiwania się systemem operacyjnym Windows – V Kramera wyniósł 0,29,
– umiejętność posługiwania się Internetem – współczynnik V Kramera wyniósł 0,30,
– umiejętność posługiwania się pocztą elektroniczną – V Kramera współczynnik wyniósł 0,30.
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
104
Badana zależność jest wprawdzie istotna statystycznie, ale wyraźnie słaba (wartość V Kramera = 0,11). Dostrzegalna różnica w umiejętnościach informa-tycznych między wsią a miastem (przy czym chodzi tu o miasta powyżej 100 tys. mieszkańców) występuje w zasadzie jedynie na poziomie braku umiejętności. Na pozostałych poziomach różnice są słabo zauważalne. Dalsze analizy przebiegały na poziomie poszczególnych obszarów tematycznych.
Tabela III.10
Wielkość miejscowości a poziom umiejętności informatycznych
w poszczególnych obszarach
Wielkość
miejscowości
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
w zakresie posługiwania się edytorem tekstu Word
Wieś 207 44,7 98 21,2 92 19,9 66 14,3 463 100
Miasto 10 tys.–100 tys. mieszkańców 134 43,6 60 19,5 53 17,3 60 19,5 307 100
Miasto powy-żej 100 tys. mieszkańców 141 32,8 85 19,8 97 22,6 107 24,9 430 100
w zakresie posługiwania się arkuszem kalkulacyjnym Excel
Wieś 250 54,0 85 18,4 82 17,7 46 9,9 463 100
Miasto 10 tys.–100 tys. mieszkańców 163 53,1 50 16,3 53 17,3 41 13,4 307 100
Miasto powy-żej 100 tys. mieszkańców 164 38,1 97 22,7 85 19,8 84 19,5 430 100
w zakresie posługiwania się systemem operacyjnym Windows
Wieś 236 51,0 67 14,5 89 19,2 71 15,3 46 100
Miasto 10 tys.–100 tys. mieszkańców 148 48,2 45 14,7 61 19,9 53 17,3 307 100
Miasto powy-żej 100 tys. mieszkańców 158 36,7 72 16,7 98 22,8 102 23,7 430 100
w zakresie posługiwania się Internetem
Wieś 253 54,6 46 9,9 126 27,2 38 8,2 463 100
Miasto 10 tys.–100 tys. mieszkańców 147 47,9 26 8,5 98 31,9 36 11,7 307 100
Miasto powy-żej 100 tys. mieszkańców 154 35,8 56 13,0 149 34,7 71 16,5 430 100
Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa mazowieckiego
105
Wielkość
miejscowości
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
w zakresie posługiwania się pocztą elektroniczną
Wieś 263 56,8 51 11,0 100 21,6 49 10,6 463 100
Miasto 10 tys.–100 tys. mieszkańców 148 48,2 46 15,0 73 23,8 40 13,0 307 100
Miasto powy-żej 100 tys. mieszkańców 166 38,6 56 13,0 132 30,7 76 17,7 430 100
Mimo podobieństwa badanych zależności łatwo zauważyć, że mieszkańców wsi od mieszkańców miast liczących powyżej 100 tys. mieszkańców w miarę wy-raźnie odróżnia wyższy poziom braku umiejętności tych pierwszych w posługi-waniu się Internetem i pocztą elektroniczną. Wydaje się że jedynym powodem tych różnic jest po prostu niedostępność Internetu w obszarach wiejskich.
108
Kolejną ze zmiennych wyjaśniających, której użyto do zbadania zróżnico-wania poziomu umiejętności informatycznych był podregion zamieszkania re-spondentów.
Tabela III.11
Podregion zamieszkania a poziom umiejętności informatycznych
Podregion
zamieszkania
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
Ciechanowsko-płocki 64 38,1 27 16,1 42 25,0 35 20,8 168 100,0
Ostrołęcko-siedlecki 99 51,0 28 14,4 49 25,3 18 9,3 194 100,0
Radomski 76 35,3 38 17,7 81 37,7 20 9,3 215 100,0
Miasto st. Warszawa 86 27,0 41 12,9 125 39,3 66 20,8 318 100,0
Warszawski wschodni 52 33,1 30 19,1 60 38,2 15 9,6 157 100,0
Warszawski zachodni 55 37,2 18 12,2 54 36,5 21 14,2 148 100,0
Razem 432 36,0 182 15,2 411 34,3 175 14,6 1200 100,0
__________
108 Wszystkie zależności były istotne statystycznie. Przy niewielkiej sile związku kształtowały się one w sposób następujący:
– umiejętność posługiwania się edytorem tekstu Word (V Kramera = 0,10),
– umiejętność posługiwania się arkuszem kalkulacyjnym Excel (V Kramera = 0,12),
– umiejętność posługiwania się systemem operacyjnym Windows (V Kramera = 0,10),
– umiejętność posługiwania się Internetem (V Kramera = 0,13),
– umiejętność posługiwania się pocztą elektroniczną (V Kramera = 0,12).
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
106
Zbadana zależność okazała się istotna statystycznie, jednakże jej siła obliczo-na według współczynnika Kramera jest bardzo słaba (V Kramera = 0,13). Roz-kłady zawarte w tabeli pozwalają jednak na sprawdzenie hipotezy, zgodnie z którą mieszkańcy Warszawy mają wyższe umiejętności informatyczne niż mieszkańcy pozostałych podregionów. W rezultatach naszego badania hipoteza ta nie znajduje potwierdzenia. Okazało się bowiem, że na wysokim poziomie umiejętności miesz-kańcy Warszawy nie różnią się niczym od mieszkańców podregionu ciechanow-sko-płockiego, a na pozostałych poziomach różnice te są znikome. Mieszkańcy tych dwu podregionów mają, w porównaniu z pozostałymi, najwyższe umiejętno-ści informatyczne. Na przeciwległym krańcu tej skali znajdują się mieszkańcy podregionu ostrołęcko-siedleckiego. W tym podregionie występuje bowiem naj-wyższy odsetek badanych z brakiem wiedzy informatycznej i jednocześnie naj-niższy odsetek tych, którzy reprezentują jej najwyższy poziom.
Dalej analizowane będą zależności występujące w poszczególnych podregio-nach między wybranymi do badania rodzajami umiejętności informatycznych.
Tabela III.12
Podregion zamieszkania a poziom umiejętności informatycznych
w poszczególnych obszarach
Podregion zamieszkania
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
w zakresie posługiwania się edytorem tekstu Word
Ciechanowsko- -płocki 72 42,9 31 18,5 22 13,1 43 25,5 168 100,0
Ostrołęcko- -siedlecki 111 57,2 19 9,8 34 17,5 30 15,5 195 100,0
Radomski 83 38,6 55 25,6 44 20,5 33 15,3 215 100,0
M. st. Warszawa 100 31,4 65 25,6 73 23,0 80 25,2 318 100,0
Warszawski wschodni 57 36,3 38 24,2 45 28,7 17 10,8 157 100,0
Warszawski zachodni 59 39,9 35 23,6 24 16,2 30 20,3 148 100,0
Razem 482 40,2 243 20,3 242 20,2 232 19,4 1200 100,0
w zakresie posługiwania się arkuszem kalkulacyjnym Excel
Ciechanowsko- -płocki 86 51,2 26 15,5 29 17,3 27 16,1 168 100,0
Ostrołęcko- -siedlecki 121 62,4 18 9,3 41 21,1 14 7,2 195 100,0
Radomski 110 51,2 50 23,2 38 17,7 17 7,9 215 100,0
M. st. Warszawa 113 35,5 72 22,6 64 20,1 69 21,7 318 100,0
Warszawski wschodni 73 46,5 40 25,5 22 14,0 22 14,0 157 100,0
Warszawski zachodni 74 50,0 26 17,6 26 17,6 22 14,9 148 100,0
Razem 577 48,1 232 19,3 220 18,3 171 14,3 1200 100,0
Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa mazowieckiego
107
Podregion zamieszkania
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
w zakresie posługiwania się systemem operacyjnym Windows
Ciechanowsko- -płocki 82 48,8 22 13,1 23 13,7 41 24,4 168 100,0
Ostrołęcko- -siedlecki 117 60,3 23 11,9 31 16,0 23 11,9 194 100,0
Radomski 99 46,0 36 16,7 49 22,8 31 14,4 215 100,0
M. st. Warszawa 107 33,6 57 17,9 75 23,6 79 24,8 318 100,0
Warszawski wschodni 70 44,6 25 15,9 37 23,6 25 15,9 157 100,0
Warszawski zachodni 67 45,3 21 14,2 33 22,3 27 18,2 148 100,0
Razem 542 45,2 184 15,3 248 20,7 226 18,8 1200 100,0
w zakresie posługiwania się Internetem
Ciechanowsko- -płocki 83 49,4 13 7,7 47 28,0 25 14,9 168 100,0
Ostrołęcko- -siedlecki 119 61,3 11 5,7 51 26,3 13 6,7 194 100,0
Radomski 92 42,8 32 14,9 70 32,6 21 9,8 215 100,0
M. st. Warszawa 109 34,3 41 12,9 114 35,8 54 17,0 318 100,0
Warszawski wschodni 83 52,9 17 10,8 39 24,8 18 11,5 157 100,0
Warszawski zachodni 68 45,9 14 9,5 52 35,1 14 9,5 148 100,0
Razem 554 46,2 128 10,7 373 31,1 145 12,1 1200 100,0
w zakresie posługiwania się pocztą elektroniczną
Ciechanowsko- -płocki 86 51,2 15 8,9 36 21,4 31 18,5 168 100,0
Ostrołęcko- -siedlecki 116 59,8 24 12,4 39 20,1 15 7,7 194 100,0
Radomski 108 50,2 32 14,9 56 26,0 19 8,8 215 100,0
M. st. Warszawa 118 37,1 35 11,0 101 31,8 64 20,1 318 100,0
Warszawski wschodni 83 52,9 24 15,3 38 23,6 12 7,6 157 100,0
Warszawski zachodni 66 44,6 23 15,5 35 23,6 24 16,2 148 100,0
Razem 577 48,1 153 12,8 305 25,4 165 13,8 1200 100,0
We wszystkich badanych obszarach mamy do czynienia z bardzo słabą siłą zależności (V Kramera nie przekracza wartości 0,13), a stwierdzona tendencja o umiejętnościach informatycznych mieszkańców badanych podregionów potwier-dza się w szczegółowej analizie poszczególnych obszarów tematycznych.
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
108
4. Struktura umiejętności informatycznych
według cech społeczno-ekonomicznych
Zgodnie z oczekiwaniami związek między sytuacją materialną a poziomem umiejętności wygląda zgoła odmiennie od dotychczas opisanych relacji. Nim przedstawimy te zależności, konieczne wydaje się krótkie wyjaśnienie charakteru wykorzystanej zmiennej wyjaśniającej.
Sytuacja materialna respondentów była badana na dwa sposoby: pierwszy – ja-ko subiektywna samoocena poziomu dostatku dokonana przez respondenta w od-powiedzi na pytanie zamknięte, którego warianty odpowiedzi stanowiły opisy stanów zamożności, drugi – ze względu na poziom dochodów na jedną osobę w gospodarstwie domowym. W ramach pierwszego sposobu:
– zła sytuacja materialna opisywana była przez określenia: nie możemy po-zwolić sobie na kupno niezbędnych rzeczy; pieniędzy wystarcza tylko na najtańsze jedzenie i ubranie,
– przeciętna sytuacja materialna to stwierdzenie: żyjemy oszczędnie, ale też nie jest tak źle,
– dobra sytuacja materialna to opisy: możemy pozwolić sobie na dość wygodne życie; wystarcza na wszystko, na co mamy ochotę i co można kupić za pieniądze.
W przypadku drugiego sposobu, utworzone zostały trzy wartości zmiennej, przy czym przedziały je określające ustalono według średniej i odchylenia od średniej. Były to następujące zmienne:
– pierwsza – to zła sytuacja, w której dochody na jednego członka gospodar-stwa domowego mieszczą się w przedziale 75–730 zł,
– druga – to przeciętna sytuacja, gdzie dochody kształtowały się na pozio-mie 731–1393 zł,
– trzecia – to dobra sytuacja, gdzie dochody osiągały poziom w granicach 1394–7200 zł.
Wyniki badań przeprowadzonych z wykorzystaniem pierwszego sposobu określenia sytuacji materialnej kształtują się następująco:
Tabela III.13
Subiektywna ocena sytuacji materialnej a poziom umiejętności informatycznych
Sytuacja
materialna
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
Zła 248 52,7 87 18,5 115 24,2 21 4,5 471 100,0
Przeciętna 151 28,7 80 15,2 209 39,7 87 16,5 527 100,0
Dobra 18 10,6 10 5,9 80 47,1 62 36,5 170 100,0
Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa mazowieckiego
109
Badana zależność jest istotna statystycznie i raczej silna (V Kramera = 0,30). Ma charakter prostoliniowy i cecha ta występuje na wszystkich poziomach umie-jętności, co oznacza, że wraz z poprawą sytuacji materialnej rosną umiejętności informatyczne. Wydaje się, że ma to bezpośredni związek z dostępnością do kom-putera zarówno w pracy, jak i poza nią. Osoby znajdujące się w złej sytuacji mate-rialnej, jeżeli pracują, to ich praca najprawdopodobniej nie wymaga konieczności korzystania z komputera, sprzęt tego rodzaju nie należy również do potrzeb, któ-rych zaspokojenie stawiane jest na pierwszym miejscu. Osoby o średniej i dobrej sytuacji materialnej wykonują przypuszczalnie prace o wyższym stopniu złożono-ści, wymagające korzystania z komputera, a także możliwość zakupu tego rodzaju sprzętu nie nastręcza takim rodzinom dużych problemów. Przynajmniej częścio-wym uznaniem słuszności tego rozumowania jest, jak się wydaje, potwierdzenie hipotezy o związku między posiadaniem komputera, a poziomem umiejętności in-formatycznych. Nim przejdziemy do tych analiz, chcielibyśmy sprawdzić zależ-ności między sytuacją materialną w jej subiektywnym ujęciu a poszczególnymi obszarami tematycznymi.
Tabela III.14
Subiektywna ocena sytuacji materialnej a poziom umiejętności informatycznych
w poszczególnych obszarach
Sytuacja
materialna
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
w zakresie posługiwania się edytorem tekstu Word
Zła 275 58,4 100 21,2 65 13,8 31 6,6 471 100
Przeciętna 172 32,6 114 21,6 119 22,6 122 23,1 527 100
Dobra 20 11,8 25 14,7 52 30,6 73 42,9 170 100
w zakresie posługiwania się arkuszem kalkulacyjnym Excel
Zła 316 67,1 81 17,2 51 10,8 23 4,9 471 100
Przeciętna 215 40,8 112 21,3 117 22,2 83 15,7 527 100
Dobra 27 15,9 37 21,8 44 25,9 62 36,5 170 100
w zakresie posługiwania się systemem operacyjnym Windows
Zła 308 65,4 59 12,5 58 12,3 46 9,8 471 100
Przeciętna 192 36,4 101 19,2 124 23,5 110 20,9 527 100
Dobra 26 15,3 16 9,4 62 36,5 66 38,8 170 100
w zakresie posługiwania się Internetem
Zła 304 64,5 46 9,8 90 19,1 31 6,6 471 100
Przeciętna 203 38,5 69 13,1 188 35,7 67 12,7 527 100
Dobra 28 16,5 10 5,9 90 52,9 42 24,7 170 100
w zakresie posługiwania się pocztą elektroniczną
Zła 308 65,4 62 13,2 84 17,8 17 3,6 471 100
Przeciętna 219 41,6 75 14,2 144 27,3 89 16,9 527 100
Dobra 31 18,2 14 8,2 71 41,8 54 31,8 170 100
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
110
Jak widać, obliczona siła związku dla poszczególnych obszarów tematycz-nych jest bardzo zbliżona, co oznacza, że sytuacja materialna w podobny sposób objaśnia zróżnicowanie umiejętności posługiwania się badanymi programami.
109
Dalsze analizy wykorzystujące sytuację materialną jako zmienną wyjaśnia-jącą poprowadzone zostały na podstawie wysokości dochodów na jednego członka gospodarstwa domowego, czyli sytuacji materialnej w jej znaczeniu obiektywnym.
Tabela III.15
Dochody a poziom umiejętności informatycznych
Sytuacja
materialna
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
Niskie dochody 157 44,9 70 20,0 103 29,4 20 5,7 350 100
Średnie dochody 134 37,5 45 12,6 124 34,7 54 15,1 357 100
Wysokie dochody 47 19,1 37 15,0 104 42,3 58 23,6 246 100
Razem 338 35,5 152 15,9 331 34,7 132 13,9 953 100
Porównując zależność ustaloną na podstawie sytuacji materialnej w wymiarze subiektywnym a poziomem umiejętności z zależnością obliczoną między docho-dami a poziomem umiejętności, widać wyraźną różnicę. Sprowadza się ona głównie do zróżnicowania siły badanych zależności. Okazało się bowiem, że siła zależności między sytuacją materialną a poziomem umiejętności jest zdecydowa-nie wyższa od tej, w której jako zmienną wyjaśniającą wykorzystuje się sytuację materialną w jej wymiarze obiektywnym, nazwaną dla odróżnienia dochodami (współczynnik V Kramera = 0,20).
__________
109 Wszystkie zależności miały charakter istotny statystycznie, a różniły się siłą, chociaż współ-
czynniki V Kramera były zbliżone:
– umiejętność posługiwania się edytorem tekstu (współczynnik V Kramera = 0,29),
– umiejętność posługiwania się arkuszem kalkulacyjnym Excel (współczynnik V Kramera = 0,29),
– umiejętność posługiwania się systemem operacyjnym Windows (współczynnik V Kramera = 0,29),
– umiejętność posługiwania się Internetem (współczynnik V Kramera = 0,27),
– umiejętność posługiwania się pocztą elektroniczną (współczynnik V Kramera = 0,28).
Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa mazowieckiego
111
Tabela III.16
Dochody a poziom umiejętności informatycznych w poszczególnych obszarach
Sytuacja
materialna
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
w zakresie posługiwania się edytorem tekstu Word
Niskie dochody 176 50,3 77 22,0 56 16,0 41 11,7 350 100
Średnie dochody 147 41,2 66 18,5 78 21,8 66 18,5 357 100
Wysokie
dochody 55 22,4 58 23,6 61 24,8 72 29,3 246 100
Razem 378 39,7 201 21,1 195 20,5 179 18,8 953 100
w zakresie umiejętności posługiwania się arkuszem kalkulacyjnym Excel
Niskie dochody 217 62,0 66 18,9 50 14,3 17 4,9 350 100
Średnie dochody 171 47,9 69 19,3 68 19,0 49 13,7 357 100
Wysokie
dochody 69 28,0 64 26,0 49 19,9 64 26,0 246 100
Razem 457 48,0 199 20,9 167 17,5 130 13,6 953 100
w zakresie umiejętności posługiwania się systemem operacyjnym Windows
Niskie dochody 193 55,1 62 17,7 61 17,4 34 9,7 350 100
Średnie dochody 172 48,2 43 12,0 65 18,2 77 21,6 357 100
Wysokie
dochody 69 28,0 42 17,1 65 26,4 70 28,5 246 100
Razem 434 45,5 147 15,4 191 20,0 181 19,0 953 100
w zakresie umiejętności posługiwania się Internetem
Niskie dochody 203 58,0 35 10,0 90 25,7 22 6,3 350 100
Średnie dochody 170 47,6 28 7,8 113 31,7 46 12,9 357 100
Wysokie
dochody 69 28,0 36 14,6 91 37,0 50 20,3 246 100
Razem 442 46,4 99 10,4 294 30,8 118 12,4 953 100
w zakresie umiejętności posługiwania się pocztą elektroniczną
Niskie dochody 206 58,8 56 10,0 64 18,3 24 6,9 350 100
Średnie dochody 168 47,1 38 10,6 92 25,8 59 16,5 357 100
Wysokie
dochody 81 32,9 35 14,2 84 34,2 46 18,7 246 100
Razem 434 45,6 147 15,4 191 20,0 181 19,0 953 100
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
112
Porównując siłę zależności ustaloną dla poszczególnych obszarów tematycz-nych, łatwo zauważyć pewne różnice. Otóż słabsze zależności występują w przy-padku posługiwania się edytorem tekstu Word, systemu operacyjnego Windows i Internetu, raczej silne zaś cechują umiejętności posługiwania się arkuszem kal-kulacyjnym Excel i pocztą elektroniczną.
110
Kolejnymi zmiennymi z grupy społeczno-ekonomicznych, jakich użyto do wy-jaśniania zmienności poziomów umiejętności informatycznych, były te, które cha-rakteryzowały zatrudnienie badanych, a więc stosunek do pracy, miejsce pracy czy wielkość firmy, w której zatrudnieni byli respondenci.
Tabela III.17
Stosunek do pracy a poziom umiejętności informatycznych
Stosunek
do pracy
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
Pracujący 69 18,2 56 14,8 163 43,0 91 24,0 379 100,0
Bezrobotni 23 38,3 7 11,4 22 36,7 8 13,3 60 100,0
Uczący się 165 33,7 71 14,5 186 38,0 67 13,7 489 100,0
Emeryci i renciści 175 64,3 48 17,6 40 14,4 9 3,3 272 100,0
Razem 432 36,0 182 15,2 411 34,3 175 14,6 1200 100,0
Zależność okazała się istotna statystycznie i dość silna (V Kramera = 0,23). Możemy zatem powiedzieć, że osoby pracujące zdecydowanie różnią się od po-zostałych grup badanych pod względem posiadanego poziomu umiejętności in-formatycznych. Ich umiejętności są po prostu zdecydowanie wyższe. Emeryci i renciści są, czego można było oczekiwać, grupą o najniższych umiejętnościach. Nieco zaskakujący wydaje się fakt nikłej różnicy w tego typu umiejętnościach między bezrobotnymi a uczącymi się. Oczekiwaliśmy, że ta druga grupa bada-nych w konfrontacji z bezrobotnymi wypadnie zdecydowanie lepiej.
Przyjrzyjmy się zatem, w jaki sposób kształtowały się zależności w poszcze-gólnych obszarach tematycznych.
__________
110 Współczynniki V Kramera w poszczególnych obszarach kształtowały się następująco przy wszystkich zależnościach istotnych statystycznie:
– umiejętność posługiwania się edytorem tekstu Word (0,18), – umiejętność posługiwania się arkuszem kalkulacyjnym Excel (0,22),
– umiejętność posługiwania się systemem operacyjnym Windows (0,18),
– umiejętność posługiwania się Internetem (0,18),
– umiejętność posługiwania się pocztą elektroniczną (0,29).
Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa mazowieckiego
113
Tabela III.18
Stosunek do pracy a poziom umiejętności informatycznych
w poszczególnych obszarach
Stosunek
do pracy
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
w zakresie posługiwania się edytorem tekstu Word
Pracujący 85 22,4 92 24,3 87 23,0 115 30,3 379 100
Bezrobotni 25 41,7 7 11,7 16 26,7 12 20,0 60 100
Uczący się 181 37,0 102 20,9 115 23,5 91 18,6 489 100
Emeryci i renciści 191 70,2 42 15,4 24 8,8 15 5,5 272 100
Razem 482 40,2 243 20,3 242 20,2 233 19,4 1200 100
w zakresie posługiwania się arkuszem kalkulacyjnym Excel
Pracujący 119 31,4 87 23,0 87 23,0 86 22,7 379 100
Bezrobotni 29 48,3 11 18,3 12 20,0 8 13,3 60 100
Uczący się 224 45,8 99 20,2 103 21,1 63 12,9 489 100
Emeryci i renciści 205 75,4 35 12,9 18 6,6 14 5,1 272 100
Razem 577 48,1 232 19,3 220 18,3 171 14,3 1200 100
w zakresie posługiwania się systemem operacyjnym Windows
Pracujący 98 25,9 75 19,8 97 25,6 109 28,8 379 100
Bezrobotni 31 51,7 6 10,0 12 20,0 11 18,3 60 100
Uczący się 210 42,9 70 14,3 112 22,9 97 19,8 489 100
Emeryci i renciści 203 74,6 33 12,1 27 9,9 9 3,3 272 100
Razem 542 45,2 184 15,3 248 20,7 226 18,8 1200 100
w zakresie posługiwania się Internetem
Pracujący 108 28,5 46 12,1 151 39,8 74 19,5 379 100
Bezrobotni 27 45,0 8 13,3 21 35,0 4 6,7 60 100
Uczący się 211 43,1 48 9,8 168 34,4 62 12,7 489 100
Emeryci i renciści 208 76,5 26 9,6 33 12,1 5 1,8 272 100
Razem 554 46,2 128 10,7 373 31,1 145 12,1 1200 100
w zakresie posługiwania się pocztą elektroniczną
Pracujący 122 32,2 46 12,1 128 33,8 83 21,9 379 100
Bezrobotni 29 48,3 6 10,0 15 25,0 10 16,7 60 100
Uczący się 216 44,2 74 15,1 134 27,4 65 13,3 489 100
Emeryci i renciści 210 77,2 27 9,9 28 10,3 7 2,6 272 100
Razem 577 48,1 153 12,8 305 25,4 165 13,8 1200 100
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
114
Z analizy zbadanych zależności uwzględniających poszczególne obszary te-matyczne wynikają podobne konkluzje do tych, które sformułowano już wcze-śniej, charakteryzując związki ogólne.
111
Pozostałe dwie z wykorzystanych zmiennych wyjaśniających dotyczących charakterystyki pracy, a więc miejsce zatrudnienia i wielkość firmy nie objaśniają zróżnicowania poziomu posiadanych umiejętności informatycznych responden-tów. Badane zależności okazały się bowiem nieistotne statystycznie. Innymi sło-wy, bez względu na to czy osoby zatrudnione są w firmach prywatnych czy pań-stwowych, ich umiejętności informatyczne nie różnią się. Do podobnego wniosku prowadzi wyjaśnianie różnic w umiejętnościach poprzez wielkość firmy, jako że w firmach małych i dużych umiejętności pozostają na zbliżonym poziomie.
5. Posiadanie komputera, źródła wiedzy
oraz sposoby korzystania z komputera
jako determinanty umiejętności informatycznych
W przeprowadzonych badaniach zwrócono również uwagę na to, że determi-nantą poziomu umiejętności informatycznych może być znajomość urządzeń komputerowych. Dlatego też przeprowadzono analizę zależności między posiada-niem komputera a umiejętnościami informatycznymi. Przyjrzano się również roli źródeł wiedzy i sposobów korzystania z komputera jako wyznacznikom ich po-siadania.
Na początek rozpatrzmy relacje między posiadaniem sprzętu komputerowego a poziomem umiejętności informatycznych.
Tabela III.19
Posiadanie komputera a poziom umiejętności informatycznych
Posiadanie
komputera lub laptopa
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
Posiada 120 15,9 101 13,4 365 48,3 169 22,4 755 100
Nie posiada 311 70,2 81 18,3 46 10,4 5 1,1 433 100
Razem 431 36,0 182 15,2 411 34,3 174 14,5 1198 100
__________
111 Wszystkie zależności miały charakter istotny statystycznie, a poszczególne współczynniki
V Kramera kształtowały się w sposób następujący:
– posługiwanie się edytorem tekstu Word (V Kramera = 0,22),
– posługiwanie się arkuszem kalkulacyjnym Excel (V Kramera = 0,19),
– posługiwanie się systemem operacyjnym Windows (V Kramera = 0,22),
– posługiwanie się Internetem (V Kramera = 0,22),
– posługiwanie się pocztą elektroniczną (V Kramera = 0,20).
Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa mazowieckiego
115
Badana zależność jest istotna statystycznie, a współczynnik V Kramera = 0,60 świadczy o bardzo silnej zależności tych dwu zmiennych. Daje to również pod-stawę do stwierdzenia, że posiadanie komputera w domu, stwarzając potencjalną możliwość użytkowania go w dowolnym czasie, zwiększa umiejętności korzysta-nia z technologii informatycznych. Interesująca jest w związku z tym odpowiedź na pytanie, czy posiadanie sprzętu komputerowego wpływa w zróżnicowany spo-sób na umiejętności z zakresu poszczególnych obszarów jego wykorzystania. Dalsza część analiz skupiła się na zbadaniu zależności między posiadaniem kom-putera a umiejętnościami korzystania z poszczególnych programów.
Tabela III.20
Posiadanie komputera a poziom umiejętności informatycznych
w poszczególnych obszarach
Posiadanie
komputera
lub laptopa
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
z zakresu umiejętności posługiwania się edytorem tekstu Word
Posiada 141 18,7 181 24,0 216 28,6 217 28,7 755 100
Nie posiada 340 76,7 62 14,0 25 5,6 16 3,6 443 100
Razem 481 40,2 243 20,3 241 20,1 233 19,4 1198 100
z zakresu umiejętności posługiwania się arkuszem kalkulacyjnym Excel
Posiada 220 29,1 175 23,2 204 27,0 156 20,7 755 100
Nie posiada 356 80,4 57 12,9 16 3,6 14 3,2 443 100
Razem 576 48,1 232 19,4 220 18,4 170 14,2 1198 100
z zakresu posługiwania się systemem operacyjnym Windows
Posiada 174 23,0 145 19,2 222 29,4 214 28,3 755 100
Nie posiada 367 82,8 39 8,8 26 5,9 11 2,5 443 100
Razem 541 45,2 184 15,4 248 20,7 225 18,8 1198 100
z zakresu posługiwania się Internetem
Posiada 185 24,5 95 12,6 333 44,1 142 18,8 755 100
Nie posiada 368 83,1 33 7,4 39 8,8 3 0,7 443 100
Razem 553 46,2 128 10,7 372 31,1 145 12,1 1198 100
z zakresu posługiwania się pocztą elektroniczną
Posiada 204 27,0 115 15,2 277 36,7 159 21,1 755 100
Nie posiada 372 84,0 38 8,6 28 6,3 5 1,1 443 100
Razem 576 48,1 153 12,8 305 25,5 164 13,7 1198 100
We wszystkich badanych obszarach tematycznych wystąpiła bardzo silna za-leżność między posiadaniem komputera a poziomem umiejętności informatycz-nych, przy czym najwyższa wartość współczynników V Kramera wystąpiła w od-
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
116
niesieniu do posługiwania się edytorem tekstu Word oraz systemem operacyjnym Windows (0,59).
112
Kolejna z testowanych hipotez dotyczyła związku między źródłem wiedzy in-formatycznej a poziomem umiejętności w tym zakresie.
Tabela III.21
Źródła wiedzy informatycznej a poziom umiejętności
Gdzie nauczył/a się
P. obsługi
urządzeń
komputerowych
Skala umiejętności
Razem brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
W szkole 10 4,6 13 6,0 118 54,1 77 35,3 218 100,0
Na studiach - - - - 11 37,9 18 62,1 27 100,0
Od kolegi,
koleżanki 3 3,9 8 10,5 41 53,9 24 31,6 76 100,0
Od członka
rodziny 30 15,2 38 19,2 98 49,5 32 16,2 198 100,0
Na kursie
komputerowym 2 4,9 6 14,6 19 46,3 14 34,1 41 100,0
Respondent nauczył
się sam 24 7,8 42 13,6 170 55,2 72 23,4 308 100,0
W ostatnim
miejscu pracy 2 6,9 3 10,3 15 51,7 9 31,0 29 100,0
Zbadana zależność jest istotna statystycznie, a siła związku okazała się bardzo wysoka (V Kramera = 0,61). Rozkłady zawarte w tabeli III.21 pozwalają na uzy-skanie odpowiedzi na dwa interesujące pytania:
1. Które ze źródeł wiedzy informatycznej wskazywane jest przez responden-tów jako główne, to znaczy takie, które wykorzystywane jest najczęściej?
2. Które ze źródeł jest najbardziej efektywne, to znaczy dające uczącemu najwyższe umiejętności informatyczne?
Odpowiedzi na pierwsze z pytań udziela rozkład częstości wskazań dokony-wanych przez respondentów na poszczególne źródła wiedzy, na drugie zaś – su-ma odsetek badanych reprezentujących średni i wysoki poziom umiejętności in-formatycznych.
__________
112 W przypadku znajomości arkusza kalkulacyjnego Excel współczynnik V Kramera wyniósł 0,51, Internetu – ukształtował się na poziomie 0,58, zaś poczty elektronicznej – osiągnął poziom 0,56.
Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa mazowieckiego
117
Tabela III.22
Najczęściej wykorzystywane oraz najbardziej efektywne źródła wiedzy, w %
Źródła wiedzy Najczęściej
wykorzystywane źródło
Najbardziej
efektywne źródło
Szkoła 24,1 89,4
Studia 3,2 100,0
Kolega, koleżanka 8,5 85,5
Członek rodziny 22,1 65,6
Kurs komputerowy 4,6 80,4
Respondent nauczył się sam 34,1 78,6
Ostatnie miejsce pracy 3,2 82,7
Najczęściej wskazywanym źródłem wiedzy informatycznej jest uczenie się na własną rękę. Ten sposób pozyskiwania informacji wyraźnie góruje nad pozosta-łymi, mając jednocześnie jeden z najniższych poziomów efektywności (78,6%). Podobna sytuacja występuje w przypadku trzeciego pod względem częstości wy-korzystania źródła wiedzy informatycznej (od członka rodziny), którego efektyw-ność jest jeszcze niższa (65,6%). Konkluzja, jaką na tej podstawie można sformu-łować, daje się sprowadzić do stwierdzenia, że jedną z przyczyn niskiego poziomu umiejętności informatycznych jest to, że, pozyskując wiedzę w tej dzie-dzinie, wykorzystujemy źródła o małej efektywności.
Podobny typ analizy przeprowadziliśmy, badając zależność między sposobem nabywania wiedzy w posługiwaniu się każdym z analizowanych programów z osobna a umiejętnościami informatycznymi badanych.
Tabela III.23
Źródła wiedzy o Internecie a poziom umiejętności informatycznych
Źródła wiedzy
o Internecie
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
Szkoła 6 5,3 2 1,8 74 65,5 31 27,4 113 100,0
Studia - - - - 3 17,6 14 82,4 17 100,0
Kolega, koleżanka - - 9 14,8 29 47,5 23 37,7 61 100,0
Członek rodziny 13 8,6 30 19,9 77 51,0 31 20,5 151 100,0
Kurs - - 4 15,4 11 42,3 11 42,3 26 100,0
Ostatnia praca - - 3 12,0 13 52,0 9 36,0 25 100,0
Respondent
nauczył się sam 8 3,6 23 10,2 124 55,1 70 31,1 225 100,0
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
118
Badana zależność jest istotna statystycznie i raczej silna (V Kramera = 0,23). Postępując konsekwentnie, tak jak w przypadku poprzednio badanej zależności, ustaliliśmy, które ze źródeł najczęściej dostarcza badanym wiedzy o Internecie i jest najbardziej efektywne.
Tabela III.24
Najczęściej wykorzystywane i najbardziej efektywne źródła wiedzy o Internecie,
w %
Źródła wiedzy o Internecie
Najczęściej wykorzystywane źródło
Najbardziej efektywne źródło
Szkoła 18,3 92,9
Studia 2,7 100,0
Kolega, koleżanka 10,0 85,2
Członek rodziny 24,4 71,5
Kurs 4,2 84,6
Ostatnia praca 4,0 88,0
Respondent sam się nauczył 36,4 86,2
Wiedzę o Internecie najczęściej zdobywają sami respondenci, najrzadziej zaś czerpią informacje z ostatnio wykonywanej pracy. Najbardziej efektywnym źró-dłem wiedzy o Internecie okazały się studia, najmniej zaś członek rodziny. Zatem mamy tu sytuację podobną do tej, która dotyczyła badania efektywności umiejęt-ności informatycznych.
W przypadku pozostałych obszarów uwzględnionych w badaniu można przy-jąć, że wnioski będą miały podobny charakter.
Tabela III.25
Źródła wiedzy o poszczególnych obszarach
a poziom umiejętności informatycznych
Źródła
wiedzy
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
w zakresie posługiwania się edytorem tekstu Word
Szkoła 10 4,6 32 14,7 74 33,9 102 46,8 218 100
Studia - - 1 3,4 8 27,6 20 69,0 29 100
Kolega, koleżanka 6 7,9 18 23,7 25 32,9 27 35,5 76 100
Członek rodziny 42 21,1 66 33,3 56 28,3 34 17,2 198 100
Kurs 3 7,3 9 22,0 10 24,4 19 46,3 42 100
Ostatnia praca 2 6,9 6 20,7 11 37,9 19 46,3 29 100
Respondent nauczył się sam 31 10,1 71 23,1 107 34,7 99 32,1 308 100
Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa mazowieckiego
119
Źródła
wiedzy
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
w zakresie posługiwania się arkuszem kalkulacyjnym Excel
Szkoła 16 7,3 39 17,9 76 34,9 87 39,9 218 100
Studia 1 3,4 1 3,4 7 24,1 20 69,0 29 100
Kolega, koleżanka 9 11,8 25 32,9 23 30,3 19 25,0 76 100
Członek rodziny 73 36,9 42 21,2 46 23,2 37 18,7 198 100
Kurs 5 12,2 7 17,1 16 39,0 13 31,7 41 100
Ostatnia praca 4 13,8 5 17,2 9 31,0 11 37,9 29 100
Respondent nauczył się sam 66 21,4 82 26,6 98 31,8 62 20,1 308 100
w zakresie posługiwania się systemem operacyjnym Windows
Szkoła 16 7,3 39 17,9 76 34,9 87 39,9 218 100
Studia 1 3,4 3 10,3 6 20,7 19 65,5 29 100
Kolega, koleżanka 6 7,9 19 25,0 14 18,4 37 48,7 76 100
Członek rodziny 51 25,8 54 27,3 52 26,3 41 20,7 198 100
Kurs 6 14,6 7 17,1 12 29,2 16 39,0 41 100
Ostatnia praca 5 17,2 6 20,7 8 27,6 1 34,5 29 100
Respondent nauczył się sam 48 15,6 62 20,1 107 34,7 91 29,5 308 100
w zakresie posługiwania się pocztą elektroniczną
Szkoła 31 14,2 22 10,1 94 43,1 71 32,6 218 100
Studia - - 3 10,3 10 47,4 16 55,2 29 100
Kolega, koleżanka 11 14,5 8 10,5 36 30,3 21 27,6 76 100
Członek rodziny 55 27,8 39 19,7 75 37,9 29 14,6 198 100
Kurs 6 14,6 5 12,2 16 39,0 14 34,1 41 100
Ostatnia praca 5 17,2 4 13,8 13 44,8 7 24,1 29 100
Respondent nauczył się sam 59 19,2 55 17,9 125 40,6 69 22,4 308 100
Jak wynika z danych zawartych w tabeli, wszystkie opisywane obszary cha-rakteryzowały się zależnością istotną statystycznie, a siła związku była zawsze bardzo duża.
113 Najwyższym poziomem umiejętności charakteryzowali się ci, któ-
__________
113 Wszystkie zależności miały charakter istotny statystycznie. Znajomość edytora tekstu Word
była bardzo silnie uzależniona od rodzaju źródła wiedzy (V Kramera = 0,59). W znacznie mniej-szym stopniu dotyczyło to znajomości arkusza kalkulacyjnego Excel (V Kramera = 0,48) oraz pocz-ty elektronicznej (V Kramera = 0,46). Siła związku była najmniejsza w przypadku posługiwania się systemem operacyjnym Windows (V Kramera = 0,43). Tym niemniej należałoby podkreślić bardzo silną zależność obserwowaną we wszystkich przypadkach.
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
120
rzy pozyskali wiedzę w poszczególnych obszarach na studiach lub w szkole. Wy-jątkiem pod tym względem była znajomość poczty elektronicznej, gdzie ważnym źródłem wiedzy były również kursy. Może to wskazywać na jeszcze większą ko-nieczność uwzględniania w programach kształcenia tego rodzaju zajęć, ponieważ to one w sposób istotny mogą ograniczać zjawisko wykluczenia cyfrowego zaso-bów pracy. Pozostałe źródła wiedzy informatycznej należałoby traktować jako uzupełniające i nie pozbawione znaczenia w określonych sytuacjach, np. w przy-padku biernych zawodowo.
W przeprowadzonych badaniach zwrócono także uwagę na możliwość wystą-pienia związku między celem korzystania z komputera a poziomem umiejętności informatycznych.
Tabela III.26
Cel korzystania z komputera a poziom umiejętności informatycznych
Cel korzystania
z komputera
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
Rozrywka, hobby 54 9,9 79 14,5 292 53,6 120 22,0 545 100,0
Podnoszenie
umiejętności
zawodowych 3 4,1 6 8,2 39 53,4 25 34,2 73 100,0
Poszukiwanie
pracy 5 14,7 6 17,6 18 52,9 5 14,7 34 100,0
Wykonywanie
pracy zawodowej - - - 8 40,0 12 60,0 20 100,0
Prowadzenie
firmy 2 28,6 - - 3 42,9 2 28,6 7 100,0
Inne 49 73,1 9 13,3 4 6,0 5 7,5 67 100,0
Badana zależność okazała się istotna statystycznie, a związek między zmien-nymi zdecydowanie silny (Kramera = 0,33). Osoby korzystające z komputera dla rozrywki lub w celu realizacji swego hobby reprezentują najniższy poziom umie-jętności informatycznych, te zaś, u których korzystanie z komputera wiąże się przede wszystkim z pracą zawodową, najwyższy.
Oceńmy zatem zależności, jakie wystąpiły między celem korzystania z kom-putera a poziomem umiejętności informatycznych w poszczególnych obszarach wiedzy informatycznej będących przedmiotem badania.
Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa mazowieckiego
121
Tabela III.27
Cel korzystania z komputera a poziom umiejętności w poszczególnych obszarach
Cel
korzystania z komputera
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
w zakresie posługiwania się edytorem tekstu Word
Rozrywka, hobby 70 12,8 143 26,2 169 31,0 163 29,9 545 100
Podnoszenie umiejętności zawodowych 3 4,1 18 24,7 28 38,4 24 32,9 73 100
Poszukiwanie pracy 5 14,7 10 29,4 12 35,3 7 20,6 34 100
Wykonywanie pracy zawodowej - - 4 20,0 3 15,0 13 65,0 20 100
Prowadzenie firmy 2 28,6 - 2 28,6 3 42,9 7 100
Inne 54 80,6 4 6,0 3 4,5 6 9,0 67 100
w zakresie posługiwania się arkuszem kalkulacyjnym Excel
Rozrywka, hobby 134 24,6 146 26,8 156 28,6 109 20,0 545 100
Podnoszenie umiejętności zawodowych 10 13,7 13 17,8 23 31,5 27 37,0 73 100
Poszukiwanie pracy 11 32,4 5 14,7 11 32,4 7 20,6 34 100
Wykonywanie pracy zawodowej - - 4 20,0 7 35,0 9 45,0 20 100
Prowadzenie firmy 2 28,6 2 28,6 2 28,6 1 14,3 7 100
Inne 55 82,1 5 7,5 3 4,5 4 6,0 67 100
w zakresie posługiwania się systemem operacyjnym Windows
Rozrywka, hobby 89 16,3 122 22,4 172 31,6 162 29,7 545 100
Podnoszenie umiejętności zawodowych 12 16,4 12 16,4 23 31,5 26 35,6 73 100
Poszukiwanie pracy 8 23,5 6 17,6 14 41,2 6 17,6 34 100
Wykonywanie pracy zawodowej - - 1 5,0 5 25,0 14 70,0 20 100
Prowadzenie firmy 2 28,6 - - 3 42,9 2 28,6 7 100
Inne 56 83,6 2 3,0 5 7,5 4 6,0 67 100
w zakresie posługiwania się Internetem
Rozrywka, hobby 105 19,3 72 13,2 264 48,4 104 19,1 545 100
Podnoszenie umiejętności zawodowych 7 9,6 9 12,3 37 50,7 20 27,4 73 100
Poszukiwanie pracy 8 23,5 7 20,6 13 38,2 6 17,6 34 100
Wykonywanie pracy zawodowej - - 1 5,0 11 55,0 8 40,0 20 100
Prowadzenie firmy 2 28,6 1 14,2 3 42,9 1 14,3 7 100
Inne 56 83,6 4 6,0 5 7,5 2 3,0 67 100
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
122
Cel korzystania
z komputera
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
w zakresie posługiwania się pocztą elektroniczną
Rozrywka, hobby 121 22,2 87 16,0 225 41,3 112 20,6 545 100
Podnoszenie umiejętności zawodowych 12 16,4 10 13,7 27 37,0 24 32,9 73 100
Poszukiwanie pracy 6 17,6 10 29,4 12 35,3 6 17,6 34 100
Wykonywanie pra-cy zawodowej - - 3 15,0 5 25,0 12 60,0 20 100
Prowadzenie firmy 2 28,5 - 2 28,6 3 42,9 7 100
Inne 56 83,6 3 4,5 6 9,0 2 3,0 67 100 We wszystkich obszarach tematycznych siła badanego związku jest raczej du-
ża, a ogólny wniosek analogiczny do tego, który sformułowano, wykorzystując zmienną syntetyczną.
114
Następna ze zmiennych wyjaśniających wykorzystana przez nas w tych anali-zach mówi o stopniu trudności korzystania z komputera i Internetu w domu.
Tabela III.28
Utrudnienie w korzystaniu z komputera a poziom umiejętności informatycznych
Rodzaj utrudnień
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
Brak środków finansowych na zakup
wysoki 131 63,2 19 9,2 43 20,9 13 6,3 206 100
średni 31 54,4 6 10,5 12 21,1 8 14,0 57 100
brak 23 59,0 2 5,1 10 25,6 4 10,3 39 100
Brak wiedzy lub umiejętno-ści praktycz-nych obsługi komputera
wysoki 143 75,7 14 7,4 22 11,6 10 5,3 189 100
średni 24 32,9 8 11,0 32 43,8 9 12,3 73 100
brak 17 44,7 5 13,2 10 26,3 6 15,8 38 100
Brak umiejęt-ności w posłu-giwaniu się takim sprzętem
wysoki 136 77,3 13 7,4 18 10,2 9 5,1 176 100
średni 29 37,7 7 9,1 32 41,6 9 11,7 77 100
brak 19 61,3 7 14,9 14 29,8 7 14,9 47 100
__________
114 Wszystkie zależności miały charakter istotny statystycznie. Najsilniejszy związek między ce-
lem, w jakim był używany komputer, a wybranym obszarem wykorzystywania go, zaobserwowano w odniesieniu do posługiwania się edytorem tekstu Word (V Kramera = 0,32). Pozostałe współ-czynniki były znacznie niższe:
– posługiwanie się arkuszem kalkulacyjnym Excel (V Kramera = 0,25),
– posługiwanie się systemem operacyjnym Windows (V Kramera = 0,29),
– posługiwanie się Internetem (V Kramera = 0,28),
– posługiwanie się pocztą elektroniczną (V Kramera = 0,27).
Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa mazowieckiego
123
Rodzaj utrudnień
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
Niebezpie-czeństwo kra-
dzieży danych
osobowych
wysoki 37 72,5 - - 7 13,7 7 13,7 51 100
średni 58 50,9 12 10,5 32 28,1 12 10,5 114 100
brak 87 65,4 15 11,3 25 18,8 6 4,5 133 100
Wirusy kom-puterowe
wysoki 36 60,0 1 1,7 14 23,3 9 15,0 60 100
średni 53 50,0 13 12,3 29 27,4 11 10,4 106 100
brak 94 70,7 13 9,8 21 15,8 5 3,8 133 100
Obawa przed kradzieżą pie-
niędzy pod-
czas transakcji internetowej
wysoki 40 67,8 4 6,8 10 16,9 5 8,5 59 100
średni 57 53,8 8 7,5 28 26,4 13 12,3 106 100
brak 87 64,4 15 11,1 26 19,3 7 5,2 135 100
Obsługa kom-
putera jest zbyt skompli-
kowana
wysoki 131 82,4 12 7,5 11 6,9 5 3,1 159 100
średni 26 33,3 8 10,3 32 41,0 12 15,4 78 100
brak 27 43,5 7 11,3 20 32,3 8 12,9 62 100
Komputer za-biera zbyt du-
żo czasu
wysoki 69 70,4 8 8,2 11 11,2 10 10,2 98 100
średni 48 46,2 11 10,6 34 32,7 11 10,6 104 100
brak 67 68,4 8 8,2 19 19,4 4 4,1 98 100
Wiek, jestem za stary
wysoki 104 82,5 9 7,1 9 7,1 4 3,2 126 100
średni 36 45,0 7 8,8 27 33,8 10 12,5 80 100
brak 45 47,4 11 11,6 28 29,5 11 11,6 95 100
Nie wiem, co komputer ma
mi do zaofe-
rowania
wysoki 112 81,2 7 5,1 13 8,4 6 4,3 138 100
średni 36 40,9 11 12,5 29 33,0 12 13,6 88 100
brak 36 49,3 9 12,3 22 30,1 6 8,2 73 100
Zdrowotne, związane np.
z bólem oczu,
kręgosłupa
i inne
wysoki 65 81,3 4 5,0 5 6,3 6 7,5 80 100
średni 47 45,6 10 9,7 33 32,0 13 12,6 103 100
brak 72 61,5 13 11,1 26 22,2 6 5,1 117 100
Brak możliwo-ści podłączenia
Internetu
wysoki 70 66,0 9 8,5 20 18,9 7 6,6 106 100
średni 39 46,4 7 8,3 27 32,1 11 13,1 84 100
brak 74 67,9 11 10,1 17 15,6 7 6,4 109 100
Nie mam potrzeby
wysoki 117 79,1 12 8,1 16 25,9 3 2,0 148 100
średni 40 49,4 6 7,4 21 25,9 14 17,3 8 100
brak 27 38,6 8 11,4 27 38,6 8 11,4 70 100
Należy bliżej przyjrzeć się związkom między wyszczególnionymi w tabeli ty-pami utrudnień a poziomem umiejętności informatycznych. Poziom braku środków finansowych na zakup komputera lub Internetu wskazuje na całkowitą niezależność od poziomu umiejętności informatycznych (zależność jest nieistotna statystycznie). Wniosek ten w konfrontacji z poprzednim opartym na stwierdzonej zależności
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
124
między sytuacją materialną a umiejętnościami wydaje się zaskakujący. Mamy do czynienia ze sprzecznością, która jednak przy głębszym namyśle wydaje się po-zorna. Można ją bowiem wyjaśnić, odwołując się do innych rezultatów tych ana-liz, z których wynika, że umiejętności informatyczne kształtowane są przede wszystkim przez szkołę i pracę. Ewentualne użytkowanie komputera w domu słu-ży głównie rozrywce, a nie edukacji, a wykorzystywanie komputera do celów roz-rywkowych wiąże się z niskimi umiejętnościami informatycznymi.
Kolejną barierą jest poziom wiedzy lub umiejętności praktycznych obsługi komputera. Związek tej zmiennej z poziomem umiejętności okazał się istotny sta-tystycznie, a jego siła raczej duża (V Kramera = 0,29), choć zaskakujące, że oka-zała się zdecydowanie niższa od oczekiwanej. Podobna konkluzja związana jest z następnym z badanych typów trudności, mianowicie brakiem umiejętności po-sługiwania się tego typu sprzętem. Tu również zależność okazała się istotna sta-tystycznie, a jej siła mniejsza od tej, na jaką wskazuje ten rodzaj trudności (V Kramera = 0,30).
Grupa trudności, którą można określić wspólnym mianem obawy przed nie-bezpieczeństwem posługiwania się tego typu sprzętem, wykazuje bardzo słabą siłę związku z poziomem umiejętności (niebezpieczeństwo kradzieży danych osobo-wych – V Kramera = 0,17, wirusy komputerowe – V Kramera = 0,18). Natomiast zmienna obawa przed kradzieżą pieniędzy podczas transakcji internetowych nie wyjaśnia zmienności poziomu umiejętności, ponieważ zależność ta jest nieistotna statystycznie.
Siła związku zmiennej obsługa komputera jest zbyt skomplikowana z pozio-mem umiejętności jest najwyższa spośród badanych typów trudności (V Kramera = 0,34). Wydaje się zatem, że przekonanie badanych co do trudności obsługi komputera jest tym, co najprawdopodobniej zniechęca ich do korzystania z niego.
Zmienne odwołujące się do wieku i stanu zdrowia (jestem za stary, zdrowotne związane z bólem oczu lub kręgosłupa) wyjaśniają poziom umiejętności informa-tycznej w stopniu raczej silnym (V Kramera odpowiednio wyniósł 0,27 i 0,22). Natomiast związek zmiennej brak możliwości podłączenia Internetu z poziomem umiejętności okazał się nieistotny statystycznie, co niejako dodatkowo potwierdza fakt, że posiadanie komputera w domu w niewielkim stopniu decyduje o pozio-mie umiejętności informatycznych.
Na zakończenie tej części analiz postanowiliśmy sprawdzić, w jakim stopniu poziom przyjemności korzystania z komputera i Internetu wpływa na umiejętno-ści informatyczne. Warto zauważyć, że zwrot przyjemność korzystania mógł, jak sądzimy, oznaczać również dla badanych na przykład wygodę z korzystania, czy-li, ogólnie biorąc, wszelkie odczucia związane z ułatwieniami, jakie daje ten typ komunikacji.
Badana zależność okazała się istotna statystycznie, a jej siła w obu przypad-kach bardzo duża (V Kramera odpowiednio 0,54 i 0,55). W obu przypadkach za-leżność ta ma charakter prostoliniowy, co oznacza (dla wysokiego poziomu umie-
Umiejętności informatyczne mieszkańców województwa mazowieckiego
125
jętności), że wraz ze wzrostem poziomu przyjemności rosną umiejętności infor-matyczne. Można zatem powiedzieć, że zależności te są podstawą do sformuło-wania takiej oto tendencji: im coś daje mi większą przyjemność, tym bardziej chciałbym umieć z tego korzystać.
Tabela III.29
Przyjemność korzystania z komputera i Internetu a poziom umiejętności informatycznych
Poziom
przyjemności korzystania
Skala umiejętności Razem
brak niskie średnie wysokie
n % n % n % n % n %
Komputer
duża 12 2,9 43 10,3 230 54,9 134 32,0 419 100
średnia 82 24,0 71 20,8 151 44,2 38 11,1 342 100
brak 269 82,3 47 14,4 9 2,8 2 0,6 327 100
Internet
duża 12 2,6 45 9,8 257 56,0 145 31,6 459 100
średnia 75 26,4 65 22,9 118 41,4 26 9,2 284 100
brak 274 80,4 50 14,7 15 4,4 2 0,6 341 100
Generalnie, analiza umiejętności informatycznych w wybranych obszarach tematycznych (edytor tekstu Word, arkusz kalkulacyjny Excel, system operacyjny Windows, poczta internetowa, Internet) wykazała bardzo wysoki poziom braku umiejętności w każdym z nich. Różnice między brakiem umiejętności okazały się niewielkie, a ich rozpiętość sięgała niespełna 10% – od najwyższego odsetka bra-ku umiejętności 48,1% (przypisanej poczcie elektronicznej i arkuszowi kalkula-cyjnemu Excel) do najmniejszego 39,9% (dla edytora tekstu Word). Jak wykazało badanie, poziom umiejętności informatycznych nie zależy od płci, wpływa na nią natomiast wiek. Okazało się bowiem, że wśród badanych najwyższe umiejętności mają ci, którzy reprezentują wiek do 29 lat. W tej grupie występuje najwyższy odsetek respondentów o największych umiejętnościach i jednocześnie najniższy odsetek z brakami umiejętności. Przeciwstawną charakterystykę można przypisać respondentom w wieku 60 i więcej lat, wśród których najwyższy był odsetek bra-ku umiejętności i najniższy osób o wysokich umiejętnościach.
Poziom umiejętności w znacznym stopniu wyjaśnia także posiadane wykształ-cenie. Respondenci z wykształceniem gimnazjalnym i zasadniczym zawodowym (oba typy wykształcenia o zbliżonym poziomie umiejętności) stanowią najwyższy odsetek reprezentujących brak umiejętności i najniższy odsetek tych o najwyż-szym poziomie umiejętności. Najkorzystniej z tego punktu widzenia wypadają osoby z wykształceniem wyższym, spośród których tylko 4,7% nie posiadało umiejętności, a aż 40,5% reprezentowało wysoki ich poziom. Jednak najciekaw-sza w tej części analiz wydaje się 40% różnica w brakach umiejętności między osobami z wykształceniem gimnazjalnym i zasadniczym zawodowym a posiada-jącymi wykształcenie średnie i wyższe.
Miejsce zamieszkania jest zmienną, która w niewielkim stopniu wyjaśnia zróżnicowanie poziomów umiejętności. Zależność ta jest wprawdzie istotna staty-
Paweł Daniłowicz, Maria Szymczak
126
stycznie, ale wyraźnie słaba i obserwowalna w zasadzie tylko na poziomie braku umiejętności między mieszkańcami wsi a miast powyżej 100 tys. mieszkańców.
Sytuacja materialna pokazuje, że poziom umiejętności informatycznych zale-ży od tego, jak swoją zasobność oceniają respondenci. Dobra samoocena sytuacji materialnej wiąże się z wysokim poziomem umiejętności, zaś zła – z niskim. Praw-dopodobnie może to być konsekwencją charakteru wykonywanej pracy. Osoby wykonujące prace bardziej złożone i tym samym lepiej opłacane nie tylko czę-ściej korzystają z komputera, ale także – ze względu na to, że praca przy kompu-terze wymaga wyższych umiejętności – częściej starają się pozyskać wiedzę w tej dziedzinie. Stąd też najwyższy poziom umiejętności informatycznych posiadają osoby pracujące, bez względu na to, czy są zatrudnione w sektorze prywatnym czy państwowym, najniższy zaś emeryci i renciści. Umiejętności uczących się i bezrobotnych w tym zakresie są na zbliżonym poziomie. Jak się wydaje, brak istotnych różnic między tymi grupami wynika z podobieństwa ich poziomów wy-kształcenia.
Samowiedza jest podstawowym źródłem wiadomości o posługiwaniu się komputerem, choć równie często jest nim członek rodziny. Oba te źródła są jed-nak najmniej efektywnymi sposobami pozyskiwania umiejętności informatycz-nych. Studia okazały się sposobem najbardziej efektywnym, ale najrzadziej wy-stępującym. Kursy komputerowe zaś na tle pozostałych metod pozyskiwania wiedzy wypadły stosunkowo słabo – rzadko występują, a co gorsza okazały się mniej niż średnio efektywne.
Największa „siła” wyjaśniająca zróżnicowanie poziomu umiejętności infor-matycznych związana jest ze stopniem przyjemności w posługiwaniu się kompu-terem i Internetem.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
Rozdział IV
PODAŻOWA STRONA RYNKU PRACY
WOBEC PROBLEMÓW KSZTAŁTOWANIA
SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO
Sytuacja na rynku pracy województwa mazowieckiego wskazująca na wystę-powanie na nim największej liczby bezrobotnych, jak również charakteryzująca się – poza miastem stołecznym Warszawą – istotnymi niedopasowaniami struktural-nymi sprawiła, że niezbędne wydało się rozpoznanie wpływu wykluczenia cyfro-wego na efektywniejsze wykorzystanie zasobów pracy na tym obszarze. Pojawia-jące się zmiany, w szczególności odnoszące się do absorbowania nowoczesnych technik i technologii w procesach pracy, mogą mieć negatywny wpływ na życie społeczne i przyczyniać się do ograniczania skuteczności działań podejmowanych w celu ograniczania dysproporcji występujących na rynku pracy, jak również na-silania się zjawisk wykluczenia społecznego w odniesieniu do niektórych katego-rii przede wszystkim bezrobotnych.
Zjawisko wykluczenia cyfrowego jest niewątpliwie jednym z tych, na które należy w rzeczywistości gospodarczej zwracać uwagę, ponieważ przemiany ak-tywności ekonomicznej podmiotów, idące głównie w kierunku coraz większego wykorzystania technik i technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, są nieuniknione. Województwo mazowieckie, dysponując najwyższym potencjałem ekonomicznym w Polsce, może być obszarem, na którym mogą wystąpić w znacz-nym stopniu problemy związane z niedopasowaniem tego rodzaju umiejętności mieszkańców zarówno aktywnych, jak i biernych zawodowo oraz tych, którzy uczestniczą w procesach kształcenia do oferowanych przez pracodawców miejsc pracy. Działaniem, które powinno służyć ograniczeniu znaczenia tego zjawiska, jest szczegółowe rozpoznanie postaw wspomnianych zbiorowości wobec problemu wykluczenia cyfrowego. Może ono bowiem dotyczyć tych grup w różnym stopniu.
1. Wykluczenie cyfrowe pracujących
Technologie telekomunikacyjne są obecne w różnych sferach naszego życia. Ich rozwój i upowszechnienie oraz skala wykorzystania warunkują nasz styl życia zarówno zawodowego, jak i prywatnego. W tej części raportu zostaną zaprezen-towane wyniki badań dotyczące uwarunkowań oraz sposobów korzystania z tech-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
128
nologii ICT w miejscu pracy oraz w gospodarstwie domowym przez osoby pracu-jące, mieszkające na terenie województwa mazowieckiego. Na potrzeby badań i analiz zostały wyodrębnione dwie kategorie badanych: pracownicy najemni oraz prowadzący własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne.
1.1. Charakterystyka badanej populacji osób pracujących
Badanie osób pracujących przeprowadzono na próbie 439 osób. Zdecydowaną większość badanej populacji stanowili pracownicy najemni (86,3%). Odsetek osób prowadzących własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne wy-niósł 13,7%. Niemal 3/4 pracowników najemnych (73,4%) pracowało w przed-siębiorstwach prywatnych, co czwarta osoba z tej grupy (25,9%) reprezentowała firmę państwową. Nie potrafiły odpowiedzieć na to pytanie 3 osoby (0,8%).
Pracownicy najemni biorący udział w badaniu najczęściej byli zatrudnieni w małych firmach (31,4%), następnie w mikropodmiotach (29,3%), zaś co piąty pracownik najemny (20,6%) świadczył pracę w średniej wielkości firmie. Zaled-wie 11,3% badanych z tej grupy pracowało w dużych firmach (powyżej 250 pra-cowników). Nie potrafiło odpowiedzieć na to pytanie 5,5% badanych.
Wśród prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą ponad 2/3 badanych prowadziło firmę jednoosobową (68,3%), a 28,3% respondentów z tej grupy zatrudniało do 9 osób. Odsetek prowadzących firmy średnie (liczące od 50 do 249 pracowników) oraz duże (powyżej 250 osób) wyniósł po 1,7%.
Wśród respondentów nieznacznie przeważali mężczyźni. W badanej populacji znalazło się ich 231 (52,6%) oraz 208 kobiet (47,4%). Wyrównany udział kobiet i mężczyzn można było zaobserwować w grupie pracowników najemnych. Wy-nosił on 51,2% kobiet i 48,8% mężczyzn. Wśród prowadzących własną działal-ność gospodarczą lub rolniczą odsetek mężczyzn był wyższy niż kobiet i wynosił 61,7%, co oznacza większą skłonność tych pierwszych do podejmowania ryzyka w kształtowaniu swojej aktywności zawodowej.
Grupa objętych badaniem charakteryzowała się porównywalnym udziałem osób w wieku 25–34 lat (30,5%) oraz respondentów w wieku 35–44 lat (28%). Trzecią pod względem liczebności grupę badanych stanowiły osoby w wieku 45–54 lat (17,1%). Najmniej licznie reprezentowane były osoby z najstarszej katego-rii wiekowej 65–93 (0,7%). Zbliżona struktura wieku respondentów występowała w obu badanych populacjach. Wśród pracowników najemnych najliczniejszy był udział osób w wieku 25–34 lat (30,3%). W grupie prowadzących własną działal-ność gospodarczą lub rolną odsetek respondentów w tym przedziale wieku wy-niósł 31,7%, podobnie jak osób w wieku 35–44 lata.
Analiza struktury badanej populacji pracujących według poziomu wykształ-cenia wskazała na największy udział osób z wykształceniem zasadniczym zawo-dowym oraz średnim ogólnokształcącym. W obu grupach udział ten wynosił 24,8%. Na drugim miejscu znaleźli się respondenci legitymujący się wykształce-niem średnim zawodowym lub policealnym (21,6%). Osoby z wykształceniem
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
129
wyższym stanowiły nieco ponad 1/5 ogółu badanych (20,7%). Najmniejszy odse-tek (7,7%) dotyczył osób z wykształceniem gimnazjalnym i niższym.
Wśród pracowników najemnych większość respondentów stanowiły osoby z wykształceniem średnim ogólnokształcącym (26,1%). Natomiast w grupie pro-wadzących własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne przeważały osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (31,7%). Podobnie jak w całej badanej populacji, najmniej liczną grupę w obu kategoriach stanowili respondenci deklarujący wykształcenie gimnazjalne i niższe. Wśród pracowników najemnych ich udział wyniósł tylko 7,7%, zaś w grupie prowadzących własną działalność go-spodarczą lub rolniczą – 8,3%.
Wśród ogółu badanej populacji 62,9% respondentów to osoby pozostające w związkach małżeńskich. Drugą pod względem liczebności grupę stanowiły osoby stanu wolnego (28,2%). Najmniejszy udział charakteryzował osoby pozo-stające w separacji (0,7%).
Struktura respondentów według stanu cywilnego w podziale na pracowników najemnych i prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą kształ-towała się w zbliżony sposób. Wśród pracowników najemnych odsetek osób roz-wiedzionych wynosił 4,7%, w drugiej grupie takich osób nie było. Zatem nie można w tym przypadku mówić o szczególnych różnicach, wpływających na chęć tworzenia własnych stanowisk pracy i podejmowanie pracy najemnej w odniesie-niu do aktywnych zawodowo mieszkańców województwa mazowieckiego.
Większość aktywnych zawodowo respondentów (36%) stanowili mieszkańcy Warszawy, zaś 31,9% zamieszkiwała obszary wiejskie. Najmniej licznie repre-zentowaną grupą byli mieszkańcy miast liczących do 10 tys. mieszkańców (5,2%) oraz miast liczących od 50 tys. do 99 999 mieszkańców (3,9%). Sytuacja ta może świadczyć o niewielkim zróżnicowaniu aktywności zawodowej ze względu na miejsce zamieszkania.
Z perspektywy wielkości miejsca zamieszkania wśród pracowników najem-nych występowała struktura zbliżona do struktury ogółu pracujących. Największy udział w badaniu mieli tu mieszkańcy Warszawy (39,1%), w drugiej kolejności zamieszkujący tereny wiejskie (27,4%). Odwrotnie przedstawiała się sytuacja wśród prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą. Zdecydowaną większość badanych w tej grupie stanowili mieszkańcy wsi (60%), zaś co 6 osoba mieszkała w stolicy (16,7%).
Niemal połowa badanych (47,6%) deklarowała, że średni dochód przypadają-cy na osobę w gospodarstwie domowym respondenta, uzyskany w miesiącu po-przedzającym badanie wyniósł od 75 zł do 1350 zł. Trzecia część pracujących (33%) wskazywała, że dochód ten kształtował się w przedziale od 1400 zł do 3500 zł. W przypadku zaledwie 2 osób (0,5%) dochód ten dotyczył przedziału od 3700 zł do 7200 zł. W obu badanych kategoriach wystąpił podobny rozkład od-powiedzi na to pytanie, jednakże wśród pracowników najemnych odsetek osób określających swój standard życiowy na poziomie od 1400 zł do 3500 zł był wyż-szy w porównaniu z odsetkami osób prowadzących własną działalność gospodar-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
130
czą lub rolniczą o 11,3 pkt. proc. i wynosił 34,6%. Z kolei wśród tych ostatnich wyższy o 7,2 pkt. proc. był odsetek osób deklarujących brak dochodu w miesiącu poprzedzającym badanie i wynosił 11,7%.
Na podstawie analizy subiektywnych opinii respondentów, dotyczących sytu-acji materialnej gospodarstw domowych, można stwierdzić, że ponad połowa ba-danych (54,2%) oceniła swoje położenie w tej kwestii jako nienajgorsze (żyjemy oszczędnie, ale też nie jest tak źle). Mniej więcej co czwarty badany (23,9%) był zdania, że może sobie pozwolić na dość wygodne życie, natomiast 13,2% ankie-towanych przyznało, że środki finansowe, jakimi dysponują, starczają jedynie na zaspokojenie podstawowych potrzeb (pieniędzy wystarcza tylko na najtańsze je-dzenie i ubranie). W obu badanych zbiorowościach (pracownicy najemni i pro-wadzący własną działalność gospodarczą lub rolniczą) rozkład odpowiedzi był podobny. Największy odsetek dotyczył odpowiedzi wskazujących na pozytywną ocenę sytuacji materialnej przy zachowaniu oszczędnego stylu życia i wynosił on odpowiednio 55,9% oraz 43,3% dla każdej z grup badanych. Brak znaczących problemów materialnych (możemy sobie pozwolić na dość wygodne życie) sygnali-zowało 22,4% pracowników najemnych oraz 33,3% prowadzących własną działal-ność gospodarczą lub rolniczą. Dysponowanie ograniczonymi środkami finanso-wymi pozwalającymi na zakup najtańszych produktów deklarowało odpowiednio 13,7% i 10% badanych.
Nieco ponad 1/3 gospodarstw domowych pracujących składała się z 3 osób, 1/4 gospodarstw była 4-osobowa, zaś 1/5 – 2-osobowa. Najniższy odsetek w bada-nej populacji stanowiły gospodarstwa 1-osobowe (4,6%). W obu grupach (pracow-ników najemnych oraz prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą) dominowały gospodarstwa 3-osobowe (odpowiednio 37,5% i 30%). Co czwarte gospodarstwo pracownika najemnego było 4-osobowe (24,5%), a co piąte składa-ło się z 2 osób (21,1%). Wśród prowadzących własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne drugie miejsce pod względem częstości występowania zaj-mowały, podobnie jak u pracowników najemnych, gospodarstwa 4-osobowe. Na trzeciej pozycji znalazły się gospodarstwa liczące od 5 do 12 osób (21,7%). W przypadku pracowników najemnych gospodarstwa te zajmowały przedostatnią pozycję (za gospodarstwami 2-osobowymi). Odsetek ich wynosił 12,7%.
W ponad połowie (54,9%) gospodarstw domowych badanej populacji nie było osób poniżej 16. roku życia. W grupie pracowników najemnych w 44,6% gospo-darstw domowych mieszkały osoby w tym wieku, zaś w grupie prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą odsetek ten był bardzo zbliżony i wynosił 45%.
W przeważającej liczbie gospodarstw (51,9%), w których mieszkały osoby do 16. roku życia, była to jedna osoba w tym wieku, a w co czwartym (25,9%) dwie. Najmniej liczne były gospodarstwa, w których liczba osób do 16. roku życia wy-nosiła od 3 do 7 (18,5%). Podobna struktura występowała w dwóch kategoriach badanych. Wśród pracowników najemnych odsetek gospodarstw z 1 osobą poni-żej 16. roku życia był o 7,7 pkt. proc. wyższy niż u prowadzących własną działal-ność gospodarczą lub gospodarstwo rolne i wynosił 59,6%. Analogicznie było
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
131
w przypadku gospodarstw domowych z 2 osobami poniżej 16. roku życia. Więk-szą ich liczbę zanotowano również wśród pracowników najemnych, gdzie takich gospodarstw domowych było 58 (33,9%). Odwrotny rozkład dotyczył gospo-darstw, w których liczba osób do 16. roku życia wynosiła od 3 do 7 osób. Zdecy-dowana przewaga w tym względzie występowała wśród prowadzących własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne, odsetek gospodarstw tego typu wynosił 18,5%, a w grupie pracowników najemnych tylko 5,3%.
Nieco ponad 1/3 badanych stanowili mieszkańcy m.st. Warszawy. Drugą w ko-lejności najliczniej reprezentowaną grupą wśród respondentów były osoby za-mieszkujące podregion warszawski wschodni (14,4%), następnie podregion ostro-łęcko-siedlecki (13,7%) i warszawski zachodni (13,7%) oraz podregion radomski (11,4%). Najmniej licznie reprezentowany był podregion ciechanowsko-płocki (10,9%).
Wśród pracowników najemnych przeważali mieszkańcy m.st. Warszawy (39,1%), w drugiej kolejności reprezentowany był podregion warszawski zachod-ni (14,8%), a następnie warszawski wschodni (14,5%). Najmniej liczna w tej gru-pie badanych była, podobnie jak w przypadku ogółu pracujących, populacja mieszkańców podregionu radomskiego (10%). Najliczniejszą grupę wśród pro-wadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą stanowili mieszkańcy podregionu ostrołęcko-siedleckiego (35%), co piąty respondent z tej kategorii zamieszkiwał podregion radomski (20%). Na dalszych pozycjach znaleźli się przedstawiciele m.st. Warszawy (16,7%), podregionu warszawskiego wschodnie-go (13,3%) oraz ciechanowsko-płockiego (8,3%). Najmniej licznie w tej grupie byli reprezentowani mieszkańcy podregionu warszawskiego zachodniego (6,7%). Tego typu struktura wskazuje na zróżnicowanie przestrzenne form aktywności zawodowej, gdzie dominujące znaczenie dla podjęcia pracy najemnej ma przede wszystkim rynek pracy aglomeracji warszawskiej, na którym najwięcej jest ofert pracy. Samozatrudnienie jako sposób na zrealizowanie kariery zawodowej zdecy-dowanie chętniej wybierane jest poza tym obszarem.
1.2. Wykorzystanie narzędzi ICT w miejscu pracy
Dla analizy zjawiska wykluczenia cyfrowego wśród pracujących niezwykle ważne było zbadanie skali korzystania przez nich z narzędzi ICT do celów służ-bowych oraz umiejętności, jakimi dysponują pracujący w tym zakresie. Wykorzy-stanymi metodami pomiaru umiejętności ICT było tu podejście subiektywne, które bazowało na analizie częstotliwości wykonywania różnych czynności z wykorzy-staniem narzędzi ICT oraz wynikające z deklaracji badanych osób na temat po-siadanych umiejętności.
115
__________
115 Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe – zagadnienia teoretyczno-empiryczne, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie…, op. cit., s. 45.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
132
Wśród badanej populacji pracujących co piąta osoba korzystała ze służbowe-go telefonu komórkowego podczas wykonywania obowiązków służbowych (21%), przy czym wśród pracowników najemnych odsetek ten wynosił zaledwie 16,4%. W przypadku osób prowadzących własną działalność gospodarczą połowa z nich używała tego urządzenia. Ponadto zaledwie 38% badanych wykorzystywa-ło w swojej pracy telefon stacjonarny. W przypadku pracowników najemnych od-setek ten wyniósł 39,3%, natomiast wśród prowadzących własną działalność go-spodarczą lub rolniczą aż 70% nie korzystało z telefonu stacjonarnego w swojej pracy. Faksem posługiwała się 1/5 ogółu badanych pracowników (21,2%) – co piąty pracownik najemny oraz 18,3% prowadzących własną działalność gospo-darczą lub rolniczą.
Przedstawione wyniki badań mogą budzić pewien niepokój co do ograniczo-nej skali stosowania, wydawać by się mogło, podstawowych narzędzi telekomu-nikacyjnych zwyczajowo wykorzystywanych w pracy. Widać jednak wyraźnie, że w przypadku prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą telefon stacjonarny do celów służbowych coraz częściej zastępowany jest telefonem ko-mórkowym. W grupie pracowników najemnych zarówno odsetek korzystających z telefonu komórkowego służbowego, jak i telefonu stacjonarnego był stosunko-wo niewielki.
Zmienną różnicującą populację pracujących w badaniu dotyczącym korzysta-nia ze służbowego telefonu komórkowego, telefonu stacjonarnego oraz faksu był poziom wykształcenia. Zaobserwowano wyraźną tendencją do wzrostu odsetka pracujących wykorzystujących te narzędzia wraz ze wzrostem wykształcenia. Za-leżność ta wystąpiła w grupie pracowników najemnych, gdzie odnotowano sko-kowy wzrost użytkowników służbowych telefonów stacjonarnych z 39,7% wśród osób z wykształceniem średnim zawodowym i policealnym do 72% w grupie osób z wykształceniem wyższym. Wspomniana prawidłowość w grupie prowa-dzących własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne nie była już tak widoczna, za to w tej kategorii badanych osoby z wyższym wykształceniem sta-nowiły najwyższy odsetek wśród posiadających służbowy telefon komórkowy (66,7%).
Ponadto wraz ze wzrostem wielkości firmy (wyjątkiem są tu jedynie firmy jednoosobowe) można było zaobserwować wzrost liczby pracujących korzystają-cych z telefonów stacjonarnych (zarówno w grupie pracowników najemnych, jak i prowadzących działalność gospodarczą lub rolniczą). Wzrastał również odsetek korzystających z faksu do celów służbowych. Odwrotna tendencja dotyczyła ko-rzystania ze służbowych telefonów komórkowych przez pracowników najemnych – im większa firma, tym mniejszy odsetek korzystających z tego narzędzia. W grupie prowadzących działalność gospodarczą lub rolniczą w firmach jednoo-sobowych odsetek ten wynosił 46,3%, w mikrofirmach – 64,7%.
Respondenci, którzy codzienne korzystali ze służbowego telefonu komórko-wego do celów zawodowych, spośród podanych funkcji najczęściej wskazywali pisanie, wysyłanie i odbieranie wiadomości tekstowych (39,1%) oraz budzik (26,1%). Pracownicy najemni, podobnie jak ogół badanej populacji, najczęściej
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
133
wykorzystywali służbową komórkę do pisania, wysyłania i odbierania wiadomo-ści tekstowych (40,3%), a w drugiej kolejności pod względem częstotliwości używali funkcji budzika (19,4%). Odwrotnie było w grupie prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą. Badani najczęściej deklarowali korzystanie z funkcji budzika (40%), a następnie z wysyłania SMS-ów (36,7%).
Od czasu do czasu, w zależności od potrzeb, pracujący korzystali z funkcji kalkulatora (66,3%), robienia zdjęć (59,8%) oraz z notatnika (48,9%). Wśród pra-cowników najemnych były to również najczęściej powtarzające się odpowiedzi. Odsetek ich wynosił odpowiednio 67,7%, 56,5% oraz 51,6%. Prowadzący własną działalność gospodarczą lub rolniczą wskazywali na pierwszym miejscu na robie-nie zdjęć (66,7%), korzystanie z kalkulatora (63,3%), wysyłanie i odbieranie wia-domości tekstowych (SMS) oraz funkcję budzika i notatnika (po 43,3% wskazań).
Na podstawie zgromadzonych danych można wyszczególnić funkcje służbo-wych telefonów komórkowych, które nie są wykorzystywane przez badaną popu-lację pracujących. Badani w ogóle nie korzystali z nawiązywania i prowadzenia rozmów za pomocą połączeń wideo (79,3%), głosowego wybierania numerów (73,9%) oraz z połączeń konferencyjnych (68,5%). Pisanie, odbieranie i wysyła-nie poczty e-mail oraz tworzenie, wysyłanie i odbieranie wiadomości multime-dialnych (głosowych) cieszyło się wśród respondentów również ograniczonym zainteresowaniem. Nie korzystało w ogóle z tych funkcji odpowiednio 69,6% i 67,4% z obu kategorii badanych. Najmniej popularną funkcją w służbowych tele-fonach komórkowych zarówno wśród pracowników najemnych, jak i prowadzą-cych własną firmę było nawiązywanie i prowadzenie rozmów za pomocą połączeń wideo. Nie wykorzystywało jej wcale odpowiednio 74,2% i 90% badanych.
Podczas użytkowania służbowego telefonu stacjonarnego pracujący najczę-ściej korzystali z automatycznego wybierania numerów. Codziennie korzystało z tego rozwiązania 17,4% pracowników, a od czasu do czasu tylko 34,1%. W przypadku pracowników najemnych było to odpowiednio 18,1% i 35,6% ba-danych. Prowadzący własną działalność gospodarczą lub rolniczą w codziennej pracy korzystali z automatycznego wybierania numerów oraz z automatycznej se-kretarki (po 11% wskazań). W zależności od potrzeb najczęściej deklarowano w tej grupie, podobnie jak wśród pracowników najemnych, korzystanie z funkcji automatycznego wybierania numerów (22,2%). Najmniej popularnym rozwiąza-niem była funkcja intercom. Około 73% ogółu badanych przyznało, że nie używa-ło jej wcale. Na pytanie o częstotliwość korzystania z tego narzędzia negatywnie odpowiedziało 72,5% pracowników najemnych i 77,8% prowadzących działal-ność gospodarczą.
Faks był przez pracujących wykorzystywany w codziennej pracy głównie do odbierania i wysyłania dokumentów (45,2% badanych) oraz do ich kopiowania (33%). Niemal połowa pracowników najemnych (46,3%) codziennie odbierała i wysyłała dokumenty za pośrednictwem faksu. Prowadzący własną działalność go-spodarczą wykorzystywali to urządzenie raczej od czasu do czasu (63,6%). Podob-nie w przypadku kopiowania dokumentów – prowadzący własną firmę robili kopie raczej od czasu do czasu (72,7%), a pracownicy najemni codziennie (36,6%).
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
134
Korzystanie z komputera i Internetu przez pracujących jest uwarunkowane wyposażeniem ich stanowiska pracy w stosowne narzędzia.
116 Z analizy uzyska-
nych danych wynika, że pracujący mieli ograniczony dostęp do narzędzi ICT w miejscu pracy. Aż 66,5% pracowników najemnych i 65% prowadzących wła-sną działalność gospodarczą lub rolniczą nie miało stanowiska pracy wyposażo-nego w komputer.
Grupa ta była zróżnicowana wewnętrznie ze względu na następujące zmienne demograficzne:
– wiek: wraz z przechodzeniem do wyższych grup wiekowych rósł odsetek pracowników, których stanowisko pracy nie było wyposażone w komputer; w gru-pie pracujących do 45. roku życia odsetek ten wynosił 51,1%, po 45. roku życia wzrastał aż do 84,2%;
– wykształcenie: najwyższe odsetki pracujących, których stanowisko pracy było pozbawione komputera odnotowano wśród respondentów z wykształceniem gimnazjalnym i poniżej (100%), zasadniczym zawodowym (89,9%), podczas gdy w grupie pracujących z wykształceniem wyższym odsetek ten wynosił 34,1%;
– miejsce zamieszkania: w całej populacji pracujących najwyższy odsetek osób, których stanowisko pracy nie było wyposażone w komputer, występował w przy-padku mieszkańców miast do 10 tys. mieszkańców (78,3%); w Warszawie odse-tek ten był najniższy i wynosił 59,5%;
– podregion: najwyższy odsetek osób, których stanowisko pracy nie było wy-posażone w komputer, występował wśród mieszkańców podregionu ostrołęcko- -siedleckiego i wynosił 80%, radomskiego (72,0%); odsetek ten był najniższy w Warszawie (59,5%).
Zależności te były obserwowane w przypadku obu kategorii badanych.
Grupa osób bez dostępu do komputera na stanowisku pracy nie była zróżni-cowana wewnętrznie ze względu na płeć. W odniesieniu do pracowników najem-nych odsetek kobiet i mężczyzn nie posiadających komputera wynosił odpowied-nio 63,8% i 69,1%. Wśród prowadzących działalność gospodarczą lub rolniczą było to 18 kobiet i 21 mężczyzn.
Spośród osób, których miejsce pracy było wyposażone w komputer, 89,9% miało podłączenie do Internetu. Wśród pracowników najemnych odsetek ten wy-nosił 90,6%. W grupie prowadzących własną działalność gospodarczą lub gospo-darstwo rolne udział ten był nieco mniejszy i wynosił 85,7%.
Jak pokazały wyniki badań, wielkość przedsiębiorstwa zróżnicowała popula-cję pracujących, których stanowisko pracy było wyposażone w komputer. Gene-ralnie wraz ze wzrostem wielkości firmy zwiększała się liczba stanowisk wyposa-żonych w komputer (wyjątkiem były tu firmy jednoosobowe). W firmach jednoosobowych odsetek ten wyniósł 29,8%, w mikropodmiotach 21,9%, w ma-łych przedsiębiorstwach 33,6%, w średnich firmach 49,4%, w dużych podmiotach
__________
116 Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, IPiSS, Warsza-wa 2009, s. 158.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
135
gospodarczych 47,7%. Największy odsetek stanowisk pracy z dostępem do Inter-netu wśród pracujących zanotowano w firmach mikro i małych – odpowiednio 96,4% i 92,5%.
Największy udział pracujących, których stanowisko pracy było wyposażone w komputer występował w przedziałach wiekowych 25–34 lat (46,3%) oraz 35–44 lat (39%). W grupie pracowników najemnych było to odpowiednio 47% i 38,5%, zaś w grupie prowadzących własną działalność gospodarcza lub rolniczą – w obu grupach wiekowych odsetek ten wynosił 42,1%. Zbiorowość osób posia-dających dostęp do komputera w miejscu pracy nie była zróżnicowana ze wzglę-du na płeć. W przypadku obu kategorii badanych odsetek kobiet i mężczyzn, któ-rych miejsce pracy było wyposażone w komputer, był zbliżony.
Należy podkreślić, że brak wyposażenia miejsca pracy w komputer czy dostęp do Internetu może w istotnym stopniu zwiększać ryzyko wykluczenia cyfrowego osób pracujących. Jak pokazują badania przeprowadzone przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, niemal 96,8% pracowników, których stanowisko pracy było wyposażone w komputer, korzystało z niego codziennie, a 79,8% osób bez kom-putera w pracy nie używało go w ogóle. Podobna zależność występuje w przy-padku korzystania z Internetu.
117
Stopień wyposażenia stanowisk pracy badanych pracowników w urządzenia przemysłowe sterowane komputerowo był niewielki. Przeważająca część bada-nych (93,8%) nie miała tego rodzaju wyposażenia. W obu badanych kategoriach odsetek ten był porównywalny, wśród pracowników najemnych wynosił 93,7%, a w grupie prowadzących własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne 95%. Zdarzały się pojedyncze przypadki wyposażenia miejsca pracy w tego typu urządzenia. Pracownicy najemni korzystali m.in. ze sterowanej komputerowo linii produkcyjnej (w badanej grupie znalazło się 11 takich osób), z centrum obróbko-wego (5 osób), minikomputera do sterowania i regulacji procesami technologicz-nymi (4 osoby), z laserowej obrabiarki do metali sterowanej numerycznie (3 oso-by), z robotów przemysłowych (3 osoby), dużego komputera do sterowania i regulacji procesami technologicznymi (2 osoby), z manipulatora przemysłowego (1 osoba). W grupie prowadzących własną działalność gospodarczą lub gospodar-stwo rolne korzystano m.in. z centrum obróbkowego oraz ze sterowanej kompute-rowo linii produkcyjnej (po 1 osobie).
Jak już wspomniano, jedna z zastosowanych w badaniu metod umożliwiają-cych określenie deficytu umiejętności ICT polegała na analizie częstotliwości wykonywania przez respondentów różnych czynności (a tym samym korzystania z różnych aplikacji) w zakresie obsługi komputera, Internetu oraz urządzeń ste-rowanych komputerowo. Założono tu, że poziom umiejętności ICT jest powiąza-ny z częstotliwością korzystania z określonych narzędzi ICT. Większa częstotli-
__________
117 Tamże, s. 158.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
136
wość użytkowania wykonywania określonych czynności (a tym samym wybranej aplikacji) jest skorelowana z wyższym poziomem wiedzy i umiejętności.
118
Pracujący, których stanowisko pracy było wyposażone w komputer oraz ci, któ-rzy korzystali z urządzeń sterowanych komputerowo, zostali poproszeni o ocenę częstotliwości wykonywania różnych czynności związanych z używaniem narzę-dzi ICT. Największa liczba wskazań (zarówno w grupie pracowników najemnych, jak i prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą) dotyczyła re-dakcji tekstów oraz analizy danych za pomocą komputera. W obu badanych gru-pach sporą popularnością cieszyła się również analiza danych zawartych na no-śnikach zewnętrznych. Znacznie rzadziej pracujący wykorzystywali w swojej pracy z komputerem systemy: CRM, ERP oraz e-commerce. Wśród prowadzą-cych własną działalność gospodarczą lub rolniczą nie znalazła się ani jedna osoba, która korzystałaby z tych systemów codziennie.
W obu grupach respondentów codzienne zastosowanie Internetu polegało głównie na odbieraniu i wysyłaniu wiadomości e-mail oraz wyszukiwaniu in-formacji i danych niezbędnych do wykonywania pracy. Pracownicy najemni znacznie rzadziej korzystali z Internetu w celu poszukiwania informacji na temat kursów i szkoleń zawodowych oraz dokonywania zakupów towarów i usług. Prowadzący własną działalność gospodarczą lub rolniczą rzadziej niż klika razy w tygodniu korzystali natomiast z bankowości internetowej. Z podobną częstotli-wością używano komunikatorów oraz sieci do kontaktów z instytucjami publicz-nymi. Zarówno wśród pracowników najemnych, jak prowadzących własną dzia-łalność gospodarczą i rolniczą zakupy przez Internet cieszyły się ograniczoną popularnością.
Druga z użytych metod służących do określenia skali występowania zjawiska wykluczenia cyfrowego wśród pracujących polegała na wykorzystaniu samooce-ny umiejętności ICT badanych w zakresie obsługi komputera, Internetu oraz urządzeń sterowanych komputerowo.
119
W zakresie obsługi komputera pracownicy najemni oraz prowadzący działal-ność gospodarczą lub rolniczą odczuwali braki przede wszystkim związane z anali-zą danych (odpowiednio 19 wskazań i 2 wskazania), przygotowywaniem prezenta-cji (10 wskazań i 2 wskazania) oraz tworzeniem grafiki (8 wskazań i 4 wskazania). Największy deficyt wiedzy z zakresu obsługi Internetu wiązał się w obu badanych grupach z rozwiązywaniem problemów w pracy komputera (9 wskazań wśród pracowników najemnych i 3 wskazania w grupie prowadzących działalność go-spodarczą lub rolniczą). Liczba wskazań deklarowanych braków w umiejętno-ściach użytkowania urządzeń sterowanych komputerowo była znikoma (w sumie 5 wskazań w obu grupach).
Analiza umiejętności ICT, z których poziomu respondenci byli zadowoleni (wiedza jest wystarczająca), wykazała, że są to głównie umiejętności wykorzy-
__________
118 Tamże, s. 166. 119 Tamże, s. 160.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
137
stywane w codziennej pracy. W obu badanych grupach to przede wszystkim czynności związane z redakcją tekstów, odbieraniem i wysyłaniem wiadomości e-mail, wyszukiwaniem informacji i danych niezbędnych do wykonania pracy, analizą danych oraz analizą danych zawartych na nośnikach zewnętrznych.
Z badania wynika, że respondenci chcieliby poznać te umiejętności, z których korzystali najrzadziej w codziennej pracy (m.in. przygotowywanie prezentacji, obsługa systemu CRM) oraz pogłębić wiedzę o tych, które wykorzystywane były bardzo często (np. analiza danych, redakcja tekstów).
Pracujący odczuwający deficyt umiejętności w zakresie ICT zostali zapytani o to, czy podjęli działania mające na celu nadrobienie zaległości w tym zakresie. Twierdząco odpowiedziała niemal 1/3 badanych (32,7%). Wśród pracowników najemnych żadnych kroków w tym zakresie nie poczyniło jednak prawie 2/3 ba-danych (63%). W grupie prowadzących własną działalność gospodarczą lub go-spodarstwo rolne na 6 osób odpowiadających na to pytanie 5 nie zrobiło nic, aby podnieść kwalifikacje.
Wśród przestawionych respondentom przyczyn braku podejmowania aktyw-ności w celu podwyższenia swoich kwalifikacji w zakresie ICT respondenci z obu badanych grup najczęściej odpowiadali, że godziny pracy nie pozwalają im na uzupełnianie brakujących umiejętności (8 wskazań z grupy pracowników najem-nych i 3 wskazania z prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą). Istotnym argumentem była tu również niemożność znalezienia czasu na dokształ-canie ze względu na obowiązki rodzinne (odpowiednio 7 wskazań i 1 wskazanie). Pracownicy najemni zwracali uwagę również na brak środków finansowych na pokrycie kosztów związanych z edukacją w zakresie ICT (6 wskazań) oraz na kwestie oszczędności dla budżetu firmy (nie zamierzam wydawać pieniędzy na uzupełnianie brakujących umiejętności i oszczędzać w ten sposób budżet firmy) (5 wskazań).
Ci z pracujących, którzy zdecydowali się podwyższyć swoje umiejętności w zakresie ICT najczęściej uczestniczyli w szkoleniu lub prosili o pomoc kole-gów z pracy (po 6 wskazań). W grupie pracowników najemnych uczestnictwo w kursie, szkoleniu zadeklarowało 6 pracowników z tej kategorii, skorzystanie z pomocy kolegów z pracy wskazało 6 osób, 4 osoby poprosiły w tym celu o po-moc znajomych/rodzinę, a 2 osoby nie korzystały z żadnych form doskonalenia w zakresie umiejętności telekomunikacyjnych i poszerzyły swoją wiedzę i umie-jętności z tego zakresu samodzielnie. Wśród pracowników najemnych i prowa-dzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą samodzielnie dokształcała się w ICT 1 osoba, która jako jedyna w tej grupie podjęła kroki w celu uzupełnienia swoich umiejętności.
Różnego rodzaju działania, mających na celu uzupełnienie umiejętności in-formacyjnych i telekomunikacyjnych, pozwoliły pracownikom najemnym i prowa-dzącym własną działalność gospodarczą lub rolniczą przede wszystkim uzupełnić braki z zakresu: redagowania tekstów za pomocą edytora tekstów (odpowiednio 5 wskazań i 1 wskazanie), analizowania danych za pomocą arkuszy kalkulacyj-nych (9 wskazań i 1 wskazanie), przygotowywania prezentacji (6 wskazań w gru-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
138
pie pracowników najemnych, brak wskazań w kategorii prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą).
Badani, którzy odczuwali deficyt kwalifikacji ICT w zakresie obsługi kompu-tera, generalnie nie byli zainteresowani podnoszeniem umiejętności w najbliż-szym roku. Co druga osoba odpowiadająca na to pytanie nie chciała podejmować żadnych działań w tym kierunku. Wśród pracowników najemnych na 46 pytanych aż 22 (47,8%) nie było zainteresowanych podejmowaniem aktywności w tym za-kresie. Należy podkreślić, że wśród prowadzących działalność gospodarczą lub rolniczą na 6 badanych osób nikt nie wyraził chęci uzupełnienia swoich umiejęt-ności w zakresie obsługi komputera.
Aż 51,9% pracujących negatywnie wypowiedziało się na temat planowanych działań dotyczących doskonalenia swoich umiejętności w zakresie obsługi Inter-netu. Nieco większą skłonność do poszerzania wiedzy przejawiali pracownicy na-jemni (15,2%) niż prowadzący własną działalność gospodarczą lub rolniczą, wśród których nikt nie odpowiedział pozytywnie na to pytanie.
Podnoszeniem kwalifikacji w zakresie obsługi urządzeń przemysłowych ste-rowanych komputerowo były zainteresowane jedynie 3 osoby, w tym 1 pracownik najemny i 2 osoby prowadzące własną działalność gospodarczą lub rolniczą. Sto-sunkowo wysoki odsetek badanych obejmował tych, którzy nie zastanawiali się jesz-cze nad kwestią podnoszenia swoich kwalifikacji ICT (ponad 1/3 ogółu pracujących). Należy przypuszczać, że przynajmniej część osób z grupy „niezdecydowanych” ostatecznie wybierze jakąś formę doskonalenia w zakresie ICT.
Wśród pracowników najemnych zainteresowanych podnoszeniem swoich kwa-lifikacji w zakresie obsługi komputera, Internetu czy urządzeń przemysłowych ste-rowanych komputerowo 4 osoby zadeklarowały, że będą uczestniczyć w szkoleniu z tej tematyki, 3 osoby preferowały uczenie się samodzielne, 2 osoby przyznały, że poproszą o pomoc kogoś ze znajomych lub rodziny. W grupie prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą 1 osoba opowiedziała się za samo-dzielnym rozwijaniem swoich umiejętności.
Pracownicy najemni przyznali, że w wyniku podjętych działań edukacyjnych chcą przede wszystkim pogłębić umiejętności z zakresu obsługi edytora tekstu (5 osób), arkusza kalkulacyjnego (4 osoby) oraz poczty elektronicznej (3 osoby). W grupie prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą 1 osoba chciała lepiej nauczyć się obsługi testera diagnostycznego.
Pracownicy najemni, którzy wyrazili niechęć do podnoszenia swoich umiejęt-ności ICT, jako główne przyczyny wskazali, że praca i czas, który poświęcają ro-dzinie, nie pozwalają im na dokształcanie (5 wskazań) oraz, że pracodawca nie wymagał i nigdy nie weryfikował tego typu umiejętności (5 wskazań). Ponadto deklarowano również brak środków firanowych na kursy, szkolenia i podręczniki z tego zakresu (4 wskazania). Prowadzący własną działalność gospodarczą lub rol-niczą zauważyli, że godziny pracy uniemożliwiają uzupełnianie brakujących umie-jętności (2 wskazania).
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
139
Pracujący, którzy korzystali z narzędzi ICT w miejscu pracy, generalnie byli zdania, że wpływ posiadanych umiejętności w tym zakresie w umiarkowanym stopniu warunkuje utrzymanie przez nich pracy. Przeważająca liczba badanych zarówno w grupie pracowników najemnych, jak i prowadzących własną działal-ność gospodarczą lub rolniczą związek pomiędzy umiejętnościami obsługi kom-putera, Internetu oraz urządzeń przemysłowych sterowanych komputerowo a za-chowaniem zatrudnienia określiła jako średni. Proporcje rozkładu odpowiedzi na to pytanie w obu badanych grupach były zbliżone.
Pracujących zapytano również o to, czy podczas wykonywania swoich obo-wiązków zawodowych korzystali z innego sprzętu cyfrowego poza najczęściej wykorzystywanymi narzędziami (komputer, Internet, telefon komórkowy, stacjo-narny, faks, urządzenia sterowane komputerowo). Zdecydowana większość bada-nych (95,2%) nie wykorzystywała w swojej pracy dodatkowego sprzętu. Wśród pracowników najemnych odsetek ten wynosił 95,5%, a wśród prowadzących dzia-łalność gospodarczą lub rolniczą 93,3%. W pojedynczych przypadkach pracowni-cy najemni korzystali z aparatu cyfrowego (4 osoby), kasy fiskalnej (3 osoby), projektora audiowizualnego (2 osoby), natomiast prowadzący działalność gospo-darczą lub rolniczą podczas wykonywania obowiązków służbowych wykorzysty-wali, podobnie jak pracownicy najemni, aparat cyfrowy (3 osoby), kamerę (1 oso-ba), tester komunikacyjny (1 osoba).
Respondenci, którzy korzystali z narzędzi ICT w miejscu pracy, w zasadzie nie dostrzegali w tym wymiarze większych barier. Na występowanie barier w ko-rzystaniu z komputera wskazało jedynie 1,3% badanej populacji pracujących, w obsłudze Internetu 2,6% badanych, a w obsłudze urządzeń przemysłowych ste-rowanych komputerowo 1,4% zbiorowości pracujących. Wśród pracowników na-jemnych, podobnie jak w ogóle badanej populacji, znaczna część respondentów nie odczuwała żadnych ograniczeń w korzystaniu z narzędzi ICT w miejscu pra-cy. Pewne niedogodności związane z używaniem Internetu zasygnalizowały 4 osoby z tej grupy badanych, komputera 2 osoby, a obsługa urządzeń przemy-słowych sterowanych komputerowo była utrudniona dla 2 osób. W grupie prowa-dzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą nie było osób, które wska-załyby na istnienie barier ograniczających korzystanie z ICT w miejscu pracy.
Generalnie pracujący nie widzieli potrzeby wprowadzania żadnych udogod-nień w miejscu pracy, które ułatwiłyby im korzystanie z narzędzi ICT. Jako sytu-ację optymalną (niczego mi nie brakuje) warunki użytkowania komputera w pracy określiło aż 81,1% badanej populacji. W grupie pracowników najemnych i pro-wadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą odsetek ten był bardzo zbliżony i wynosił odpowiednio 81% i 81,7%. Wśród proponowanych uspraw-nień w korzystaniu z komputera pracujący najczęściej wskazywali na potrzebę zakupu nowego szybkiego sprzętu (6,8%), zainstalowania nowszego oprogramo-wania (5,2%) oraz skorzystania z szybszego łącza internetowego (4,6%). Dla pra-cowników najemnych widzących konieczność zmian w tym zakresie najważniejszy był również zakup bardziej sprawnego komputera (7,4%), nowsze oprogramowa-nie (5%) oraz szybsze łącze internetowe (4,7%). W celu usprawnienia pracy
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
140
komputera prowadzący działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne najczę-ściej opowiadali się za wprowadzeniem nowszego oprogramowania (6,7%) oraz zakupem sprzętu komputerowego, który nie zawieszałby się (5%).
Aż 85,2% pracujących nie dostrzegało również potrzeby wprowadzania ja-kichkolwiek udogodnień do korzystania z Internetu w miejscu pracy. Tego samego zdania było 85% pracowników najemnych oraz 86,7% prowadzących działalność. Aby zoptymalizować korzystanie z Internetu – zdaniem pracujących, widzących potrzebę zmian w tym zakresie – kluczowe byłoby skorzystanie z szybszego łącza internetowego (7,5%). Tego samego zdania było 8,2% pracowników najemnych oraz 3,3% prowadzących działalność gospodarczą lub rolniczą.
Przeważająca część badanych (93,8%) nie widziała również potrzeby wpro-wadzenia modyfikacji mających na celu usprawnienie korzystania z urządzeń przemysłowych sterowanych komputerowo. Za zmianami opowiedziało się wśród pracowników najemnych 6,6% badanych, zaś w grupie prowadzących działalność gospodarczą jedynie 3,4% respondentów.
1.3. ICT w gospodarstwach domowych osób pracujących
Badania nasycenia gospodarstw domowych pracujących w ICT wykazały, że następuje proces dyfuzji ICT, który charakteryzuje się zastępowaniem technologii starszych nowszymi.
120 Zgodnie z tą tendencją, aż 97,9% gospodarstw domowych
ogółu pracujących dysponowało telefonem komórkowym, a telefonem stacjonar-nym zaledwie 45,1% respondentów. Wśród pracowników najemnych odsetek go-spodarstw domowych z telefonem komórkowym był ponad dwukrotnie wyższy od odsetka gospodarstw wyposażonych w telefon stacjonarny i wynosił 98,7%. W grupie prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą udział ten wyniósł 35%. Wyniki badań pokazują, że liczba gospodarstw domowych pracow-ników najemnych i prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą wyposażonych w komputer stacjonarny lub laptop kształtowała się na zbliżonym poziomie. Posiadanie komputera zadeklarowało odpowiednio 80,4% i 78,3% go-spodarstw domowych z każdej kategorii badanych.
Na podstawie uzyskanych danych można stwierdzić, że wraz ze wzrostem wykształcenia w obu badanych grupach rósł odsetek osób posiadających telefon stacjonarny. Podobnie było w przypadku wyposażenia gospodarstwa domowego w komputer stacjonarny/laptop. W grupie pracowników najemnych odsetek osób poniżej wykształcenia wyższego posiadających dostęp do komputera w domu wy-nosił 75,9%, z wyższym wykształceniem natomiast 97,6%. W grupie prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą było to odpowiednio 74% i 100%.
Zdecydowana większość respondentów posiadających telefon stacjonarny w gospodarstwie domowym korzystała z niego głównie w celu prowadzenia roz-mów, nie używała zaś w ogóle jego funkcji dodatkowych. Zarówno wśród pra-
__________
120 Por. Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe w sektorze…, op. cit., s. 64.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
141
cowników najemnych, jak i prowadzących własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne najpopularniejszą funkcją telefonu stacjonarnego było automa-tyczne wybieranie numerów. Z możliwości tej korzystało codziennie odpowiednio 8% i 8,6% badanych. Ponadto podczas codziennego użytkowania telefonu stacjo-narnego pracownicy najemni korzystali dodatkowo m.in. z identyfikacji numeru, wybierania tonowego numerów (4,9%). Z automatycznej sekretarki w zależności od potrzeb korzystało 12,9% pracowników najemnych i 2 osoby wśród prowa-dzących własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne. Z opcji „inter-com” nie korzystało w ogóle odpowiednio 89% i 94,3% badanych.
Zdecydowana większość pracujących (86,7%), którzy nie posiadali telefonu stacjonarnego w swoim gospodarstwie domowym, za główną przyczynę wskazy-wała to, że w domu jest już telefon komórkowy, w związku z tym aparat stacjo-narny stał się niepotrzebny. Tego zdania było 86,5% pracowników najemnych oraz aż 96% prowadzących własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne. O braku telefonu stacjonarnego wśród pracowników najemnych decydowa-ły również względy finansowe, gdyż albo utrzymywanie telefonu komórkowego i stacjonarnego było zbyt drogie (7,4% badanych), albo nie było funduszy na opłacenie telefonu stacjonarnego (4,7%). Zatem jak dowodzą wyniki badań rów-noczesne posiadanie telefonu stacjonarnego i komórkowego w obliczu rosnącej konkurencji na rynku telefonii komórkowej jest coraz mniej opłacalne.
121
W badanej populacji zaledwie 9 osób nie zdecydowało się na telefon komór-kowy w swoim gospodarstwie domowym (5 osób wśród pracowników najemnych i 4 osoby prowadzące własną działalność gospodarczą lub rolniczą). Powodem tej decyzji było posiadanie telefonu stacjonarnego (4 osoby), firmowego telefonu komórkowego (2 osoby), brak środków finansowych (1 osoba) oraz potrzeba za-chowania prywatności (1 osoba). W przypadku 1 osoby nie było danych na ten temat.
Najczęściej stosowaną funkcją telefonu komórkowego, oprócz rozmów tele-fonicznych, było pisanie, wysyłanie i odbieranie wiadomości tekstowych (SMS) Z funkcji tej codziennie korzystała ponad połowa (55%) pracowników najemnych oraz niemal 1/3 prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą (32,1%). Na drugim miejscu pod względem częstotliwości wykorzystywania zna-lazła się funkcja budzika. Korzystało z niej na co dzień 35,7% pracowników na-jemnych i co piąty prowadzący własną działalność gospodarczą lub rolniczą (21,4%). Znacznie rzadziej pracownicy najemni robili zdjęcia telefonem komór-kowym (70%), tworzyli, wysyłali i odbierali wiadomości MMS (60,6%), korzy-stali z funkcji kalkulatora (59,5%) czy filmowali (44%). Prowadzący własną dzia-łalność gospodarczą lub rolniczą, w zależności od potrzeb, podobnie jak pracownicy najemni, wykorzystywali telefon komórkowy przede wszystkim do robienia zdjęć (58,9%), a następnie do pisania, wysyłania i odbierania wiadomo-ści tekstowych (50%), wykonywania obliczeń (48,2%) oraz tworzenia, wysyłania
__________
121 Tamże, s. 68.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
142
i odbierania wiadomości MMS (41,1%). Najmniejszym zainteresowaniem wśród pracujących cieszyły się funkcja czatu. Nie korzystało z niej 97,3% pracowników najemnych i 96,4% prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą. Poza tym w zasadzie nie korzystano z usługi połączeń konferencyjnych (odpo-wiednio 95,4% i 96,4%), nawiązywania i prowadzenia rozmów za pomocą połą-czeń wideo (w obu grupach nie używało tej funkcji po 94,6% i 94,6% badanych) oraz drukowania zdjęć (odpowiednio 90,9% i 85,7%).
Spośród ogółu gospodarstw domowych mających komputer znaczna część (81,5%) posiadała jeden, a 15,1% gospodarstw 2 komputery. W 2,8% gospodarstw ich liczba kształtowała się w przedziale od 3 do 5. Podobny rozkład odpowiedzi odnotowano się w grupie pracowników najemnych, gdzie 83,9% z nich miało jeden komputer na wyposażeniu swojego gospodarstwa domowego. Wśród prowadzą-cych własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne prawie 1/3 badanych (31,9%) posiadała dostęp do 2 komputerów w gospodarstwie domowym. Odsetek ten był wyższy w stosunku do pracowników najemnych aż o 19,4 pkt. proc.
Najwyższy odsetek pracujących posiadających w gospodarstwie domowym komputer odnotowano w następujących przedziałach wiekowych: od 15 do 24 lat (85,5%), od 25 do 34 lat (91%), od 35 do 44 lat (90,2%). Prawidłowość ta doty-czyła obu kategorii badanych. Ponadto wśród prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą, posiadających w domu komputer stacjonarny/laptop stwierdzono większy odsetek mężczyzn niż kobiet (odpowiednio 83,8% i 69,6%). W populacji pracowników najemnych nie odnotowano takiej prawidłowości.
Grupa osób, które nie posiadały w gospodarstwie domowym komputera, była zróżnicowana wewnętrznie ze względu na następujące zmienne demograficzne:
– wiek: wraz z przechodzeniem do wyższych kategorii wiekowych wzrastał odsetek osób nie mających komputera w domu; wśród osób do 45. roku życia od-setek ten wynosił 10,3%, w grupie powyżej 45. roku życia kształtował się na po-ziomie 44,5%;
– wykształcenie: najwyższe odsetki pracujących nie posiadających w swoim gospodarstwie domowym komputera zaobserwowano wśród badanych z wykształ-ceniem zasadniczym zawodowym (43,1%) oraz gimnazjalnym i poniżej (39,4%); w grupie osób z wykształceniem wyższym nie posiadały komputera jedynie 2 oso-by (2,2%); tendencja ta była silniejsza w grupie pracowników najemnych;
– lokalizacja: najwyższy odsetek respondentów nie mających komputera w do-mu występował w miastach do 10 tys. mieszkańców (30,4%), miastach liczących od 10 tys. do 19 999 mieszkańców (26,7%) i na wsi (25,7%); natomiast z naj-mniejszym odsetkiem mieliśmy do czynienia w miastach liczących od 100 tys. do 499 999 mieszkańców (9,7%) i w Warszawie (15,3%);
– obecność osób poniżej 16. roku życia w gospodarstwie domowym: wyższy odsetek gospodarstw domowych nie posiadających komputera zanotowano wśród tych, gdzie nie było osób do 16. roku życia (25,8%); w przypadku gospodarstw z osobami do 16. roku życia odsetek ten wynosił 12,2%;
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
143
– liczba osób poniżej 16. roku życia w gospodarstwie domowym: najniższy odsetek gospodarstw domowych bez komputera zanotowano w takich rodzinach, w których liczba osób do 16. roku życia wyniosła 3–7 (21,4%), zaś najwyższy w gospodarstwach z 2 osobami do 16. roku życia (7,7%);
– wysokość dochodu nieznacznie różnicowała badaną populację: w grupie osób, w której średni dochód miesięczny w przeliczeniu na osobę wynosił 0 zł, odsetek nie posiadających komputera w domu wynosił 12,5%, w grupie z docho-dami od 75 zł do 1350 zł sytuacja dotyczyła co piątego gospodarstwa domowego (21,1%), zaś od 1400 zł do 3500 zł odsetek kształtował się na poziomie 17,4%;
– podregion: najwyższy odsetek osób nie posiadających komputera w domu występował wśród mieszkańców podregionu ostrołęcko-siedleckiego (26,7%) i warszawskiego wschodniego (23,8%), a najniższy w podregionie radomskim (14%) i w Warszawie (15,3%).
Zależności te występowały w obu kategoriach respondentów.
Głównym powodem braku komputera stacjonarnego lub laptopa w gospodar-stwach pracowniczych był brak takiej potrzeby. Wskazało tak 59,3% responden-tów nie posiadających komputera. W grupie pracowników najemnych podobnego zdania było 58,9% badanych, wśród prowadzących własną działalność gospodar-czą lub gospodarstwo rolne tylko 8 osób. Dla bez mała co 5 pracującego (18,6%), drugą co do istotności przyczyną nieposiadania komputera były zbyt wysokie koszty sprzętu (odpowiedziało tak 17,8% pracowników najemnych i 3 osoby wśród prowadzących własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne). Kolejnym wskazywanym powodem w tej kwestii był równoczesny brak potrzeby oraz względy finansowe (nie odczuwamy potrzeby posiadania komputera w do-mu, koszty zakupu komputera są zbyt duże). Odpowiedziało w ten sposób 12,8% respondentów (w obu badanych grupach odpowiednio 9 osób i 2 osoby). Za naj-mniej istotny powód uznano brak umiejętności obsługi komputera, wskazało na tę przyczynę 7 osób jedynie w grupie pracowników najemnych.
Po 2000 r. jesteśmy świadkami zintensyfikowanej dyfuzji technologii infor-macyjnych i telekomunikacyjnych, co przejawiało się w gospodarstwach domo-wych zakupem sprzętu ICT. Potwierdzają to uzyskane wyniki badań wskazujące na to, że ponad 2/3 badanych gospodarstw nabyła swój pierwszy komputer w tym okresie (63,6% respondentów). Zaledwie 4% badanych dokonało zakupu w latach 2010–2011. Podobny rozkład odpowiedzi występował w obu badanych grupach.
Ponad połowa (61,4%) pracujących nigdy nie modernizowała sprzętu. Było to odpowiednio 60,7% i 66% w każdej z badanych grup. Ponad 2/3 badanych (68,1%) nie wymieniało komputera na nowszy (odpowiednio 62,6% i 68,1% ba-danych), a w ponad połowie (55,3%) gospodarstw domowych pozostał on w nie-zmienionym stanie od momentu nabycia (jest jaki był) (odpowiednio 34,1% i 40,4% gospodarstw).
Powodem zakupu pierwszego komputera stacjonarnego/laptopa dla zdecydo-wanej większości badanych była chęć miłego spędzenia wolnego czasu poprzez surfowanie po Internecie, gry itp. Odpowiedziało w ten sposób 36,9% pracowni-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
144
ków najemnych i 26,8% prowadzących własną działalność gospodarczą lub go-spodarstwo rolne. W drugiej kolejności decyzja o zakupie komputera była podyk-towana potrzebami edukacyjnymi dzieci (odpowiednio 28,2% i 29,3%). Najmniej istotnym powodem było wykorzystanie komputera do pisania pracy magisterskiej (3,8% i 1,2%).
Z komputera najczęściej korzystali sami badani (w obu badanych grupach od-setek ten wynosił 43,3% wskazań). Na drugim miejscu respondenci wskazywali na najmłodszych członków gospodarstw domowych – dzieci lub wnuki (28,3% odpowiedzi wśród pracowników najemnych oraz 35,8% w grupie prowadzących własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne). Trzecim głównym użyt-kownikiem komputera w grupie badanych gospodarstw domowych był współmał-żonek lub partner (odpowiednio 21,7% i 19,4% wskazań). W dalszej kolejności pojawiło się rodzeństwo (2,7% i 1,5%). Pracownicy najemni wskazywali również na rodziców (6 osób) oraz inne osoby (3 osoby). Dziewięć osób z tej kategorii ba-danych nie potrafiło odpowiedzieć na to pytanie.
Komputer w gospodarstwie domowym był wykorzystywany głównie do roz-rywki i rozwijania zainteresowań. W tym celu używało go niemal 3/4 badanych (76,5% pracowników najemnych i 63,8% prowadzących własną działalność go-spodarczą lub gospodarstwo rolne). Pracownicy najemni za pomocą komputera podnosili swoje umiejętności i kwalifikacje (10,1%), natomiast prowadzącym własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne służył do prowadzenia własnej firmy (12,8%). W ogóle nie korzystało w domu z komputera 5,1% pracu-jących posiadających ten sprzęt w gospodarstwie domowym (odsetek ten wynosił odpowiednio 4,2% i w 10,6% w każdej z badanych grup).
Wykształcenie oraz płeć nie różnicowało próby udzielającej odpowiedzi na to pytanie. W obu badanych grupach dla kobiet i dla mężczyzn oraz dla osób z wy-kształceniem wyższym i poniżej wyższego korzystanie z komputera wiązało się przede wszystkim z rozrywką i rozwijaniem zainteresowań. Jednakże w grupie prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą dla 12,9% mężczyzn obsługa komputera w domu miała związek z wykonywaniem pracy zawodowej, a dla co piątego (19,4%) z prowadzeniem firmy. Wśród kobiet z tej kategorii ba-danych nie było tego rodzaju odpowiedzi. Badanej próby nie różnicował też wiek. W każdej z kategorii wieku w obu badanych grupach obsługa komputera w domu wiązała się dla respondentów przede wszystkim z przyjemnością i miłym spędze-niem czasu wolnego.
Szczegółowa analiza celów, w jakich wykorzystywany był komputer w go-spodarstwach domowych, potwierdziła wcześniejsze spostrzeżenie, że komputer służył badanym w dużej mierze jako źródło rozrywki. W obu badanych grupach znaczny odsetek odpowiedzi dotyczył oglądania filmów (15,8% wskazań wśród pracowników najemnych i 15% w grupie prowadzących własną działalność go-spodarczą lub gospodarstwo rolne), archiwizacji zdjęć, filmów i innych plików (odpowiednio 14,5% i 14,21%), ściągania filmów, muzyki, programów, gier (od-powiednio 12,8% i 11,0%). Należy jednak podkreślić, że obie grupy badanych wykorzystywały komputer również do pisania tekstów (odpowiednio 13,6%
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
145
i 14,2% wskazań). Dodatkowo prowadzący własną działalność gospodarczą lub rolniczą częściej niż pracownicy najemni prowadzili rozliczenia finansowe z wy-korzystaniem komputera (11,0%) oraz analizę danych (7,9% odpowiedzi). Może to sugerować, że komputer w gospodarstwie domowym był przez nich częściej wykorzystywany do celów zawodowych niż w przypadku pracowników najem-nych. Ponadto prowadzący własną działalność gospodarczą lub rolniczą bardziej intensywnie korzystali z komputera w celach edukacyjnych (7,9%) niż pracowni-cy najemni (4,4%).
Obie kategorie badanych w zakresie korzystania z komputera były zróżnico-wane przez zmienne demograficzne. Zauważono, że w grupie pracowników na-jemnych kobiety korzystały bardziej aktywnie niż mężczyźni z komputera w celu pisania listów motywacyjnych i CV (59,1%), czytania wiadomości i ciekawostek (57,1%), chętniej również sięgały po kursy edukacyjne na CD, DVD (62,8%). W grupie prowadzących działalność gospodarczą lub rolniczą tendencja była od-wrotna, z wyjątkiem czytania wiadomości i ciekawostek, gdzie całość populacji stanowiły kobiety. Warto zwrócić również uwagę, że wśród prowadzących wła-sną działalność gospodarczą lub rolniczą odsetek mężczyzn analizujących dane i przygotowujących prezentacje z wykorzystaniem komputera wynosił 100%.
W obu badanych grupach kobiety częściej nie korzystały z komputera w go-spodarstwie domowym niż mężczyźni, choć tendencja ta była silniejsza wśród kobiet prowadzących działalność gospodarczą lub rolniczą. W grupie pracowni-ków najemnych z komputera nie korzystało 57,1% kobiet, w przypadku prowa-dzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą odsetek ten wynosił 75%. Prawdopodobnie wynika to z podwójnego obciążenia kobiet obowiązkami zawo-dowymi i rodzinnymi. Z tego względu mogą one nie znajdować czasu na korzy-stanie z komputera w domu. Obciążenie kobiet prowadzących własną firmę jest z pewnością jeszcze większe. W tym wypadku to nie brak dostępu do komputera był główną barierą w korzystaniu z niego.
W populacji pracowników najemnych wraz ze wzrostem wykształcenia wi-doczna była tendencja do zwiększania się odsetka osób, które korzystały z róż-nych funkcji komputera. W grupie prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą zależność ta nie była już tak wyraźna.
Wraz z wiekiem badanych wyraźnie spadał również odsetek osób wykorzystu-jących komputer do poszczególnych celów. Prawidłowość ta była obecna w obu grupach respondentów.
Pracujących zapytano również o sposoby pozyskiwania umiejętności w zakresie obsługi komputera. Niemal 1/3 wskazań (31,5%) dotyczyła samodzielnej nauki (odsetek ten w grupie pracowników najemnych wynosił 31,6%, natomiast w gru-pie prowadzących własną działalność kształtował się na poziomie 31,1%). Dru-gim do co znaczenia źródłem pozyskiwania wiedzy w tym zakresie były lekcje w szkole (19,9% ogółu pracujących) (odpowiednio 19,7% i 21,3% w poszczegól-nych grupach). W dalszej kolejności (17,1% wskazań) korzystano z pomocy członków rodziny (odpowiednio 16,9% i 18,0% w każdej z grup badanych). Naj-mniej popularną metodą (zaledwie 3,3% odpowiedzi) pozyskiwania umiejętności
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
146
ICT w zakresie obsługi komputera były kursy komputerowe (odpowiednio 3,5% i 1,6% w każdej grupie badanych).
Spośród 353 gospodarstw posiadających komputer, 325 miało dostęp do In-ternetu (92,1%). W grupie pracowników najemnych były to 282 gospodarstwa (92,2%), zaś wśród prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą – 43 gospodarstwa (91,5%). Populacja osób posiadających dostęp do Internetu w domu w obu badanych grupach nie była zróżnicowana wewnętrznie ze względu na płeć i wiek. Zarówno wśród pracowników najemnych, jak i prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą odsetek posiadających dostęp do In-ternetu według tych przekrojów był wyrównany. Zmienną różnicującą tę grupę badanych było wykształcenie i miejsce zamieszkania. Najwyższy odsetek osób posiadających dostęp do Internetu w gospodarstwie domowym zanotowano wśród respondentów z wykształceniem średnim zawodowym/policealnym (95,5%) i wyższym (97,6%). W grupie osób z wykształceniem gimnazjalnym i poniżej od-setek ten wynosił 81%. Zależność ta była silniejsza w grupie pracowników na-jemnych.
Jak pokazują wyniki badań, populacja pracujących posiadająca dostęp do In-ternetu nie była zróżnicowana ze względu na podregion. Zarówno w Warszawie, jak i w pozostałych podregionach dostęp do sieci był zbliżony i występował w ok. 90% gospodarstw domowych posiadających komputer/laptop.
Największa liczba respondentów nie mających dostępu do Internetu wystę-powała wśród badanych zamieszkujących obszary wiejskie (w grupie pracowni-ków najemnych było to 11 osób, wśród prowadzących własną działalność gospo-darczą lub rolniczą – łącznie 3 osoby). W przypadku mieszkańców miast liczba osób bez dostępu do sieci wahała się od 0 do 4.
Powody braku podłączenia do Internetu badanych gospodarstw domowych osób pracujących były różne. Pracownicy najemni najczęściej wskazywali na brak takiej potrzeby (8 wskazań), względy finansowe (6 wskazań) oraz korzysta-nie z Internetu poza domem (5 wskazań). Podawane przez prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą powody (brak takiej potrzeby, brak środków finansowych na ten cel, korzystanie z Internetu poza domem) miały znaczenie równorzędne. Brak potrzeby korzystania z Internetu mógł być także spowodowa-ny niedostatkiem wiedzy o tym, do czego Internet może się przydać i w związku z tym, z brakiem motywacji do korzystania z niego.
Podobnie jak w przypadku zakupu komputera, zdecydowana większość go-spodarstw domowych (77,2%) uzyskała dostęp do Internetu w latach 2000–2009. W grupie pracowników najemnych odsetek ten wynosił 78,4%, zaś wśród prowa-dzących własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne ukształtował się na poziomie 69,8%. W okresie od 1996 do 1999 r. podłączenie do Internetu uzy-skało zaledwie 9 gospodarstw pracowników najemnych i 1 gospodarstwo z grupy osób prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą. W latach 2010–2011 natomiast z możliwości tej skorzystało odpowiednio 13 osób i 1 osoba w każdej z badanych grup.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
147
Gospodarstwa domowe, które miały dostęp do Internetu łączyły się z siecią głównie za pomocą łączy szerokopasmowych. Odsetek ten w obu badanych gru-pach był zbliżony i wynosił w grupie pracowników najemnych 78,5%, a w grupie prowadzących działalność gospodarczą lub rolniczą 81,5%. Najczęściej dostawcą szerokopasmowego Internetu był operator telefonii stacjonarnej, przy czym było tak prawie dwukrotnie częściej w grupie prowadzących działalność gospodarczą lub rolniczą (62,8%) niż w przypadku pracowników najemnych (36,5%). Z po-średnictwa operatora telewizji kablowej korzystał większy odsetek gospodarstw pracowników najemnych (32,8% wskazań) niż prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą (14%).
Podobnie było w przypadku podłączenia Internetu za pomocą innych stałych łączy. We wszystkich badanych podregionach województwa mazowieckiego naj-bardziej popularne były stałe łącza u operatora telefonii stacjonarnej i lub telewi-zji kablowej.
Tak samo, jak w przypadku korzystania z komputerów, głównymi użytkow-nikami Internetu w gospodarstwach domowych osób pracujących byli oni sami (45,5% wskazań w grupie pracowników najemnych i 39% prowadzących własną działalność gospodarczą lub gospodarstwo rolne). Na drugim miejscu pojawiły się dzieci, wnuki (odpowiednio 27,4% i 40,7% wskazań), a następnie współmał-żonek/partner (odpowiednio 20,6% i 18,6% odpowiedzi).
Pracownicy najemni i prowadzący własną działalność gospodarczą lub go-spodarstwo rolne, którzy posiadali w swoim gospodarstwie domowym możliwo-ści korzystania z Internetu, najczęściej wykorzystywali go do wyszukiwania in-formacji o towarach lub usługach (odpowiednio 89% i 79,0%), odbierania lub wysyłania wiadomości e-mail (odpowiednio 88% i 79,1%). Pracownicy najemni wykazywali większą aktywność od prowadzących własną działalność gospodar-czą lub gospodarstwo rolne m.in. w zakresie wykorzystywania różnych form ko-munikowania się przez Internet (odpowiednio 79,8% i 62,8%), wyszukiwania in-formacji dotyczących zdrowia (odpowiednio 70,9% i 44,2%), poszukiwania informacji nt. swoich zainteresowań, hobby (odpowiednio 84% i 69,8%), korzy-stania z Internetu w celu uzupełnienia wiedzy (odpowiednio 62,4% i 53,5%), ob-sługiwania konta bankowego (odpowiednio 63,2% i 53,5%). Wśród prowadzących działalność gospodarczą lub rolniczą zanotowano wyższy niż wśród pracowników najemnych odsetek osób m.in. składających wnioski i podania do różnych insty-tucji w formie elektronicznej (odpowiednio 11,6% i 6,4%), wysyłających wypeł-nione formularze (18,6% i 9,9%), pobierających formularze urzędowe (25,6% i 16,4%). Zwiększona aktywność na tym polu w stosunku do pracowników na-jemnych wynika z pewnością z charakteru pracy tej grupy badanych i z koniecz-ności samodzielnego zajmowania się sprawami administracyjnymi związanymi z prowadzeniem firmy. Mimo to korzystanie z e-administracji nadal cieszy się ograniczoną popularnością w obu grupach badanych. Może to wynikać z wciąż stereotypowego przekonania badanych, że sprawy urzędowe najszybciej i najsku-teczniej można załatwić osobiście.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
148
Dziedziną nadal niedostatecznie wykorzystywaną przez pracujących w obu badanych grupach było uczestnictwo w różnych formach doskonalenia przez In-ternet (e-learning). Nie korzystało w ogóle z tej formy podnoszenia kwalifikacji 88,3% pracowników najemnych i 83,7% prowadzących działalność gospodarczą lub rolniczą.
Podobnie jak w przypadku korzystania z komputera, wraz z wiekiem bada-nych wyraźnie spadał odsetek osób wykorzystujących Internet w poszczególnych celach. W obu badanych grupach kobiety nieco częściej niż mężczyźni wysyłały i odbierały wiadomości e-mail, wykorzystywały różne formy komunikacji za po-średnictwem Internetu, czytały i pobierały książki on-line oraz wyszukiwały in-formacje dotyczące zdrowia. Mężczyźni natomiast wykazywali nieco większą ak-tywność w zakresie odtwarzania lub pobierania darmowych filmów lub muzyki i gier komputerowych, obsługiwania konta bankowego, korzystania z usług ban-kowych przez Internet. Ponadto kobiety również częściej poszukiwały informacji dotyczących edukacji lub ofert szkoleniowych przez Internet, uczestniczyły w szko-leniach on-line oraz korzystały z Internetu w celu uzupełnienia wiedzy.
Najczęstszym sposobem nauki w zakresie obsługi Internetu, podobnie jak w przypadku obsługi komputera, była w obu grupach badanych edukacja niefor-malna – samodzielna nauka, przy czym zdecydowało się na nią niemal dwukrot-nie więcej prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą (27,8% wskazań) niż pracowników najemnych (14,6%). Drugą metodą pozyskiwania wiedzy w tym zakresie było skorzystanie z pomocy członka rodziny. Był to także sposób częściej wykorzystywany przez prowadzących własną działalność gospo-darczą lub rolniczą. Dopiero na trzeciej pozycji pojawiała się ścieżka kształcenia formalnego, czyli korzystanie z zajęć lekcyjnych na poziomie szkoły podstawo-wej, zasadniczej i średniej. Ani jedna osoba prowadząca własną działalność go-spodarczą lub rolniczą nie wskazała na kurs internetowy czy ostatnie miejsce pra-cy jako źródło edukacji w zakresie ICT.
Osoby, które nie miały dostępu do Internetu w domu najczęściej korzystały z niego u znajomych i rodziny (7 wskazań wśród pracowników najemnych i 3 wskazania w grupie prowadzących działalność gospodarczą lub rolniczą). Po-nadto pracownicy najemni wykorzystywali kafejki internetowe (2 wskazania) i miejsce pracy (1 odpowiedź).
Osoby korzystające z Internetu poza domem używały go do różnych celów. Pracownicy najemni najczęściej za jego pośrednictwem odbierali lub wysyłali wia-domości e-mail (7 osób), wyszukiwali informacje o towarach lub usługach (8 osób), uzupełniali wiedzę (7 osób). Prowadzący własną działalność gospodarczą lub rol-niczą, podobnie jak pracownicy najemni, korzystali z Internetu w celu odbierania lub wysyłania wiadomości e-mail oraz wyszukiwania informacji o towarach lub usługach (po 3 osoby). Ponadto w grupie tej respondenci również wyszukiwali in-formacje dotyczące zdrowia (np. urazów, chorób, żywienia, profilaktyki itd.) oraz swoich zainteresowań, hobby (po 3 osoby).
Respondenci biorący udział w badaniu dokonali oceny istotności barier, które utrudniają im korzystanie z komputera i Internetu w domu. Znaczny odsetek
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
149
(81,8%) ogółu populacji pracujących nie dostrzegł żadnych barier w tym zakresie (w grupie pracowników najemnych było to 81,3%, a wśród prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą 85%). W grupie pracowników najemnych największą barierę o bardzo wysokim stopniu istotności był brak wiedzy lub umie-jętności praktycznych obsługi komputera (odpowiedziało tak 27 osób), a następnie brak umiejętności posługiwania się takim sprzętem (24 osoby), brak środków fi-nansowych na zakup komputera lub Internetu (17 osób) oraz zbyt skomplikowana obsługa komputera (15 osób). W populacji prowadzących własną działalność go-spodarczą lub rolniczą za główną przeszkodę, która zasadniczo utrudniała korzy-stanie z Internetu i komputera, uznano brak środków finansowych na zakup kom-putera lub Internetu (4 osoby). Pozostałe bariery wymieniane przez pracowników najemnych jako bardzo istotne nie były w ten sam sposób postrzegane przez pro-wadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą. Dla pracowników na-jemnych najmniejszą rolę wśród analizowanych barier odgrywała obawa przed kradzieżą pieniędzy podczas transakcji internetowych (39 badanych z tej grupy nie uznało tego jako barierę). Respondenci z tej grupy nie traktowali jako barierę wiru-sów komputerowych (36 osób), niebezpieczeństwa kradzieży danych osobowych (35 osób), problemów zdrowotnych wynikających z użytkowania ICT (36 osób). W populacji prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą problemy zdrowotne nie stanowiły przeszkody utrudniającej korzystanie z Internetu i kompu-tera (takiego zdania były 4 osoby), podobnie jak brak potrzeby korzystania z ICT czy niemożność podłączenia do Internetu (po 4 osoby).
Generalnie korzystanie z komputera w czasie wolnym dla pracujących miesz-kających na terenie województwa mazowieckiego wiązało się z przyjemnością w dużym lub umiarkowanym stopniu. W grupie pracowników najemnych odsetek ten wynosił 54,8%, a wśród prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą 58,3%. Jednakże odsetek tych, dla których spędzanie czasu wolnego przed komputerem wcale nie kojarzyło się z niczym przyjemnym był ponad dwu-krotnie wyższy w grupie prowadzących własną działalność gospodarczą lub rol-niczą niż w grupie pracowników najemnych. Może się to wiązać z częstszą pracą przy komputerze w domu tej grupy badanych, co zwiększa ryzyko zacierania się granic między pracą a czasem wolnym i odpoczynkiem.
Korzystanie z Internetu w czasie wolnym niemal 1/3 pracowników najemnych (31,9%) określiła jako dużą przyjemność. Prowadzący działalność gospodarczą lub rolniczą odczuwali ją w umiarkowanym stopniu (26,7%). Znamienne, że aż 1/4 badanych z tej grupy przyznała, iż korzystanie z Internetu nie sprawia im żadnej przyjemności. Powodem może być, jak w przypadku korzystania z komputera, zacieranie się granicy między życiem zawodowym i prywatnym wśród tej grupy badanych.
Wyniki badań wskazują na zróżnicowanie populacji respondentów w stopniu odczuwania przyjemności korzystania z ICT ze względu na płeć. W obu bada-nych grupach wyraźnie widać, że to mężczyźni częściej odczuwali bardzo dużą bądź dużą przyjemność korzystania z komputera. W przypadku pracowników na-jemnych było to 55% mężczyzn i 44,4% kobiet, zaś wśród prowadzących własną
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
150
działalność gospodarczą lub rolniczą było to odpowiednio 15 mężczyzn i 4 kobie-ty. Odczucia związane z korzystaniem z Internetu były podobne. Wśród pracow-ników najemnych aż 62,4% mężczyzn traktowało surfowanie po Internecie jako dużą lub bardzo dużą przyjemność. Wśród kobiet odsetek ten wynosił 52,1%, w grupie prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą było to od-powiednio 18 mężczyzn i 5 kobiet.
Generalnie wykluczenie cyfrowe wśród pracujących można oceniać poprzez pryzmat niewielkiej skłonności do korzystania z urządzeń ICT w miejscu pracy. Przejawia się ono również w ich niechęci do podejmowania procesów kształcenia i dostosowywaniu umiejętności do zmieniających się warunków korzystania z urzą-dzeń i programów/usług ICT. Może to być konsekwencją niedostrzegania przez tę populację żadnych barier w dotychczasowym wykorzystywaniu takich urzą-dzeń/programów/usług, jak również niewielkim uzależnieniem utrzymania obec-nie wykonywanej pracy od tego rodzaju kwalifikacji. Wykluczenie cyfrowe jest jednak w wielu przypadkach zróżnicowane w zależności od wieku, chociaż pew-nego rodzaju przesłanką jest również miejsce zamieszkania.
2. Wykluczenie cyfrowe bezrobotnych
W badaniach przeprowadzonych na Mazowszu w 2010 r. problematyka kształtowania społeczeństwa informacyjnego w odniesieniu do osób pozostają-cych bez pracy była również jednym z elementów analiz. Pytania skierowane do tej kategorii zasobów pracy miały na celu wskazanie podstawowych zakresów wykorzystania różnych narzędzi ICT, programów, a poprzez to jej skłonności do uczestnictwa w procesach tworzenia w Polsce społeczeństwa informacyjnego, co jest jednym z uwarunkowań wskazywanych zarówno przez Strategię Lizbońską, jak i przyjętą do realizacji w 2010 r. Strategię 2020. Jak wynika z innych ba-dań
122, skłonność do korzystania np. z różnych form kształcenia podwyższających
kwalifikacje w tym zakresie, jak również umożliwiających ich nabywanie jest w tej kategorii osób reprezentujących stronę podażową rynku pracy dość duża, przy czym dotyczy to głównie wyboru kierunków kształcenia, gdzie nauka obsłu-gi komputera pojawia się zawsze na pierwszym miejscu.
__________
122 Por. badania przeprowadzone w województwie podkarpackim, podlaskim, jak również wcześniej w województwie mazowieckim (H. Sobocka-Szczapa, Potrzeby szkoleniowe grup zagrożonych wy-kluczeniem społecznym na regionalnym rynku pracy województwa podkarpackiego, w: H. Sobocka--Szczapa, red., Czas na pracę – praca na czas. Wyniki analiz i badań w województwie podkarpac-kim, IPiSS, Warszawa 2006, s. 134; H. Sobocka-Szczapa, red., Bezrobotni z grup zwiększonego ry-zyka. Studium przypadku województwa mazowieckiego, Instytut Organizacji i Zarządzania w Prze-myśle „Orgmasz” – IPiSS, Warszawa 2007, s. 61; H. Sobocka-Szczapa, red., I. Poliwczak, Mobilność zawodowa, edukacyjna i przestrzenna ludności w województwie podlaskim, Wyższa Szkoła Ekono-miczna w Białymstoku – IPiSS, Białystok – Warszawa 2010, s. 169).
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
151
Celem tego fragmentu opracowania jest ukazanie, w jaki sposób bezrobotni mieszkający w województwie mazowieckim postrzegają swoją skłonność do wy-korzystywania technik i technologii ICT i podwyższania umiejętności w tej dzie-dzinie. Podstawową hipotezą badawczą było wskazanie barier oraz czynników sprzyjających określonym postawom. Jest to tym bardziej ważne, że z analiz po-równawczych przeprowadzonych w całej Polsce dotyczących różnic w poziomie umiejętności informatycznych pomiędzy pracującymi i bezrobotnymi, ci ostatni charakteryzowali się znacznie niższym poziomem umiejętności informatycznych we wszystkich sprawdzonych programach.
123
W przeprowadzonych wywiadach kwestionariuszowych bezrobotni mogli wypowiadać się w badanych kwestiach z perspektywy przebiegu ich dotychcza-sowej ścieżki kariery zawodowej, wpływającej na ich znajomość zagadnień ICT i poszerzającej wiedzę na ten temat oraz wyrażać swoje opinie, wziąwszy pod uwa-gę czynniki związane z wyposażeniem ich gospodarstw domowych. Taki podział zagadnień umożliwił rozpoznanie zarówno pozycji osoby bezrobotnej w proce-sach kształtowania umiejętności informatycznych jako podmiotu procesów go-spodarowania, jak i mieszkańca badanego województwa. Przyczyniło się to do poszerzenia sfery wnioskowania, szczególnie w zakresie determinant tworzenia społeczeństwa informacyjnego, leżących po stronie osób bez zatrudnienia.
2.1. Ogólna charakterystyka uczestników badania
Ogółem w przeprowadzonych badaniach uczestniczyło 401 bezrobotnych. Stanowili oni około 1/3 wszystkich badanych. W większości były to kobiety (212, tj. 52,9%), mimo że w ogólnej liczbie takich osób, zarejestrowanych w woje-wództwie mazowieckim, stanowiły one znacznie mniej niż połowę (48,1%).
124
Wśród badanych zdecydowanie przeważali reprezentanci młodszych roczni-ków wieku produkcyjnego (57,6%), przy czym dominowały osoby w wieku od 25 do 34 lat (wykres IV.1). Tylko więcej niż co dziesiąty badany miał poniżej 24 lat, co może wskazywać na porównywalnie mniejsze znaczenie czynników ogranicza-jących aktywność zawodową młodych ludzi na obszarze Mazowsza. W ogólnej populacji bezrobotnych zarejestrowanych na tym terenie zaledwie co piąty zali-czał się do tej kategorii wieku
125, podczas gdy w tym samym mniej więcej czasie
w całej Polsce prawie co trzeci126
.
__________
123 Por. Rozważania prowadzone przez P. Daniłowicza i M. Szymczak (P. Daniłowicz, M. Szym-czak, Umiejętności informatyczne pracowników i bezrobotnych. Analiza porównawcza, w: E. Kryń-ska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie…, op. cit., s. 162 i nast.). 124 Dane za 2009 r. za Urzędem Statystycznym w Warszawie http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/ warsz/ASSETS_10w_06_14.pdf. 125 Tamże. 126 Bezrobocie rejestrowane I–III kwartał 2010, GUS, Warszawa 2010.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
152
Wykres IV.1
Uczestnicy badań według wieku (w %)
14,2
22,7
20,7
23,2
19,2
od 15 do 24 lat od 25 do 34 lat od 35 do 44 lat
od 45 do 54 lat od 55 do 64 lat
Liczną grupę stanowili reprezentanci starszych roczników wieku produkcyj-nego 45–54 lat. Ich odsetek może potwierdzać występującą na obszarze wojewódz-twa prawidłowość wskazującą na preferowanie przez tamtejszych pracodawców praktyki zastępowania pracowników starszych młodymi, bardziej mobilnymi i czę-ściej odpowiadającymi na wyzwania nowoczesnej gospodarki. W tym samym okresie na terenie całej Polski zaobserwowano udział tej kategorii osób na pozio-mie ok. 20%, a na obszarze województwa mazowieckiego był o prawie 2 pkt. proc. wyższy.
127
Większość badanych charakteryzowała się najniższym poziomem wykształ-cenia, to znaczy zasadniczym zawodowym (36,2%). Znaczna była również popu-lacja tych, którzy nie posiadali wykształcenia i stanowili na rynku pracy kategorię osób bez zawodu, to znaczy absolwenci gimnazjów i szkół podstawowych oraz liceów ogólnokształcących (36,6%). Najmniejszy odsetek stanowili ci, którzy legitymowali się wykształceniem wyższym (9,5%). Mniej więcej co piąty bada-ny legitymował się wykształceniem średnim zawodowym lub policealnym (wy-kres IV.2).
__________
127 Tamże.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
153
Wykres IV.2
Struktura badanych według wykształcenia oraz jej porównanie
do analogicznej struktury zarejestrowanych bezrobotnych na Mazowszu
17,7
36,2
19
17,7
9,5
28,6
27,3
11,3
22
10,7
0 5 10 15 20 25 30 35 40
gimnazjalne i poniżej
zasadnicze zawodowe
średnie
ogólnokształcące
średnie
zawodowe/policealne
wyższe
struktura badanych struktura na Mazowszu
Źródło: Wyniki badań oraz dane za 2009 r. za Urzędem Statystycznym w Warszawie http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/warsz/ASSETS_10w_06_14.pdf.
Zaobserwowana struktura ankietowanych miała niewątpliwy związek ze struk-turą zarejestrowanych bezrobotnych w województwie mazowieckim. Wpływa to na możliwość dokonywania uogólnień w procesie wnioskowania dotyczącego możliwości uczestnictwa bezrobotnych posiadających określone poziomy wy-kształcenia w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego.
Respondenci w większości pozostawali w związkach małżeńskich (56,6%) lub byli stanu wolnego (30,2%). Pozostałe kategorie stanu cywilnego były znacz-nie rzadziej deklarowane – odsetek odpowiedzi nie przekraczał 6%. Może to wskazywać na dość stabilną sytuację rodzinną badanych, chociaż w przypadku mniej niż 1/3 populacji może zależeć to od okresu, w jakim przewidywana jest zmiana stanu cywilnego i skutkować również skłonnością do uczestnictwa w pro-cesach kształcenia.
Najliczniej reprezentowaną grupą w badaniach byli mieszkańcy wsi. Stanowi-li oni ponad 46% wszystkich badanych, co może wskazywać na szczególnie trud-ną sytuację tej kategorii bezrobotnych. Na obszarze województwa mazowieckiego odsetek ten wśród wszystkich zarejestrowanych bezrobotnych był wyższy od występującego na obszarze Polski. Jest to zapewne konsekwencją wysokiej urba-nizacji Mazowsza, przekraczającej znacznie 60% i – co się z tym wiąże – mniej-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
154
szego zapotrzebowania na kwalifikacje mieszkańców wsi. Równocześnie świadczy to o niewielkiej mobilności przestrzennej mieszkańców województwa, wpływającej na ograniczoną możliwość poszukiwania pracy poza miejscem zamieszkania.
128
Badani bezrobotni z terenu województwa mazowieckiego zapytani zostali również o sytuację materialną ich gospodarstw domowych. Tylko 11 ankietowa-nych nie potrafiło wypowiedzieć się w tej kwestii (wykres IV.3).
Wykres IV.3
Ocena sytuacji materialnej własnych gospodarstw domowych przez bezrobotnych
(liczba osób)
11
106
94
132
24
1
2
31
0 20 40 60 80 100 120 140
brak danych
nie możemy pozwolić sobie nawet na kupno
niezbędnych rzeczy
wystarcza tylko na najbardziej potrzebne
rzeczy
pieniędzy wystarcza tylko na najtańsze
jedzenie i ubranie
żyjemy oszczędnie, ale też nie jest tak źle
możemy pozwolić sobie na dość wygodne
życie
wystarcza na wszystko, na co mamy ochotę i
co można kupić za pieniądze
inne
__________
128 E. Kwiatkowski, A. Rogut, Tendencje zmian na rynku pracy w województwie mazowieckim w latach 1995–2008, w: E. Kryńska, red., Rozwój zasobów i miejsc pracy na Mazowszu. Uwarun-kowania społeczno-gospodarcze, IPiSS, Warszawa 2011, s. 29 i nast.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
155
Pozostali najczęściej wybierali odpowiedź, że w ich gospodarstwach domo-wych żyje się oszczędnie (132 osoby) lub że wystarcza na najbardziej potrzebne rzeczy (106 osób). Mniej więcej co 4 badany ocenił, że w jego gospodarstwie do-chody wystarczają jedynie na najtańsze jedzenie i ubranie, zaś 31 osób oświadczy-ło, że nie mogą sobie pozwolić nawet na zakup niezbędnych rzeczy. Wskazuje to na bardzo trudną sytuację materialną bezrobotnych, do czego przyczyniają się głównie niskie dochody na jednego członka gospodarstwa domowego, kształtujące się w większość na poziomie od 75 do 1350 zł, czyli nie przekraczające poziomu płacy minimalnej. Biorąc równocześnie pod uwagę to, że więcej niż co piąty badany nie potrafił określić wielkości dochodów przypadających na jednego członka jego go-spodarstwa domowego, należy podkreślić, że zapewne większość z nich miała do-chody na jednego członka rodziny oscylujące w dolnej granicy proponowanego przedziału. W porównaniu zatem do wielkości przeciętnych wynagrodzeń w go-spodarce, które w województwie mazowieckim były najwyższe i w trzecim kwarta-le 2010 r. osiągnęły kwotę 4262,55 zł
129, zaś w Polsce 3224,98 zł
130, można w spo-
sób zdecydowany potwierdzić bardzo złą kondycję ekonomiczną gospodarstw domowych, w których są bezrobotni. Może to istotnie wpływać na ich skłonność do uczestnictwa w procesach kształtowania społeczeństwa informacyjnego, głównie poprzez ograniczenie dostępu do urządzeń związanych z techniką ICT, jak również zmniejszony dostęp do oferty edukacyjnej z tej dziedziny.
Wniosek ten potwierdza również udział wypowiedzi, które wskazywały na to, że bezrobotni mogą w zasadzie kupić wszystko, na co mają ochotę lub sobie po-zwolić na dość wygodne życie. Odpowiedź taką wybrało zaledwie 25 ankietowa-nych (tj. 6,2% wszystkich wskazań).
Ograniczone możliwości finansowe gospodarstw domowych bezrobotnych mogą wynikać także z tego, że w większości liczyły one więcej niż dwie osoby (93,3%, tj. 374 gospodarstwa domowe). W skrajnych przypadkach liczba osób w gospodarstwie domowym bezrobotnego zawierała się w przedziale od 5 do 12 osób. Zadeklarowały tak 64 osoby. Możliwe jest występowanie w tych rodzinach zjawiska „dziedziczenia bezrobocia”, które w sposób radykalny może oddziały-wać na wykluczenie cyfrowe nie tylko tych, którzy byli w chwili badania bez pra-cy, ale również ich rodzin, w tym także młodzieży. Wniosek ten wydaje się bar-dzo zasadny, zważywszy na fakt, że – zgodnie z deklaracjami ankietowanych – w bez mała 37% gospodarstw domowych było co najmniej jedno dziecko do 16. roku życia, a w 18 rodzinach (4,5% badanych) – od 3 do 7 dzieci w tym wieku.
Dodatkowym elementem analizy, podkreślającym znaczenie konkluzji, była struktura biorących udział w wywiadach kwestionariuszowych bezrobotnych we-dług okresu pozostawania bez pracy. W większości byli to długotrwale bezrobotni
__________
129 Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej w I–III kwartale 2010 r., GUS, War-szawa 2010. 130 http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1630_PLK_HTML.htm.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
156
(87,3%, tj. 350 osób). Był to odsetek znacznie wyższy w porównaniu do występu-jącego na obszarze województwa mazowieckiego w trzecim kwartale 2010 r. (34,9%).
131 Świadczy to o zwiększonej potrzebie niesienia pomocy osobom pozo-
stającym bez zatrudnienia. Jak wynika z innych badań132
, na Mazowszu wystę-powała i nadal występuje istotna potrzeba pomagania tej grupie bezrobotnych, polegająca na dostosowaniu oferty instrumentów rynku pracy do możliwości podwyższania ich pozycji konkurencyjnej na tym rynku, przede wszystkim zwią-zanej z ograniczeniem powtórnych rejestracji w powiatowych urzędach pracy. Wprawdzie w badanej populacji tylko 57 osób zadeklarowało więcej niż jedno-krotne zarejestrowanie się w urzędzie pracy, tym niemniej jednorazowe pozosta-wanie bez pracy dłużej niż 12 miesięcy (342 osoby) jest tak samo niekorzystne, szczególnie z punktu widzenia utraty wcześniej nabytych umiejętności, także związanych z korzystaniem z oferty szkoleniowej proponowanej przez publiczne służby zatrudnienia. Z perspektywy uczestnictwa w procesach tworzenia społe-czeństwa informacyjnego jest to tym bardziej niekorzystne, że wobec intensyw-nego postępu technicznego i technologicznego w tej dziedzinie umiejętności na-bywane w trakcie szkoleń lub posiadane wcześniej przez bezrobotnych znacznie szybciej ulegają dezaktualizacji.
Należy równocześnie podkreślić, że w populacji długotrwale bezrobotnych dominowały kobiety, które stanowiły 51% wszystkich badanych należących do kategorii osób bez zatrudnienia. Może to wskazywać, że wnioski wynikające z badania wykluczenia cyfrowego bezrobotnych w większym stopniu dotyczą ko-biet, co świadczy o ich szczególnie trudnej sytuacji na mazowieckim rynku pracy. Wnioskowanie takie jest tym bardziej zasadne, że kobiety w porównaniu do męż-czyzn częściej pozostawały w statusie bezrobotnego powyżej 24 miesięcy. Męż-czyźni przeważali w grupie bezrobotnych od 12 miesięcy do 24 miesięcy.
2.2. Umiejętności z zakresu ICT a aktywność zawodowa bezrobotnych
Biorąc pod uwagę badaną zbiorowość, a także jej cechy charakterystyczne, ze szczególnym uwzględnieniem przewagi wśród ankietowanych osób długotrwale bezrobotnych, można przyjąć, że wykluczenie cyfrowe na rynku pracy tej katego-rii zasobów pracy może bezpośrednio wiązać się z jej wykluczeniem społecznym. Na ścisłe powiązanie tego rodzaju wskazywali E. Kryńska i Ł. Arendt, podkreśla-jąc równocześnie znaczenie tej problematyki dla funkcjonowania rynku pracy. Obserwowane wysokie i stale rosnące zapotrzebowanie na kadry kwalifikowane w połączeniu z przyspieszeniem postępu technicznego i technologicznego wymu-sza na pracobiorcach, także potencjalnych lub byłych, nabywanie wiedzy i umie-jętności posługiwania się i wykorzystywania uniwersalnych urządzeń elektro-
__________
131 Bezrobocie rejestrowane I–III kwartał 2010 r., GUS, Warszawa 2010. 132 Por. H. Sobocka-Szczapa, red., Bezrobotni z grup zwiększonego…, op. cit., s. 104 i nast.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
157
nicznych.133
Dlatego też w badaniach poruszono problemy, związane z wyklucze-niem cyfrowym jako:
– podstawową przyczyną utraty pracy oraz
– główną barierą występującą w znalezieniu zatrudnienia.
Analiza deklaracji bezrobotnych w tym zakresie może przyczynić się do roz-poznania dotychczasowej znajomości technologii informacyjnych i telekomuni-kacyjnych przez bezrobotnych oraz jej wpływu na zakończenie aktywności zawo-dowej i możliwość podjęcia nowej pracy.
Jak wynika z przeprowadzonych badań, umiejętności związane z obsługą komputera, Internetu oraz urządzeń sterowanych komputerowo w ogóle lub bar-dzo rzadko – zdaniem respondentów – były przyczyną ich zwolnienia z pracy (tab. IV.1). Jeśli już uznawali, że była to jednak przyczyna, to częściej jedna z przyczyn, a nie główna. Nie było to w sposób istotny powiązane ze strukturą badanych według płci i wieku. Mogło mieć jednocześnie pewien związek z miej-scem zamieszkania, ponieważ częściej w ten sposób wypowiadali się mieszkańcy większych miast. Należy jednak podkreślić, że w każdym przypadku 41 osób wcale nie miało zdania w tej kwestii, ponieważ w ogóle nie udzieliło odpowiedzi na zadane pytanie.
Tabela IV.1
Umiejętności z zakresu ICT jako przyczyna zwolnienia z pracy
Wyszczególnienie
Obsługa
komputera
Obsługa
Internetu
Obsługa urządzeń
sterowanych komputerowo
liczba odsetek liczba odsetek liczba odsetek
Tak, była to główna przy-czyna utraty zatrudnienia
4 1,1 2 0,5 1 0,3
Była to jedna z przyczyn utraty zatrudnienia
7 1,9 5 1,4 6 1,6
Nie była to przyczyna 348 96,7 353 98,1 352 97,8
Nie wiem, trudno powiedzieć 1 0,3 0 0,0 1 0,3
Ogółem 360 100,0 360 100,0 360 100,0
Aż 315 osób wskazało inne powody utraty pracy, przy czym 92,4% spośród nich (291 osób) wybrało odpowiedź nie lub trudno powiedzieć, czyli nie potrafiło lub nie chciało jednoznacznie określić przyczyny zwolnienia przez pracodawcę. Tylko niewielka liczba respondentów (26 osób) umiała wskazać inne powody zwolnień z pracy. Należały do nich przede wszystkim:
– likwidacja etatów (10 osób),
__________
133 E. Kryńska, Ł. Arendt, Wprowadzenie – zarys problematyki badawczej, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie…, op. cit., s. 11–12.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
158
– likwidacja przedsiębiorstwa oraz opieka nad dzieckiem (po 5 osób),
– kłopoty ze zdrowiem (3 osoby).
Również 3 osoby podały jednostkowe powody, które dotyczyły przede wszyst-kim opieki nad członkiem gospodarstwa domowego.
Z analizy wynika, że wykluczenie cyfrowe – w subiektywnych odczuciach osób pozostających bez pracy – nie jest podstawową przyczyną pozbawienia obecnych bezrobotnych pracy przez pracodawcę. Wniosek ten jest podobny do wcześniej sformułowanych w badaniach obejmujących całą Polskę.
134 Z tego punktu widze-
nia można traktować bezrobotnych mieszkających na Mazowszu jako wykluczo-nych cyfrowo w nieznacznym stopniu. Przyczyną jednak takiego status quo może być to, że większość bezrobotnych miała wykształcenie zasadnicze, które w spo-sób ograniczony powiązane jest z wykorzystywaniem technologii ICT.
Jednak także ci, których stanowiska pracy – przed ich utratą również z powo-du braku wymaganych umiejętności – wymagały znajomości obsługi komputera, Internetu lub urządzeń sterowanych komputerowo, w dość ograniczonym stopniu korzystali z możliwości, jakie są dostępne przy pracy z komputerem. Osób takich było łącznie 47 (11,7% wszystkich bezrobotnych) z tym, że na te kwestie odpo-wiadali wyłącznie ci, którzy wcześniej zadeklarowali, że powodem utraty pracy była nieznajomość obsługi urządzeń ICT.
Najczęściej wykorzystywaną w pracy umiejętnością związaną z obsługą kom-putera było redagowanie tekstów. Możliwość taką wybrało 18 badanych. Jedna osoba mniej korzystała z arkusza kalkulacyjnego Excel w celu analizy danych, a dwie mniej używały komputera w celu odbierania/wysyłania wiadomości e-mail lub zakupu towarów i usług. Mniejsza była liczebność wskazań w przypadku po-zostałych, występujących w kwestionariuszu wariantów odpowiedzi. W kategorii inne podkreślano przede wszystkim znaczenie konieczności posiadania wiedzy potrzebnej do pracy. Były to jednak opinie jednostkowe. Na uwagę zasługuje równocześnie to, że bezrobotni dość rzadko kontaktowali się poprzez Internet z instytucjami publicznymi. Prawdopodobnie miało to związek z ograniczonym dostępem do tego rodzaju usług i nieznajomością takich form pozyskiwania in-formacji oraz przekazywania danych.
Spośród tych, którzy w poprzednio wykonywanej pracy korzystali z poszcze-gólnych możliwości/programów komputera, zdecydowana większość nie dekla-rowała ani braku umiejętności, ani chęci ich poznania. Równocześnie większa liczba badanych twierdziła, że nie posiada w tej mierze wystarczających umiejęt-ności i z tego powodu nie chciała także pogłębiać wiedzy w tej dziedzinie i po-znawać nowych programów. Jest to niezgodne z założeniami tworzenia społe-czeństwa opartego na wiedzy. W szczególności dotyczy to ICT. Zmieniające się bowiem dynamicznie technologie informacyjne i telekomunikacyjne wymagają od uczestników procesów gospodarowania, głównie od zasobów pracy, systema-
__________
134 I. Kukulak-Dolata, Rola ICT w procesie poszukiwania pracy, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie…, op. cit., s. 114.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
159
tycznego doskonalenia umiejętności informatycznych. ICT prowadzi do zmian w sposobach produkcji, pozwalając na dalszy podział pracy i przewartościowanie zadań wykonywanych na poszczególnych stanowiskach pracy.
135 Chcąc aktywnie
uczestniczyć w procesach gospodarowania, trzeba stale uzupełniać i poszerzać wiedzę. Dla bezrobotnych jest to wyznacznik o charakterze bezpośrednio wpły-wającym na możliwość aktywizacji zawodowej i poprawę pozycji konkurencyjnej na rynku pracy. Szkoda zatem, że tego rodzaju procesy dotyczą tak ograniczonej grupy osób poszukujących pracy.
Uwzględniając tego rodzaju możliwość, stanowiącą punkt wyjścia dla postaw bezrobotnych wobec kształtowania społeczeństwa informacyjnego, zapytano ich również o to, czy powodem bezskutecznego poszukiwania pracy w ich przypadku stał się brak umiejętności związanych z obsługą komputera, Internetu oraz urzą-dzeń przemysłowych sterowanych komputerowo.
Tabela IV.2
Umiejętności z zakresu ICT jako przyczyna odmowy zatrudnienia
Wyszczególnienie
Obsługa
komputera
Obsługa
Internetu
Obsługa urządzeń
sterowanych komputerowo
liczba odsetek liczba odsetek liczba odsetek
Brak danych 3 0,7 4 1,0 4 1,0
Tak 26 6,5 14 3,5 18 4,5
Nie 339 84,5 349 87,0 339 84,5
Nie zastanawiała(e)m się nad tym 33 8,3 34 8,5 40 10,0
Ogółem 401 100,0 401 100,0 401 100,0
Jak wynika z danych zawartych w tabeli IV.2, ponad 84% badanych we wszystkich przypadkach wypowiedziała się negatywnie, co oznacza, że w więk-szości nie spotkali się oni dotychczas z odmową pracodawców, której przyczyną był ich poziom wiedzy informatycznej.
Wśród tych bezrobotnych, którzy nie podjęli potencjalnej pracy z powodu nieznajomości obsługi komputera, Internetu czy też urządzeń przemysłowych ste-rowanych komputerowo, największą liczebnie grupę stanowili nieumiejący obsłu-giwać komputera. Może to też świadczyć o potrzebach, jakie najczęściej zgłaszają pracodawcy na rynku pracy w odniesieniu do osób poszukujących zatrudnienia. Równocześnie – co należy podkreślić – odmowa przyjęcia do pracy była w sposób dodatni skorelowana z wiekiem badanych, ponieważ częściej spotykały się z nią osoby starsze, aniżeli z młodszych roczników wieku produkcyjnego.
__________
135 Por. Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe – zagadnienia teoretyczno-empiryczne, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, Wykluczenie…, op. cit., s. 41–42.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
160
Dlatego też właśnie te osoby oraz inne, które chociażby raz pozytywnie wy-powiedziały się w kwestiach związanych z ograniczeniem możliwości zatrudnie-nia na skutek braku umiejętności informatycznych, zapytano o to, brak jakich umiejętności posługiwania się komputerem był szczególnie istotną przeszkodą w podjęciu przez nie zatrudnienia.
Na tak postawione pytanie łącznie udzieliło odpowiedzi 32 badanych bezro-botnych. Stanowili oni zaledwie ok. 8% wszystkich uczestników wywiadów kwe-stionariuszowych.
Większość spośród tych, którzy natknęli się na barierę odmowy zatrudnienia przez pracodawcę spowodowaną brakiem umiejętności informatycznych, uważa-ła, że odczuwają braki w posługiwaniu się poszczególnymi programami, jak rów-nież posiadają w tej dziedzinie niedostateczną wiedzę. Jedna osoba wypowiedzia-ła się nawet, że w ogóle nie zna komputera i Internetu. Mimo słabej samooceny respondenci w większości nie chcieli również zapoznać się z funkcjonowaniem tego rodzaju programów. Może to w dalszym ciągu oznaczać brak związku mię-dzy umiejętnościami informatycznymi a wykonywanym przez nich zawodem, jak i świadczyć o występującym wśród nich zniechęceniu.
Biorąc pod uwagę przedstawione rozważania dotyczące występującego w opiniach badanych braku zależności między utratą pracy i odmową zatrudnie-nia a umiejętnościami informatycznymi, bardziej szczegółowo przyjrzano się ogólnym opiniom badanych na temat wpływu znajomości korzystania z kompute-ra, Internetu i urządzeń przemysłowych sterowanych komputerowo na znalezienie przez nich pracy (tab. IV.3). Na tak sformułowane pytanie odpowiadali wszyscy uczestnicy wywiadów kwestionariuszowych.
Tabela IV.3
Wpływ znajomości korzystania z urządzeń i programów ICT
na znalezienie pracy w opiniach bezrobotnych
Wyszczególnienie
Korzystanie
z komputera
Korzystanie
z Internetu
Korzystanie z urządzeń przemy-
słowych sterowa-nych komputerowo
liczba odsetek liczba odsetek liczba odsetek
Brak danych 3 0,7 3 0,7 4 1,0
Bardzo duży 28 7,0 21 5,2 13 3,2
Duży 58 14,5 52 13,0 30 7,5
Średni 70 17,5 77 19,2 52 13,0
Niski 51 12,7 45 11,2 49 12,2
Bardzo niski 122 30,4 132 32,9 151 37,7
Nie wiem, trudno powiedzieć 69 17,2 71 17,7 102 25,4
Ogółem 401 100,0 401 100,0 401 100,0
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
161
Najliczniejsza grupa badanych w przypadku każdej ze wskazanych możliwości wybrała odpowiedź o bardzo niskiej zależności między umiejętnościami informa-tycznymi a szansą na znalezienie pracy. Odpowiedzi o niskim i bardzo niskim stop-niu uzależnienia deklarowało ponad 40% wszystkich badanych. W przypadku oceny umiejętności korzystania z urządzeń przemysłowych sterowanych kompu-terowo tak odpowiedziała niemal połowa pytanych.
Tylko co piąty badany w bardzo wysokim stopniu uzależniał znalezienie za-trudnienia od analizowanych umiejętności, przy czym zaledwie co dziesiąta taka opinia dotyczyła umiejętności korzystania z urządzeń przemysłowych sterowa-nych komputerowo. Deklaracje takie składali przede wszystkim mieszkańcy większych miast. Potwierdzają się zatem wyniki wcześniej prowadzonych w całej Polsce badań, z których wynikało, że większe znaczenie dla bezrobotnych w pro-cesie poszukiwania pracy ma sytuacja na rynku pracy charakteryzująca się bra-kiem wolnych miejsc pracy, brak doświadczenia zawodowego i środków finan-sowych na uzupełnienie kwalifikacji.
136
Niewielki udział zarówno tych, którzy w ogóle zainteresowani byli wpływem umiejętności informatycznych na zwiększenie ich szans na podjęcie pracy, jak i tych, którzy spotkali się z odmową zatrudnienia z powodu braku umiejętności informatycznych wskazuje na to, że generalnie bezrobotni nie uznają tego rodzaju przygotowania zawodowego za podstawowy warunek ich aktywności zawodowej. Świadczą o tym także opinie związane z utratą pracy. Można zatem wnioskować, że bezrobotni, uwzględniając ich subiektywne opinie, nie stanowią kategorii zaso-bów pracy wykluczonej cyfrowo. Jednak ICT może w porównywalnie krótkim okresie wpłynąć w sposób wielowymiarowy na sytuację na lokalnych rynkach pracy, ponieważ praca oczywiście powiązana jest z technologią. Skutkiem może być powiększanie się bezrobocia, szczególnie wśród osób w starszych rocznikach wieku produkcyjnego, jako konsekwencji deprecjacji wiedzy i umiejętności tej kategorii osób. Wskazywane możliwości przekształceń społeczeństwa w kierunku postindustrialnym może stanowić istotne zagrożenie dla tych, którzy w sposób ograniczony uczestniczyć będą w procesach tworzenia społeczeństwa informa-cyjnego.
137
Wyniki badań dotyczących zależności między aktywnością zawodową bezro-botnych i potrzebą posiadania umiejętności informatycznych świadczą o charak-terze rynku pracy, z jakim mamy do czynienia w województwie mazowieckim. Bezrobotnymi są tu głównie osoby posiadające najniższe kwalifikacje, dla któ-rych rynek ten nie prezentuje odpowiedniej oferty zatrudnieniowej. Tego rodzaju wniosek jest przesłanką do podejmowania przez publiczne służby zatrudnienia starań w celu dostosowania kwalifikacji przedstawicieli strony podażowej do oczekiwań pracodawców. Jest to tym bardziej ważne, że bezrobotni chętnie biorą
__________
136 Por. I. Kukulak-Dolata, Rola ICT w procesie poszukiwania pracy, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie…, op. cit., s. 99. 137 Por. Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe – zagadnienia teoretyczno-empiryczne, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, Wykluczenie…, op. cit., s. 43 i nast.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
162
udział w szkoleniach informatycznych. Należałoby jednak radykalnie wzmocnić postawy akceptujące dla tego rodzaju postępowania. Wykluczenie cyfrowe bez-robotnych może bowiem w tym przypadku polegać na braku chęci do zmiany kwalifikacji zawodowych przystających do oferowanych miejsc pracy na rynku pracy województwa mazowieckiego.
Przyjrzyjmy się zatem, choć w sposób dość ograniczony, ponieważ tylko 32 respondentów mogło wypowiadać się w tych kwestiach, skłonności bezrobotnych do kształcenia w zakresie ICT. Trzeba podkreślić, że były to przede wszystkim kobiety, osoby w młodszych rocznikach wieku produkcyjnego, mieszkańcy miast oraz ci, którzy posiadali co najmniej wykształcenie średnie.
2.3. Aktywność edukacyjna bezrobotnych w zakresie ICT
Aktywność edukacyjna zasobów pracy jest jedną z determinant tworzenia społeczeństwa opartego na wiedzy. Może ona w znaczącym stopniu przyczynić się do ograniczenia niedopasowań strukturalnych na rynku pracy, a tym samym do jego uelastycznienia i zwiększenia aktywności ekonomicznej podmiotów go-spodarczych. Działania takie są również ważne z punktu widzenia samych benefi-cjentów, ponieważ chęć kształcenia wpływa na poprawę elastyczności zatrudnie-nia, czyli zdolność dostosowania liczby zatrudnionych do zmieniających się warunków, w tym koniunktury, postępu technicznego i technologicznego. Pro-blem ten stanowi również przedmiot ustaleń realizowanej Europejskiej Strategii Zatrudnienia, a także Strategii Lizbońskiej czy Strategii 2020, gdzie adaptacyj-ność zasobów pracy traktowana jest jako jedna z głównych determinant gwaran-tujących osiągnięcie celów założonych dla rynku pracy.
138
W przeprowadzonym badaniu większość z tych, których pracodawcy nie za-trudnili ze względu na brak umiejętności informatycznych, wypowiedziała się ne-gatywnie w kwestii starań o uzupełnienie wiedzy. Były to 23 osoby, tj. 71,8% wszystkich przedstawicieli określonej populacji (N = 32).
139 Tylko 9 badanych
wybrało odpowiedź pozytywną. Przyczyny takiego stanu były różnorodne, przy czym dominowały wypowiedzi świadczące o braku środków finansowych na kształcenie (13 wskazań) oraz wskazujące na oczekiwanie na ofertę szkoleń orga-nizowanych przez urzędy pracy (11 wskazań). Pozostałe odpowiedzi wskazywały na zniechęcenie i dotyczyły sytuacji osób niepełnosprawnych (to nie ma sensu, pracodawcy i tak nie chcą zatrudniać osób niepełnosprawnych) lub starszych (to i tak nie ma sensu, dla osób starszych i tak nie ma pracy). Wypowiedziały się w ten sposób odpowiednio 1 i 3 osoby.
Wszyscy, którzy pozytywnie odpowiedzieli na pytanie o podjęcie starań w ce-lu uzupełnienia brakujących umiejętności informatycznych (9 osób), mieli rów-
__________
138 H. Sobocka-Szczapa, Mobilność edukacyjna na Podlasiu. Wyniki badań, „Polityka Społeczna” nr 8, Warszawa 2010, s. 20–21. 139 W każdym przypadku „N” oznacza liczebność (podmiotów, populacji, wskazań).
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
163
nież okazję wypowiedzieć się w kwestii rodzaju działań, jakie poczynili dotych-czas w tym celu. Ogółem uzyskano 10 opinii. Dominowały deklaracje związane z uczestnictwem w szkoleniach organizowanych przez urzędy pracy (5 wskazań) oraz korzystanie z pomocy członków rodziny/znajomych (po 3 wskazania). Pozo-stałe wypowiedzi miały charakter jednostkowy i wskazywały na samodzielne sfi-nansowanie szkolenia oraz samokształcenie. Dominującym zatem dotychczaso-wym sposobem na nauczenie się lub pogłębienie wiedzy w zakresie umiejętności informatycznych były formy pozaszkolne.
Podczas procesu kształcenia bezrobotni nauczyli się lub pogłębili wiedzę w różnych dziedzinach związanych z wykorzystaniem komputera. Ogółem uzy-skano 41 wypowiedzi, przy czym te, które dotyczyły nabycia umiejętności w po-szczególnych zakresach, miały niewielką przewagę i uwzględniały głównie reda-gowanie tekstów za pomocą edytora tekstów oraz korzystanie z komunikatorów. Równocześnie na podkreślenie zasługuje to, że w wielu innych obszarach zwią-zanych z wykorzystaniem komputera respondenci jedynie pogłębiali wiedzę, co wskazuje na wykorzystywanie ICT w wykonywanych wcześniej czynnościach zawodowych.
Generalnie bezrobotni z województwa mazowieckiego nie chcieli w okresach przeszłych uzyskiwać ani pogłębiać wiedzy i umiejętności informatycznych, co wpłynęło zapewne na ich wykluczenie cyfrowe i ograniczenie dostępu do stano-wisk pracy, na których wykorzystuje się komputer lub Internet albo konieczna jest obsługa urządzeń przemysłowych sterowanych komputerowo. Poza tym ta katego-ria zasobów pracy przede wszystkim uczyła się posługiwać dość prostymi progra-mami komputerowymi. Umiejętności specjalistyczne pogłębiali natomiast głównie ci, którzy wcześniej mieli do czynienia w pracy z wykorzystywaniem ICT. W związku z tym należy jeszcze raz zwrócić uwagę na niewielką mobilność za-wodową bezrobotnych mieszkających na Mazowszu, ponieważ ich chęć do zmia-ny zawodu, który prawdopodobnie byłby bardziej poszukiwany przez pracodaw-ców, jest nader ograniczona.
Takie spostrzeżenia, dotyczące okresu bezpośrednio poprzedzającego badania kwestionariuszowe, spowodowały, że wszystkich ankietowanych, niezależnie od tego, czy brak umiejętności informatycznych był powodem odrzucenia ich oferty pracy przez pracodawców, czy też nie, zapytano o przewidywane przez nich dzia-łania dotyczące podnoszenia swoich umiejętności w zakresie obsługi komputera, Internetu lub urządzeń sterowanych komputerowo. Zdecydowana większość ba-danych w ogóle nie przewidywała tego rodzaju postępowania. W szczególności respondenci nie brali pod uwagę podwyższania kwalifikacji z zakresu obsługi In-ternetu i urządzeń przemysłowych sterowanych komputerowo – udział negatyw-nych odpowiedzi był tu największy.
Głównym powodem takiej opinii bezrobotnych były finanse (70 osób) oraz wiek (49 osób). W odpowiedziach pojawiła się również kwestia braku takiej po-trzeby (16 osób), ale w niewielkiej liczbie (wykres IV.4). W odniesieniu do tej ostatniej grupy badanych można z dużą pewnością twierdzić, iż nie chcieliby oni zmienić swojego zawodu, a co za tym idzie, ich pozycja konkurencyjna na regio-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
164
nalnym rynku pracy może być w dalszym ciągu niska, uwarunkowana brakiem miejsc pracy w reprezentowanych przez nich zawodach. Edukację najchętniej podjęliby bezrobotni w młodszych rocznikach wieku produkcyjnego oraz ci, któ-rych pozycja konkurencyjna najbardziej zależała od tego rodzaju umiejętności, czyli mieszkańcy większych miast.
Wykres IV.4
Przyczyny braku chęci do podejmowania działań związanych
z podnoszeniem umiejętności informatycznych (liczba osób)
49
15
2
70
26
16
4
0 20 40 60 80
to i tak nie ma sensu, dla osób starszych i
tak nie ma pracy
to nie ma sensu, pracodawcy i tak nie chcą
zatrudniać kobiet wychowujących małe
dzieci
to nie ma sensu, pracodawcy i tak nie chcą
zatrudniać osób niepełnosprawnych
nie ma pieniędzy na opłacanie kursów i
szkoleń
czekam na ofertę szkoleń organizowanych
przez urzędy pracy
nie ma takiej potrzeby
inne
Oprócz wybieranych z kwestionariusza wywiadu możliwości uzasadnienia niechęci bezrobotnych do podejmowania procesu kształcenia w zakresie ICT, jednostkowo uznawano też, że przyczyną jest w tym przypadku częściowa lub
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
165
dobra znajomość obsługi wskazanych urządzeń i programów, co jednak nie dawa-ło satysfakcji w postaci znalezienia odpowiedniego miejsca pracy.
Trzeba podkreślić, że nie wszyscy respondenci byli w stanie uzasadnić brak skłonności w przyszłości do podnoszenia kwalifikacji informatycznych, ponieważ uzyskano łącznie opinie tylko od 182 osób, co przy populacjach w granicach od 255 do 268 osób, które negatywnie odniosły się do możliwości uczestnictwa w podnoszeniu lub nabywaniu umiejętności informatycznych, stanowi ok. 70% tej zbiorowości. Świadczy to o wielkiej niechęci bezrobotnych z województwa mazowieckiego do uwzględnienia w planach związanych z kształtowaniem wła-snej aktywności zawodowej czynnika, który mógłby podwyższyć ich pozycję konkurencyjną i pomóc w zwiększeniu szans na aktywność zawodową. W wielu przypadkach postawy te nawet nie są uzasadniane, co może wskazywać na brak zainteresowania respondentów profilowaniem ścieżki swojej kariery zawodowej. Brak zaangażowania w procesy tworzenia społeczeństwa informacyjnego stano-wić może istotny czynnik ich wykluczenia cyfrowego.
W tym przypadku można również mówić o występującej dodatniej korelacji między okresem pozostawania bez pracy a poziomem wiedzy w zakresie ICT. Niewielka liczebnie populacja tych, którzy poszukiwali zatrudnienia krócej niż 12 miesięcy, znacznie częściej wskazywała na potrzebę uzupełniania lub nabywania w przyszłości wiedzy w zakresie umiejętności związanych z obsługą komputera, Internetu czy urządzeń przemysłowych sterowanych komputerowo. Może to mieć związek z także dodatnią zależnością między poziomem wykształcenia i okresem pozostawania bez pracy.
140
Powszechny brak zainteresowania nauką obsługi urządzeń i programów in-formatycznych spowodował, że eksperci również chcieli przyjrzeć się bardziej szczegółowo opiniom tych bezrobotnych, którzy zamierzali podjąć działania w kierunku podniesienia swoich umiejętności związanych z obsługą komputera, Internetu lub urządzeń przemysłowych sterowanych komputerowo. Przedmiotem zainteresowania były przede wszystkim formy oraz kierunki kształcenia prefero-wane przez badaną populację.
Na pytania dotyczące tych problemów w wywiadach kwestionariuszowych odpowiedziało od 31 osób do 52 osób. Bezrobotni najczęściej chcieli uczyć się obsługi komputera. Formy tego kształcenia były różnorodne – formalne i niefor-malne oraz szkolne i pozaszkolne.
Bezrobotni najbardziej byli zainteresowani uczestnictwem w organizowanych szkoleniach (45 wskazań). Pozostałe możliwości występujące w kwestionariuszu ankiety wybierane były znacznie rzadziej (wykres IV.5). Było to niezależne od kierunku podnoszenia umiejętności (obsługa komputera, Internetu, urządzeń prze-mysłowych sterowanych komputerowo).
Z uwagi na to, że liczba uzyskanych odpowiedzi była łącznie wyższa (78 wskazań), aniżeli poszczególne populacje osób chcących doskonalić swoje
__________
140 Por. I. Kukulak-Dolata, Rola ICT…, op. cit., s. 97.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
166
umiejętności w poszczególnych zakresach (123 osoby), a mniejsza niż ogólna liczba wypowiadających się pozytywnie można przyjąć, iż nie wszyscy badani potrafili w pełni zweryfikować swoje przyszłe postępowanie co do sposobu reali-zacji zamierzeń edukacyjnych w zakresie technologii informacyjnych i telekomu-nikacyjnych. Zrobiło to jedynie 63,4% ogólnej liczby odpowiadających w ten sposób.
Wykres IV.5
Forma podjętych przez bezrobotnych działań mających na celu
podniesienie umiejętności informatycznych (liczba wskazań)
45
3
14
15
1
0 10 20 30 40 50
będę uczestniczyć w szkoleniu
poproszę kolegę z pracy o pomoc
poproszę znajomych/rodzinę o pomoc
sam(a) się nauczę
inne
Niedoprecyzowanie obserwowane u ok. 1/3 respondentów może stanowić przesłankę do twierdzenia, że brak konkretnych planów wpłynie na zwiększenie trudności w pozyskiwaniu umiejętności ICT. Tym samym może to oznaczać wy-dłużanie się okresu pozostawania bez pracy, z czym zresztą mamy już do czynienia w przypadku badanej populacji, i zmniejszenie szans na „wyjście” z bezrobocia.
Na ograniczone znaczenie działań mających na celu podnoszenie umiejętności informatycznych w całej zbiorowości tych, którzy mieli takie plany, wskazuje również to, że zamierzali oni nauczyć się obsługi programów bardziej przydat-nych w życiu prywatnym i tylko po części w zawodowym (wykres IV.6).
Respondenci przykładali większą wagę do znajomości podstawowych pro-gramów komputerowych, aniżeli do nauki tych, które umożliwiłyby im podjęcie pracy na stanowiskach pracy często oferowanych przez pracodawców (grafika komputerowa, analiza i opracowywanie danych, obrabiarki sterowane numerycz-nie). Może to mieć związek z brakiem wiedzy o możliwościach komputera i o po-trzebach pracodawców.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
167
Wykres IV.6
Programy, jakich zamierzają się nauczyć bezrobotni (liczba wskazań)
36
21
22
13
17
16
15
16
34
9
4
0 5 10 15 20 25 30 35 40
edytor tekstu
arkusz kalkulacyjny
tworzenie prezentacji
analiza i opracowywanie baz danych
grafika komputerowa
komunikatory
poczta elektroniczna
przeglądarka internetowa
wyszukiwarka internetowa
obrabiarka sterowana numerycznie
innych
Przyczyny należałoby również upatrywać w powszechnym występowaniu
opinii o zwiększającej się szansie na podjęcie pracy w momencie podstawowej znajomości programów komputerowych. Jest to jednak pogląd mylący, ponieważ taka znajomość obsługi komputera powinna być wynoszona z wcześniejszych po-ziomów kształcenia, a pewną, niewielką rolę może odgrywać w przypadku osób w starszych rocznikach wieku produkcyjnego, których pozycja konkurencyjna na rynku pracy uwarunkowana jest poprzez wysokie kwalifikacje i doświadczenie zawodowe. Dlatego też należałoby przyjąć, że w odniesieniu do bezrobotnych, mieszkających w województwie mazowieckim, barierą wpływającą na ich wyklu-czenie cyfrowe jest skoncentrowanie się na poznaniu podstawowych programów komputerowych, często nie mających związku z ich kwalifikacjami, uniemożli-wiających im tym samym dostosowanie posiadanych kwalifikacji do oczekiwań pracodawców zgłaszających wolne miejsca pracy.
Generalnie bezrobotni na Mazowszu nie chcą uczestniczyć w podwyższaniu umiejętności związanych z ICT. Znikomy odsetek tych, którzy akceptująco od-nieśli się do kształcenia powoduje, że wniosek taki jest zasadny. Nie posiadający pracy mieszkańcy województwa wolą przede wszystkim oczekiwać zatrudnienia w zawodach, które posiadają. Głównie bariera mentalna uniemożliwia dostoso-wanie kwalifikacji do oczekiwań pracodawców. Wykluczenie cyfrowe wśród tej kategorii zasobów pracy polega przede wszystkim na ograniczonej skłonności do podejmowania wyzwań związanych ze zmianą zawodu lub bardziej specjalistycz-nym kształceniem informatycznym, które mogłoby stworzyć szansę na znalezie-nie satysfakcjonującego miejsca pracy.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
168
Niewielkie zainteresowanie bezrobotnych umiejętnościami informatycznymi możliwymi do wykorzystania w pracy zawodowej spowodowało, że niezbędne było rozpoznanie, czy w życiu prywatnym również mają oni ograniczony dostęp do urządzeń i programów ICT.
2.4. Dostępność urządzeń i programów ICT
w gospodarstwach domowych bezrobotnych
Problem wykluczenia cyfrowego bezrobotnych w ich życiu prywatnym po-staramy się scharakteryzować na podstawie ich opinii w zakresie następujących kwestii:
– posiadanie telefonu stacjonarnego lub komórkowego oraz najczęściej wyko-rzystywane funkcje tych urządzeń,
– posiadanie komputera(ów) oraz sposoby korzystania z tego(tych) urządzeń,
– posiadanie dostępu do Internetu i sposób wykorzystania jego możliwości,
– bariery związane z korzystaniem z urządzeń i programów ICT oraz
– przyjemności związane z korzystaniem z urządzeń i programów ICT.
Jak wynika z przeprowadzonych badań, tylko mniej więcej co trzeci bezro-botny dysponował w czasie badania w swoim gospodarstwie domowym telefo-nem stacjonarnym. Była to grupa 128 osób, przy czym częściej wskazania te były domeną badanych ze starszych roczników wieku produkcyjnego. Najczęściej ko-rzystano z funkcji automatycznego wybierania numerów oraz automatycznej se-kretarki. Prawie wcale nie używano podłączenia do sieci Internet, a w ogóle – in-terkom (tab. IV.4).
Tabela IV.4
Częstotliwość wykorzystywania funkcji telefonu stacjonarnego
w gospodarstwach domowych bezrobotnych
Wyszczegól-
nienie
Automatyczne
wybieranie numerów
Automatyczna sekretarka
Interkom Inne
liczba odsetek
ważnych liczba
odsetek ważnych
liczba odsetek
ważnych liczba
odsetek ważnych
Codziennie 6 4,7 2 1,6 - - 2 1,6
Od czasu do czasu, w zależ-ności od potrzeb 30 23,5 14 10,9 - - 2 1,6
Nie korzystam wcale 92 71,8 109 85,2 121 94,5 116 90,5
Nie wiem, trudno powiedzieć - - 3 2,3 7 5,5 8 6,3
Ogółem 128 100,0 128 100,0 128 100,0 128 100,0
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
169
W gospodarstwach domowych bezrobotnych, jak w większości innych go-spodarstw domowych telefon stacjonarny najczęściej wykorzystywany był w celu uzyskiwania połączeń telefonicznych za pomocą ręcznego wybierania numerów. Nie musi to wcale oznaczać wykluczenia cyfrowego, chociaż stanowi przesłankę dla wniosku wskazującego na brak umiejętności związanych z wykorzystywa-niem pełnego zakresu możliwości takich urządzeń.
Brak telefonu stacjonarnego w gospodarstwie domowym osoby bez zatrud-nienia tłumaczyły w różny sposób. Odpowiedzi w tej kwestii udzieliło 272 respon-dentów, którzy najczęściej uzasadniali to tym, że posiadali telefony komórkowe (185 osób, tj. 68%). Oznacza to występowanie zjawiska dyfuzji w gospodar-stwach domowych bezrobotnych, czyli zastępowania starszych technologii no-wocześniejszymi. Pozostałe odpowiedzi były znacznie rzadziej wskazywane (wykres IV.7).
Wykres IV.7
Powody braku telefonu stacjonarnego w gospodarstwach domowych bezrobotnych
(liczba osób)
7
185
19
21
38 2
brak danych
mamy telefony komórkowe, więc stacjonarny jest zbędny
mieliśmy stacjonarny, ale po tym jak kupiliśmy telefony komórkowe, odłączyliśmy go, gdyż
stał się zbędnyutrzymywanie telefonu komórkowego i stacjonarnego jest zbyt drogie
brak środków finansowych
inne
Istotnym powodem był także brak środków finansowych. Zadeklarowało go 38 osób (ok. 14% badanych), co może świadczyć o tym, że właśnie ta grupa uczestników wywiadów kwestionariuszowych znajduje się w najgorszej sytuacji materialnej. Jednostkowo wypowiadano się również, że brak telefonu stacjonar-nego jest spowodowany zmianą miejsca zamieszkania.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
170
Taka sytuacja w pełni uzasadniała to, że zdecydowana większość ankietowa-nych zadeklarowała posiadanie telefonu komórkowego (365 osób, tj. 91,3%). Tylko 35 osób nie miało takiego urządzenia, a jedna osoba odmówiła wypowiedzi w tej kwestii. Można zatem z dużą pewnością twierdzić, zważywszy na nasycenie gospodarstw domowych telefonami komórkowymi, że badani bezrobotni nie po-winni być na rynku pracy zaliczani do grup zagrożonych wykluczeniem cyfro-wym z tej przyczyny.
Niewielka zbiorowość tych, którzy nie mieli takiego urządzenia, uzasadniała to przede wszystkim brakiem środków finansowych (23 osoby, tj. 65,7% wszyst-kich tych, którzy nie mieli telefonu komórkowego). Zależność w tym przypadku była odwrotnie proporcjonalna, ponieważ częściej w ten sposób wypowiadali się badani z najniższymi dochodami przypadającymi na jedną osobę w gospodarstwie domowym. Powodem było również posiadanie telefonu stacjonarnego (7 osób, tj. 20%). Pozostałe przyczyny były znacznie rzadziej wskazywane i miały charakter jednostkowy. Należały do nich:
– utrzymywanie telefonu komórkowego i stacjonarnego jest zbyt drogie (3 osoby),
– cenię sobie swój czas i swoją prywatność oraz niezależność (1 osoba),
– nie ma takiej potrzeby obecnie (1 osoba).
Posiadaczy telefonów komórkowych zapytano, z jakich funkcji tych urządzeń korzystali najczęściej. Mogli wybrać odpowiedź spośród 25 wskazanych w kwe-stionariuszu wywiadu (tab. IV.5). Spośród wszystkich ankietowanych posiadają-cych telefon komórkowy (365 osób) nie udało się uzyskać odpowiedzi w więk-szości przypadków od 6 osób, a w niektórych dwukrotnie więcej (w tabeli kolumna brak danych).
Tabela IV.5
Korzystanie z funkcji telefonu komórkowego
Lp. Wyszczególnienie Co-
dziennie
Od czasu do czasu,
w zależ-ności od potrzeb
Nie ko-
rzystam wcale
Nie wiem,
trudno powie-dzieć
Brak danych
1 Rozmowy przez telefon za po-mocą funkcji głośnomówiącej 35 103 219 2 6
2 Głosowe wybieranie numerów 10 31 317 1 6
3 Usługi połączeń konferencyjnych 3 12 338 - 12
4 Nawiązywanie i prowadzenie rozmów za pomocą połączeń wideo 1 16 338 - 10
5 Pisanie, wysyłanie i odbieranie wiadomości tekstowych (SMS) 157 156 46 - 6
6 Tworzenie, wysyłanie i odbie-ranie wiadomości MMS 18 178 163 - 6
7 Tworzenie, wysyłanie i odbie-ranie wiadomości multimedial-nych (głosowych) 6 30 322 1 6
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
171
Lp. Wyszczególnienie Co-
dziennie
Od czasu
do czasu, w zależ-ności od
potrzeb
Nie ko-
rzystam wcale
Nie
wiem, trudno powie-
dzieć
Brak
danych
8 Pisanie, odbieranie i wysyłanie poczty e-mail 7 20 331 1 6
9 Czat 4 4 350 - 7
10 Robienie zdjęć 21 222 114 - 8
11 Robienie filmów 7 128 222 - 8
12 Przeglądanie zdjęć i filmów w telewizorze 3 40 313 1 8
13 Drukowanie zdjęć 4 29 325 - 7
14 Odtwarzanie plików muzycz-nych (MP 3, MP 4 itp.) 20 110 226 1 8
15 Słuchanie radia 18 90 250 - 7
16 Dyktafon 4 50 303 - 8
17 Funkcja alarmu 22 77 239 - 7
18 Funkcja budzika 79 152 129 1 6
19 Notatnik 6 80 271 - 8
20 Kalkulator 13 190 156 - 6
21 Minutnik 2 40 316 1 6
22 Stoper 2 34 322 1 6
23 Granie w gry 16 84 257 1 7
24 Korzystanie z przeglądarki internetowej 7 21 327 - 10
25 Inne 3 2 344 4 12
Systematycznie, codziennie bezrobotni najczęściej wykorzystywali funkcję pi-sania, odbierania i wysyłania wiadomości SMS. Pozostałych używali znacznie rza-dziej. Sporadycznie, w zależności od potrzeb robili zdjęcia, używali kalkulatora, korzystali z funkcji budzika, tworzyli, odbierali i wysyłali wiadomości MMS, jak również prowadzili rozmowy przez telefon za pomocą funkcji głośnomówiącej. Ni-gdy badani nie wykorzystywali funkcji czatu, odbierania i wysyłania wiadomości e-mail, wiadomości głosowych, nie korzystali z usługi połączeń konferencyjnych i telekonferencji, jak również z funkcji głosowego wybierania numerów.
Biorąc pod uwagę analizę zebranych danych trudno jednoznacznie mówić o szczególnym zagrożeniu wykluczeniem cyfrowym bezrobotnych z punktu wi-dzenia wykorzystywanych funkcji telefonu komórkowego, ponieważ świadczy ona o takim samym wykorzystywaniu telefonu komórkowego, jak w innych kate-goriach zasobów pracy.
Rozpatrzmy zatem drugi element, umożliwiający weryfikację wykluczenia cy-frowego wśród bezrobotnych, a mianowicie możliwości korzystania z komputera.
Ponad połowa badanych posiadała w swoim gospodarstwie domowym przy-najmniej 1 komputer stacjonarny lub laptop (59,9%, tj. 240 bezrobotnych). Tylko
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
172
jedna osoba nie udzieliła w tym przypadku odpowiedzi. Spośród nich, bez mała połowa miała tylko 1 komputer (49,6%, tj. 199 osób) w gospodarstwie domo-wym, 33 osoby – 2 komputery, zaś w 8 rodzinach było od 3 do 5 komputerów lub laptopów. Zależało to przede wszystkim od dochodów gospodarstwa domowego przypadających na jednego członka rodziny oraz liczby osób poniżej 16. roku ży-cia w badanych rodzinach. Im wyższe były dochody, tym liczba takich urządzeń była większa. Analogicznie, im więcej było w gospodarstwie domowym osób do 16. roku życia, tym większą liczbą komputerów dysponowali jego członkowie.
Udział respondentów deklarujących posiadanie komputera stacjonarnego/laptopa może świadczyć o dość wysokim nasyceniu gospodarstw domowych bezrobot-nych techniką komputerową. Poza tym większość tych urządzeń była nowa, po-nieważ pierwsze z nich zakupione zostały po 2000 r. Oświadczenia tego rodzaju złożyło 189 osób, czyli ponad 3/4 wszystkich, którzy wyposażyli swoje gospodar-stwo w co najmniej jeden komputer. O dobrej jakości sprzętu, działającego w ro-dzinach bezrobotnych może świadczyć to, że 4,5% spośród nich zakupiło pierw-szy komputer w latach 2010–2011. W wielu przypadkach sprzęt był również modernizowany (90 osób, tj. 37,5% deklarujących posiadanie komputera wybrało tę odpowiedź) lub wymieniany na nowy (68 osób, tj. 28,3%). W szczególności dotyczyło to urządzeń zakupionych wcześniej. W 45,8% w czasie prowadzenia badania był to sprzęt nie zmieniony od zakupu, ale zważywszy na krótki czas po-siadania, nie wydaje się to dziwne.
Zebrane dane wskazują równocześnie na to, że badani bezrobotni mogą być obeznani z techniką komputerową, ponieważ urządzenia te funkcjonują w ich gospodarstwach domowych już dość długo, nawet od 1989 r. Poza tym kompu-tery/laptopy głównie były tam, gdzie w rodzinach były osoby do 16. roku życia i w gospodarstwach domowych mieszkańców miast. Dla problemu wykluczenia cyfrowego istotne znaczenie mogą mieć przyczyny zakupu komputerów dla go-spodarstwa domowego. Łącznie uzyskano 296 odpowiedzi uzasadniających na-bycie komputera (wykres IV.8). Komputery stacjonarne/laptopy były kupowane do gospodarstw domowych bezrobotnych prawie wyłącznie w celu spędzania przy nich czasu wolnego, jak również w związku z potrzebami dzieci do nauki w szkole lub na studiach. Bardzo rzadko służyły jako urządzenia wykorzystane w pracy zawodowej. Takim powodem przy zakupie kierowało się 17 osób, co stanowiło 5,7% wszystkich wskazań. Z tego punktu widzenia bezrobotni mogą być traktowani jako kategoria wykluczona cyfrowo, ponieważ generalnie nie uznają potrzeby korzystania z komputera w pracy zawodowej, chociaż może to również wynikać z tego, że przez długi okres pracy nie mieli. Przyczyną jest za-pewne także niskie wykształcenie, przeważnie zasadnicze zawodowe.
Struktura powodów zakupu wpłynęła również na to, kto przede wszystkim korzystał z urządzenia. Uzyskano na ten temat 333 odpowiedzi. Najczęściej re-spondenci wskazywali siebie jako głównego użytkownika (42,9% wskazań, tj. 143 deklaracje), a następnie dzieci/wnuki (31,2%, tj. 104 wskazania), co było konsekwencją składu osobowego gospodarstw domowych. Udział pozostałych użytkowników nie przekraczał zazwyczaj 5%. Taki rozkład odpowiedzi świadczy
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
173
raczej o braku wykluczenia cyfrowego, ponieważ bezrobotni często w celu spę-dzenia czasu wolnego lub nauki używają komputera. Szkoda zatem, że nie widzą takiej potrzeby również w przypadku aktywności zawodowej. Zdecydowanemu wzmocnieniu uległaby wówczas ich pozycja konkurencyjna na rynku pracy.
Wykres IV.8
Powody zakupu komputera/laptopa w gospodarstwach domowych bezrobotnych
(liczba wskazań)
9
18
110
22
4
116
17
0 20 40 60 80 100 120 140
był potrzebny do pracy zawodowej
pisałe(a)m pracę magisterską i
potrzebowałe(a)m do tego komputera
wykorzystywał(a)em go podczas studiów
był potrzebny dla dziecka do nauki w
szkole/do nauki do szkoły
do spędzania wolnego czasu
bo inni też mieli/kupowali
inne
Korzystanie przez badanych z komputera w domu wiązało się przede wszyst-kim z rozrywką i realizowaniem hobby (66,8% wskazań, tj. 161 odpowiedzi). Po-zostałe możliwości były znacznie rzadziej wybierane przez uczestników wywiadów kwestionariuszowych. Jedynie co dziesiątemu bezrobotnemu komputer służył ja-ko narzędzie do podnoszenia kwalifikacji zawodowych i umiejętności. Mniej więcej tyle samo respondentów użytkowało go w celu poszukiwania pracy (czę-ściej kobiety niż mężczyźni). Odsetki te można jednak ocenić jako zbyt małe, aby przyjąć, że nie mamy w tym przypadku do czynienia z wykluczeniem cyfrowym bezrobotnych, związanym z ich powrotem do aktywności zawodowej i kształto-waniem ich pozycji konkurencyjnej na rynku pracy. W konkluzji można zatem stwierdzić, że osoby nie posiadające zatrudnienia dość aktywnie uczestniczą w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego, jednak nie wykorzystują umie-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
174
jętności informatycznych do zwiększenia szans na znalezienie pracy, co jest oznaką pojawienia się wykluczenia cyfrowego. Barierą wpływającą na występo-wanie tego zjawiska jest brak adaptacji umiejętności posługiwania się technikami i technologiami informacyjnymi w celu zwiększenia spójności własnych kwalifi-kacji z oczekiwaniami pracodawców oferujących wolne miejsca pracy.
Jest to najbardziej widoczne w opiniach respondentów dotyczących celu, w jakim wykorzystywany jest komputer.
Łącznie uzyskano na ten temat 672 odpowiedzi. Komputery w gospodar-stwach domowych bezrobotnych służyły przede wszystkim do oglądania filmów (18,8% wszystkich wskazań), archiwizacji filmów, zdjęć i innych plików (15,9% wszystkich wskazań) oraz ściągania filmów, programów, muzyki i gier (15,0% wszystkich wskazań). W sumie udział wypowiedzi, które wiązały się z wcześniej-szymi najczęściej wybieranymi sposobami użytkowania tego urządzenia, czyli spę-dzaniem czasu wolnego oraz rozrywką i hobby, sięgał 53,2%. Ponad połowa bez-robotnych w ogóle nie skłaniała się do tego, aby wykorzystywać komputer do podnoszenia swoich szans na znalezienie zatrudnienia. Te cele, które mogłyby wiązać się z aktywnością zawodową były rzadko wskazywane przez uczestników wywiadów kwestionariuszowych. Należały do nich:
– prowadzenie rozliczeń finansowych (10 wskazań tj. 1,5% wszystkich de-klaracji),
– korzystanie z kursów na DVD i CD (30 wskazań, tj. 4,5% wszystkich de-klaracji),
– przygotowywanie prezentacji multimedialnych (14 wskazań, tj. 2,1% wszyst-kich deklaracji),
– obrabianie filmów, zdjęć i innych plików (51 wskazań, tj. 7,6% wszystkich deklaracji),
– analiza danych (21 wskazań, tj. 3,1% wszystkich deklaracji),
– pisanie listów motywacyjnych i CV (68 wskazań, tj. 10,1% wszystkich de-klaracji) oraz
– pisanie różnych tekstów (92 wskazania, tj. 13,7% wszystkich deklaracji).
W opisywanej strukturze korzystania z komputera w celach, które mogłyby wiązać się z kształtowaniem umiejętności informatycznych przydatnych w pracy zawodowej, najczęściej wymieniane były te najprostsze, takie jak pisanie tekstów, listów motywacyjnych i CV. Natomiast porównywalnie rzadko wybierano trud-niejsze działania, które wymagały pogłębionej znajomości programów kompute-rowych, ale równocześnie mogłyby wpływać na podwyższenie szans na znalezie-nie zatrudnienia. Uzasadnia to zatem wcześniej sformułowane wnioski, ponownie podkreślając brak zainteresowania bezrobotnych takim podejściem do ICT, aby przyczyniało się ono do zwiększenia ich aktywności zawodowej. Jest to na pewno jedna z determinant wykluczenia cyfrowego osób nie posiadających zatrudnienia.
Innym czynnikiem wpływającym na sposób korzystania z techniki kompute-rowej wydaje się również poziom i jakość wiedzy informatycznej. Pytanie o to, gdzie nauczyli się bezrobotni obsługi komputera, zadane zostało wszystkim tym,
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
175
których gospodarstwo domowe wyposażone było w komputer/laptop (240 osób). Uzyskano łącznie 303 opinie, wśród których dominowały wskazujące na samo-kształcenie w tej dziedzinie (102 wskazania, czyli 33% ogólnej liczby deklaracji). Z jednej strony świadczy to dobrze o zaangażowaniu uczestników wywiadów kwestionariuszowych w procesy tworzenia społeczeństwa informacyjnego, ale z drugiej wskazuje na to, że umiejętności nabyte samodzielnie często nie dają wy-sokiej jakości wiedzy informatycznej. Poza tym jej zakres może być dość wąski, dostosowany wyłącznie do ograniczonych zainteresowań.
Jeśli odnieść tego rodzaju uwagi również do wiedzy informatycznej pozyska-nej od członka rodziny lub kolegi/koleżanki, to aż 64% wypowiedzi wskazywało-by właśnie na tego rodzaju ograniczenie w możliwościach skorzystania w szerszym zakresie z programów komputerowych. Zatem brak odpowiedniego przygotowa-nia jest jedną z przyczyn wykluczenia cyfrowego bezrobotnych. Wiedza wynie-siona ze szkoły, którą deklarował bez mała co czwarty respondent, mogła być przestarzała, a rola kursów komputerowych i nauki w ostatnim miejscu pracy na-der ograniczona. Te dwie ostatnie możliwości stanowiły zaledwie 6,6% wszyst-kich wskazań. W porównaniu do analogicznych wskazań bezrobotnych, którzy wcześniej podjęli lub w przyszłości chcieliby podjąć starania w celu nauczenia się obsługi komputera, Internetu albo też urządzeń przemysłowych sterowanych kom-puterowo, gdzie obserwowano jednak dość zdecydowane nastawienie na pozyski-wanie umiejętności zbliżonych do profesjonalnych, deklaracje respondentów ko-rzystających z komputera w domu jednoznacznie świadczą o wykorzystaniu technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych przede wszystkim do przy-jemnego spędzania czasu wolnego i poszerzania własnych zainteresowań.
Przyjrzyjmy się teraz powodom braku posiadania w gospodarstwach domo-wych bezrobotnych urządzenia typu komputer/laptop. Deklaracje tego rodzaju złożyło 160 osób, które w większości uzasadniały to brakiem potrzeby lub moż-liwości finansowych (wykres IV.9).
Łącząc opinie bezrobotnych uzasadniających nieposiadanie komputera bra-kiem potrzeby w tej dziedzinie oraz sposoby korzystania z tego urządzenia przez posiadających komputer w domu, można z dużą pewnością twierdzić, że bezro-botni stanowią kategorię zasobów pracy wykluczonych cyfrowo. Wniosek ten jest zasadny, pomimo że stopień nasycenia gospodarstw domowych bezrobotnych urządzeniami typu komputer/laptop, można ocenić pozytywnie. Trzeba zaznaczyć, że brak potrzeby posiadania komputera/laptopa był przede wszystkim uzależnio-ny od sytuacji materialnej gospodarstwa domowego oraz wieku. Może to wska-zywać na pojawianie się wykluczenia cyfrowego w określonych grupach osób bezrobotnych, powodując zmniejszenie ich szans na znalezienie pracy.
W jakim stopniu zatem wykorzystywany jest przez bezrobotnych Internet?
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
176
Wykres IV.9
Powody braku komputera w gospodarstwie domowym bezrobotnych
(liczba wskazań)
75
14
60
9
2
0 10 20 30 40 50 60 70 80
komputer nie jest nam potrzebny
nie odczuwamy potrzeby posiadania
komputera w domu, koszty zakupu
komputera są zbyt duże
nie stać nas, sprzęt komputerowy jest dla nas
za drogi
nie potrafię obsługiwać sprzętu
komputerowego
inne
O dostęp do Internetu zapytano wyłącznie tych, którzy w gospodarstwach domowych mieli komputer stacjonarny lub laptop (240 osób). W tym przypadku 2 osoby nie udzieliły odpowiedzi, a pozytywnie odpowiedziało 205 osób (51,1% wszystkich badanych). Odpowiedzi pozostałych badanych nie były jednoznaczne.
Jeden respondent nie udzielił odpowiedzi na pytanie, od którego roku ma do-stęp do tej usługi. Pozostali w większości twierdzili, że dostęp do Internetu posia-dają już od 2000 r. (ok. 78% wszystkich, którzy mieli dostęp do Internetu), a 10,7% zainstalowało tę usługę w latach 2010–2011. Tylko nieliczni podłączenie do sieci mieli wcześniej (ok. 2,4% tej samej populacji). Mniej więcej co dziesiąty badany nie potrafił dokładnie określić roku, w którym założono mu Internet. Wszystko to świadczy, że gospodarstwa domowe bezrobotnych są dość dobrze wyposażone w Internet.
Jak wynika z zaprezentowanej analizy, posiadanie dostępu do Internetu jest ściśle skorelowane z posiadaniem urządzeń umożliwiających korzystanie z tej usługi. Jest ponadto znacznie częściej uzależnione od kondycji ekonomicznej go-spodarstw domowych oraz wieku w porównaniu do poprzednio analizowanego wyposażenia w urządzenia komputerowe. Koszty dostępu do Internetu postrzega-ne są przez bezrobotnych jako znacznie większe w porównaniu do tych, które po-
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
177
nieśli oni w związku z zakupem komputera/laptopa. Znaczenie może mieć w tym przypadku konieczność ponoszenia comiesięcznych opłat abonamentowych. Jest to ważne tym bardziej, że w większości przypadków badani mieli stałe łącze in-ternetowe (85,7% wszystkich wskazań), które wymaga tego sposobu finansowa-nia. Tylko nieliczni korzystali z modemu analogowego lub dostępu do Internetu w telefonie komórkowym, który jest również urządzeniem kosztownym. Mniej więcej co dziesiąty nie potrafił wskazać sposobu korzystania z tej usługi.
141
Podobnie, jak w przypadku korzystania z komputera, również z Internetu naj-częściej korzystali sami badani (127 wskazań, tj. 48,3% wszystkich deklaracji) oraz ich dzieci i wnuki (84 wskazania, tj. 31,9%). Pozostałe osoby w gospodar-stwach domowych użytkowały Internet znacznie rzadziej.
Częstotliwość korzystania z łącza internetowego mogłaby być przesłanką do twierdzenia, że bezrobotni nie powinni zostać zaliczeni do kategorii zasobów pra-cy wykluczonych cyfrowo. Jednak ostatecznie stwierdzić to można po analizie sposobu wykorzystania tego udogodnienia.
Jak wynika z analizy danych uzyskanych w wywiadach kwestionariuszowych, usługa ta służyła bezrobotnym w wielu czynnościach.
Opinie bezrobotnych na temat posługiwania się Internetem wskazały na wystę-powanie ośmiu obszarów użytkowanych najczęściej. Można to stwierdzić za pomo-cą sumowania wskazań, dotyczących codziennego i od czasu do czasu, w zależności od potrzeb wykorzystywania poszczególnych możliwości Internetu. Były to:
– odbieranie lub wysyłanie wiadomości e-mail (173 wskazania),
– wyszukiwanie informacji o towarach lub usługach (172 wskazania),
– poszukiwanie informacji z zakresu swoich zainteresowań, hobby (166 wskazań),
– wyszukiwanie informacji dotyczących zdrowia (156 wskazań),
– szukanie ofert pracy, wysyłanie ofert dotyczących zatrudnienia, zamiesz-czanie CV na stronach firm zajmujących się pośrednictwem pracy, odwiedzanie portali internetowych, zajmujących się pośrednictwem pracy, przeglądanie stron agencji zatrudnienia (150 wskazań),
– korzystanie z Internetu w celu uzupełnienia wiedzy (137 wskazań),
– pobieranie darmowych programów (134 wskazania),
– odtwarzanie lub pobieranie darmowych filmów lub muzyki, gra w gry kom-puterowe lub ich pobieranie (122 wskazania).
Jak wynika z zestawienia, w przypadku wszystkich korzystających z łącza in-ternetowego o wiele częściej niż wśród użytkowników komputera pojawiały się wskazania związane z kształtowaniem aktywności zawodowej bezrobotnych. Wprawdzie i tak znalazły się one za wyszukiwaniem wiadomości o towarach lub usługach oraz dotyczących zainteresowań i zdrowia, ale i tak można z dużą pew-
__________
141 Liczba wypowiedzi jest mniejsza niż liczba osób korzystających z Internetu, ponieważ dwie osoby odmówiły wypowiedzenia się w tej kwestii.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
178
nością twierdzić, że Internet w znacznie większym stopniu aniżeli posiadanie komputera nie podłączonego do sieci ogranicza wykluczenie cyfrowe bezrobot-nych związane z kształtowaniem ich pozycji konkurencyjnej na rynku pracy. Nie można jednak odnieść tego spostrzeżenia do całej badanej populacji, ponieważ liczba takich wskazań była mniejsza aniżeli wielkość zbiorowości uczestników wywiadów kwestionariuszowych oraz tych osób, które posiadały komputer wraz z łączem internetowym. Na szczególne podkreślenie zasługuje to, że częściej w celach związanych z poszukiwaniem pracy wykorzystywały Internet kobiety, a ze spędzaniem czasu wolnego – mężczyźni. Może to wskazywać na większą de-terminację kobiet w poszukiwaniu zatrudnienia.
Respondenci szczególnie niechętnie odnieśli się do możliwości składania wniosków i podań do różnych instytucji w formie elektronicznej (za pomocą elek-tronicznej skrzynki podawczej), wysyłania wypełnionych formularzy, pobierania formularzy urzędowych, uczestnictwa w szkoleniu on-line (w dowolnej dziedzi-nie) oraz czytania i pobierania książek on-line. Liczba wskazań wcale nie korzy-stam była w tych przypadkach największa. Może to świadczyć o ograniczonej umiejętności interaktywnej współpracy, która wymagana jest w realizowaniu tego rodzaju działań/zadań.
Niechęć do kontaktowania się bezrobotnych z urzędami za pośrednictwem łą-cza internetowego jest powodem trudności w ostatecznym zweryfikowaniu pro-blemu:
– z jakimi urzędami mieli oni kontakt za pośrednictwem stron internetowych tych urzędów,
– z jakich formularzy urzędowych korzystali (pobierali i wysyłali) oraz
– gdzie składali wnioski i podania w formie elektronicznej.
Rozpoznanie tego rodzaju możliwe było jedynie w odniesieniu do 56 osób, które wcześniej wskazały, że wyszukują informacje na stronach internetowych administracji publicznej, pobierają formularze urzędowe i/lub składają wnioski i podania do różnych instytucji za pomocą elektronicznej skrzynki podawczej.
W przypadku pierwszego pytania zidentyfikowano tylko 48 ankietowanych, którzy we wskazany sposób realizowali kontakty z instytucjami. Do instytucji, na których stronach internetowych najczęściej poszukiwali oni informacji należały: powiatowe urzędy pracy, urzędy gmin, miast i dzielnic oraz urzędy skarbowe. Zdecydowanie rzadziej „wchodzono” na strony urzędów centralnych czy instytu-cji finansowych.
Na pytanie o pobieranie formularzy pozytywnie odpowiedziało zaledwie 29 osób, zaś wysyłało formularze jeszcze mniej – 16 bezrobotnych. Formularze pobierane i wysyłane były przede wszystkim na strony internetowe urzędów skarbowych oraz urzędów pracy.
Na kolejne pytanie pozytywnej odpowiedzi udzieliło 17 badanych. Z ich wy-powiedzi wynika, że wnioski i formularze były najczęściej składane za pośrednic-twem Internetu w tych samych instytucjach, z których je pobierano.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
179
Mimo że posługiwanie się Internetem – jak się wydaje – bardziej ograniczało wykluczenie cyfrowe bezrobotnych, to jednak – co trzeba podkreślić – dla około połowy osób nie posiadających pracy stanowił on trudną do pokonania barierę. W sposób szczególny należałoby potraktować niechęć tej kategorii zasobów pra-cy do kontaktowania się urzędami i instytucjami, co może wpłynąć na ogranicze-nie skuteczności funkcjonowania w rzeczywistości gospodarczej systemu e-urząd. Korzystanie z tego rodzaju udogodnień sprawiłoby, że bezrobotni mieliby więcej czasu na działania związane z podwyższaniem ich aktywności zawodowej. W związku z tym sytuację tę można potraktować jako istotny przejaw wyklucze-nia cyfrowego bezrobotnych.
Powodem braku zaawansowania bezrobotnych w pracy z Internetem, mogło być przede wszystkim to, że ich wiedza w tej dziedzinie pochodziła głównie z samodzielnego uczenia się, od członka rodziny, kolegi, koleżanki lub ze szkoły. Sytuacja była zatem podobna do tej, która wystąpiła w przypadku nabywania umiejętności obsługi komputera. Należałoby jednak podkreślić, że respondenci znacznie mniej chętnie udzielali odpowiedzi – tylko 173 osoby wypowiedziały się na ten temat. Zaledwie 6,4% wskazań świadczyło o tym, że wiedza i umiejętności w tej dziedzinie mogą mieć charakter profesjonalny, ponieważ zostały nabyte w trakcie kursów internetowych lub szkolenia w ostatnim miejscu pracy.
Biorąc pod uwagę zebrane dane, w sposób dość jednoznaczny można uznać, że ani przygotowanie do pracy z komputerem, ani przygotowanie do korzystania z Internetu nie jest wśród bezrobotnych wystarczające. Powoduje to, że wyklu-czenie cyfrowe tej kategorii zasobów pracy może być większe aniżeli wśród in-nych zbiorowości. Nie zmienia takiego wnioskowania nawet to, że jeśli już Inter-net jest wykorzystywany, to przynajmniej w części służy podwyższaniu pozycji konkurencyjnej bezrobotnych na rynku pracy.
Nie ma wpływu na tę ocenę również to, że tylko 34 osoby spośród tych, któ-rzy mieli komputer w domu, nie posiadało łącza internetowego, uzasadniając ten fakt przede wszystkim brakiem środków finansowych (13 osób) lub nieodczuwa-niem takiej potrzeby (12 osób). Jak się wydaje szczególnie ci badani nie byli skłonni uczestniczyć w tworzeniu społeczeństwa informacyjnego. Zapytano ich, czy korzystają z Internetu poza domem. Tylko mniej więcej 1/3 uczestników wy-wiadów kwestionariuszowych, którzy nie posiadali Internetu (10 osób), odpowie-działa pozytywnie. Serfowali w sieci głównie u znajomych i rodziny, co może wskazywać na sporadyczność zdarzeń. Świadczą o tym również deklaracje sa-mych zainteresowanych, którzy, określając częstotliwości korzystania z takiej możliwości, wybrali wyłącznie odpowiedź od czasu do czasu, w zależności od po-trzeb. Czynności wykonywane podczas takich sesji były bardzo różnorodne, w większości jednak pokrywały się ze strukturą opinii tych bezrobotnych, którzy posiadali Internet. Najczęściej było to wyszukiwanie informacji o towarach lub usługach oraz szukanie ofert pracy, wysyłanie ofert zatrudnienia, zamieszczanie swojego CV na stronach firm zajmujących się pośrednictwem pracy, odwiedzanie portali internetowych zajmujących się pośrednictwem pracy, przeglądanie strony
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
180
agencji zatrudnienia. Pierwszą możliwość wybrało 9 na 10 ankietowanych, zaś drugą – 8. Pozostałe zakresy wykorzystania Internetu były wskazywane znacznie rzadziej. Ponadto respondenci ci w ogóle nie wysyłali wypełnionych formularzy, nie składali wniosków i podań do różnych instytucji w formie elektronicznej, nie kupowali różnych towarów w sklepach internetowych i podczas prowadzonych aukcji internetowych.
Brak powszechnego korzystania przez bezrobotnych z programów kompute-rowych oraz Internetu w większym stopniu do kształtowania swoich umiejętności informatycznych podwyższających ich pozycję konkurencyjną na rynku pracy może wynikać z barier dostępności technik i technologii informacyjnych w go-spodarstwach domowych. O wypowiedzi na ten temat poproszono wszystkich uczestników wywiadów kwestionariuszowych, niezależnie od tego, czy w ich ro-dzinach zakupiony został sprzęt komputerowy oraz czy mieli dostęp do Internetu.
Wyniki badań wskazują na to, że zdecydowana większość respondentów do-strzegła takie bariery (282 osoby, tj. 70,3% wszystkich badanych). Z tego punktu widzenia populacja bezrobotnych może stanowić kategorię wykluczonych cyfro-wo na rynku pracy. Wskazują na to również wcześniejsze analizy, ponieważ ko-rzystanie z takich urządzeń i programów w większości nie służyło podwyższaniu szans na znalezienie pracy, ale przede wszystkim przyjemnemu spędzaniu czasu wolnego. Takie opinie mogą być konsekwencją struktury badanych według po-ziomu wykształcenia, jak również sposobu nabywania umiejętności informatycz-nych. Równocześnie ma na to wpływ ograniczona skłonność do podejmowania działań edukacyjnych w celu uzupełnienia wiedzy w tej dziedzinie, co może świad-czyć o braku zrozumienia znaczenia procesów kształcenia z tego zakresu dla pod-wyższania pozycji konkurencyjnej na rynku pracy tej kategorii zasobów pracy.
Spośród wszystkich, którzy potwierdzili występowanie barier utrudniających korzystanie z komputera i Internetu, jedynie 119 osób zdecydowało się jedno-znacznie wskazać te bariery (tab. IV.6). Inne przyczyny, wybrało 114 osób, przy tym tylko 2 uznały, że barierą jest zbyt wysoki abonament, który muszą płacić za korzystanie z komputera i łącza internetowego.
Biorąc pod uwagę łącznie odpowiedzi wskazujące na czynniki w bardzo wy-sokim lub wysokim stopniu utrudniające korzystanie z komputera i Internetu, do najważniejszych zaliczono brak:
– środków finansowych (87 osób wybrało tę odpowiedź),
– wiedzy lub umiejętności praktycznych obsługi komputera (61 osób) oraz
– umiejętności w ogóle do posługiwania się takim sprzętem (57 osób).
W świetle zebranych opinii, brak skłonności do uczestnictwa w szkole-niach/kursach w ogóle, a informatycznych w szczególności, wydaje się dość za-skakująca. Brak środków finansowych natomiast jest w pełni uzasadniony, jeśli wziąć pod uwagę strukturę gospodarstw domowych pod kątem ich sytuacji mate-rialnej.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
181
Tabela IV.6
Bariery utrudniające korzystanie z komputera i Internetu
w gospodarstwach domowych bezrobotnych
Wyszczególnienie
W bar-dzo wy-
sokim stopniu
W wy-sokim
stopniu
W śred-śred-
nim stopniu
W ni-skim
stopniu
Nie jest to ba-riera
Brak
danych
1) brak środków finanso-wych na zakup komputera lub Internetu
68 19 14 5 12 1
2) brak wiedzy lub umie-jętności praktycznych ob-sługi komputera
42 19 20 17 19 2
3) brak umiejętności w ogóle do posługiwania się takim sprzętem
40 17 17 16 27 2
4) niebezpieczeństwo kra-dzieży danych osobowych
8 7 19 21 61 3
5) wirusy komputerowe 8 11 22 23 53 2
6) obawa przed kradzieżą pieniędzy podczas transak-cji internetowych
11 14 16 21 55 2
7) obsługa komputera jest zbyt skomplikowana
34 17 15 19 32 2
8) komputer zabiera zbyt dużo czasu
17 16 22 21 41 2
9) wiek – jestem na to za stary
27 11 21 14 45 1
10) nie wiem, co komputer ma mi do zaoferowania
30 14 21 14 37 3
11) zdrowotne, związane np. z bólem oczu, kręgo-słupa i inne
9 11 23 19 55 2
12) brak możliwości pod-łączenia do Internetu
30 11 23 12 41 2
13) nie mam potrzeby 38 12 13 22 32 2
14) inne - 2 - - 109 3
Jednocześnie o bardzo niewielkim znaczeniu barier wskazanych w kwestiona-riuszu wywiadu dla korzystania w domu z komputera i Internetu (razem odpo-wiedzi w niskim stopniu i nie jest to bariera) respondenci przekonani byli głównie w przypadku:
– niebezpieczeństwa kradzieży danych osobowych (82 osoby wybrały taką odpowiedź),
– możliwości „zainfekowania” komputera wirusami lub obawy przed kradzie-żą pieniędzy podczas transakcji internetowych (po 76 osób),
– zagrożenia zdrowia (74 osoby) oraz
– zbyt dużej straty czasu (62 osoby).
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
182
Ponadto aż 109 osób nie widziało innych zagrożeń/barier ograniczających możliwość pracy z komputerem i Internetem w domu.
Zaprezentowany rozkład odpowiedzi świadczy o dość bezproblemowym pod-chodzeniu do pracy z tego rodzaju urządzeniami i programami, a jednocześnie po-twierdza, że bezrobotni wykorzystywali je przede wszystkim w celach nie związa-nych z wykonywaniem pracy zawodowej. W przeciwnym razie szczególnie wybór barier, które – ich zdaniem – nie stanowiły zagrożenia w ogóle lub w niskim stop-niu, zapewne byłby zupełnie inny. Istotniejsze znaczenie miałaby obawa przed utra-tą danych, zagrożenie wirusami, ochrona danych osobowych.
Na koniec zapytano wszystkich uczestników wywiadów kwestionariuszowych o to, czy korzystanie z komputera/Internetu w czasie wolnym sprawia im ograni-czoną przyjemność czy też nie. Uzasadnienia dla tego rodzaju rozważań należało-by upatrywać przede wszystkim w dwóch zasadniczych punktach widzenia. Po pierwsze – jeśli bezrobotni korzystają z komputera/Internetu z przyjemnością, to może dałoby się ich przekonać do potraktowania tego sprzętu/usługi jako elemen-tu umożliwiającego im zwiększenie szans na podjęcie zatrudnienia. Po drugie – je-śli korzystanie z komputera/Internetu wcale nie sprawia im przyjemności, to działa-nia mające na celu zwiększenie ich zainteresowania tego rodzaju sprzętem/usługą i możliwościami z tym związanymi mogą napotykać na ograniczenia, przede wszystkim natury mentalnej, uniemożliwiające w porównywalnie krótkim okresie zmniejszyć znaczenie wykluczenia cyfrowego tej kategorii zasobów pracy.
Jak wynika z przeprowadzonych badań, większości bezrobotnych korzystanie w czasie wolnym z komputera/Internetu sprawiało przyjemność, przy czym nieco więcej niż 1/5 badanych – wyłącznie umiarkowaną. Małą przyjemność bądź jej brak deklarowało mniej niż 40% respondentów. Należy równocześnie podkreślić, że ci, którym korzystanie z komputera/Internetu sprawiało przyjemność częściej nie wskazywali występowania istotnych barier utrudniających użytkowanie tych urządzeń/usług. Ponadto znacznie częściej deklaracje świadczące o przyjemności związanej z korzystaniem z komputera/Internetu pojawiały się wśród mężczyzn, aniżeli wśród kobiet. Jest to zapewne jedna z konsekwencji różnic związanych z wykorzystaniem technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych przez obie populacje, jak również wynik większego obciążenia kobiet obowiązkami rodzinnymi.
Opinie te świadczą raczej o ograniczonym zainteresowaniu bezrobotnych większym stopniem wykorzystania ICT, co może przyczyniać się do braku pozy-tywnego odnoszenia się przez nich do poszerzania ich wiedzy i umiejętności w zakresach bardziej istotnie powiązanych ze zwiększaniem szans na podjęcie za-trudnienia. Korzystanie z komputera/Internetu, mimo że – jak w większości de-klarowali respondenci – jest związane z ich potrzebami pozazawodowymi (oglą-danie filmów, ściąganie filmów, hobby), nie stanowi istotnej przesłanki do twierdzenia, że byliby w stanie poświęcić więcej czasu i zaangażować się w nau-kę zawodu związanego z wykorzystaniem ICT, który w większym stopniu byłby spójny z potrzebami regionalnego rynku pracy. Nie można zatem w tym przypad-
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
183
ku mówić o zwiększeniu szans na przekwalifikowanie i podwyższenie umiejętno-ści tej kategorii zasobów pracy.
Należy podkreślić, że większą skłonnością do podejmowania decyzji o zaku-pie komputera i posiadaniu Internetu w domu charakteryzują się te gospodarstwa domowe bezrobotnych, w których korzystanie z tych możliwości w czasie wol-nym sprawia użytkownikom przyjemność. W grupie takich osób, które zadekla-rowały posiadanie komputera w domu, nie znalazła się ani jedna oceniająca ko-rzystanie z niego w czasie wolnym jako co najwyżej małą przyjemność. Podobnie było w przypadku gospodarstw domowych, w których zainstalowane było łącze internetowe.
Przyjrzyjmy się zatem, gdzie szczególnie widoczne są tego rodzaju zjawiska, biorąc pod uwagę podział na podregiony wyróżnione w województwie mazo-wieckim.
2.5. Przestrzenne zróżnicowanie wykluczenia cyfrowego bezrobotnych
W przeprowadzonym badaniu uwzględniono możliwość wystąpienia różnic przestrzennych w kształtowaniu się zjawiska wykluczenia cyfrowego wśród bez-robotnych. Z uwagi na ograniczoną populację badanych, jak również dość dużą liczbę jednostek podziału terytorialnego skoncentrowano się przede wszystkim na podziale na podregiony: ciechanowsko-płocki, ostrołęcko-siedlecki, warszawski wschodni, warszawski zachodni, radomski oraz m. st. Warszawa. Zgodnie z takim podziałem, w poszczególnych podregionach była zróżnicowana liczba powiatów. Struktura ta przedstawiała się następująco:
– w podregionie ciechanowsko-płockim funkcjonowało 7 powiatów (ciecha-nowski, gostyniński, mławski, płocki, płoński, sierpecki i żuromiński) oraz jedno miasto na prawach powiatu (Płock);
– w podregionie ostrołęcko-siedleckim położonych było 10 powiatów (łosicki, makowski, ostrołęcki, ostrowski, przasnyski, pułtuski, siedlecki, sokołowski, wę-growski i wyszkowski) oraz dwa miasta na prawach powiatu (Ostrołęka i Siedlce);
– w podregionie warszawskim wschodnim zlokalizowanych było 6 powiatów (garwoliński, legionowski, miński, nowodworski, otwocki i wołomiński);
– w podregionie warszawskim zachodnim położonych było 7 powiatów (gro-dziski, grójecki, piaseczyński, pruszkowski, sochaczewski, warszawski zachodni i żyrardowski);
– w podregionie radomskim zlokalizowanych było 7 powiatów (białobrzeski, kozienicki, lipski, przysuski, radomski, szydłowiecki i zwoleński) oraz jedno mia-sto na prawach powiatu (Radom);
– w podregionie miasta stołecznego Warszawy tylko ono stanowiło jednostkę funkcjonującą na prawach powiatu.
Spośród wszystkich badanych największym udziałem charakteryzowała się po-pulacja tych, którzy mieszkali w podregionie radomskim. Stanowili oni ok. 1/3 po-pulacji (wykres IV.10). Najmniejszy był natomiast udział zamieszkujących w pod-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
184
regionie warszawskim zachodnim oraz w mieście stołecznym Warszawa. Jest to zatem pochodna stopy bezrobocia, która dotychczas zawsze była najwyższa w podregionie radomskim, zaś najniższa w wymienionych podregionach położo-nych blisko Warszawy i związanych z zatrudnieniochłonnym rynkiem pracy aglo-meracji warszawskiej. Powodem takiego doboru próby było również to, że w ten sposób zróżnicowana jest przestrzennie populacja długotrwale bezrobotnych. Świadczą o tym dane statystyczne charakteryzujące tę kategorię osób pozostają-cych bez zatrudnienia
142, zgodnie z którymi najliczniejsza jest zbiorowość długo-
okresowo poszukujących pracy w podregionie radomskim, a najmniejsza w pod-regionie warszawskim zachodnim.
Wykres IV.10
Badani bezrobotni według podregionów (w %)
19,2
21,2
30,7
9,7
10,5
8,7
ciechanowsko-płocki ostrołęcko-siedlecki radomski
m. st. Warszawa warszawski wschodni warszawski zachodni
Przyglądając się zróżnicowaniom przestrzennym zjawiska wykluczenia cy-frowego wśród bezrobotnych, na wstępie należałoby podkreślić, że większość czynników, które zostały wcześniej przeanalizowane jako odzwierciedlające pro-blem wykluczenia cyfrowego w tej kategorii zasobów pracy, determinowanych było przez sytuację na rynku pracy badanych podregionów. Zauważono to w od-niesieniu do wielu przekrojów badawczych respondentów, w których nie obser-wowano żadnej korelacji między liczebnością poszczególnych deklaracji a bada-nymi zagadnieniami.
Sytuacja była natomiast zróżnicowana wewnątrz podregionów. I tak, w przy-padku osób, które długotrwale pozostawały bez pracy, przeważały one na rynkach pracy wszystkich podregionów, przy czym w podregionach: ostrołęcko-siedleckim, radomskim i warszawskim zachodnim obserwowano dominację tych, którzy po-
__________
142 Bezrobocie rejestrowane I–III kwartał 2010 r., GUS, Warszawa 2010, s. 106.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
185
zostawali bez pracy przez czas dłuższy niż 24 miesiące. Zjawisko to w najmniej-szym stopniu dotyczyło miasta stołecznego Warszawy, gdzie tylko mniej więcej co czwarta osoba poszukiwała zatrudnienia dłużej niż 24 miesiące. W podregionie warszawskim wschodnim tacy respondenci stanowili dokładnie połowę badanych. Może to świadczyć o wydłużaniu się okresu pozostawania bez pracy szczególnie na tych obszarach, na których sytuacja na rynku pracy jest stabilnie zła lub zmienia-jący się ich profil gospodarczy stanowi istotne ograniczenie dla absorpcji miesz-kających tam zasobów pracy. Należałoby równocześnie podkreślić, że znacznie dłużej w statusie bezrobotnego na wszystkich rynkach pracy pozostawały kobiety, które stanowiły ponad połowę wszystkich długotrwale bezrobotnych powyżej 24 miesięcy.
Brak umiejętności obsługi komputera, Internetu lub urządzeń przemysłowych sterowanych komputerowo, jako główna przyczyna utraty zatrudnienia, domino-wał głównie wśród bezrobotnych z terenu podregionu ostrołęcko-siedleckiego oraz miasta stołecznego Warszawy. Natomiast jako jeden z powodów utraty za-trudnienia czynnik ten występował najczęściej w podregionie ciechanowsko- -płockim, jak również w mieście stołecznym Warszawa. Może to oznaczać znacznie większe zapotrzebowanie na tego rodzaju umiejętności na tych obszarach i w związku z tym większy zasięg i znaczenie wykluczenia cyfrowego postrzega-nego jako czynnik ograniczenia aktywności zawodowej. Jest to szczególnie zro-zumiałe w przypadku ośrodka wielkomiejskiego, w którym zazwyczaj w pierw-szej kolejności odczuwane są konsekwencje szybkiego postępu technicznego i technologicznego na lokalnym rynku pracy.
W podregionie ciechanowsko-płockim, ostrołęcko-siedleckim, także radom-skim znacznie większe znaczenie miały powody związane z redukcją etatów, likwi-dacją przedsiębiorstwa czy przyczynami natury rodzinnej (np. macierzyństwo), co w ogóle nie determinowało zakończenia aktywności zawodowej badanych miesz-kańców miasta stołecznego Warszawy oraz podregionu warszawskiego wschod-niego. Może to wskazywać na gorszą kondycję ekonomiczną firm zlokalizowa-nych na tych obszarach, które w okresie kryzysu ekonomicznego i finansowego znacznie częściej podejmowały działania ograniczające zatrudnienie, dostosowu-jąc liczbę pracowników do zmieniającego się zapotrzebowania na towary i usługi przez nich produkowane. Należałoby przy tym podkreślić, że restrukturyzacja przedsiębiorstw była główną przyczyną zwolnienia z pracy w podregionie ostrołęc-ko-siedleckim, a w pozostałych dwóch podregionach podstawową determinantą była redukcja etatów.
Odmowa przyjęcia do pracy na skutek braku umiejętności obsługi komputera, Internetu lub urządzeń przemysłowych sterowanych komputerowo była szczególnie ważnym powodem w przypadku tych bezrobotnych, którzy mieszkali w podregio-nach: ciechanowsko-płockim, mieście stołecznym Warszawa oraz warszawskim wschodnim. Na pozostałych obszarach spotykano się z tego rodzaju zależnością znacznie rzadziej. W podregionie ostrołęcko-siedleckim, warszawskim wschod-nim i zachodnim nieznajomość Internetu w ogóle nie stanowiła przeszkody w uzyskaniu pracy przez osoby jej poszukujące. Oprócz istotnego związku mię-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
186
dzy możliwością aktywizacji zawodowej i miejscem zamieszkania respondentów można zauważyć występujące w tym przypadku zróżnicowanie odnoszące się do posiadania umiejętności informatycznych przez badaną populację. Potencjalnie w trzech ostatnich podregionach znajomość Internetu przez badanych była znacznie większa, aniżeli wśród tych, którzy mieszkali w podregionach ciechanowsko- -płockim i stołecznym. Może to wskazywać też na większe wykorzystanie tej usługi w działalności gospodarczej podmiotów w tych regionach, w których brak umiejęt-ności z tego zakresu jest szczególną barierą w znalezieniu zatrudnienia.
Przedstawione uwarunkowania sprawiły, że podkreślana wcześniej w odnie-sieniu do całej populacji badanych niechęć do nabywania lub podwyższania umiejętności z zakresu technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych była szczególnie widoczna tam, gdzie brak takich kwalifikacji nie był głównym powo-dem utraty pracy lub odmowy zatrudnienia. Szczególnie niechętnie uczestniczyli w dotychczasowych tego typu procesach kształcenia przede wszystkim mieszkań-cy podregionu ostrołęcko-siedleckiego oraz warszawskiego zachodniego. Żaden spośród badanych, którzy mieszkali na obszarze tych podregionów nie zadekla-rował, że w okresie bezpośrednio poprzedzającym wywiad kwestionariuszowy kształcił się w tym kierunku. Najczęściej tego rodzaju działania podejmowane by-ły przez bezrobotnych z terenu miasta stołecznego Warszawa, podregionu ciecha-nowsko-płockiego oraz warszawskiego wschodniego. Można zatem te obszary wskazywać jako miejsca, gdzie bezrobotni będą przejawiali ograniczoną wpraw-dzie tym niemniej relatywnie większą niż na innych terenach skłonność do po-dejmowania kształcenia w tym kierunku. Podkreślić natomiast należy, że znikoma liczba wskazań pozytywnych w tej dziedzinie nie upoważnia do wnioskowania o istotnym wpływie tego rodzaju działań na ograniczenie wykluczenia cyfrowego nawet w tych podregionach.
Podobnego rodzaju wnioski można sformułować w odniesieniu do planowa-nego w przyszłości przez ankietowanych procesu kształcenia. W tym przypadku największą skłonnością do podjęcia tego rodzaju starań charakteryzowali się bez-robotni mieszkańcy podregionu radomskiego, którzy przede wszystkim chcieliby nauczyć się obsługi komputera (ok. 1/5 wszystkich, którzy pozytywnie odpowie-dzieli na pytanie). Oni również byli najbardziej zainteresowani kształceniem w zakresie obsługi Internetu (co dziesiąta deklaracja, spośród wszystkich pozy-tywnych wskazań). W podregionie ciechanowsko-płockim zaobserwowano po-nadto największą chęć bezrobotnych do podjęcia nauki w zakresie obsługi urządzeń przemysłowych sterowanych komputerowo (więcej niż co dziesiąta odpowiedź pozytywna). W pozostałych podregionach zainteresowaniem cieszyły się przede wszystkim kierunki kształcenia związane z obsługą komputera, przy czym czę-ściej deklarowali to mieszkańcy miasta stołecznego Warszawy aniżeli innych obszarów. Podobnie było w przypadku podjęcia nauki obsługiwania Internetu. Zdecydowanie najrzadziej deklaracje związane z kształceniem w zakresie umie-jętności informatycznych pojawiały się wśród mieszkańców podregionu ostrołęc-ko-siedleckiego, co może oznaczać większą ich niechęć do ograniczania wyklu-
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
187
czenia cyfrowego jako czynnika kształtującego ich pozycję konkurencyjną na rynku pracy.
Opisana struktura wypowiedzi uczestników wywiadów kwestionariuszowych ma zapewne związek z tym, że większość badanych posiadała już komputer w swo-im gospodarstwie domowym i potrzeba obsługiwania takiego sprzętu wydawała się im przydatna. Nie ma to jednak – jak się wydaje – związku z potrzebą podwyższa-nia pozycji konkurencyjnej poszczególnych osób na rynku pracy, zważywszy na sposoby i cele, do których wykorzystywane są komputery w gospodarstwach do-mowych. Wybierane przez uczestników wywiadów kwestionariuszowych kierunki podwyższania kwalifikacji informatycznych, szczególnie w przypadku podregio-nu ciechanowsko-płockiego mogą natomiast świadczyć o przewidywanych przez nich potrzebach pracodawców oferujących wolne miejsca pracy.
Dotychczasowe opinie respondentów świadczące o niedostrzeganiu przez nich znaczenia wykluczenia cyfrowego jako bariery ograniczającej ich aktywność zawodową oraz znikomą w związku z tym chęć do podejmowania działań, które ograniczałyby jej znaczenie dla kształtowania pozycji konkurencyjnej bezrobot-nych na rynku pracy województwa mazowieckiego, znalazły odzwierciedlenie w deklaracjach określających w jakim stopniu brak umiejętności obsługi kompu-tera, Internetu czy urządzeń przemysłowych sterowanych komputerowo wpływa w ogóle na możliwość znalezienia pracy. Przyglądając się opiniom badanych na ten temat, zaobserwowano, że:
– we wszystkich podregionach bezrobotni w większości uznali, że znajomość obsługi komputera w bardzo niskim stopniu utrudnia znalezienie pracy, przy czym najczęściej tego zdania byli ci, którzy mieszkali w podregionie warszaw-skim wschodnim i ciechanowsko-płockim (odpowiednio 47,4% i 40% wszystkich wskazań); najrzadziej w ten sposób wypowiadali się bezrobotni z podregionu ostrołęcko-siedleckiego (mniej niż co trzecie wskazanie); osoby nie posiadające pracy, mieszkające na pozostałych obszarach były przekonane o braku takiej za-leżności w nieco większym stopniu, tym niemniej liczba takich opinii kształtowa-ła się w granicach lub nieco powyżej 1/3 wszystkich odpowiedzi uzyskanych na to pytanie;
– o bardzo dużym i dużym wpływie braku znajomości obsługi komputera na możliwość znalezienia satysfakcjonującego zatrudnienia przekonani byli przede wszystkim mieszkańcy podregionu ostrołęcko-siedleckiego, zaś w najmniejszym stopniu deklarowali to mieszkający w mieście stołecznym Warszawa; w pozosta-łych podregionach liczba wskazań o tym charakterze kształtowała się na poziomie 1/4 wszystkich wskazań;
– podobny charakter miały wypowiedzi związane ze znaczeniem znajomości obsługi Internetu dla znalezienia pracy, przy czym w największym stopniu brak takiej zależności zauważyli mieszkańcy podregionu warszawskiego wschodniego i zachodniego (odpowiednio 52,6% i 45,2% wszystkich wskazań), zaś w naj-mniejszym ci, którzy mieszkali w podregionie ostrołęcko-siedleckim (32,8% wszystkich wskazań); ci ostatni deklarowali również największy stopnień uzależ-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
188
nienia znalezienia pracy od posiadania tej umiejętności (ponad 40% wszystkich wskazań); w pozostałych przypadkach udział takich opinii był znacznie mniejszy;
– zdecydowanie najmniejsze znaczenie dla uczestników wywiadów kwestio-nariuszowych w procesach znalezienia pracy miały umiejętności związane z ob-sługą urządzeń sterowanych komputerowo; o bardzo niewielkim lub niewielkim uzależnieniu była przekonana większość badanych, co przełożyło się na ponad 60% udział wskazań, które miały właśnie taki charakter, niezależnie od miejsca zamieszkania; wyjątkiem były osoby pochodzące z terenu podregionu ostrołęcko- -siedleckiego, w którym mniej więcej co piąta opinia świadczyła o dużym związ-ku znalezienia pracy z tego rodzaju umiejętnościami; była to zresztą konsekwen-cja wcześniejszych deklaracji związanych z chęcią podjęcia kształcenia w tej dziedzinie.
Jak wynika z przedstawionych rozważań, generalnie bezrobotni z terenu wo-jewództwa mazowieckiego nie uznali poszczególnych umiejętności informatycz-nych za istotną barierę w poszukiwaniu pracy. W największym stopniu mieliśmy do czynienia z tego rodzaju sytuacją w przypadku tych rynków pracy, na których stopień ich zrównoważenia należałoby ocenić jako najniższy. Tam, gdzie na ryn-ku pracy niedopasowania strukturalne mają ograniczony wymiar, bezrobotni nie uznawali umiejętności informatycznych jako istotnej bariery w poszukiwaniach pracy. Jest to zapewne konsekwencją dostępu do znacznie większej liczby ofert pracy, większej elastyczności rynku pracy, jak również większych szans na uzu-pełnienie kwalifikacji, wynikających zarówno z możliwości finansowych samych bezrobotnych, jak i pracodawców.
Przyjrzyjmy się zatem tym czynnikom, które mogą również wpływać na wy-kluczenie cyfrowe respondentów, ale są ściśle związane z wyposażeniem ich go-spodarstw domowych w urządzenia i programy ICT. Badając to zagadnienie w podziale na podregiony województwa mazowieckiego zauważono, że:
– największym nasyceniem w telefony stacjonarne charakteryzował się pod-region warszawski wschodni, w którym 40% gospodarstw domowych posiadało tego typu urządzenie; sytuacja była również dobra w podregionach: miasto sto-łeczne Warszawa, ostrołęcko-siedlecki i radomski, w których więcej niż w co trzecim gospodarstwie domowym był telefon stacjonarny; najgorzej pod tym względem było w podregionach: ciechanowsko-płockim i warszawskim wschod-nim, gdzie zaledwie co czwarta rodzina posiadała telefon stacjonarny;
– wysokie było nasycenie gospodarstw domowych badanych telefonami ko-mórkowymi, co może w pewien sposób uzasadniać brak posiadania telefonów stacjonarnych, ponieważ – jak wynika z wcześniejszych analiz – koszt posiadania dwóch telefonów jest często zbyt dużym obciążeniem dla gospodarstwa domowe-go. Poza podregionem ostrołęcko-siedleckim, w którym tylko 81% gospodarstw domowych miało telefon komórkowy, w przypadku pozostałych podregionów od-setek ten znacznie przewyższał 90%, co oznacza, że na tych obszarach wystąpiło największe natężenie zjawiska dyfuzji, czyli zastępowania technologii starszych nowocześniejszymi;
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
189
– porównywalne do telefonów komórkowych było wyposażenie gospodarstw domowych bezrobotnych z obszaru województwa mazowieckiego w komputery. Zdecydowana większość spośród nich posiadała co najmniej jedno takie urządze-nie, przy czym w podregionie warszawskim zachodnim były to wyłącznie takie rodziny; poza tym największy był udział takich gospodarstw domowych w mie-ście stołecznym Warszawa (88,9% wszystkich gospodarstw funkcjonujących na tym terenie), zaś najmniejszy – w podregionie radomskim (76,5%). Większą licz-bę komputerów posiadali głównie ci, którzy mieszkali w podregionie ostrołęcko- -siedleckim (ok. 1/5 wszystkich gospodarstw domowych zidentyfikowanych na tym obszarze); były to głównie urządzenia nowe, zakupione po 2000 r. Udział go-spodarstw domowych, w których sytuacja ta została zaobserwowana był najwięk-szy w przypadku podregionu warszawskiego zachodniego (100% gospodarstw do-mowych tam funkcjonujących), zaś najniższy – w mieście stołecznym Warszawa (63,6%); w tym podregionie udział komputerów/laptopów starszych był najwyższy i sięgał 1/4 wszystkich gospodarstw domowych, dlatego też tam sprzęt ten był naj-częściej modernizowany lub wymieniany. Tego typu opinie uzyskano od ponad 70% bezrobotnych tam mieszkających (modernizacja) i ok. 40% (wymiana). W po-zostałych podregionach odsetek gospodarstw domowych, w których modernizowa-no sprzęt komputerowy nie przekraczał 40%, zaś udział tych, w których wymienio-no go na nowszy kształtował się na poziomie nie przekraczającym 25%;
– komputery/laptopy działające w gospodarstwach domowych badanych były również bardzo często wyposażone w dostęp do Internetu. Gospodarstwa domo-we, które pozytywnie wypowiedziały się w tej kwestii stanowiły we wszystkich podregionach ponad 80%, przy czym największy udział takich gospodarstw zaob-serwowano w mieście stołecznym Warszawa i w podregionie warszawskim wschod-nim (odpowiednio 96,3% i 92,3% wszystkich gospodarstw domowych, które tam były zlokalizowane). Rok uzyskania dostępu do Internetu w większości przypad-ków pokrywał się z rokiem zakupu komputera, czyli były to lata 2000–2009, a czasem nie miał związku. W przypadku miasta stołecznego Warszawy ponad 90% gospodarstw domowych założyło tę usługę właśnie w tych latach, mimo że komputer nabywany był wcześniej.
Reasumując, zjawisko wykluczenia cyfrowego szczególnie obserwowano w odniesieniu do tych spośród wszystkich badanych, którzy mieszkają poza ob-szarami położonymi w bezpośrednim sąsiedztwie aglomeracji warszawskiej. Jest to zrozumiałe, ponieważ dostęp do wszelkich programów czy urządzeń ICT jest w tym przypadku znacznie łatwiejszy. Tym niemniej generalnie zjawisko to nie jest powszechnie dostrzegane przez badaną kategorię zasobów pracy. Nie świad-czy o tym również wyposażenie gospodarstw domowych respondentów. Może w największym stopniu należałoby odnieść występowanie tego problemu do bezro-botnych mieszkających w podregionie radomskim, w którym dostęp do urządzeń i programów z zakresu technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych wyda-je się być najbardziej ograniczony. Wśród tych ankietowanych również najwięk-sza jest świadomość konieczności podejmowania działań mających na celu pod-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
190
wyższanie lub uzupełnianie kwalifikacji informatycznych. Dlatego też, mimo braku występowania istotnego zróżnicowania przestrzennego wykluczenia cyfro-wego bezrobotnych w województwie mazowieckim, należałoby podkreślić, że jego występowanie dostrzegane jest tam, gdzie sytuacja na rynku pracy jest najtrudniej-sza i tam też częściej podejmowane są działania mające skutkować ograniczeniem wpływu tego zjawiska na pozycję konkurencyjną bezrobotnego na rynku pracy. W województwie mazowieckim natomiast powodem wykluczenia cyfrowego nie jest przestrzenne zróżnicowanie wyposażenia gospodarstw w urządzenia i progra-my ICT, ponieważ nie zaobserwowano w tej dziadzinie większych różnic. Z tego punktu widzenia jeszcze raz należałoby podkreślić znaczenie wykluczenia cyfro-wego wynikającego głównie ze sposobu wykorzystywania umiejętności informa-tycznych, nie zwiększającego pola dostępu do zatrudnienia osób pozostających bez pracy. Wniosek taki, sformułowany w odniesieniu do całej badanej populacji, powinien znaleźć odzwierciedlenie w działaniach ograniczających znaczenie wy-kluczenia cyfrowego dla kształtowania pozycji konkurencyjnej bezrobotnych nie-zależnie od miejsca ich zamieszkania.
3. Wykluczenie cyfrowe biernych zawodowo
Osoby bierne zawodowo są grupą wewnętrznie zróżnicowaną ze względu na powody przechodzenia do tego zasobu, jak również pozostawania w nim. Więk-szość członków tej zbiorowości charakteryzuje się niskim poziomem skłonności do podejmowania jakiejkolwiek aktywności mającej na celu podjęcie pracy za-wodowej. Powoduje to, iż stanowią nie lada wyzwanie dla instytucji rynku pracy podczas prowadzonych przez nich działań aktywizujących. Bierna postawa może również przekładać się na niechęć do posiadania sprzętu komputerowego lub In-ternetu oraz niską skłonność do nabywania i uzupełniania umiejętności związa-nych z ich użytkowaniem. To z kolei w znacznym stopniu może przyczyniać się do wykluczenia cyfrowego członków tej zbiorowości. Dlatego też jednym z za-dań, jakie postawili sobie realizatorzy projektu, było sprawdzenie czy, a jeśli tak to, w jakim stopniu zagrożeni wykluczeniem cyfrowym są członkowie tej grupy społecznej. Na potrzeby projektu do populacji osób biernych zawodowo zaliczo-no przede wszystkim emerytów i rencistów oraz osoby, które w tygodniu, w któ-rym odbywało się badanie, nie pracowały, nie miały pracy i jej nie poszukiwały, nie pracowały, ale poszukiwały pracy, jednakże nie były gotowe do jej podjęcia w ciągu najbliższych dwóch tygodni bądź też nie pracowały i nie poszukiwały za-trudnienia, gdyż oczekiwały na rozpoczęcie pracy już załatwionej (nie dłużej niż 3 miesiące lub do 3 miesięcy, ale nie były gotowe jej podjąć) albo też nie poszu-kiwały pracy, gdyż uważały, że i tak jej nie znajdą.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
191
3.1. Charakterystyka badanej populacji osób biernych zawodowo
W badanej zbiorowości znalazło się 272 biernych zawodowo mieszkańców województwa mazowieckiego. Struktura respondentów ze względu na płeć kształ-towała się w następujący sposób: 64,7% stanowiły kobiety, a 35,3% mężczyźni. Tak znaczna przewaga kobiet w badanej zbiorowości jest cechą charakterystyczną dla województwa mazowieckiego i większości badanych obszarów. Jest ona bo-wiem wynikiem istniejącego w polskim społeczeństwie i wciąż silnego tradycyjne-go podziału ról. Nadal to na kobietach spoczywa obowiązek opieki nad zależnym członkami gospodarstwa domowego, one też chętniej przechodzą na emeryturę, a czas zyskany w ten sposób przeznaczają głównie na opiekę nad wnukami czy innymi wymagającymi jej członkami rodziny. Częściej i dłużej aktywni zawodo-wo są mężczyźni, którzy nawet po wejściu w wiek emerytalny i uzyskaniu świad-czeń kontynuują pracę zawodową. Niemal siedem razy częściej przyczyną bierno-ści mazowieckich kobiet są obowiązki wypełniane na rzecz pozostałych członków rodziny. One też częściej dezaktywizują się po uzyskaniu świadczeń emerytal-nych. Powód ten stanowił przyczynę przejścia do zasobu biernych zawodowo 71,6% badanych kobiet i 67,7% biorących udział w badaniu mężczyzn.
Główną przyczyną bierności respondentów było pobieranie świadczeń rento-wych (70,2%). Niemal co piąty badany nie był zainteresowany podjęciem pracy ze względów zdrowotnych, które były tak znaczne, iż uzyskał on prawo do pobie-rania świadczeń rentowych (24,6%). W zbiorowości badanych biernych zawodowo mieszkańców Mazowsza marginalny odsetek stanowiły osoby, których głównym powodem dezaktywizacji była konieczność zaopiekowania się innymi zależnymi członkami rodziny (5,1%).
Co trzeci respondent był mieszkańcem Warszawy (34,2%). Odsetki mieszkań-ców podregionów: warszawskiego-wschodniego, ostrołęcko-siedleckiego i war-szawskiego zachodniego były zbliżone i we wszystkich trzech przypadkach wynio-sły ok. 14%. Najmniej liczną grupę w badanej zbiorowości biernych zawodowo województwa mazowieckiego stanowili mieszkańcy podregionu radomskiego (11,4%) i ciechanowsko-płockiego (12,1%).
W nieco inny sposób ukształtowała się struktura respondentów analizowana z punktu widzenia wielkości miejscowości wskazywanej przez badane osoby jako ich miejsce zamieszkania. Najliczniejszą grupę stanowiły osoby mieszkające na terenach wiejskich. Mieszkał tam co trzeci badany (36,8%) (tab. IV.7). Drugą pod względem liczebności grupę stanowili mieszkańcy stolicy. W Warszawie miesz-kała 1/3 badanej zbiorowości. Najmniej liczną grupą byli mieszkańcy miast liczą-cych od 50 tys. do 99 999 mieszkańców (4%).
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
192
Tabela IV.7
Osoby bierne zawodowo według miejsca zamieszkania
Wyszczególnienie Liczba
respondentów
Odsetek
respondentów
Wieś 100 36,8
Miasto do 10 tys. mieszkańców 14 5,1
Miasto od 10 tys. do 19 999 mieszkańców 13 4,8
Miasto od 20 tys. do 49 999 mieszkańców 21 7,7
Miasto od 50 tys. do 99 999 mieszkańców 11 4,0
Miasto od 100 tys. do 499 999 mieszkańców 20 7,4
Warszawa 93 34,2
Ogółem 272 100,0
W badanej zbiorowości dominowały osoby starsze. Niemal co drugi respon-dent miał ukończone 65 lat (48,9%), a blisko co trzeci charakteryzował się wie-kiem między 55. a 64. rokiem życia (35,7%). Najmniej liczną grupę stanowiły osoby młode i w średnim wieku. Udział osób, które nie miały ukończonych 44 lat wyniósł 4%. Średnia wieku badanej populacji osób biernych zawodowo wyniosła 63,2 lat. Najmłodszy respondent miał 23 lata, a najstarszy – ukończone 93 lata. Taki rozkład badanej zbiorowości nieaktywnych zawodowo mieszkańców Ma-zowsza wynika stąd, iż najczęściej to osoby starsze po osiągnięciu wieku emery-talnego decydują się na dezaktywizację. Ponadto wraz z wiekiem pojawiają się schorzenia bądź też nasilają objawy chorób lub innych dysfunkcji organizmu na-bytych w wieku wcześniejszym. Objawy te mogą utrudniać, a w skrajnych przy-padkach nawet całkowicie wykluczać możliwość wykonywania nie tylko dotych-czasowej, ale i każdej innej pracy zawodowej. Dlatego też ta grupa wydaje się być najbardziej narażona na wykluczenie cyfrowe. Pogląd taki jest tym bardziej zasadny, że to właśnie osoby starsze charakteryzują się niską skłonnością do po-dejmowania aktywności edukacyjnej. Dotyczy ona szczególnie osób, którym zo-stało niewiele czasu do uzyskania świadczeń emerytalnych. Często też postrzega-ją oni inwestowanie we własny rozwój zawodowy jako działanie przynoszące jedynie straty zarówno w sferze materialnej, jak i osobistej.
143 Nie są w tych po-
glądach odosobnieni. Podobnie myślą pracodawcy. Oni również niechętnie decy-dują się na inwestowanie w rozwój zawodowy pracowników w starszym wieku.
144
__________
143 Szerzej: E. Kryńska, J. Lisek-Michalska, Sytuacja grup defaworyzowanych w małych i śred-nich przedsiębiorstwach, w: E. Kryńska, red. nauk., Kapitał ludzki w małych i średnich przedsię-biorstwach – przystosowania do technologii informatycznych. Wyniki badań empirycznych, Studia i Materiały, IPiSS, Warszawa 2007, s. 173–175. 144 Na istnienie tego rodzaju prawidłowości wskazują liczne badania. Np. badania przeprowadzo-ne przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych wykazały, że w szkoleniach organizowanych poza firmą uczestniczą najczęściej pracownicy w wieku 25–34 lat. W przypadku kształcenia organizowanego przez pracodawców najczęściej jego uczestnikami były osoby między 24. i 44. rokiem życia. Por.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
193
Wpływ na dezaktywizację zawodową ma oczywiście wykształcenie, które przekłada się bezpośrednio na rodzaj wykonywanej pracy. Osoby z wykształce-niem wyższym, a szczególnie wysokiej klasy specjaliści są bardziej skłonni do kontynuowania pracy zawodowej po osiągnięciu wieku emerytalnego niż osoby z niskim poziomem wykształcenia. Wydaje się więc, że dzięki temu w mniejszym stopniu narażeni powinni być na wykluczenie cyfrowe zarówno w dostępie, jak i wymiarze mentalnym. Pośrednio potwierdza to struktura badanej populacji bier-nych zawodowo mieszkańców województwa mazowieckiego. Blisko co drugi re-spondent (43%) nie posiadał żadnych kwalifikacji zawodowych uprawniających do wykonywania jakiejkolwiek pracy zawodowej, a niemal co trzeci badany (36,4%) legitymował się wykształceniem zasadniczym zawodowym. Najmniej liczną grupę stanowiły osoby z wykształceniem wyższym (3,3%).
Stosunkowo wysoki udział w badanej populacji biernych zawodowo osób z wykształceniem zasadniczym może przekładać się na niski poziom umiejętności ICT oraz dostępność do nowoczesnych technik i technologii telekomunikacyj-nych. Jeśli weźmiemy pod uwagę, że większość respondentów to osoby starsze, które nabywały kwalifikacje zawodowe wówczas, gdy w programach nauczania nie było informatyki, a szkoły nie dysponowały pracowniami komputerowymi oraz to, że większość z nich to emeryci lub renciści, należy grupę biernych zawodowo mieszkańców województwa mazowieckiego zaliczyć do szczególnie zagrożonych zjawiskiem wykluczenia cyfrowego ze względu na dostęp do nowoczesnych tech-nik technologii telekomunikacyjnych oraz niskie umiejętności ICT.
W badanej zbiorowości biernych zawodowo mieszkańców województwa ma-zowieckiego zaobserwowano zależność pomiędzy płcią, a poziomem wykształce-nia. Kobiety stanowiły grupę respondentów gorzej wykształconych niż mężczyź-ni. Mężczyźni znacznie częściej niż kobiety posiadali wykształcenie wyższe oraz średnie zawodowe i/lub policealne. Odsetek kobiet w porównaniu do odsetka mężczyzn legitymujących się wykształceniem wyższym był niższy o 2,9 pkt. proc. i wyniósł 5,2%, a z wykształceniem średnim zawodowym/policealnym o 4,9 pkt. proc.
Znacznie większa różnica występowała w przypadku respondentów z wy-kształceniem zasadniczym zawodowym. Udział mężczyzn w porównaniu z udzia-łem kobiet legitymujących się tym poziomem wykształcenia był wyższy o 6,1 pkt. proc. Jedynie w przypadku kategorii wykształcenia ogólnego bardziej liczną grupę stanowiły kobiety. Świadczy to o tym, iż na terenie województwa mazo-wieckiego w większym stopniu narażone na wykluczenie cyfrowe są bierne za-wodowo kobiety, gdyż legitymują się generalnie znacznie niższym wykształce-
__________
H. Sobocka-Szczapa, Problemy kształcenia zasobów pracy a wykluczenie cyfrowe, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie…, op. cit., s. 134. Inne badania wskazują, że pracodawcy podczas selekcji pracowników do udziału w różnych formach kształcenia ustawicznego wybierają przede wszystkim osoby młode. Por. m.in. H. Sobocka-Szczapa, Kształcenie w podmiotach gospodarczych – wyniki jakościowych badań sondażowych, w: E. Kryńska, red., Kształcenie ustawiczne pracowników. Wyniki badań w polskich podmiotach gospodarczych, MPiPS, Warszawa 2008, s. 91.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
194
niem niż mężczyźni. Ponadto udział ich w całej populacji osób biernych zawo-dowo również był znacznie wyższy. Nieaktywne zawodowo kobiety mieszkające na terenie Mazowsza znacznie częściej niż mężczyźni nie posiadały kwalifikacji potrzebnych do wykonywania jakiegokolwiek zawodu lub miały wykształcenie nie dające tego rodzaju uprawnień. Odsetek kobiet w porównaniu do odsetka mężczyzn z wykształceniem gimnazjalnym i poniżej lub średnim ogólnokształcą-cym był niemal dwa razy wyższy (o 43,6 pkt. proc) i wyniósł 71,8%.
Większość w przebadanej populacji biernych zawodowo (62,1%) stanowiły osoby pozostające w związku małżeńskim. Około 1/4 badanych to osoby, których współmałżonek zmarł. Najmniej liczną grupę stanowiły osoby pozostające w związku nieformalnym. Taki rozkład również jest głównie pochodną wieku uczestników badania. Większość z nich to osoby starsze, które zachowują tradycyjne normy społeczne związane z zakładaniem i posiadaniem rodziny, stąd tak znaczny odse-tek osób pozostających w związkach małżeńskich.
Z przeprowadzonych badań wynika, że większość badanych osób nieaktyw-nych zawodowo i ich rodzin znajdowało się w trudnej sytuacji materialnej. Średni dochód przypadający na osobę w gospodarstwie domowym respondentów uzy-skany w miesiącu poprzedzającym badanie wyniósł ok. 1000 zł, najwyższy uzy-skany dochód wyniósł 3000 zł, a najniższy 150 zł. Większość uczestniczących w badaniu osób biernych zawodowo (69,5%) deklarowała, że średnia wysokość dochodu osiągniętego w miesiącu poprzedzającym badanie w ich gospodarstwie domowym w przeliczeniu na jedną osobę nie przekroczyła poziomu płacy mini-malnej. Co piąty respondent (20,6%) deklarował uzyskiwanie dochodu wyższego od płacy minimalnej, a niemal co dziesiąty (9,9%) nie podał informacji o wyso-kości uzyskiwanych dochodów.
Trudną sytuację materialną biernych zawodowo mieszkańców Mazowsza po-twierdziła analiza subiektywnych odczuć respondentów. Ponad 1/3 (38,6%) oce-niła swoją sytuację materialną jako przeciętną, a co drugi respondent (50%) jako złą, zmuszony był bowiem do ograniczania wydatków do zakupu jedynie najbar-dziej potrzebnych rzeczy lub mógł pozwolić sobie wyłącznie na zakup najtańsze-go pożywienia i ubrania bądź też jego dochody były tak niskie, że zmuszony był nawet do rezygnacji z zakupu niektórych rzeczy pierwszej potrzeby. Jedynie 8,5% respondentów mogło pozwolić sobie na dość wygodne życie.
Tak niska zarówno obiektywna, jak i subiektywna ocena sytuacji materialnej dokonana przez respondentów wynika zapewne stąd, iż większość badanej zbio-rowości to osoby utrzymujące się z rent lub emerytur. Niestety, świadczenia te najczęściej są niewysokie i często nie pozwalają nawet na życie na takim pozio-mie, jak podczas aktywności zawodowej. Ponadto znaczny odsetek badanej zbio-rowości to osoby owdowiałe. Bardzo często utrata współmałżonka wiąże się ze znacznym ograniczeniem środków, które otrzymuje się wówczas już tylko z jed-nego źródła. Sytuacja ta może mieć wpływ na dostęp i poziom posiadanych umie-jętności ICT. Brak środków finansowych, które mogliby przeznaczyć na kształce-nie lub zakup komputera czy posiadanie Internetu jest bowiem bodźcem, który w przypadku tej zbiorowości może w znacznym stopniu zniechęcać do podejmo-
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
195
wania tego rodzaju działań. Przemawiałoby to za uznaniem biernych zawodowo mieszkańców Mazowsza za osoby w wysokim stopniu narażone na wykluczenie cyfrowe w wymiarze materialnym.
Niewątpliwie wpływ na dokonywaną ocenę sytuacji materialnej miała liczba osób znajdujących się w tym samym gospodarstwie domowym, a szczególnie osób w wieku szkolnym, pozostających na utrzymaniu rodziców bądź opiekunów prawnych. Większość badanych (89%) nie mieszkała razem z osobami nie mają-cymi ukończonych 16 lat. Jedynie co dziesiąty respondent (10,3%) mieszkał w gospodarstwie domowym, w którym znajdowały się osoby poniżej 16. roku ży-cia, przy czym w większości były to rodziny, których członkiem była 1 taka oso-ba. Drugą pod względem liczebności grupę stanowiły gospodarstwa domowe, gdzie w jednym gospodarstwie domowym znajdowały się 2 osoby poniżej 16. ro-ku życia. Średnia liczba osób poniżej 16. roku życia, mieszkających w tym sa-mym gospodarstwie domowym co badane osoby bierne zawodowo, wyniosła 1,4. Poza tym średnia liczba osób zamieszkujących to samo gospodarstwo domowe, co biorące udział w badaniu osoby bierne zawodowo i utrzymujące się ze wspól-nych źródeł, wyniosła 2,3, zaś minimalna liczba takich osób – 1, a maksymalna – 8. W co drugim gospodarstwie domowym respondentów mieszkały 2 osoby (50%), a w co piątym – 1 osoba (22,1%). Najmniej liczną grupę stanowiły gospodarstwa domowe respondentów zamieszkiwane przez rodziny wielodzietne lub co naj-mniej dwupokoleniowe, które składały się z więcej niż 5 osób (5,9%).
3.2 Wykorzystanie ICT w ostatnim miejscu pracy
osób biernych zawodowo
W przypadku populacji osób nieaktywnych zawodowo realizatorzy projektu chcieli sprawdzić czy, a jeśli tak to, jaki wpływ na wykluczenie cyfrowe ma ich biografia zawodowa. Wykorzystywanie bowiem komputerów i Internetu w pracy jest czynnikiem, który w znaczący sposób może wpłynąć na ograniczanie siły i skali występowania zjawiska wykluczenia cyfrowego po zakończeniu aktywno-ści zawodowej. Osoby mające na co dzień do czynienia z tego rodzaju nowocze-snymi technikami i technologiami telekomunikacyjnymi z pewnością będą miały znacznie mniej problemów z wykorzystaniem ich w celach prywatnych i chętniej będą je kupować do domu. Oczywiście zależy to również od poziomu posiada-nych umiejętności w tym zakresie oraz obowiązków związanych z wykonywa-niem wcześniejszej pracy zawodowej. Doświadczenia wyniesione z tego rodzaju aktywności mogą być wykorzystywane po zakończeniu pracy.
Większość biorących udział w badaniu nieaktywnych zawodowo mieszkań-ców województwa mazowieckiego (95,2%) wykonywała w przeszłości pracę za-wodową. Aktywności zawodowej do momentu badania nigdy nie podejmowało 4,8% respondentów. Obecnie badana zbiorowość charakteryzuje się wysokim po-ziomem bierności. Większość z nich (93,8%) nie miała bowiem zamiaru podej-mować w ciągu najbliższego roku żadnych działań związanych z poszukiwaniem
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
196
i podejmowaniem pracy. Jedynie 5,9% respondentów deklarowała zamiar szuka-nia zatrudnienia, a 0,4% rozpoczęcie prowadzenia własnej działalności gospodar-czej. O tym, jak groźna jest to sytuacja, świadczy fakt, że na decyzje te nie mają wpływu zmienne demograficzne. Bez względu na płeć, wykształcenie, sytuację materialną czy miejsce zamieszkania respondenci nie zamierzali podejmować działań mających na celu ich powrót na rynek pracy. Jedynie wiek badanych miał nieznaczny wpływ na zmianę biernych postaw. Osoby w wieku 25–34 lat najczę-ściej deklarowały zamiar poszukiwania zatrudnienia w ciągu najbliższych 12 mie-sięcy (57,1%).
Większość spośród tych, którzy w przeszłości pracowali, podczas wykonywa-nia swoich obowiązków zawodowych nie korzystała w ostatnim miejscu pracy ze służbowego telefonu komórkowego (95,8%), stacjonarnego (67,6%) ani faksu (90,7%). Tak znaczny odsetek odpowiedzi negatywnych jest konsekwencją sto-sunkowo niskiego poziomu wykształcenia badanych osób i ich wieku. Gdy więk-szość z nich pracowała, telefony komórkowe zaczynały dopiero się pojawiać, a ich zakup i koszty utrzymania były bardzo wysokie. Nic więc dziwnego, że pra-codawcy raczej nie byli skłonni do obdarzania swoich pracowników służbowymi telefonami komórkowymi. Ponadto co drugi badany nie posiadał żadnego zawodu wyuczonego, a co trzeci jedynie wykształcenie zasadnicze zawodowe. Osoby z tak niskim wykształceniem wykonują z reguły prace, które nie wymagają posia-dania telefonu stacjonarnego czy faksu. Nawet obecnie pracodawcy nie są skłonni do zaopatrywania takich pracowników w służbowe telefony komórkowe.
Ci, którzy w ostatnim miejscu pracy dysponowali służbowymi telefonami komórkowymi (11 osób), najczęściej wykorzystywali jego standardowe funkcje, z których użytkownicy tego rodzaju aparatów telefonicznych mogli korzystać niemal od początku, oraz te, które były przydatne podczas wykonywania obo-wiązków służbowych. Najczęściej korzystali z funkcji głośnomówiącej (2 osoby korzystały z niej codziennie) i możliwości wysyłania i odbierania wiadomości tekstowych, zwanych w skrócie SMS (1 osoba funkcję tę wykorzystywała co-dziennie, a 3 – od czasu do czasu). Chętnie też korzystali również z takich funk-cji, jak alarm (1 osoba korzystała z niej codziennie, a 2 od czasu do czasu) czy budzik (1 osoba wykorzystywała ją codziennie, a 2 – w zależności od potrzeb), który jest szczególnie przydatny podczas wyjazdów służbowych. Respondenci porównywalnie często korzystali również z możliwości robienia za pomocą apa-ratu telefonicznego zdjęć (3 osoby korzystały z tej funkcji telefonu komórkowego od czasu do czasu). Z przeprowadzonych badań wynika, iż osoby użytkujące służbowe telefony komórkowe nie korzystały wcale z tych funkcji, które związa-ne były z koniecznością poniesienia dodatkowych kosztów, a cel ich użycia był trudny do udowodnienia pracodawcy, lub też tych, których użycie jest nieco bar-dziej skomplikowane. Ponadto większość respondentów to osoby starsze, których okres aktywności zawodowej przypadał w momencie, gdy telefony komórkowe nie posiadały aż tak wielu funkcji, jak obecnie. Respondenci deklarowali bowiem, że nigdy nie korzystali w swoich służbowych telefonach komórkowych z tzw. usługi połączeń konferencyjnych, dyktafonu, nawiązywania i prowadzenia roz-
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
197
mów za pomocą połączeń wideo oraz pisania, odbierania i wysyłania poczty elek-tronicznej.
Co trzecia (32,4%) badana osoba bierna zawodowo podczas wykonywania swoich obowiązków zawodowych wykorzystywała w ostatnim miejscu pracy tele-fony stacjonarne. Najczęściej korzystano z możliwości automatycznego wybierania numerów oraz automatycznej sekretarki – funkcje te wskazywał co piąty badany (odsetek ich wyniósł odpowiednio: 21,4% i 20,3%). Najrzadziej korzystali z moż-liwości użycia interkomu. Tej funkcji nie używało w ogóle 73,8% badanych.
Na korzystanie z faksu podczas wykonywania pracy zawodowej w ostatnim miejscu wskazywało jedynie 24 respondentów. Najczęściej służył do wysyłania i odbierania dokumentów (22 osoby) oraz ich kopiowania (18 osób).
W badanej zbiorowości biernych zawodowo mieszkańców województwa ma-zowieckiego niewielki był udział osób, których stanowisko pracy w ostatnim miejscu pracy wyposażone było w komputer i Internet, przy czym znacznie czę-ściej znajdował się tam komputer niż Internet. Nikt z respondentów nie wyko-nywał swoich obowiązków zawodowych na stanowisku pracy wyposażonym w urządzenia przemysłowe sterowane komputerowo. Jedynie co czwarty (25,3%) badany zatrudniony był na stanowisku pracy wyposażonym w komputer, przy czym tylko co drugie takie stanowisko posiadało podłączenie do Internetu (50%). Wynik taki jest zapewne pochodną poziomu wykształcenia i wieku responden-tów. Większość z nich legitymowała się niskim poziomem wykształcenia (62,9% miała wykształcenie co najwyższej zasadnicze zawodowe), co niewątpliwie miało wpływ na zakres obowiązków i zajmowane stanowisko pracy, które raczej nie wymagało wyposażenia w sprzęt komputerowy. Jeśli się weźmie pod uwagę fakt, że większość badanej zbiorowości to osoby po 55. roku życia (84,6%), to wów-czas nie powinien dziwić wysoki odsetek osób pracujących na stanowiskach nie posiadających komputerów i Internetu. Okres aktywności zawodowej responden-tów przypadł bowiem na czas, kiedy komputery i Internet nie były powszechnie używane. Zakup tego rodzaju sprzętu, nie mówiąc o jego podłączeniu do Interne-tu, stanowił dość kosztowną inwestycję, na którą pozwolić sobie mogło niewiele podmiotów gospodarczych. Ponadto na początku Internet również raczej nie za-chęcał do szerszego stosowania. Łączenie z siecią trwało długo, było kosztowne i często było zrywane. Zakres informacji dostępnych w sieci również był znacznie uboższy niż obecnie, co powodowało, że Internet najczęściej służył do pisania, wysyłania i odbierania poczty elektronicznej.
Nieznaczny był również udział respondentów, którzy w ostatnim miejscu pra-cy posługiwali się innym sprzętem cyfrowym niż Internet, telefon komórkowy, stacjonarny, faks czy urządzenia przemysłowe sterowane komputerowo. W bada-nej populacji biernych zawodowo mieszkańców Mazowsza znalazło się jedynie 6 takich osób (2,3%). Urządzeniem cyfrowym, które najczęściej wskazywali była kasa fiskalna (3 wskazania). Ponadto deklarowali posługiwanie się w ostatnim miejscu pracy drukarką, kserokopiarką, radiotelefonem oraz kolektorem danych (po 1 wskazaniu).
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
198
3.3. Potencjalna aktywność edukacyjna osób biernych zawodowo
Jednym z problemów poruszanych podczas badań była skłonność biernych zawodowo mieszkańców województwa mazowieckiego do nabywania lub uzu-pełniania kompetencji ICT. Na skalę i siłę występowania zjawiska wykluczenia cyfrowego mają bowiem wpływ postawy związane z podejmowaniem aktywności edukacyjnej w tym zakresie. W mniejszym stopniu narażone są one na wyklucze-nie cyfrowe ze względu na posiadane umiejętności z zakresu obsługi komputera czy Internetu niż osoby, które takiej aktywności nie podejmują. Powoduje to, że ich kompetencje ICT pozostające cały czas na tym samym poziomie, bardzo szybko stają się przestarzałe, a tym samym nieprzydatne. Szybkie tempo rozwoju technicznego i technologicznego wymusza ciągłe uzupełnianie posiadanej wiedzy i umiejętności z zakresu obsługi komputera i Internetu, powodując, że osoby, któ-re za tymi zmianami nie nadążają, mają coraz większe problemy z ich obsługą i przechodzą do zbiorowości osób w mniejszym lub większym stopniu wykluczo-nych cyfrowo.
Wyniki badań wskazują, że biernych zawodowo mieszkańców województwa mazowieckiego należy zaliczyć do grona osób wykluczonych cyfrowo niejako na własne życzenie. Jest to bowiem zbiorowość charakteryzująca się wysokim po-ziomem bierności w inicjowaniu i podejmowaniu aktywności edukacyjnej mają-cej na celu podniesienie posiadanych kompetencji ICT. Jeśli się już na taki krok decydują, to wybierają raczej drogę nieformalną – proszą o pomoc kogoś ze zna-jomych lub rodziny. Potwierdzają to analizy deklarowanej aktywności edukacyj-nej w przyszłości. Wśród respondentów nie znalazła się ani jedna osoba, która w ciągu najbliższych 12 miesięcy zamierzałaby podnieść posiadane umiejętności z zakresu obsługi urządzeń przemysłowych sterowanych komputerowo. W przy-padku obsługi komputera i Internetu również przeważające odsetki stanowiły osoby, które nie zamierzały podejmować działań mających na celu uzupełnienie posiadanej wiedzy z tych zakresów. Niemal co piąty badany nigdy nie zastana-wiał się nad podnoszeniem posiadanych kompetencji ICT dotyczących obsługi komputera, Internetu czy obsługi urządzeń przemysłowych sterowanych kompu-terowo. O tym, jak trwałe i trudne do zwalczania jest wykluczenie cyfrowe osób biernych zawodowo, świadczy brak wpływu zmiennych demograficznych na po-dejmowanie aktywności edukacyjnej. Jedynie wiek w niewielkim stopniu oddzia-łuje na tego rodzaju postawy. Najczęściej zamiar podjęcia w ciągu najbliższego roku działań mających na celu podniesienie kompetencji z zakresu obsługi kom-putera i Internetu (po 14,3%) deklarowały osoby w wieku 25–34 lat. Ponieważ osoby należące do tej kategorii wieku również najczęściej zgłaszały zamiar pod-jęcia w ciągu najbliższego roku wysiłków związanych z poszukiwaniem pracy, należy wnioskować, iż w przypadku osób nieaktywnych zawodowo ich skłonność do planowania aktywności edukacyjnej jest motywowana zamiarem podjęcia pra-cy zawodowej. Wskazuje to, że wiek i plany dotyczące przyszłej aktywności za-wodowej są zmiennymi, które mogą decydować o przynależności do zbiorowości osób wykluczonych cyfrowo lub nie.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
199
Głównym powodem deklarowanej potencjalnej bierności edukacyjnej respon-dentów był brak odczuwania potrzeby podejmowania kroków zmierzających do uzupełnienia brakujących kompetencji ICT (39,2%). Pozostałe motywy wskazy-wane były przez badane osoby znacznie rzadziej. Wśród nich dominowały takie, jak pobieranie świadczeń emerytalnych (12,9%), obowiązki rodzinne (11,1%) oraz brak środków finansowych, które można by przeznaczyć na pokrycie kosztów związanych z uczestnictwem w szkoleniu (10,1%). Świadczy to o tym, iż wyklu-czenie cyfrowe nieaktywnych zawodowo mieszkańców Mazowsza jest związane przede wszystkim z występowaniem bariery natury mentalnej, związanej z nieod-czuwaniem potrzeby nabywania lub uzupełniania posiadanych kompetencji ICT. Jak wykazały inne badania dotyczące występowania zjawiska wykluczenia cyfro-wego, nie tylko biernych zawodowo można zaliczyć do kategorii tzw. information want-nots. Do kategorii osób, które nie chcą korzystać z nowoczesnych technologii, zaliczyć należy również znaczną część bezrobotnych i pracujących.
145
Zamiar podnoszenia posiadanych kompetencji z zakresu ICT deklarowało je-dynie 8 respondentów. Wyniki badań sugerują, iż nieaktywni zawodowo miesz-kańcy województwa mazowieckiego nie mają raczej zaufania do kształcenia for-malnego. Najczęściej wskazywali bowiem, że umiejętności z zakresu obsługi komputera i Internetu uzupełniać będą przy pomocy znajomych lub innych człon-ków rodziny (7 wskazań). Jedynie dwa razy deklarowano zamiar uczestniczenia w kursie lub szkoleniu komputerowym. Tak niska skłonność do uczestnictwa w formalnych formach kształcenia może być związana z brakiem środków finan-sowych, które mogliby przeznaczyć na pokrycie kosztów z nimi związanych. Większość badanej populacji znajdowała się w złej sytuacji materialnej, a wyso-kość uzyskiwanych dochodów raczej nie pozwalała na oszczędzanie. Ponadto cechą charakterystyczną badanej zbiorowości biernych zawodowo mieszkańców Mazow-sza była zależność planowania aktywności edukacyjnej od zamiaru podjęcia w naj-bliższym czasie aktywności zawodowej. Pozwala to wnioskować, że osoby bierne zawodowo będą bardziej skłonne do podnoszenia swoich kompetencji ICT na szko-leniach i kursach komputerowych wówczas, gdy będą widziały możliwość ich wy-korzystania podczas wykonywania w przyszłości pracy zawodowej.
W badanej zbiorowości osób biernych zawodowo najdotkliwiej odczuwane są deficyty umiejętności związanych z korzystaniem z Internetu (13 wskazań), naj-rzadziej natomiast kompetencje z zakresu obsługi podstawowych programów komputerowych (3 wskazania). Świadczy to, iż większym zainteresowaniem osób biernych zawodowo cieszy się Internet. Bogactwo możliwości, jakie obecnie ofe-ruje swoim użytkownikom ta technologia telekomunikacyjna, stanowi nie tylko magnes przyciągający do korzystania z niej, ale również może stać się bronią w walce z wykluczeniem cyfrowym. Badania pokazują bowiem wyraźnie, że osoby bierne zawodowo dostrzegają w swoich kompetencjach ICT braki związa-ne z korzystaniem z Internetu i są skłonne je uzupełniać.
__________
145 Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe na polskim rynku pracy podsumowanie, wnioski, rekomenda-cje, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie…, op. cit., s. 195.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
200
3.4. ICT w gospodarstwach domowych osób biernych zawodowo
Występowanie zjawiska wykluczenia cyfrowego jest warunkowane nie tylko poziomem posiadanych kompetencji ICT, ale również stopniem wykorzystania nowoczesnych technik i technologii telekomunikacyjnych w gospodarstwach do-mowych. Jest to szczególnie ważne w przypadku zbiorowości osób biernych za-wodowo ze względu na prowadzony przez nie tryb życia. Dlatego też nasycenie gospodarstw domowych w ICT i stopień ich wykorzystania były jednym z pro-blemów poruszanych podczas realizowanych badań.
Zmiany, jakie towarzyszą pojawianiu się i wprowadzaniu do użycia nowocze-snych technik i technologii, również mają wpływ na życie osób nieaktywnych zawodowo. Analiza danych uzyskanych z badań przeprowadzonych w tej grupie respondentów wskazuje wyraźnie na zachodzenie w gospodarstwach domowych biernych zawodowo mieszkańców województwa mazowieckiego zjawiska dyfuzji ICT. Najlepiej widać to w przypadku telefonii. Telefony stacjonarne wypierane są przez telefony komórkowe. Nasycenie gospodarstw domowych osób biernych zawodowo telefonami komórkowymi jest znacznie większe (81,3%) niż telefo-nami stacjonarnymi (52,6%). W badanej zbiorowości dominujący odsetek stano-wili respondenci, w których gospodarstwach domowych występowały oba rodzaje aparatów telefonicznych (71,3%), co oznacza, że co trzecie gospodarstwo domo-we badanych (28,7%) posiada jedynie telefon stacjonarny. W badanej populacji biernych zawodowo mieszkańców Mazowsza znalazła się grupa osób wykluczo-nych cyfrowo ze względu na dostęp do telefonu komórkowego i telefonu stacjo-narnego. Ponad 7% gospodarstw domowych respondentów nie dysponowało żadną tego rodzaju technologią telekomunikacyjna. Jest to zapewne pochodna sytuacji materialnej gospodarstw domowych respondentów, która w większości przypad-ków jest zła.
Na występowanie w gospodarstwach domowych zjawiska dyfuzji technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych przejawiających się zakupem telefonów komórkowych wskazuje również to, iż jednym z najczęstszych powodów wska-zywanym przez respondentów jako przyczyna braku telefonu stacjonarnego było posiadanie już telefonu komórkowego (64,3%) lub też odłączenie posiadanego te-lefonu stacjonarnego po zakupie telefonu komórkowego (10,9%). W przypadku populacji biernych zawodowo istotne znaczenie przy podejmowaniu decyzji o po-zostawieniu lub rezygnacji z telefonu stacjonarnego miały względy finansowe. Co piąty badany (23,3%) wskazywał je jako przyczynę niedysponowania przez go-spodarstwo domowe telefonem stacjonarnym.
Wyniki badań świadczą o dość szybkim tempie zachodzenia procesu dyfuzji, powodującego wypieranie telefonów stacjonarnych nawet w tych gospodarstwach domowych, w których do tej pory nie były dostępne. Zjawisko to jest cechą cha-rakterystyczną wszystkich grup zasobów pracy i ma zasięg ogólnokrajowy. Świadczą o tym wyniki innych badań dotyczących zjawiska wykluczenia cyfro-
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
201
wego i analizy danych zastanych.146
Do popularyzacji telefonów komórkowych przyczyniła się zapewne ich uniwersalność i możliwość nieograniczonego prze-strzennie użytkowania. Ponadto coraz częściej ich koszty utrzymania przy nie-wielkiej liczbie rozmów są niższe niż koszty związane z utrzymaniem telefonu stacjonarnego.
Jednakże w przypadku osób biernych zawodowo występują bariery ogranicza-jące wspomniany proces dyfuzji. Czynnikiem hamującym w największym stopniu wydaje się być brak dostrzegania potrzeby posiadania takiego telefonu ze wzglę-du na dysponowanie telefonem stacjonarnym (70,6%). Badania wskazują również na znaczenie, jakie ma dla nieaktywnych zawodowo osób czynnik ekonomiczny. Co czwarty respondent jako powód nieposiadania telefonu komórkowego podał brak środków finansowych (25,5%).
Dostępność do telefonów stacjonarnych zależy od różnych czynników demo-graficznych.
Analiza zebranego materiału empirycznego wykazała istnienie następującej zależności: wraz z przechodzeniem do wyższych grup wieku rósł odsetek gospo-darstw domowych respondentów dysponujących telefonem stacjonarnym. Naj-częściej z tego rodzaju technologii telekomunikacyjnej korzystały gospodarstwa domowe biernych zawodowo osób w wieku 55–64 lat (59,8%), zaś najrzadziej osób młodych, mających nie ukończone 34 lata. Prawidłowość ta jest wynikiem nieufności osób starszych do pojawiających się nowości oraz niechęci do wpro-wadzania do swego życia drastycznych zmian. Osoby starsze chętniej korzystają z dostępnych i prostszych w obsłudze urządzeń, do których przez wiele lat użyt-kowania zdążyli się już przyzwyczaić.
Badana zbiorowość była również zróżnicowana ze względu na poziom wy-kształcenia. Najczęściej telefonem stacjonarnym dysponowały gospodarstwa do-mowe osób nieaktywnych zawodowo legitymujących się wykształceniem średnim ogólnokształcącym (62,2%), najrzadziej natomiast – posiadających wykształcenie wyższe (44,4%).
Wyniki badań wskazują również, że zmienną różnicującą badaną zbiorowość osób biernych zawodowo jest fakt mieszkania razem z osobami w wieku szkol-nym. Częściej bowiem telefon stacjonarny znajdował się w gospodarstwach do-mowych respondentów, w których nie było osób poniżej 16. roku życia (42,9%), niż w tych, w których osoby w tym wieku były (42,9%).
Wpływ na dysponowanie tego rodzaju technologią telekomunikacyjną ma również liczba tych osób. Im więcej w gospodarstwie domowym osób w wieku szkolnym, tym mniejsza skłonność do posiadania telefonu stacjonarnego.
__________
146 Por. m.in. Ł. Arendt, Dostęp do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, w: E. Kryń-ska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie…, op. cit.; J. Mirosław, I. Poliwczak, A. Smoder, Diagnoza stopnia przygotowania Mazowsza do udziału w społeczeństwie informacyjnym, maszynopis, IPiSS, Warszawa 2010.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
202
Posiadanie telefonów stacjonarnych jest również uzależnione od lokalizacji gospodarstwa domowego. Wiejskie gospodarstwa domowe osób biernych zawo-dowo częściej miały telefon stacjonarny niż miejskie (odpowiednio 59% i 48,8%). W gospodarstwach miejskich sytuacja ta była jednak zróżnicowana. Telefony sta-cjonarne najczęściej występowały w dużych aglomeracjach miejskich, liczących co najmniej 100 tys. mieszkańców (60%), najrzadziej natomiast – w miastach li-czących od 50 tys. mieszkańców do 99 999 osób (36,4%) i w Warszawie (46,2%). Do podregionów, w których gospodarstwa domowe osób biernych zawodowo naj-częściej wyposażone były w telefony stacjonarne należały: ostrołęcko-siedlecki (63,2%) i warszawski zachodni (59,0%). Najrzadziej dostęp do tego rodzaju tech-nologii telekomunikacyjnej miały gospodarstwa domowe nieaktywnych zawodowo mieszkańców podregionu ciechanowsko-płockiego (54,5%).
Dysponowanie telefonem komórkowym przez gospodarstwa domowe respon-dentów również warunkowane jest zmiennymi demograficznymi. Wraz z wie-kiem skłonność do posiadania tego rodzaju technologii w domu malała. Osoby starsze niechętnie sięgają po nowości tego rodzaju, głównie z obawy, że nie nau-czą się ich obsługiwać. Jest to obawa tym bardziej uzasadniona, że pojawiające się na rynku coraz nowsze modele aparatów telefonicznych obfitują w bogactwo funkcji związanych nie tylko z prowadzeniem rozmów telefonicznych, ale szero-ko rozumianym porozumiewaniem się. Przypominać zaczynają bardziej mini-komputery, których jedną z funkcji jest prowadzenie rozmów telefonicznych. Dla osób starszych bezpieczniejszą formą są telefony stacjonarne, przeznaczone jedy-nie do prowadzenia rozmów telefonicznych, których stosowanie nie spowoduje nagle wzrostu rachunku z powodu przypadkowego włączenia się do sieci telefo-nicznej. Badania wykazały, że najczęściej tego rodzaju technologią telekomuni-kacyjną dysponują gospodarstwa domowe osób nieaktywnych zawodowo w wie-ku 35–45 lat (97%), najrzadziej natomiast – osób mających co najmniej 64 lata (75,2%).
Ponadto tendencja do posiadania telefonów komórkowych ściśle związana jest z poziomem wykształcenia. Im wyższe wykształcenie, tym większa skłonność do zakupu telefonu komórkowego. Najchętniej na posiadanie telefonu komórko-wego decydowały się osoby z wykształceniem wyższym. W grupie respondentów posiadających ten poziom wykształcenia nie było nikogo, kto nie dysponowałby tego rodzaju aparatem telefonicznym w swoim gospodarstwie domowym. Najniż-szy odsetek osób biernych zawodowo, w których gospodarstwie domowym znaj-dował się telefon komórkowy odnotowano wśród respondentów z wykształce-niem co najwyżej gimnazjalnym (68,1%).
Na podejmowanie decyzji o zakupie telefonu komórkowego wpływ ma liczba osób poniżej 16. roku życia, znajdujących się w tym samym gospodarstwie do-mowym. Potwierdzeniem tego jest kolejna prawidłowość: telefony komórkowe częściej posiadały gospodarstwa domowe badanych osób, w których znajdowały się osoby poniżej 16. roku życia, niż te, gdzie osób w tym wieku nie było (odpo-wiednio 92,9% i 79,8%). W badanej zbiorowości najrzadziej posiadanie tego rodza-ju technologii telekomunikacyjnej deklarowały osoby, w których gospodarstwach
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
203
domowych znajdowała się 1 osoba powyżej 16. roku życia (88,9%), najczęściej zaś respondenci mieszkający razem z 2 lub 3 osobami mającymi nie ukończone 16 lat (po 100%).
Wpływ na posiadanie telefonu komórkowego miała lokalizacja gospodarstwa. W badanej zbiorowości odsetek miejskich gospodarstw domowych respondentów posiadających taki sprzęt był wyższy niż wiejskich (udział ich wyniósł odpo-wiednio 85,5% i 74%). Wśród gospodarstw miejskich sytuacja była zróżnicowa-na. Telefony komórkowe częściej występowały w dużych aglomeracjach miej-skich niż w miastach małych. Generalnie można powiedzieć, że im większe miasto, tym mniejszy udział gospodarstw posiadających telefony komórkowe. Najlepiej wyposażone w telefony komórkowe były gospodarstwa domowe miesz-kańców Warszawy (87,1%) i podregionu warszawskiego wschodniego (84,2%), zaś najgorzej podregionu warszawskiego zachodniego (71%) i radomskiego (76,9%).
O ile w gospodarstwach domowych badanej populacji biernych zawodowo widoczna jest dyfuzja technologii informacyjnej i telekomunikacyjnej przejawia-jąca się nabywaniem telefonów komórkowych i rezygnacją z telefonów stacjo-narnych, o tyle dyfuzja ICT przejawiająca się kupowaniem komputerów i podłą-czaniem do Internetu jest ledwo dostrzegalna.
Komputerem stacjonarnym lub przenośnym dysponowało jedynie co trzecie gospodarstwo domowe badanej zbiorowości osób biernych zawodowo (31,6%), przy czym w co dziesiątym sprzęt ten nie był podłączony do sieci internetowej (12,8%). W większości gospodarstw domowych znajdował się co najwyżej jeden komputer (87,2%). Przypadki dysponowania dwoma lub trzema komputerami przez jedno gospodarstwo domowe zdarzały się sporadycznie. Dwa komputery znajdowały się w co dziesiątym gospodarstwie domowym respondentów, a 3 – je-dynie w 2,3% gospodarstw. Większość (68,4%) gospodarstw domowych nie miało żadnego komputera. Głównym powodem braku tego rodzaju sprzętu było, podob-nie jak w przypadku telefonów komórkowych i stacjonarnych, nieodczuwanie po-trzeby jego posiadania. Co dziesiąty badany (10,8%) nie zdecydował się na nabycie komputera z powodu braku kompetencji ICT, związanych z jego obsługiwaniem, a 7% respondentów po prostu nie było stać na jego zakup lub naprawę tego, który posiadali. Sugeruje to, że w przypadku zbiorowości biernych zawodowo mniejsze znaczenie ma wykluczenie cyfrowe w wymiarze materialnym, natomiast w więk-szym stopniu związane jest z występowaniem bariery mentalnej. Powoduje to, iż w przypadku tej zbiorowości mamy raczej do czynienia z wykluczeniem na własne życzenie. Biorąc jednak pod uwagę ograniczone możliwości finansowe deklarowa-ne przez większość badanej zbiorowości biernych zawodowo mieszkańców Ma-zowsza, należy podkreślić, że wykluczenie cyfrowe w wymiarze materialnym rów-nież stanowi w przypadku tej populacji barierę w znacznym stopniu utrudniającą dostęp do komputerów, a tym samym i Internetu.
Dyfuzja technologii ICT w gospodarstwach domowych osób biernych zawo-dowo przejawiająca się zakupem sprzętu komputerowego nastąpiła po 2000 r.,
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
204
czyli wówczas, gdy w Polsce obserwowano zwiększone zainteresowanie nabywa-niem tego rodzaju sprzętu przez gospodarstwa domowe.
147 Około 72,1% respon-
dentów deklarowało, iż to właśnie w tym czasie zakupili swój pierwszy komputer (wykres IV.11). Niewielki był odsetek tych, którzy pierwsze komputery nabyli w latach 1995–1999. Ich udział wyniósł 8,1%. Tak małe w tym okresie zaintereso-wanie zakupem komputerów na potrzeby gospodarstwa domowego jest pochodną sytuacji w kraju. W tym czasie w Polsce sprzęt tego rodzaju dopiero zyskiwał popu-larność. To pod koniec lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia zintensyfikowano działania mające na celu wyposażenie w sprzęt komputerowy polskie szkoły i uczelnie oraz urzędy. Wtedy też zaczęto masowo wprowadzać sprzęt komputero-wy do polskich przedsiębiorstw. Nic więc dziwnego, że wzrosło zainteresowanie komputerami ze strony gospodarstw domowych, tym bardziej że postępująca mi-niaturyzacja i opracowane wówczas nowe programy komputerowe sprawiły, iż stał się on bardziej przyjazny i przydatny dla przeciętnego użytkownika.
Wykres IV.11
Respondenci według daty zakupu pierwszego laptopa/komputera stacjonarnego
(w %, N=86)
8,1
68,6
3,5
19,8
od 1995 do 1999 od 2000 do 2009
od 2010 do 2011 nie wiem, trudno powiedzieć
Średni okres zakupu pierwszego komputera na potrzeby gospodarstwa domo-wego badanych wyniósł ok. 6 lat, przy czym znajdujące się w badanej zbiorowo-ści pionierskie gospodarstwa domowe pierwszy komputer nabyły 16 lat temu. Je-dynie w mniej niż co drugim gospodarstwie domowym (43%) znajdujący się tam komputer został kupiony nie dalej niż 5 lat temu, a w niemal co piątym (19,8%) – co najmniej 10 lat temu.
__________
147 Podobne wyniki uzyskano z ogólnopolskich badań dotyczących zjawiska wykluczenia cyfro-wego, por. Ł. Arendt, Dostęp do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie…, op. cit., s. 67.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
205
Z przeprowadzonych badań wynika jednak, iż większość gospodarstw domo-wych badanej populacji biernych zawodowo mieszkańców województwa mazo-wieckiego dysponowała dość przestarzałym sprzętem komputerowym. W bardzo wielu gospodarstwach domowych nieaktywnych zawodowo mieszkańców Ma-zowsza (39,5%) sprzęt komputerowy nie był ani modernizowany, ani też wymie-niany na nowy. Działania tego rodzaju podjęte zostały w co trzecim gospodar-stwie domowym respondentów. Ponad 30% badanych deklarowało modernizację komputera, a 29,1% kupiło nowy. Zmodernizowane lub wymienione na nowe zo-stały wszystkie komputery w pionierskich gospodarstwach domowych, gdzie tego rodzaju sprzęt został zakupiony po raz pierwszy w latach 1995–1999. Niestety, nieco gorzej wyglądała sytuacja w przypadku sprzętu komputerowego zakupio-nego po 1999 r. Jedynie w co piątym (20,3%) gospodarstwie domowym, w któ-rym sprzęt komputerowy po raz pierwszy został nabyty w latach 2000–2009 był wymieniany na nowy, natomiast w więcej niż co czwartym – został zmodernizo-wany (27,6%). W co drugim gospodarstwie domowym sprzęt komputerowy był taki sam, jak w momencie zakupu (52,6%). Niepokojące jest natomiast to, iż kom-putery zakupione w latach 2000–2005 w 66,7% gospodarstw domowych biernych zawodowo były takie, jaki w momencie zakupu.
Głównym powodem podjęcia decyzji o zakupie komputera do domu były po-trzeby związane z kształceniem dzieci. To właśnie ten powód wskazywał bez ma-ła co drugi respondent (45,6%) jako główną przyczynę pojawienia się w jego go-spodarstwie domowym komputera. Na podejmowanie tego rodzaju decyzji wpływ miał również prowadzony styl życia, a szczególnie preferowane przez członków gospodarstwa domowego formy spędzania wolnego czasu. Częściej niż w co trzecim gospodarstwie domowym biernych zawodowo mieszkańców Mazowsza komputer został zakupiony do celów rozrywkowych (36,9%). Najrzadziej wska-zywanym przez badaną zbiorowość powodem zakupu komputera był fakt posia-dania go przez innych. Powód ten stał się przesłanką do zakupu komputera w 3,8% gospodarstw domowych respondentów.
Badania wykazały, że dostęp gospodarstw domowych do komputerów jest wa-runkowany różnymi czynnikami demograficznymi.
Wraz z wiekiem skłonność do posiadania sprzętu tego rodzaju w gospodar-stwie domowym systematycznie maleje. Osoby starsze niechętnie bowiem wpro-wadzają nowości techniczne do swojego domu, wolniej się uczą i są mniej skłonne do podejmowania aktywności zawodowej. Najczęściej komputery znajdowały się w gospodarstwach domowych respondentów w wieku 15–34 lat (77,8%), a najrza-dziej w gospodarstwach osób mających ukończone 64 lata (16%).
Częściej na zakup tego rodzaju sprzętu decydowały się gospodarstwa domo-we, których członkowie mieli wykształcenie co najmniej średnie. Co druga osoba w grupie respondentów legitymujących się tym poziomem wykształcenia deklaro-wała posiadanie komputera w swoim domu. Najrzadziej komputery kupowane były przez gospodarstwa domowe respondentów charakteryzujących się najniższym poziomem wykształcenia. Jedynie w co piątym gospodarstwie domowym osób biernych zawodowo z wykształceniem zasadniczym zawodowym znajdował się komputer (21,2%). Natomiast 15,3% wyniósł udział respondentów z wykształce-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
206
niem co najwyżej gimnazjalnym, którzy deklarowali posiadanie komputera w swo-im domu.
Na decyzje dotyczące zakupu komputera wpływ miała dodatkowo wielkość gospodarstwa domowego mierzona liczbą osób znajdujących się w nim i utrzy-mujących się z tych samych źródeł. Wraz ze wzrostem liczby takich osób rosła skłonność gospodarstw domowych do nabywania sprzętu komputerowego. Naj-częściej komputer posiadały gospodarstwa domowe liczące co najmniej 5 osób. W grupie respondentów deklarujących taką liczebność gospodarstwa domowego nie było nikogo, kto nie miałby komputera w swoim domu. Najrzadziej kompute-ry posiadały w swoich gospodarstwach domowych osoby samotne (11,7%). Wpływ na istnienie takiej prawidłowości ma zapewne to, iż większość responden-tów jako powód zakupu komputera do domu podawała obecność w nim osób kształcących się, którym potrzebny był on do nauki. Posiadanie dzieci w wieku szkolnym jest najczęstszym bodźcem do podejmowania tego rodzaju kroków. Świadczyć to może o tym, że w przypadku populacji osób nieaktywnych zawo-dowo większe znaczenie ma wykluczenie cyfrowe w wymiarze mentalnym. Za-leżność potwierdzają również badania. Sprzęt komputerowy częściej dostępny był w gospodarstwach domowych respondentów, w których znajdowały się osoby ma-jące nie ukończone 16 lat (82,1%), niż w tych, w których osób w tym wieku nie by-ło (25,6%).
148 Badania wykazały, że nie ma to jednak wpływu na liczbę kompute-
rów znajdujących się w gospodarstwie domowym. I tak, najczęściej w większości gospodarstw domowych osób biernych zawodowo znajdował się jeden komputer (82,6%). Dwa lub więcej komputerów było w tych gospodarstwach domowych re-spondentów, gdzie nie mieszkały osoby poniżej 16. roku życia. Świadczy to o tym, że w przypadku tej zbiorowości na zakup sprzętu komputerowego wpływ mają przede wszystkim potrzeby członków rodziny mieszkających w tym samym go-spodarstwie domowym, a nie jego sytuacja finansowa. Mniejsze znaczenie na po-dejmowanie decyzji o zakupie komputera do domu miała także liczba znajdujących się w jednym gospodarstwie domowym osób poniżej 16. roku życia. Częściej na zakup komputera do domu decydowały się rodziny wielodzietne (100%), niż te, w których znajdują się tylko dwie osoby mające nie ukończone 16 lat (75%).
Wpływu na decyzje związane z posiadaniem w domu komputera stacjonarne-go lub laptopa nie ma lokalizacja gospodarstwa domowego. Badania nie wykaza-ły istotnych różnic między miejskimi i wiejskimi gospodarstwami domowymi re-spondentów w tym zakresie. Komputer posiadało 32% wiejskich gospodarstw i 31,4% miejskich. Zróżnicowana natomiast była sytuacja w ramach gospodarstw domowych funkcjonujących w miastach. Częściej komputery znajdowały się w gospodarstwach domowych biorących udział w badaniu mieszkańców miast li-czących od 50 tys. do 99 999 osób (54,5%) oraz w dużych aglomeracji miejskich
__________
148 Istnienie zależności pomiędzy posiadaniem komputera a znajdowaniem się w gospodarstwie domowym osób nieletnich (w tym przypadku porównywano gospodarstwa domowych z osobami po-niżej 18. roku życia) udowodniły również inne badania. Szerzej: D. Batorski, Korzystanie z technolo-gii…, op. cit.; Ł. Arendt, Dostęp do technologii…, op. cit.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
207
zamieszkanych przez ponad 100 tys. osób (40%). Najrzadziej posiadanie w swo-im gospodarstwie domowym komputera deklarowali respondenci mieszkający w miastach liczących od 20 tys. do 49 999 mieszkańców (9,5%). Najlepiej wy-glądała sytuacja w powiecie ostrołęcko-siedleckim. To właśnie gospodarstwa domowe mieszkańców tego podregionu najczęściej wyposażone były w kompute-ry (42,1%). Najbardziej zagrożonymi wykluczeniem cyfrowym w dostępie do komputerów byli mieszkańcy podregionu warszawskiego zachodniego. Jedynie co dziesiąty (12,8%) badany mieszkaniec tych terenów deklarował posiadanie w swoim gospodarstwie domowym komputera stacjonarnego lub laptopa.
Badania wykazały również istnienie innej prawidłowości. Komputery częściej znajdowały się w gospodarstwach domowych tych respondentów, których stano-wiska pracy były wyposażone w tego rodzaju sprzęt (35,9%), niż tych, którzy podczas wykonywania swoich obowiązków zawodowych nie posługiwali się tego rodzaju sprzętem (16,7%).
Gospodarstwa domowe osób biernych zawodowo w największym stopniu na-rażone są na wykluczenie cyfrowe w dostępie do Internetu. W badanej populacji jedynie co trzeci nieaktywny zawodowo mieszkaniec Mazowsza (27,3%) miał łą-cze do Internetu w swoim gospodarstwie domowym. Dostępu do tej technologii telekomunikacyjnej z powodu braku komputera w gospodarstwie domowym nie miało 68,4% badanych, a 4%, pomimo że dysponowało komputerem, nie miało dostępu do sieci. Przyczyny braku dostępu do Internetu wskazują na to, iż w tym przypadku dyfuzję ICT przede wszystkim blokuje wykluczenie cyfrowe w wy-miarze materialnym. Najczęściej wskazywanym powodem braku możliwości ko-rzystania z tego rodzaju technologii wskazywanym przez respondentów był brak środków potrzebnych na pokrycie kosztów podłączenia i utrzymania Internetu (5 wskazań). Nie należy jednak bagatelizować wykluczenia w wymiarze mental-nym, gdyż brak odczuwania potrzeby było dopiero drugim najczęściej wskazy-wanym przez respondentów powodem nieposiadania w gospodarstwie domowym podłączenia do sieci internetowej (4 wskazania). Pozostałe podawane przez re-spondentów powody miały znacznie mniejsze znaczenie.
Pionierskie gospodarstwa domowe biernych zawodowo mieszkańców Ma-zowsza uzyskały dostęp do sieci w 2000 r. W tym czasie łącze internetowe posia-dało jedynie 6,7% respondentów. Proces dyfuzji Internetu nastąpił w latach 2000–2009, kiedy to 81,3% gospodarstw domowych osób nieaktywnych zawodowo uzyskało dostęp do sieci. Największy odsetek gospodarstw został podłączony do Internetu stosunkowo niedawno, bo w 2009 r. (16%) oraz w latach 2007–2008 (po 14,7%). Sugeruje to, iż w przypadku badanej zbiorowości mamy do czynienia z kumulacją zjawiska dyfuzji Internetu w latach 2007–2009. Przez ostatnie półtora roku obserwuje się spadek zainteresowania Internetem w gospodarstwach domo-wych biernych zawodowo mieszkańców województwa mazowieckiego. Odsetek gospodarstw domowych, które uzyskały dostęp do sieci w 2010 r. lub 2011 r. był nieznaczny i wyniósł jedynie 5,3%. W badanej zbiorowości znalazła się również grupa respondentów, którzy nie potrafili określić roku, w którym ich gospodarstwo domowe uzyskało dostęp do sieci. Ich udział wyniósł 13,3%.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
208
Wykres IV.12
Rodzaje łącza internetowego (w %) (N=76)
6,6
40,8
22,4
9,2
14,5
6,6
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
przez telefon za pomocą modemu analogowego
stałe łącze u operatora telefonii stacjonarnej
stałe łącze u operatora telewizji kablowej
inne stałe łącze
stały dostęp przez sieć komórkową
nie wiem, trudno powiedzieć
W tych gospodarstwach domowych osób biernych zawodowo, w których znajduje się Internet, łączenie z siecią odbywa się głownie za pomocą łączy sze-rokopasmowych (72,4%) (wykres IV.12). Najczęściej dostawcą szerokopasmo-wego Internetu jest operator telefonii stacjonarnej (40,8%), rzadziej natomiast telewizji kablowej (22,4%). Najmniej liczną grupę stanowiły gospodarstwa do-mowe respondentów, które podłączone są do sieci za pomocą modemu analogo-wego (6,6%).
Dostępność do tego rodzaju technologii telekomunikacyjnej uzależniona jest od różnych czynników demograficznych, takich jak:
– wiek – najrzadziej podłączenie do Internetu miały gospodarstwa domowe biernych zawodowo osób między 55. a 64. rokiem życia (81,1%), najczęściej na-tomiast – osób młodych w wieku 15–34 lat (w gospodarstwach domowych tej grupy respondentów wszyscy posiadali podłączenie do sieci internetowej);
– wykształcenie – do Internetu podłączone były wszystkie gospodarstwa do-mowe badanych osób legitymujących się wyższym wykształceniem (100%), naj-rzadziej natomiast korzystać z Internetu w swoich domach mogli respondenci z wykształceniem średnim zawodowym i policealnym (84,6%);
– średni dochód w przeliczeniu na jednego członka gospodarstwa – częściej podłączone do Internetu były gospodarstwa domowe respondentów, których do-chód był wyższy niż płaca minimalna (92%), rzadziej natomiast te, gdzie dochód ten był niższy od minimalnego wynagrodzenia (84,1%);
– liczba osób znajdujących się w gospodarstwie domowym, mających nie ukoń-czone 16 lat – częściej Internetem dysponowały gospodarstwa domowe, w których
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
209
znajdują się osoby poniżej 16. roku życia (95,7%), niż te, gdzie osób w tym wieku nie ma (83,9%). Badania ujawniły jeszcze jedną prawidłowość związaną z tym czynnikiem, mianowicie im więcej znajduje się w gospodarstwie domowym osób w wieku szkolnym, tym większa jest skłonność do podłączania do Internetu;
– wielkość miejscowości – częściej podłączone do Internetu są miejskie (90,7%) niż wiejskie (81,3%) gospodarstwa domowe nieaktywnych zawodowo mieszkań-ców Mazowsza, przy czym w ramach gospodarstw domowych miejskich sytuacja ta była zróżnicowana. Najczęściej Internet występował w miastach liczących mniej niż 50 tys. mieszkańców (100%), najrzadziej zaś w miastach liczących co naj-mniej 100 tys. (87,5%);
– podregion – najczęściej podłączone do Internetu są gospodarstwa domowe nieaktywnych zawodowo mieszkańców Warszawy (93,5%) i podregionu radom-skiego (90%), najrzadziej natomiast warszawskiego wschodniego (78,6%).
Podobnie jak w przypadku komputerów, również posiadanie Internetu przez gospodarstwa domowe badanych osób biernych zawodowo zależało od tego, czy korzystali on z tego rodzaju technologii telekomunikacyjnej w miejscu pracy. Częściej bowiem podłączone do Internetu były gospodarstwa domowe osób, któ-rych stanowisko pracy wyposażone było w komputer niż tych, którzy podczas wykonywania swoich obowiązków zawodowych z tego rodzaju sprzętu nie ko-rzystali (odpowiednio 37,1% i 25%).
Sam proces dyfuzji nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomuni-kacyjnych nie jest jedyną przesłanką, która określałaby skalę i poziom wyklucze-nia cyfrowego. Pełny dostęp do tych technologii nie stanowi bowiem bariery chroniącej społeczeństwo przed wykluczeniem cyfrowym. Ważne jest również to, do jakich celów tę technologię będą wykorzystywać jej użytkownicy oraz jakim poziomem kompetencji ICT będą dysponować.
Bierni zawodowo mieszkańcy Mazowsza korzystali przede wszystkim z pod-stawowych funkcji telefonu stacjonarnego, znajdujących się w większości stan-dardowych aparatów telefonicznych i związanych głównie z prowadzeniem roz-mów. Z funkcji dodatkowych, takich jak automatyczne wybieranie numerów, automatyczna sekretarka czy Interkom korzystali sporadyczne lub w ogóle.
Najczęściej wykorzystywaną przez nich funkcją było automatyczne wybiera-nie numerów (23,8%). Większe zainteresowanie wzbudzała dlatego, że jest prak-tyczna i zwalnia użytkownika z zapamiętywania numerów telefonów osób, do któ-rych najczęściej dzwoni, choć często liczba numerów możliwych do wpisania w pamięci telefonu stacjonarnego jest znacznie ograniczona. W badanej zbioro-wości nie znalazł się nikt, kto korzystałby w domu z interkomu. Funkcji tej nie używało nigdy 96,5% badanych, a pozostałe 3,5% nie potrafiło wskazać jedno-znacznej odpowiedzi. Całkowity brak zainteresowania wśród badanych osób biernych zawodowo korzystaniem z interkomu wynika zapewne z jego ograni-czonych możliwości. Używanie tej funkcji ma bowiem sens tylko wówczas, gdy w gospodarstwie domowym znajduje się więcej niż jeden aparat telefoniczny ma-jący taką możliwość.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
210
Badana zbiorowość nieaktywnych zawodowo mieszkańców Mazowsza była wewnętrznie zróżnicowana ze względu na rodzaje użytkowanych funkcji telefo-nów komórkowych oraz częstotliwość korzystania z nich. Pomimo tych różnic dało się zauważyć pewne prawidłowości, odnoszące się do sposobu korzystania z tego urządzenia, występujące w tej zbiorowości badanych.
Największą popularnością wśród biernych zawodowo cieszyły się proste funkcje, które znajdują się w tego rodzaju aparatach telefonicznych od dawna i są doskonale znane ich użytkownikom, a korzystanie z nich nie jest skomplikowane. Bierni zawodowo mieszkańcy województwa mazowieckiego nie byli natomiast zainteresowani korzystaniem z tych funkcji telefonów komórkowych, które zwią-zane są z ponoszeniem dodatkowych kosztów lub mogą w istotny sposób wpłynąć na wysokość rachunku. Prawidłowości te były zapewne pochodną wieku i sytua-cji materialnej respondentów. Większość z nich to osoby starsze, którym korzy-stanie z bardziej skomplikowanych funkcji sprawia niejednokrotnie sporo kłopo-tów. Zresztą dość często wybierają oni również prostsze aparaty telefoniczne, posiadające duże klawisze i ekran. Ponadto większość badanej zbiorowości dekla-rowała, że ich sytuacja materialna jest zła. Stąd też dążenie raczej do ograniczania wydatków i niechęć do korzystania z funkcji telefonu komórkowego, które mogą generować dość wysokie opłaty z wyjątkiem prowadzenia rozmów telefonicznych.
Najczęściej bierni zawodowo mieszkańcy województwa mazowieckiego wy-korzystywali swoje telefony komórkowe do tworzenia, wysyłania i odbierania wiadomości tekstowych (SMS). Z tej funkcji codziennie korzystało 14,5% bada-nych, a co drugi respondent (53,4%) deklarował korzystanie z niej od czasu do czasu. Popularność funkcja ta zawdzięcza niskim kosztom związanym z jej sto-sowaniem. Często operatorzy telefonii komórkowej określają liczbę wiadomości SMS, które może użytkownik telefonu wysłać w ramach posiadanego abonamen-tu, ponadto koszt wysłania jednej wiadomości tego rodzaju jest stosunkowo niski. Poza tym można ją wykorzystywać również w sytuacjach, kiedy odebranie tele-fonu lub połączenie z rozmówcą nie jest niemożliwe, np. wówczas, gdy osoba, której chcemy przekazać wiadomość, znajduje się na zebraniu w pracy.
Drugą najczęściej używaną przez biernych zawodowo mieszkańców woje-wództwa mazowieckiego funkcją telefonu komórkowego był budzik. Codziennie z funkcji tej korzystało 7,7% badanych, a niemal co czwarty (23,5%) używał jej wówczas, gdy pojawiła się taka potrzeba. Jest to funkcja praktyczna, która przy-daje się podczas wyjazdów, a także wtedy, gdy każdy z domowników wstaje o innej godzinie.
Inną funkcją, z której bardzo chętnie korzystali nieaktywni zawodowo miesz-kańcy Mazowsza była możliwość robienia za pomocą telefonu komórkowego zdjęć. Nie jest może użytkowana na co dzień, ponieważ codziennie korzystało z niej jedynie 0,9% badanych, ale cieszy się popularnością w różnych okoliczno-ściach – od czasu do czasu korzystał z niej co trzeci respondent (33%). Pozwala na wykonywanie zdjęć w sytuacjach, kiedy czynności tego rodzaju się nie planu-je. Zresztą za pomocą większości użytkowanych obecnie aparatów telefonicznych można wykonywać wysokiej jakości zdjęcia cyfrowe, a ponadto przesyłać gotowe
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
211
fotografie do innych osób, co wpływa na częstotliwość korzystania z kolejnej funk-cji telefonu komórkowego, tzw. MMS. Z możliwości tworzenia, wysyłania i od-bierania wiadomości MMS korzystał niemal co czwarty badany (24%), najczęściej jednak funkcja ta używana była w miarę potrzeby (23,1%).
Najmniejszą popularnością w badanej zbiorowości cieszyły się te funkcje, któ-rych użytkowanie jest stosunkowo drogie. Respondenci nie czatowali i nie prze-glądali Internetu za pomocą telefonu komórkowego. W badanej zbiorowości nikt nie deklarował korzystania z tych funkcji. Wysokie koszty były również przyczy-ną niewielkiego zainteresowania możliwością korzystania za pomocą telefonu komórkowego z poczty elektronicznej, jedynie od czasu do czasu korzystało z nich 1,4% badanych. Respondenci sporadycznie nawiązywali łączność i prowadzili rozmowy za pomocą połączeń wideo oraz połączeń komercyjnych. Z tych funkcji korzystano jedynie wówczas, gdy pojawiła się tego rodzaju potrzeba (po 0,5% badanych). Małą popularnością cieszył się również stoper. Z tej funkcji telefonu komórkowego nigdy nie korzystało 98,2% respondentów.
Bierni zawodowo mieszkańcy województwa mazowieckiego często nie byli głównymi użytkownikami komputerów znajdujących się w ich gospodarstwach domowych. Najczęściej korzystały z nich dzieci lub wnuki respondentów (46,2%). Sytuacja ta jest pochodną motywów podejmowania decyzji o zakupie tego rodza-ju sprzętu do domu, gdzie dominujące znaczenie miały potrzeby innych, uczących się członków gospodarstwa domowego. Tylko w blisko co trzecim (38,7%) go-spodarstwie domowym osobą najczęściej korzystającą ze znajdującego się tam komputera byli sami respondenci. Najrzadziej głównymi użytkownikami kompu-terów znajdujących się w gospodarstwach domowych badanych było ich rodzeń-stwo (0,9%).
Respondenci, którzy deklarowali, że to oni najczęściej korzystają z kompute-rów znajdujących się w ich gospodarstwach domowych, byli zróżnicowani pod względem płci. Niemal dwa razy częściej głównymi użytkownikami komputerów były bierne zawodowo kobiety (63,4%) niż mężczyźni (36,6%). Ponadto głów-nymi użytkownikami komputerów przede wszystkim były osoby starsze. Wraz z wiekiem odsetek osób biernych zawodowo będących głównym użytkownikiem komputera w gospodarstwie domowym rósł. W grupie osób między 14. a 34. ro-kiem życia stanowiły one 7,3%, w grupie 35–54 lat – 22%, a w grupie osób po-wyżej 55. roku życia – ponad 70%. Świadczy to o wpływie sytuacji rodzinnej ba-danych na dostępność do komputerów. W gospodarstwach domowych starszych respondentów dostęp może być łatwiejszy ze względu na usamodzielnienie się dzieci. Znacznie częściej głównymi użytkownikami komputera były bierne zawo-dowo osoby, w których gospodarstwach domowych nie znajdowały się osoby po-niżej 16. roku życia (82,9%), niż ci, w których gospodarstwach były osoby w tym wieku (17,1%). Ponadto im więcej w gospodarstwie domowym osób w wieku szkolnym, tym mniejsze szanse osób biernych zawodowo na zajęcie pozycji głównego użytkownika komputera. Poza tym znacznie częściej głównymi użyt-kownikami komputerów znajdujących się w gospodarstwach domowych respon-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
212
dentów byli oni sami wówczas, gdy znajdowała się tam tylko 1 osoba mająca ukończone 16 lat (85,7%), niż tam, gdzie były 2 osoby w tym wieku (14,3%).
Wpływ na dostęp do komputerów badanej zbiorowości biernych zawodowo miała również wielkość gospodarstwa domowego. Im było ono liczniejsze, tym mniejsze szanse badanych na bycie głównym użytkownikiem znajdującego się w gospodarstwie domowym komputera. Najczęściej byli oni głównymi użytkow-nikami tam, gdzie w jednym gospodarstwie domowym mieszkały co najwyżej 2 osoby (65,8%), najrzadziej natomiast, gdy składało się ono z więcej niż 4 osób (14,7%).
Dostęp osób biernych zawodowo do komputerów znajdujących się w ich go-spodarstwach domowych był uzależniony także od poziomu wykształcenia. Czę-ściej głównym użytkownikiem tego sprzętu były osoby z wykształceniem średnim ogólnokształcącym (41,5%) oraz średnim zawodowym i policealnym (39%), rza-dziej osoby legitymujące się wykształceniem zasadniczym zawodowym (9,8%) czy też co najwyżej gimnazjalnym oraz wyższym (po 4,9%).
Różnice w dostępie do komputera osób biernych zawodowo były obserwowa-ne również z uwagi na miejsce ich zamieszkania. Niemal trzy razy częściej głów-nymi użytkownikami komputerów znajdujących się w gospodarstwach domowych byli nieaktywni zawodowo mieszkańcy miast (75,6%) niż wsi (24,4%). Jednakże populacja mieszkańców miast była pod tym względem zróżnicowana. Im większe miasto, tym częściej głównymi użytkownikami komputerów były osoby bierne zawodowo. Najczęściej głównymi użytkownikami komputerów byli bierni zawo-dowo warszawiacy (43,9%), najrzadziej – mieszkańcy miast małych, liczących co najwyżej 10 tys. mieszkańców (4,9%). Ponadto rzadziej głównymi użytkownika-mi komputerów były osoby nieaktywne zawodowo, mieszkające w podregionie ostrołęcko-siedleckim (7,3%) i warszawskim zachodnim (9,8%).
Komputery znajdujące się w większości gospodarstw domowych biernych zawodowo mieszkańców Mazowsza stanowiły przede wszystkim atrakcyjną for-mę spędzania wolnego czasu (64%). Sporadycznie sprzęt ten wykorzystywany był do podnoszenia kwalifikacji zawodowych (7%) czy poszukiwania pracy (3,5%), a 16,3% respondentów w ogóle z niego nie korzystało. Wynika stąd, że znajdujące się w gospodarstwach domowych respondentów komputery nie były wykorzysty-wane zgodnie z ich pierwotnym przeznaczeniem. Najczęściej sprzęt ten kupowany był dla dzieci i miał służyć jako narzędzie wspomagające proces kształcenia.
Komputery najczęściej służyły respondentom do oglądania filmów (11,9%) oraz archiwizacji zdjęć, filmów i innych plików (9,3%). Niepokojące jest to, iż wykorzystanie tego rodzaju sprzętu w procesie szukania pracy było minimalne. Jedynie 2,2% badanych wykorzystywała komputer do pisania listów motywacyj-nych i CV. Badana zbiorowość nie była również skłonna do wykorzystywania komputerów podczas podnoszenia swoich umiejętności. Odsetek badanych, któ-rzy korzystali z różnego rodzaju kursów dostępnych na płytach CD lub DVD był nieznaczny (1,8%). Tak niska aktywność respondentów w używaniu komputerów do działań związanych z nauką czy aktywizacją zawodową jest pochodną ich po-staw. Większość badanej zbiorowości biernych zawodowo nie zamierzała w przy-
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
213
szłości poszukiwać pracy, stąd też nie mieli skłonności do podejmowania aktyw-ności edukacyjnej. Sugeruje to, iż dla nich sens ma podnoszenie posiadanych umiejętności jedynie wówczas, gdy wiąże się to z wykonywaniem pracy zawo-dowej. Po zakończeniu aktywności zawodowej potrzeby tego rodzaju przestają być ważne. Świadczy to, że właśnie osoby nieaktywne zawodowo ze względu na posiadane kompetencje ICT narażone są w największym stopniu na wykluczenie cyfrowe, które wynika z ich biernych postaw do inicjowania i podejmowania ak-tywności edukacyjnej podnoszącej ich umiejętności w tym zakresie.
Cechą charakterystyczną biernych zawodowo mieszkańców województwa mazowieckiego była niska skłonność do korzystania z kształcenia formalnego. Podczas zajęć w szkole, na studiach lub uczestnicząc w kursie komputerowym, obsługi komputera nauczyło się zaledwie 9,6% badanych (wykres IV.13). Co drugi badany kompetencje z tego zakresu nabył sam bądź też dzięki pomocy zna-jomych lub rodziny (48,7%).
Wykres IV.13
Gdzie osoby kształcące się nauczyły się obsługiwać sprzęt komputerowy
(N=115) (w%)
15,7
3,5
2,6
32,2
6,1
6,1
13,9
19,1
0,9
0 5 10 15 20 25 30 35
brak danych
w szkole (podstawowej, zasadniczej, średniej)
od kolegi, koleżanki
od członka rodziny
na kursie komputerowym
w ostatnim miejscu pracy
sam(a) się nauczyłe(a)m
nie potrafię obsługiwać komputera
nie korzystam
Tak niska skłonność do korzystania z oferty edukacyjnej szkół i firm szkole-niowych jest pochodną postaw związanych z podjęciem decyzji o dezaktywacji zawodowej. Ponadto zła sytuacja materialna większości z nich znacznie ograni-czała zakres ponoszonych wydatków. Budżety domowe po prostu nie były na tyle zasobne, aby osoby bez pracy mogły sobie pozwolić na ponoszenie kosztów kształcenia. Wpływ na sposoby zdobywania kompetencji ICT w przypadku bada-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
214
nej zbiorowości biernych zawodowo mieszkańców Mazowsza miał również ich wiek. Większość tej populacji to osoby starsze, co z pewnością miało wpływ na wybierane przez nich ścieżki kształcenia. Gdy uczęszczali do szkoły, nie było tam pracowni komputerowych czy lekcji informatyki. Nic więc dziwnego, że formal-nie w przypadku tej zbiorowości najczęściej wskazywanym sposobem nabycia umiejętności obsługi komputera było uczestnictwo w różnego rodzaju kursach (6,1%). Kształcenie nieformalne to najczęściej pomoc członków rodziny. Co trze-ci badany (32,2%) wskazywał, że kompetencje z zakresu obsługi komputera zdo-był właśnie w ten sposób.
Z Internetu, podobnie, jak w przypadku korzystania z komputerów, w gospo-darstwach domowych respondentów najczęściej korzystały ich dzieci i wnuki. Taką odpowiedź wskazała połowa uczestniczących w badaniu biernych zawodo-wo mieszkańców Mazowsza (51,1%). Siebie respondenci wskazywali dopiero w drugiej kolejności (34,4%). Najrzadziej jako głównego użytkownika Internetu respondenci wskazywali swoje rodzeństwo (2,2%).
Dostęp do sieci internetowej, którym dysponowały gospodarstwa domowe badanej zbiorowości, najczęściej wykorzystywany był do wyszukiwania informa-cji o różnych towarach i usługach (69,3%) oraz odbierania i wysyłania poczty elektronicznej (68%). Bardziej systematycznie Internet wykorzystywany był do komunikowania się za pomocą poczty e-mail. Co piąty badany (22,7%) deklaro-wał, że w jego gospodarstwie domowym korzysta się z poczty elektronicznej, podczas gdy informacje na temat różnych towarów i usług codziennie wyszuki-wane były w 12% gospodarstw. Bardzo chętnie członkowie gospodarstw domo-wych badanej zbiorowości posługiwali się Internetem podczas wyszukiwania in-formacji związanych z ich zainteresowaniami (61,3%). Co drugi badany (53,3%) deklarował, że informacje na ten temat wyszukiwane były od czasu do czasu, a 8% wskazywała, że codziennie. Podczas surfowania po Internecie często wy-szukiwane były również informacje dotyczące zdrowia (57,4%). W co drugim (54,7%) gospodarstwie domowym respondentów w tym celu wchodziło się do sieci od czasu do czasu, a w 2,7% gospodarstw codziennie. To dość duże zainte-resowanie informacjami na ten temat było zapewne pochodną wieku badanych. Większość z nich to osoby starsze, u których wraz z wiekiem zaczęły pojawiać się problemy zdrowotne. Stąd też większe zainteresowanie tego rodzaju tematyką w gospodarstwach domowych tej zbiorowości badanych.
Z przeprowadzonych badań wynika, że w gospodarstwach domowych bier-nych zawodowo mieszkańców Mazowsza mało popularne było korzystanie za pomocą Internetu z usług różnych urzędów i instytucji. Wnioski i podania w for-mie elektronicznej składano jedynie od czasu do czasu w zaledwie 2,7% gospo-darstwach domowych osób nieaktywnych zawodowo. Z możliwości wysyłania wypełnionych formularzy nigdy nie korzystało 90,7% gospodarstw, natomiast formularzy urzędowych nigdy nie podbierano w 85,3% gospodarstw. Niechęć do korzystania z możliwości elektronicznego kontaktu z różnego rodzaju instytucja-mi i urzędami może być wynikiem:
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
215
– krótkiego okresu istnienia wirtualnej możliwości korzystania z tego rodzaju usług,
– przyzwyczajenia się do tradycyjnych, sprawdzonych form i metod kontaktu,
– niedopracowanych i nieczytelnych stron internetowych;
– zniechęcenia dotychczasowymi niepowodzeniami oraz
– niskimi kompetencjami osób biernych zawodowo i pozostałych członków ich gospodarstw domowych z zakresu korzystania z Internetu.
Bierni zawodowo mieszkańcy Mazowsza najczęściej różnego rodzaju infor-macje wyszukiwali ze stron samorządu terytorialnego (5 wskazań) oraz urzędu skarbowego (4 wskazania). Z tych stron najczęściej pobierane były również for-mularze urzędowe (odpowiednio po 3 i 4 wskazania). Formularze urzędowe wy-syłane były najczęściej do urzędów skarbowych (3 wskazania), natomiast wnioski i podania w formie elektronicznej składane były jedynie do szkół, uczelni, kurato-riów oraz urzędów skarbowych (po 1 wskazaniu).
Nadal w gospodarstwach domowych biernych zawodowo mieszkańców wo-jewództwa mazowieckiego nie wykorzystuje się potencjału, jaki daje Internet w uczeniu się na odległość. Z możliwości podnoszenia kwalifikacji w trybie kształcenia e-learningowego nigdy nie korzystano w 86,7% gospodarstw domo-wych badanej populacji. Małą popularnością cieszyło się czytanie i pobieranie książek on-line oraz przeglądanie on-line katalogów bibliotecznych. Odsetek go-spodarstw domowych, w których nie korzystano z tych możliwości wyniósł od-powiednio 84% i 86,7%. Tak nieznaczne zainteresowanie kształceniem na odle-głość oraz czytaniem książek i przeglądaniem zasobów bibliotek on-line mogło być wynikiem nie tylko wieku respondentów, ale również niewielkiej skłonności do podejmowania aktywności zawodowej. Osoby starsze, które pobierają świad-czenia rentowe lub emerytalne i nie zamierzają poszukiwać zatrudnienia, nie są skłonne do inwestowania w kształcenie.
Umiejętności związane z obsługą Internetu, tak jak miało to miejsce w przy-padku komputera, bierni zawodowo mieszkańcy Mazowsza zdobywali głównie, wykorzystując nieformalne formy kształcenia. Na zajęciach prowadzonych w szko-le, na uczelni lub kursie korzystać z Internetu nauczyło się jedynie 3,6% bada-nych. Co czwarty (25,7%) respondent kompetencje z tego zakresu zdobył w try-bie samokształcenia bądź też dzięki pomocy znajomych lub rodziny. Kształcenie formalne, w przeciwieństwie do kompetencji z zakresu obsługi komputera, czę-ściej odbywało się w szkołach (2,1%). Kształcenie nieformalne natomiast najczę-ściej polegało na uczeniu obsługi Internetu przez członków rodziny (18%).
Przeprowadzone badania wykazały, że bierni zawodowo mieszkańcy woje-wództwa mazowieckiego są w znacznym stopniu narażeni na wykluczenie cyfro-we w dostępie i korzystaniu z Internetu. Niemal wszyscy, którzy nie mieli dostę-pu do Internetu (11 osób) w swoim gospodarstwie domowym, nigdzie indziej z niego nie korzystali. Tylko jeden badany korzystał z tej możliwości w Miejskim Ośrodku Pomocy Rodzinie. Jeśli weźmie się pod uwagę fakt, iż jednym z dwóch głównych powodów braku podłączenia do sieci internetowej w gospodarstwach
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
216
domowych respondentów był brak odczuwania takiej potrzeby, to w świetle tych informacji należy uznać, że w przypadku tej grupy mamy raczej do czynienia z wykluczeniem cyfrowym w wymiarze mentalnym. Mniejsze znaczenie ma na-tomiast wykluczenie w wymiarze materialnym. Gdyby bierni zawodowo odczu-wali potrzebę korzystania z Internetu, mogliby ją realizować w inny sposób. Jest bowiem wiele możliwości i miejsc np. kafejki internetowe, w których mogliby korzystać z Internetu bez konieczności posiadania go w swoim domu. Ponadto z technologii telekomunikacyjnej korzystać można u znajomych lub członków ro-dziny posiadających w swoich gospodarstwach domowych Internet. W przypadku tej grupy natomiast mamy do czynienia z brakiem jakichkolwiek działań mają-cych na celu korzystanie z sieci internetowej. Sytuacja ta przekłada się na posia-dane kompetencje w zakresie korzystania z Internetu. W przypadku tej grupy umiejętności w tym zakresie z pewnością będą niewielkie lub też żadne.
Gospodarstwa domowe biernych zawodowo mieszkańców województwa ma-zowieckiego, w których znajdują się komputery i Internet, są w znacznie mniej-szym stopniu narażone na wykluczenie cyfrowe. Większość osób posiadających dostęp do tego rodzaju technik i technologii cyfrowych w swoim domu nie ma bowiem problemów z korzystaniem z nich. Jedynie co czwarty badany (24,7%) posiadający komputer w swoim gospodarstwie domowym wskazywał na istnienie barier utrudniających korzystanie z komputera i Internetu. Jeszcze mniejszy był udział osób dostrzegających istnienie przeszkód w korzystaniu z tych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych w grupie respondentów, których gospo-darstwa domowe miały podłączenie do Internetu (17,6%). Wskazuje to, iż posia-danie tego rodzaju sprzętu przez gospodarstwo domowe może przeciwdziałać wykluczeniu cyfrowemu osób biernych zawodowo ze względu na posiadane kompetencje ICT.
W badanej zbiorowości istnienie barier utrudniających korzystanie z kompu-tera i Internetu dostrzegało 35,7% respondentów. Niedostrzeganie przeszkód tego rodzaju deklarowało 64% badanych. Jedna osoba (0,4%) nie udzieliła odpowiedzi na to pytanie.
Badania wykazały, że płeć nie jest zmienną różnicującą w istotny sposób zbio-rowość osób biernych zawodowo w dostrzeganiu przeszkód tego rodzaju. Różnica pomiędzy odsetkiem kobiet, które dostrzegały istnienie barier utrudniających ko-rzystanie z komputera i Internetu w domu i mężczyzn wniosła tylko 3,8 pkt. proc.
149
Istnieje natomiast zależność pomiędzy dostrzeganiem tego rodzaju problemów a wiekiem badanych. Jest to zapewne wynik istniejących różnic w procesie kształ-cenia respondentów. Osoby młodsze miały możliwość nabycia umiejętności zwią-zanych z korzystaniem z komputera i Internetu już w szkole, podczas gdy w przy-padku osób starszych edukacja szkolna przypadła na okres, w którym nie było przedmiotu „informatyka”. Nic więc dziwnego, że istnieją różnice w poziome po-
__________
149 Na istnienie przeszkód w korzystaniu z komputera i Internetu w domu wskazywało 37,1% ko-biet i 33,3% mężczyzn.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
217
siadanych kompetencji ICT. Przeszkody w korzystaniu z tego rodzaju nowocze-snych technik i technologii telekomunikacyjnych częściej dostrzegają osoby star-sze niż młode. Wraz z wiekiem rósł odsetek osób, które wskazywały bariery utrudniające posługiwanie się komputerem i Internetem. W grupie osób do 34. roku życia nikt nie dostrzegł tego rodzaju problemów, w grupie 35–54 lat co piąty badany deklarował istnienie barier utrudniających korzystanie z komputera i In-ternetu (21,2%), w grupie osób w wieku 55–64 lat bariery tego rodzaju zauważyło 38,5% badanych, a w grupie 64+ – prawie 40%.
Analiza danych wskazuje również na istnienie kolejnej zależności. Im wyższe wykształcenie, tym większe kompetencje z zakresu posługiwania się komputerem i Internetem. Najczęściej na istnienie przeszkód w korzystaniu z tego rodzaju sprzętu wskazywały osoby legitymujące się wykształceniem co najwyżej gimna-zjalnym (51,4%), najrzadziej natomiast – z wykształceniem wyższym (11,1%).
150
Na dostrzeganie barier utrudniających korzystanie z komputera i Internetu w domu wpływ miała również wielkość gospodarstwa domowego mierzona licz-bą osób znajdujących się w tym samym gospodarstwie i utrzymujących się z tych samych źródeł. Łatwiej jest bowiem rozwiązywać pojawiające się problemy pod-czas użytkowania tego rodzaju sprzętu wówczas, gdy można liczyć na pomoc po-zostałych członków rodziny. W przypadku osób samotnych rozwiązywanie poja-wiających się problemów wymaga czasu oraz skontaktowania się z osobami, które będą mogły pomóc. Najczęściej na istnienie barier w korzystaniu z komputera i Internetu w domu wskazywały właśnie osoby samotne (50%), najrzadziej nato-miast członkowie gospodarstw domowych liczących więcej niż 5 osób (18,8%).
151
Pochodną tej sytuacji jest istnienie kolejnych dwóch prawidłowości:
– częściej problemy z użytkowaniem sprzętu komputerowego i Internetu mieli ci, którzy nie mieszkali razem z osobami w wieku szkolnym (38,2%), niż ci, któ-rych gospodarstwo domowe składało się również z osób poniżej 16. roku życia (17,9%);
– im większa liczba w gospodarstwie domowym osób nie mających ukończo-nych 16 lat, tym mniejsza skłonność do dostrzegania przeszkód w korzystaniu z komputera i Internetu w domu. W grupie osób, w których gospodarstwach do-mowych znajdowała się 1 osoba mająca nieukończony 16. rok życia, odsetek osób dostrzegających przeszkody w korzystaniu z tego rodzaju sprzętu wyniósł 22,2%, w grupie respondentów mieszkających w jednym gospodarstwie domo-wym z dwoma osobami poniżej 16. roku życia na istnienie barier w korzystaniu
__________
150 Bariery w korzystaniu z komputera i Internetu dostrzegało 30,3% osób z wykształceniem za-sadniczym zawodowym, 38,6% z wykształceniem średnim ogólnokształcącym i 26,7% z wykształ-cenie średnim zawodowym lub policealnym. 151 W grupie badanych, których gospodarstwo domowe składało się z 2 osób, odsetek tych, którzy deklarowali istnienie tego rodzaju barier wyniósł 33,8%; w grupie respondentów, w których gospo-darstwach domowych mieszkały 3 osoby, na istnienie przeszkód w korzystaniu z Internetu i kompu-tera wskazywało 28,2%; w grupie osób, których gospodarstwo domowe składało się z 3 osób istnie-nie przeszkód tego rodzaju dostrzegało 35% badanych.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
218
z komputera i Internetu wskazywało 11,1% badanych, a w grupie tych, których gospodarstwo domowe liczyło 3 osoby nie mające jeszcze ukończonych 16 lat, nikt nie deklarował istnienia tego rodzaju przeszkód.
Analiza wyników badań wykazała, że na dostrzeganie barier w korzystaniu z komputera i Internetu w domu miała wpływ lokalizacja gospodarstwa domowe-go. Co prawda, mieszkańcy terenów wiejskich dostrzegali tego rodzaju problemy niemal tak często, jak mieszkańcy miast, jednakże tereny wiejskie wykazują się znacznym wewnętrznym zróżnicowaniem.
152 Częściej problemy tego rodzaju do-
strzegali mieszkańcy małych miast, liczących nie więcej niż 10 tys. mieszkańców (50%) i Warszawy (44,1%), niż mieszkańcy miast liczących od 20 tys. do 49 999 osób (14,3%). Najczęściej bariery w korzystaniu z komputera i Internetu dostrzegali respondenci mieszkający w podregionach: warszawskim zachodnim (46,2%) i ra-domskim (40,0%), najrzadziej natomiast w ostrołęcko-siedleckim (15,8%) i war-szawskim wschodnim (26,3%).
Z przeprowadzonych badań wynika, że w przypadku zbiorowości biernych zawodowo mieszkańców Mazowsza na skalę i siłę zjawiska wykluczenia cyfro-wego wpływ ma poziom kompetencji ICT, brak zainteresowania posiadaniem te-go rodzaju technologii w domu oraz sytuacja materialna, co sugeruje, że w przy-padku tej populacji mamy do czynienia z wykluczeniem cyfrowym w wymiarze materialnym, mentalnym i kwalifikacyjnym. Respondenci do barier mających najwyższy stopień istotności zaliczyli przede wszystkim kwestie związane z bra-kiem odpowiednich kompetencji potrzebnych do posługiwania się tego rodzaju sprzętem. Większość respondentów oceniła, że brak wiedzy i umiejętności prak-tycznych związanych z obsługą komputera (82,5%), brak umiejętności posługi-wania się sprzętem komputerowym (76,3%) oraz zbyt wysoki poziom skompli-kowania obsługi komputera (76,3%) są tymi barierami, które w największym stopniu utrudniają korzystanie z tego sprzętu w domu. Inne przeszkody to brak środków finansowych – niemal co drugi badany (46,4%) ocenił, że bariera ta utrud-nia korzystanie z komputera i Internetu w bardzo wysokim stopniu, a blisko co czwarty (24,7%), że w wysokim. Także istotną barierę stanowiło nieodczuwanie potrzeby posiadania tego rodzaju technik i technologii telekomunikacyjnych. Pra-wie 54% respondentów uznało ją za utrudniającą korzystanie z komputera i Interne-tu w domu w bardzo wysokim stopniu, 17,5% – w wysokim, a 9,3% w średnim.
Do barier o ogromnym znaczeniu zaliczono również wiek (50% responden-tów oceniała tę przeszkodę jako utrudniającą im korzystanie z Internetu i kompu-tera w bardzo wysokim stopniu, 17,5% uznało, że utrudnia ona dostęp w stopniu wysokim, a 13,4% – w średnim) oraz brak informacji o tym, co komputer ma do zaoferowania swoim użytkownikom (46,4% respondentów oceniło, że przeszkody związane z brakiem tej informacji utrudniają korzystanie z komputera i Internetu w bardzo wysokim stopniu, 19,6% – w wysokim, a 17,5% – w średnim).
__________
152 Odsetek mieszkańców wsi, którzy dostrzegali bariery tego rodzaju, wyniósł 35%, podczas gdy udział mieszkańców miast był jedynie o 1,3 pkt. proc. wyższy i wyniósł 36,3%.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
219
Najrzadziej do barier mających istotne znaczenie zaliczane były kwestie związane z bezpieczeństwem. W przypadku tego rodzaju przeszkód odnotowano najwięcej odpowiedzi wskazujących na ich niski stopień istotności. Niewielkie znaczenie miało dla respondentów niebezpieczeństwo utraty danych osobowych (dla 32% respondentów nie było to barierą, a jedynie co piąty (20,6%) uznał, że ma ona niskie znaczenie) czy pieniędzy podczas przeprowadzanych transakcji in-ternetowych (37,1% badanych oceniła, że nie stanowi to żadnej przeszkody, a 17,5%, że ma jedynie niskie znaczenie) oraz zainfekowanie wirusami kompute-rowymi (dla 40,2% respondentów nie stanowiło to żadnej przeszkody, a dla 16,5% było barierą w stopniu niskim). Stosunkowo duży odsetek badanych nie zaliczył do przeszkód utrudniających korzystanie z komputera i Internetu w domu czasu, jaki trzeba przeznaczyć na ten cel. Co trzeci badany (29,9%) przeszkodę tę ocenił jako nieistotną, a co dziesiąty (10,3%) deklarował, iż bariera ta ma jedynie niskie znaczenie.
Bierna zawodowo populacja mieszkańców województwa mazowieckiego sta-nowi grupę bardzo silnie narażoną na wykluczenie cyfrowe nie tylko w sferze kompetencji, ale także w wymiarze materialnym i mentalnym. Co drugiej biorącej udział w badaniu osobie nieaktywnej zawodowo posługiwanie się komputerem i surfowanie po Internecie po prostu nie sprawiało przyjemności (tab. IV.8).
Tabela IV.8
Stopień przyjemności, jaki sprawia respondentom korzystanie z komputera
i Internetu w czasie wolnym (N=272) (w %)
Wyszczególnienie Komputer Internet
Bardzo duży 3,3 3,3
Duży 11,0 11,4
Umiarkowany 14,0 11,8
Mały 3,3 3,3
Wcale 55,5 57,0
Brak danych 12,9 13,2
Ogółem 100,0 100,0
Częściej negatywne odczucia związane były z korzystaniem z Internetu niż komputera. Małą lub żadnej przyjemności nie sprawiało korzystanie z Internetu 60,3% badanych, a z komputera 58,8% respondentów. Była to zapewne pochodna wieku badanej populacji biernych zawodowo mieszkańców Mazowsza. Więk-szość z nich to osoby starsze, które wychowywane były w inny sposób i miały in-ne możliwości niż współczesna młodzież. To z kolei wpływało na ich zaintereso-wania i preferowane formy spędzania wolnego czasu. Badania wykazały jednak, że poziom odczuwanej przyjemności z korzystania z komputera i Internetu w cza-sie wolnym ma związek z faktem ich posiadania. Najczęściej komputer znajdował się w tych gospodarstwach domowych respondentów, którym korzystanie zarówno
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
220
z niego, jak i Internetu w czasie wolnym sprawiało co najmniej dużą przyjemność (odsetek ich wyniósł odpowiednio: 39,3% i 43,8%). Podobnie było w przypadku Internetu. Podłączenie do sieci znajdowało się w gospodarstwach domowych tych badanych, którym korzystanie z komputera i Internetu sprawiało co najmniej dużą przyjemność (odsetek wyniósł odpowiednio: 40,9% i 46,6%). Nie była to jednak silnie różnicująca badaną populację zależność, gdyż 28,6% badanych posiadają-cych komputer w domu deklarowało, że korzystanie z niego w czasie wolnym nie sprawia im żadnej przyjemności, a 24,7% posiadających Internet wskazywało, że wykorzystanie tej technologii telekomunikacyjnej do spędzania wolnego czasu nie sprawia im żadnej przyjemności.
Wpływ na zróżnicowanie odczuć związanych z wykorzystywaniem kompute-ra i Internetu jako formy spędzania wolnego czasu ma zapewne dostrzeganie przez respondentów barier związanych z użytkowaniem tych technologii ICT. Większość badanych, którzy deklarowali istnienie różnorodnych przeszkód w ko-rzystaniu z komputera i Internetu, nie odczuwało żadnej przyjemności z korzysta-nia z tego rodzaju sprzętu w czasie wolnym (odsetek respondentów wyniósł 80,2% w przypadku komputerów i 82,4% w przypadku Internetu). Wpływ na to mają zapewne niskie kompetencje ICT większości członków zbiorowości nieak-tywnych zawodowo mieszkańców Mazowsza, a także ich zła sytuacja finansowa, która ogranicza im możliwości nabywania tego rodzaju sprzętu oraz zdobywania i uzupełniania umiejętności z zakresu posługiwania się nim.
Badania wykazały również, że znacznie częściej przyjemność z korzystania w czasie wolnym ze sprzętu komputerowego i Internetu odczuwają osoby, które kiedyś korzystały z niego na co dzień w pracy. Co najmniej dużą przyjemność wykorzystywanie komputera i Internetu jako formy spędzania wolnego czasu sprawiało osobom, których stanowisko pracy było wyposażone w komputer (po 57,2%) i Internet (po 70%). Nie potwierdziły one natomiast zróżnicowania re-spondentów w stopniu odczuwania przyjemności z korzystania w czasie wolnym z komputera i Internetu ze względu na płeć.
* * *
Wykluczenie cyfrowe biernych zawodowo wskazuje na ogół czynników, które stanowią determinanty tego zjawiska w odniesieniu do całej populacji badanych. Celowo z tej zbiorowości wyłączone zostały osoby uczące się, ponieważ uznano, że powody wykluczenia cyfrowego w stosunku do nich mogą mieć odmienny charak-ter. Dlatego też dalej przyjrzymy się opiniom tej kategorii zasobów pracy.
4. Wykluczenie cyfrowe osób uczących się
Kategoria tych respondentów została celowo wybrana do badania zjawiska wykluczenia cyfrowego na Mazowszu. Skłonność do podejmowania aktywności edukacyjnej jest bowiem bardzo ważnym czynnikiem ograniczającym występo-
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
221
wanie tego negatywnego zjawiska. Mała elastyczność zasobów pracy do nabywa-nia nowych kwalifikacji i umiejętności zawodowych i uzupełniania posiadanych, nie pozwala im dostosowywać posiadanych kompetencji ICT do szybko zacho-dzących zmian w technikach i technologiach nie tylko produkcyjnych, ale również telekomunikacyjnych. To z kolei zasadniczo ogranicza ich możliwości podczas po-szukiwania zatrudnienia i znacznie wydłuża jego okres. Ogromne znaczenie ma również oferta edukacyjna, jaka jest kierowana do osób podejmujących aktyw-ność edukacyjną i jej dostosowanie do szybkiego tempa zmian technicznych i technologicznych oraz rzeczywistych potrzeb pracodawców. Szybkie reagowa-nie na te zmiany oraz dostęp uczestników kształcenia do materiałów i potrzebne-go w procesie nauczania sprzętu jest bardzo ważnym czynnikiem mającym nie tylko wpływ na ograniczanie zjawiska wykluczenia cyfrowego, ale również na sy-tuację na rynku pracy i ograniczanie niedopasowań kwalifikacyjno-zawodowych powszechnie występujących zarówno na rynku pracy województwa mazowiec-kiego, jak i w pozostałych regionach kraju. Szybkie tempo zmian technicznych i technologicznych niesie ze sobą konsekwencje dla systemu edukacyjnego i ko-nieczność szybkiego dostosowywania oferty edukacyjnej do zmieniającej się rze-czywistości. Ma negatywny wpływ na czas, w jakim nabyte kwalifikacje i umie-jętności zawodowe są aktualne. Świat, w którym żyjemy, wymusza konieczność podejmowania działań mających na celu stałe uzupełnianie posiadanych kompe-tencji telekomunikacyjnych oraz innych kwalifikacji i umiejętności zawodowych. Uzyskane kwalifikacje i umiejętności ulegają bardzo szybko dewaluacji, a wolne tempo dostosowywania programów nauczania do tych zmian powoduje, że wielu absolwentów wchodzi na rynek pracy z nieodpowiednimi lub przestarzałymi kwa-lifikacjami zawodowymi. Dlatego też do grupy uczących się zaliczono osoby kształcące się na wszystkich poziomach (od podstawowego do wyższego wraz ze studiami doktoranckimi) i we wszystkich systemach, w jakich nauka ta się odbywa, których wyłącznym lub przeważającym źródłem utrzymania jest niezarobkowe źródło (są na utrzymaniu rodziny lub osób niespokrewnionych, pobierają rentę, emeryturę, stypendium lub zasiłek, posiadają dochody z dzierżawy lub giełdy itp.).
4.1. Charakterystyka badanej populacji osób uczących się
W badaniu wzięło udział 88 osób uczących się. W strukturze tej populacji od-notowano nieznaczną przewagę kobiet, co jest cechą charakterystyczną dla woje-wództwa mazowieckiego i większości badanych obszarów (wykres IV.14).
W przebadanej zbiorowości osób uczących się dominowali mieszkańcy naj-większej aglomeracji miejskiej znajdującej się na terenie Mazowsza, czyli miasta stołecznego Warszawy (31,8%). Drugą pod względem liczebności grupę stanowi-ły osoby mieszkające w podregionie warszawskim zachodnim i warszawskim wschodnim. W obu przypadkach udział ich w całej badanej populacji wyniósł po 15,9%. Co ósmy respondent mieszkał w podregionie radomskim i ostrołęcko- -siedleckim. Najmniej liczną w badanej zbiorowości grupę stanowili mieszkańcy podregionu ciechanowsko-płockiego.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
222
Wykres IV.14
Osoby uczące się według płci (w %)
51,1
48,9
0 10 20 30 40 50 60
kobieta
mężczyzna
Nieco inaczej wygląda rozkład struktury respondentów, analizowany z punktu widzenia wielkości miejscowości wskazywanej przez uczestników badania jako ich miejsce zamieszkania. Niemal co trzeci badany mieszkał na terenach wiej-skich (36,4%). Dopiero drugą pod względem liczebności grupę stanowili warsza-wiacy. W stolicy Polski mieszkała mniej więcej 1/3 respondentów. Najmniejszy odsetek wśród badanych odnotowano w przypadku osób, które podały jako miej-sce zamieszkania miasta duże, liczące więcej niż 50 tys. mieszkańców (8%) oraz małe, liczące nie więcej niż 20 tys. mieszkańców (9,1%).
W badanej zbiorowości osób uczących się dominowały osoby młode – 64,8% stanowili respondenci między 15. a 24. rokiem życia i 17% – między 25. a 34. ro-kiem życia. Najmniej liczną grupę stanowiły osoby starsze. Udział osób w wieku 45 lat i więcej wyniósł 6,8%. Średnia wieku badanej populacji osób uczących się wyniosła 25,1 lat, najmłodszy respondent miał 15 lat, a najstarszy 61 lat. Dane te wskazują, że w badanej grupie dominują ludzie młodzi, którzy bardzo często nie mają żadnego lub jedynie niewielkie doświadczenie życiowe i zawodowe. Wyni-ka to z faktu, iż najczęściej to właśnie osoby w tym wieku podejmują aktywność edukacyjną, której celem jest zdobycie kwalifikacji zawodowych, pozwalających na znalezienie pracy po zakończeniu nauki. Skłonność do inwestowania w rozwój zawodowy wraz z wiekiem zmniejsza się, czego dowodem są niskie udziały w badanej populacji uczących się osób starszych. Jak wynika z badań, najmniej skłonne do podejmowania aktywności edukacyjnej są osoby, którym zostało już niewiele lat do uzyskania ustawowej emerytury. Uważają bowiem, iż podejmowa-nie tego rodzaju działań jest jedynie stratą czasu i pieniędzy. Bodźcem najlepiej motywującym osoby starsze do podejmowania dalszej nauki jest groźba utraty do-tychczasowej pracy lub stanowiska pracy.
153 Tak niska skłonność starszych osób do
__________
153 Szerzej: E. Kryńska, J. Lisek-Michalska, Sytuacja grup defaworyzowanych…, op. cit., s. 173–175.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
223
uczestnictwa w kształceniu ustawicznym wskazuje, iż stanowią one grupę w naj-większym stopniu zagrożoną wykluczeniem cyfrowym na terenie województwa mazowieckiego. Wpływ na taką sytuację ma nie tylko ograniczanie podejmowania tego rodzaju aktywności wraz z wiekiem, ale również niechęć pracodawców do in-westowania w rozwój zawodowy pracowników w starszym wieku.
154
Struktura badanej populacji osób uczących się według poziomu wykształcenia była zróżnicowana. Większość respondentów to osoby legitymujące się najniż-szym poziomem wykształcenia, gimnazjalnym i poniżej (38,6%). Najmniej liczną grupę stanowiły osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (8%) oraz wyższym (11,4%). W badanej zbiorowości znalazła się również jedna osoba (1,1%), która nie udzieliła odpowiedzi na to pytanie. Z przedstawionych danych wynika, że ponad połowa badanej populacji (59,1%) nie posiadała żadnych kwali-fikacji zawodowych uprawniających do wykonywania jakiegokolwiek konkretne-go zawodu ani też nie ukończyła szkół kształcących w kierunkach zawodowych. Taki rozkład struktury badanej populacji według poziomu wykształcenia jest po-chodną wieku respondentów – większość z nich to osoby między 15. a 24. rokiem życia, czyli w okresie, kiedy aktywność edukacyjna najczęściej kontynuowana jest w szkołach lub na uczelniach wyższych.
W badanej zbiorowości osób uczących się zaobserwowano występowanie za-leżności pomiędzy płcią a poziomem wykształcenia. Kobiety stanowiły grupę re-spondentów lepiej wykształconych niż mężczyźni. Mężczyźni znacznie częściej niż kobiety posiadali wykształcenie gimnazjalne i poniżej oraz zasadnicze zawo-dowe. Odsetek mężczyzn w porównaniu do odsetka kobiet legitymujących się wykształceniem niższym niż gimnazjalne był wyższy aż o 30,4 pkt. proc. i wy-niósł 54,8%. Znacznie mniejsza różnica występowała w przypadku respondentów z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Udział mężczyzn w porównaniu z udziałem kobiet legitymujących się tym poziomem wykształcenia był wyższy o 7,5 pkt. proc. W pozostałych kategoriach wykształcenia bardziej liczną grupę stanowiły kobiety. Świadczy to o tym, iż na terenie województwa mazowieckiego w większym stopniu narażeni na wykluczenie cyfrowe są mężczyźni, gdyż legi-tymują się generalnie znacznie niższym wykształceniem niż kobiety. Ich udział w całej populacji osób uczących się również był niższy. Mężczyźni mieszkający na terenie Mazowsza znacznie częściej niż kobiety nie posiadają kwalifikacji po-trzebnych do wykonywania jakiegokolwiek zawodu. W badanej populacji osób uczących się o wiele więcej mężczyzn niż kobiet miało wykształcenie nie dające tego rodzaju uprawnień. Odsetek mężczyzn w porównaniu do odsetka kobiet po-
__________
154 Na istnienie tego rodzaju prawidłowości wskazują liczne badania. Np. badania przeprowadzone przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych wykazały, że w szkoleniach organizowanych poza firmą uczestniczą najczęściej pracownicy w wieku 25–34 lat. W przypadku kształcenia organizowanego przez pracodawców najczęściej jego uczestnikami były osoby między 24. i 44. rokiem życia. Por. H. Sobocka-Szczapa, Problemy kształcenia…, op. cit., s. 134. Inne badania wskazują, że pracodawcy podczas selekcji pracowników do udziału w różnych formach kształcenia ustawicznego wybierają przede wszystkim osoby młode. Por. m.in. H. Sobocka-Szczapa, Kształcenie w podmiotach…, op. cit., s. 91.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
224
siadających wykształcenie gimnazjalne i poniżej lub średnie ogólnokształcące był wyższy o 8,8 pkt. proc i wyniósł 64,3%.
Podejmujący aktywność edukacyjną mieszkańcy Mazowsza, wybierając kie-runki nauki nie brali pod uwagę sytuacji na rynku pracy. Wielu spośród nich kształciło się w kierunkach, które w województwie mazowieckim generują zawo-dy nadwyżkowe. W badanej zbiorowości przeważały osoby kształcące się w liceach ogólnokształcących (14,8%) oraz na kierunkach psychologiczno-pedagogicznych i humanistycznym (odsetek respondentów w obu przypadkach był taki sam i wy-niósł 13,6%). Najmniej liczną grupę stanowiły osoby uczące się w klasach lub na kierunkach informatyczno-językowych (1,1%) i informatycznych (5,7%). Sytua-cja ta jest nie tylko efektem wyborów dokonywanych przez osoby podejmujące decyzje o dalszej nauce. Wpływ mają również ograniczenia, jakie narzuca nieela-styczny system edukacyjny, który oferuje stare i nieodpowiadające rzeczywistym potrzebom pracodawców kierunki kształcenia. Prowadzić to będzie do pogłębia-nia się w przyszłości istniejących na rynku pracy Mazowsza niedopasowań struk-turalno-kwalifikacyjnych i wydłużania okresu poszukiwania pierwszego zatrud-nienia. Postawy tego rodzaju mogą prowadzić do nasilenia się występowania zjawiska wykluczenia społecznego.
W przebadanej populacji większość uczących się (77,3%) stanowiły osoby stanu wolnego, które nigdy nie wstępowały w związek małżeński. Około 1/5 ba-danych, to osoby pozostające w związku małżeńskim. Najmniej liczną grupę sta-nowiły osoby pozostające w związku nieformalnym. Taki rozkład również jest głównie pochodną wieku uczestników badania. Większość to osoby młode, kon-tynuujące naukę w szkole bądź na wyższej uczelni. W przypadku tej populacji badanych mniejszy wpływ na taki rozkład danych mają zmiany zachodzących w społeczeństwie związane z odsuwaniem decyzji o zawarciu związku małżeń-skiego i założeniu rodziny. Obecnie coraz częściej decyzje takie podejmowane są nie po zakończeniu kształcenia, ale po uzyskaniu stabilizacji ekonomicznej. Wzrasta również skłonność i akceptacja społeczna do pozostawania w związkach nieformalnych.
Przeprowadzone badania wskazują na nienajlepszą sytuację materialną bada-nych osób uczących się i ich rodzin. Ponadto badana zbiorowość charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem wewnętrznym. Średni dochód przypadający na osobę w gospodarstwie domowym respondentów uzyskany w miesiącu poprze-dzającym badanie wyniósł 998 zł, najwyższy uzyskany dochód – 2500 zł, a naj-niższy – 170 zł. Blisko połowa uczestniczących w badaniu osób uczących się (48,9%) deklarowała, że średnia wysokość dochodu osiągniętego w miesiącu po-przedzającym badanie w ich gospodarstwie domowym w przeliczeniu na jedną osobę nie przekroczyła poziomu płacy minimalnej. Co trzeci respondent (29,5%) nie podał informacji o wysokości uzyskiwanych dochodów, a co piąty (21,6%) deklarował uzyskiwanie dochodu wyższego od płacy minimalnej.
Nieco inny obraz sytuacji badanej zbiorowości niesie analiza subiektywnych odczuć respondentów.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
225
Deklarowana wysokość dochodu osiągniętego w miesiącu poprzedzającym badanie w gospodarstwie domowym respondentów w przeliczeniu na jedną osobę nie przekładała się na subiektywne odczucia badanej zbiorowości osób uczących się. Rozbieżność pomiędzy obiektywną i subiektywną oceną sytuacji dochodowej respondentów była efektem znacznego odsetka osób, które nie podały wysokości uzyskiwanych dochodów. Większość respondentów (60,2%) oceniła swoją sytua-cję materialną jako przeciętną, a blisko co piąty respondent (19,3%) mógł pozwo-lić sobie na dość wygodne życie. Najmniej liczną grupę w badanej zbiorowości sta-nowiły osoby, które określiły swoją sytuację materialną, jako bardzo trudną. Co szósty respondent (15,9%) zmuszony był do ograniczania wydatków do zakupu je-dynie najbardziej potrzebnych rzeczy lub mógł pozwolić sobie wyłącznie na zakup najtańszego pożywienia i ubrania bądź też jego dochody były tak niskie, że zmu-szony był nawet do rezygnacji z zakupu niektórych rzeczy pierwszej potrzeby.
Tak pozytywna subiektywna ocena sytuacji materialnej dokonana przez re-spondentów wynika zapewne stąd, iż większość badanej zbiorowości to osoby między 15. a 24. roku życia, które kształcą się i jednocześnie bardzo często pozo-stają na utrzymaniu swoich rodziców. Z drugiej strony, taki rozkład udzielonych przez respondentów odpowiedzi nie powinien dziwić. Jak wykazują badania, większą skłonnością do podejmowania aktywności edukacyjnej charakteryzują się osoby, których sytuacja materialna jest dobra. Brak środków finansowych, które mogliby przeznaczyć na kształcenie, jest bodźcem w znacznym stopniu zniechę-cającym do podejmowania tego rodzaju aktywności.
155 Świadczyć to może o ni-
skim narażeniu na wykluczenie cyfrowe osób mających środki finansowe, które mogą zainwestować w swój rozwój zawodowy i zdobywanie lub uzupełnianie brakujących kompetencji ICT.
Jednym z czynników mających wpływ na dokonywaną przez respondentów subiektywną i obiektywną ocenę sytuacji materialnej jest liczba osób znajdują-cych się w gospodarstwie domowym, a szczególnie osób poniżej 16. roku życia, które pozostają na utrzymaniu rodziców. Większość badanych (58%) deklarowa-ła, że mieszka wraz z osobami, które ukończyły 16 lat. W większości gospo-darstw domowych wspólnie z respondentem mieszkała 1 osoba, która nie ukoń-czyła jeszcze 16 lat. Drugą pod względem liczebności grupę stanowiły rodziny wielodzietne, gdzie w jednym gospodarstwie domowym znajdowały się więcej niż 3 osoby poniżej 16. roku życia. Średnia liczba osób poniżej 16. roku życia
__________
155 Por. H. Sobocka-Szczapa, Kształcenie w podmiotach…, op. cit., s. 101–102; H. Sobocka- -Szczapa, Maturzyści o rynku pracy. Wyniki badań 1998 r., w: E. Kryńska, I. Poliwczak, H. Soboc-ka-Szczapa, Młodzież na rynku pracy województwa łódzkiego, IPiSS – SWSPiZ, Łódź 1999, s. 60–61; H. Sobocka-Szczapa, Studenci o rynku pracy. Badanie ankietowe 1998 r., w: E. Kryńska, I. Po-liwczak, H. Sobocka-Szczapa, Młodzież na rynku pracy …, op. cit., s. 76–77; E. Kryńska, J. Lisek- -Michalska, Sytuacja grup defaworyzowanych…, op. cit., s. 187–188; I. Kukulak-Dolata, Rzeczywi-stość kształcenia ustawicznego w opinii instytucji rynku pracy, w: E. Kryńska, red. nauk., Kapitał ludzki…, op. cit., s. 350–351.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
226
mieszkających w tym samym gospodarstwie domowym co respondenci wyniosła 1,4. W badanej populacji minimalna liczba takich osób wyniosła 1, najwyższa – 7.
Średnia liczba osób zamieszkujących to samo gospodarstwo domowe, co bio-rące udział w badaniu osoby uczące się i utrzymujące się ze wspólnych źródeł wyniosła 3,8, minimalna – 1, a maksymalna – 8. W większości gospodarstw do-mowych respondentów mieszkały 4 osoby (33%). Drugą pod względem liczebno-ści grupę stanowiły osoby, których gospodarstwo domowe składało się z 3 osób (28,4%). Niemal w co czwartym przypadku gospodarstwo domowe zamieszkiwała rodzina wielodzietna lub co najmniej dwupokoleniowa, która składała się z więcej niż 5 osób (23,9%). Najniższy odsetek w badanej zbiorowości osób uczących się stanowiły osoby samotne (2,3%).
4.2. Wykorzystanie ICT w procesie kształcenia
Wpływ na siłę i skalę występowania zjawiska wykluczenia cyfrowego na ryn-ku pracy ma jakość kształcenia oferowana przez instytucje edukacyjne. Dlatego tak ważne jest, aby osoby uczące się miały dostęp do sprzętu komputerowego po-siadającego nowoczesne oprogramowanie oraz Internet. Warunek ten jest gwaran-tem uzyskania wysokiej jakości kształcenia i aktualnych kompetencji ICT. Wszelkie braki w tym zakresie prowadzą do pojawiania się na rynku pracy ab-solwentów, którzy już na początku swojej drogi zawodowej znajdą się na gorszej pozycji ze względu na posiadanie nieaktualnych kompetencji ICT, a tym samym w większym stopniu narażonych na wykluczenie cyfrowe i wydłużanie się okresu poszukiwania pierwszej pracy.
Przeprowadzone badania wykazały, że na terenie województwa mazowieckie-go zdecydowana większość osób podejmujących aktywność edukacyjną (84,1%) kształci się w szkołach i/lub na uczelniach, w których znajdują się pracownie komputerowe. Na brak tego rodzaju pracowni wskazało 15,9% badanych. Najczę-ściej dostęp do pracowni komputerowych miały osoby z wykształceniem gimna-zjalnym i poniżej (94,1%), najrzadziej natomiast osoby legitymujące się wy-kształceniem zasadniczym zawodowym (57,1%) oraz wyższym (70%). Wskazuje to na konieczność kierowania w pierwszej kolejności działań, mających na celu zapobieganie wykluczeniu cyfrowemu, do uczniów i absolwentów szkół zasadni-czych zawodowych oraz osób kształcących się na wyższych uczelniach. Obecnie umiejętność posługiwania się komputerem stała się niemal powszechna. Pokutuje, co prawda, w społeczeństwie przeświadczenie, że wykonywanie niektórych za-wodów, a szczególnie prac prostych nie wymaga posiadania umiejętności obsługi komputera, ale przy obecnym tempie postępu technicznego i technologicznego postawa taka przynosi wiele negatywnych konsekwencji. Komputery i technolo-gie cyfrowe są coraz szerzej stosowane w życiu codziennym. Wystarczy porów-nać funkcje i sposób obsługi wprowadzanych obecnie na rynek telefonów komór-kowych, samochodów, komunikatorów itp. Osoby nie posiadające znajomości podstaw obsługi sprzętu komputerowego mogą być zmuszone nie tylko do ogra-niczonego (i to z czasem coraz bardziej) wyboru pracy zawodowej, którą mogą
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
227
wykonywać, ale również odczuwać dyskomfort podczas dokonywania zakupów sprzętu używanego na co dzień w gospodarstwach domowych. Bardzo niepokoją-cy jest fakt, że jedną z najliczniejszych grup nie mających dostępu do pracowni wyposażonych w sprzęt komputerowy byli studenci (30%). Obecnie trudno było-by znaleźć stanowiska pracy, na których zatrudniane są osoby legitymujące się wykształceniem wyższym, gdzie podczas wykonywania obowiązków zawodo-wych pracownik nie wykorzystuje sprzętu komputerowego.
Na terenie województwa mazowieckiego zaskakujący jest natomiast fakt, że to nie mieszkańcy wsi
156 i małych miejscowości mieli ograniczony dostęp do pra-
cowni komputerowych podczas podejmowanej aktywności edukacyjnej. Jest to najprawdopodobniej spowodowane tym, iż na tego typu terenach najczęściej dzia-łają co najwyżej gimnazja, które na Mazowszu są najlepiej skomputeryzowanymi typami szkół – mają najwyższy wskaźnik komputeryzacji. W 2008 r. sprzęt kom-puterowy posiadało 95% szkół podstawowych i 82,3% gimnazjów. Szkoły po-nadgimnazjalne najczęściej zlokalizowane są w dużych miastach. Stąd też taki uzyskany wynik. Z przeprowadzonych badań wynika, że największe zapotrzebo-wanie na tworzenie pracowni komputerowych w instytucjach kształcących wy-stępuje w stolicy polski. Częściej na brak pracowni komputerowych wskazywali mieszkańcy Warszawy (25,0%) i miast liczących od 20 tys. do 49 999 mieszkań-ców (23,1%). Działania zapobiegające wykluczeniu cyfrowemu na Mazowszu powinny również trafić do podregionu warszawskiego wschodniego. Co piąty mieszkaniec tego regionu (21,4%) kształcił się w szkołach lub na uczelni, w któ-rej nie ma pracowni komputerowej.
Szkoły i uczelnie wyższe kształcące mieszkańców Mazowsza różnią się mię-dzy sobą liczbą pracowni komputerowych. Średnia liczba deklarowanych przez badaną zbiorowość pracowni tego typu wyniosła 2, najmniejsza – 1, a największa – 10. Respondenci najczęściej kształcili się w szkołach i na uczelniach, na terenie których znajdowały się co najwyżej dwie (74,3%) pracownie komputerowe. Naj-rzadziej natomiast deklarowano istnienie więcej niż 3 (23,0%) pracowni tego ro-dzaju. Świadczy to o tym, iż nawet w tych instytucjach edukacyjnych, w których znajdują się pracownie komputerowe istnieje ryzyko, że osoby kształcące się w nich mogą być narażone na wykluczenie cyfrowe. Tak nieznaczna liczba pra-cowni bardzo utrudnia, a nawet wręcz uniemożliwia wykorzystanie sprzętu kom-puterowego podczas nauki innych przedmiotów niż informatyka czy udostępnia-nie ich uczniom po lekcjach.
Lepiej wypadło badanie dostępu do Internetu. Tam, gdzie istnieją pracownie komputerowe, znajdujący się w nich sprzęt jest podłączony do Internetu. Większość respondentów (87,8%) wskazywała, iż w szkołach i na uczelniach, w których się kształcili wszystkie komputery znajdujące się w pracowni komputerowej miały do-stęp do Internetu. Jedynie 12,2% badanych deklarowała, że podłączone do Internetu są tylko niektóre komputery znajdujące się w pracowni komputerowej.
__________
156 Istnienie pracowni komputerowych w szkołach i na uczelniach, na których się kształcą, dekla-rowało 90,6% badanych mieszkańców wsi i 80,4% mieszkańców terenów miejskich.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
228
Równocześnie bardziej ograniczony dostęp do znajdujących się w pracow-niach komputerów podłączonych do Internetu mają osoby z wykształceniem za-sadniczym zawodowym i średnim ogólnokształcącym. To oni najczęściej dekla-rowali, że tylko niektóre komputery znajdujące się w pracowni komputerowej mają podłączenie do Internetu (odsetek odpowiedzi wyniósł w obu przypadkach 25%). W związku z tym na Mazowszu należałoby w pierwszej kolejności podjąć wszelkie działania mające na celu wyrównanie poziomu dostępności do Internetu do szkół i uczelni kształcących na tych poziomach.
Utrudniony dostęp do Internetu częściej mieli mieszkańcy dużych aglomeracji miejskich i Warszawy. To uczestniczący w badaniu mieszkańcy tych terenów wskazywali najczęściej, że tylko część komputerów znajdujących się w pracow-niach komputerowych ma podłączenie do Internetu (odsetek odpowiedzi wyniósł odpowiednio 16,7% i 19%). Poza Warszawą poprawy wymaga sytuacja w regio-nie warszawskim zachodnim. Respondenci mieszkający w tym regionie stanowili jedną z grup, która najczęściej deklarowała, że tylko niektóre komputery (16,7%) znajdujące się w pracowni miały dostęp do Internetu. Taki rozkład danych świad-czy o tym, że działania prewencyjne zmierzające do wyrównania poziomu do-stępności osób uczących się do Internetu powinny być w pierwszej kolejności kie-rowane do podejmujących aktywność edukacyjną mieszkańców stolicy kraju i podregionu warszawskiego zachodniego. Należy również szczególną uwagę zwrócić na duże aglomeracje miejskie. To właśnie tam najczęściej zlokalizowane są uczelnie wyższe, większość szkół średnich i firm szkoleniowych. Ważne jest, aby w ich pracowniach komputerowych każde stanowisko miało dostęp do Internetu.
W przypadku występowania zjawiska wykluczenia cyfrowego istotny jest nie tylko poziom wyposażenia szkół i uczelni w sprzęt komputerowy posiadający podłączenie do Internetu, ale również udostępnianie go kształcącym się tam oso-bom po zajęciach. Jest to pomoc dla osób, które nie posiadają w domu sprzętu komputerowego lub też tych, które mają komputer bez Internetu, albo sprzęt ten jest bardzo stary i wysłużony. Dla nich często jedyną możliwością korzystania z no-woczesnych programów i Internetu jest szkoła lub uczelnia. Niestety, z przepro-wadzonych badań wynika, że uczący się mieszkańcy województwa mazowieckie-go mają ograniczony dostęp do komputerów i Internetu w szkole lub na uczelni po zajęciach. Więcej niż co trzeci respondent (35,4%) nie mógł poza zajęciami używać komputera znajdującego się w szkole lub na uczelni, na której się kształ-ci. Istnienie takiej możliwości deklarowało 63,6% badanej zbiorowości. Najczę-ściej na brak możliwości korzystania po zajęciach z komputerów znajdujących się w szkole lub na uczelni wskazywały osoby legitymujące się najniższym pozio-mem wykształcenia: wykształceniem zasadniczym zawodowym (85,7%) oraz gimnazjalnym i poniżej (41,2%). O ile w przypadku osób z wykształceniem za-sadniczym zawodowym sytuacja ta generalnie jest efektem częstego występowa-nia niedoborów związanych z brakiem na terenie szkoły pracowni komputerowej, o tyle w przypadku osób z wykształceniem gimnazjalnym i powyżej przyczyną jest nieudostępnianie komputerów do dyspozycji uczniów po zajęciach lekcyjnych.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
229
Najczęściej możliwość korzystania po zajęciach z komputerów znajdujących się na terenie szkoły lub uczelni deklarowały osoby z wykształceniem średnim ogólnokształcącym (83,3%), a także średnim zawodowym i policealnym (77,8%). Niepokoi fakt, że aż 40% respondentów z wykształceniem wyższym po zajęciach nie mogło używać znajdującego się na uczelni sprzętu komputerowego. Potwierdza to zatem konieczność podjęcia działań mających na celu poprawę dostępności do korzystania ze sprzętu komputerowego w pierwszej kolejności osobom legitymują-cym się najniższym poziomem wykształcenia oraz wykształceniem wyższym.
Z przeprowadzonych badań wynika, że najczęściej możliwości skorzystania w swojej szkole lub na uczelni ze sprzętu komputerowego po zajęciach nie mieli mieszkańcy miast liczących od 20 tys. do 49 999 mieszkańców (53,8%) i m. st. Warszawy (46,4%). W najlepszej sytuacji znajdowali się uczący się mieszkańcy dużych miast, liczących przeszło 50 tys. mieszkańców. Jedynie 16,7% badanych deklarowało brak takiej możliwości. Analiza wyników badań wskazuje, że dzia-łania zmierzające do poprawy sytuacji w tym zakresie należy kierować nie tylko do stolicy kraju, ale również do podregionów: warszawskiego zachodniego i war-szawskiego wschodniego. Uczący się mieszkańcy tych podregionów byli drugą pod względem liczebności grupą, która najczęściej wskazywała na brak możliwo-ści skorzystania po zajęciach ze sprzętu komputerowego znajdującego się w szko-le lub na uczelni, na której się kształcą. Odsetek ich był taki sam i w obu przy-padkach wyniósł 42,9%.
Większość respondentów stwierdziła, że wszystkie komputery, z których po zajęciach mogli korzystać, miały podłączenie do Internetu (83,9%). W badanej populacji znalazła się jednak grupa osób kształcących się w szkołach, w których sprzęt komputerowy oddany do dyspozycji uczniów nie był podłączony do sieci. Choć udział ich w badanej zbiorowości był niewielki i wyniósł 1,8%, to jednak budzi niepokój. Ogranicza bowiem możliwości poszerzania umiejętności z zakre-su korzystania z Internetu, a także utrudnia zdobywanie informacji przydatnych do innych zajęć prowadzonych w szkole. Jest to tym bardziej ważne, że osoby uczące się chętnie korzystają ze sprzętu komputerowego udostępnianego przez szkołę po zajęciach lekcyjnych. Większość respondentów wskazywała (69,6%), że z takiej możliwości korzysta.
Analiza uzyskanych wyników z badań wskazuje na istnienie zależności po-między korzystaniem przez osoby uczące się ze sprzętu udostępnianego im przez szkołę lub uczelnię a faktem posiadania takiego sprzętu w domu. Częściej bo-wiem z takiego sprzętu komputerowego korzystają osoby, które w domu posiada-ją komputer stacjonarny lub laptop (73,1%). Jest to prawidłowość dość zaskaku-jąca, tym bardziej że na skłonność osób uczących się do korzystania z tego rodzaju sprzętu nie ma wpływu fakt posiadania możliwości korzystania z Interne-tu w domu. Osoby posiadające Internet w domu tylko nieznacznie rzadziej korzy-stają z komputerów udostępnianych po zajęciach przez szkoły i uczelnie. Odsetek osób, które z takiej możliwości korzystały, mimo że posiadały Internet w domu, był niższy jedynie o 2,1 pkt. proc. od odsetka osób, które nie posiadały dostępu do sieci w domu. Świadczyć to może o tym, że osoby nie posiadające sprzętu
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
230
komputerowego w domu czują się bardziej niepewne swoich umiejętności z za-kresu jego obsługi. Z kolei w przypadku osób, u których w domu znajduje się taki sprzęt, większe zainteresowanie komputerem w szkole lub na uczelni może wyni-kać z ograniczeń związanych z możliwością korzystania z niego w domu. Sprzęt ten może być bowiem głównie wykorzystywany przez rodziców do wykonywania pracy zawodowej lub też stanowić wspólną własność wszystkich domowników, co znacznie utrudnia swobodny dostęp do niego. Ponadto w przypadku osób kształcących się poza miejscem zamieszkania, które mieszkają w internatach, do-stęp do sprzętu komputerowego znajdującego się w domu jest w zasadzie niemoż-liwy. W przypadku osób posiadających możliwość korzystania z Internetu w domu magnesem przyciągającym do korzystania ze sprzętu komputerowego w szkole lub na uczelni mogą być ograniczenia narzucone w domu bądź też po prostu chęć przebywania w grupie osób podzielających te same pasje i zainteresowania. Nie-wątpliwie czynnikiem zwiększającym skłonność osób uczących się do korzystania ze sprzętu na terenie szkoły lub uczelni są prace, które muszą wykonać w grupie. Wówczas zorganizowanie spotkania na terenie szkoły lub uczelni po zakończeniu zajęć lekcyjnych jest na pewno znacznie łatwiejsze.
Najczęściej sprzęt komputerowy udostępniany przez szkoły i uczelnie po za-kończeniu zajęć osoby uczące się wykorzystują do nauki. Taki cel użytkowania tego sprzętu wskazywało aż 63,5% respondentów. Co czwarty badany natomiast (25,6%) wykorzystywał udostępniany przez szkołę sprzęt komputerowy do celów nie związanych z nauką (hobby, rozrywka, sprawdzanie poczty elektronicznej i inne cele prywatne).
Niestety, o ile osoby uczące się chętnie korzystały z komputerów udostępnia-nych im po zakończeniu zajęć przez szkołę lub uczelnię, o tyle stopień wykorzy-stania tego sprzętu przez osoby prowadzące zajęcia inne niż informatyka był nie-znaczny. Jedynie co piąta osoba kształcąca się (26,1%) miała okazję uczestniczyć w zajęciach innych niż informatyka, podczas których korzystano ze sprzętu kom-puterowego. W zajęciach tego rodzaju nigdy nie uczestniczyło 73,9% badanych osób. Najczęściej korzystali z niego nauczyciele języków obcych i języka pol-skiego (7 wskazań), matematyki, plastyki, przedmiotów zawodowych, psycholo-gii procesów prawnych (po 2 wskazania). W badanej zbiorowości znalazła się również dość liczna grupa respondentów (9 wskazań), którzy nie podali nazwy przedmiotu, na którym podczas zajęć był wykorzystywany sprzęt komputerowy.
Tak niska skłonność nauczycieli do wykorzystywania sprzętu komputerowego podczas prowadzonych przez nich zajęć lekcyjnych może być wynikiem braku kompetencji ICT pozwalających na swobodne prowadzenie zajęć za pomocą tego rodzaju sprzętu lub też może wynikać po prostu ze zbyt małej liczby komputerów i pracowni komputerowych pozwalających na korzystanie ze znajdującego się tam sprzętu podczas prowadzenia innych zajęć niż informatyka. Przeprowadzone badania wskazują, iż to właśnie ta druga przyczyna stanowi największą barierę. Najczęściej bowiem na terenie szkoły lub uczelni znajdują się nie więcej niż dwie pracownie komputerowe. Poprawa sytuacji w tym zakresie wymaga więc przede wszystkim zwiększenia liczby pracowni komputerowych w szkołach i na uczel-
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
231
niach, co pozwoliłoby pozostałym nauczycielom na wykorzystywanie tego sprzętu na prowadzonych przez nich zajęciach. Stanowiłoby to element przeciwdziałający wykluczeniu cyfrowemu oraz pozwoliło osobom kształcącym się na dostrzeżenie uniwersalności sprzętu komputerowego i mnogości jego zastosowań.
Większość biorących udział w badaniu osób uczących się nie dostrzegała żadnych przeszkód związanych z korzystaniem w szkole lub na uczelni z kompu-tera (84,1%), Internetu (84,1%) czy urządzeń przemysłowych sterowanych kom-puterowo (69,3%). Biorąc pod uwagę to, iż większość szkół i uczelni, w których kształcili się respondenci miała pracownie komputerowe, a znajdujący się tam sprzęt z reguły był podłączony do Internetu i udostępniany osobom kształcącym się tam po zajęciach, tak wysoki odsetek osób nie dostrzegających żadnych prze-szkód w korzystaniu z tego rodzaju sprzętu nie jest zaskoczeniem. Ponadto więk-szość osób kształcących się posiada zarówno komputer, jak i podłączenie do In-ternetu w domu. To powoduje, że wszelkie bariery tego rodzaju tracą swoją ostrość. Nawet jeśli istnieją ograniczenia w korzystaniu z tego rodzaju sprzętu w szkole lub na uczelni, mogą nie być dostrzegane ze względu na możliwość używania go we własnym domu lub choćby u kolegi, koleżanki czy innych zna-jomych lub krewnych. Tylko nieliczni respondenci wskazali na istnienie prze-szkód związanych z korzystaniem przez nich w szkole lub na uczelni z komputera i Internetu (po cztery wskazania), przy czym tylko dwie osoby określiły rodzaje tych przeszkód i ich skalę. Główną przyczyną takiej sytuacji była zbyt mała liczba sprzętu komputerowego znajdującego się na terenie szkoły lub uczelni, co czę-ściej wpływało na ograniczenie dostępu do komputerów niż do Internetu. Jeden respondent uznał, że utrudniała jego dostęp do komputerów w bardzo wysokim stopniu a drugi, że w wysokim. Nieco łagodniejsze deklaracje składano, opiniując dostęp do Internetu. Jeden respondent uważał, że brak potrzebnego sprzętu ogra-nicza jego możliwości korzystania z Internetu w bardzo wysokim stopniu a drugi, że jedynie średnio. Obaj natomiast wysoko ocenili przygotowanie kadry nauczy-cielskiej do prowadzenia zajęć z wykorzystaniem komputera i z informatyki. Brak wiedzy z zakresu obsługi komputerów nie stanowił dla nich przeszkody w korzy-staniu ze sprzętu komputerowego czy Internetu w szkole lub na uczelni (po 2 wskazania).
Respondenci mieli rozbieżne zdania na temat wpływu niedoboru środków fi-nansowych oraz braku specjalistycznego oprogramowania i opracowanej długoo-kresowej strategii. Jeden respondent deklarował, że brak środków finansowych, które szkoła lub uczelnia mogła przeznaczyć na tworzenie pracowni komputero-wych i zakup nowoczesnego oprogramowania, oraz brak specyficznego oprogra-mowania są barierami w wysokim stopniu ograniczającymi mu możliwości ko-rzystania ze sprzętu komputerowego oraz Internetu na uczelni (po 1 wskazaniu), drugi natomiast uznał, iż obie te przeszkody nie są czynnikami ograniczającymi jego możliwości korzystania ze sprzętu komputerowego i Internetu (po 1 wskaza-niu). W przypadku braku długookresowej strategii jeden z respondentów uznał tę przeszkodę za utrudniającą mu dostęp do korzystania ze sprzętu komputerowego oraz Internetu w szkole lub na uczelni w bardzo wysokim stopniu (po 1 wskaza-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
232
niu), a drugi, że bariera ta ogranicza mu dostęp do takiego sprzętu komputerowe-go jedynie w niewielkim stopniu (1 wskazanie) i nie jest przeszkodą w korzysta-niu z Internetu (1 wskazanie).
Pomimo niewielkiej liczby respondentów, którzy odpowiedzieli na to pytanie, daje się zauważyć dość silna zbieżność ocen stopnia, w jakim poszczególne barie-ry utrudniają respondentom korzystanie w szkole lub na uczelni z Internetu i sprzętu komputerowego. Wynika to zapewne z dość prozaicznej zależności – je-śli nie ma sprzętu komputerowego, to dostęp do Internetu w szkole lub na uczelni jest niemożliwy. Niewątpliwie do barier utrudniających dostęp osób uczących się do sprzętu komputerowego i Internetu jest zasób środków finansowych, jaki uczel-nia lub szkoła, na której się kształcą, może przeznaczyć na ich zakup i utrzyma-nie. Żaden respondent nie dostrzegał natomiast przeszkód związanych z korzysta-niem w szkole lub na uczelni z urządzeń sterowanych komputerowo.
Pomimo że zapewnienie powszechnej dostępności do sprzętu komputerowego i łączy internetowych w jak najwcześniejszym wieku jest ważnym czynnikiem mogącym się w istotny sposób przyczynić do przeciwdziałania pojawianiu się i nasilaniu zjawiska wykluczenia cyfrowego, to jednak nie jest to warunek jedyny. Niemniej ważna jest również efektywność kształcenia w tym zakresie. To od ja-kości kształcenia zależy bowiem poziom kompetencji ICT, jaki osiągną absol-wenci, a to będzie miało bezpośredni wpływ na ich sytuację nie tylko na rynku pracy, ale również na dokonywanie niektórych wyborów związanych z prowa-dzeniem gospodarstwa domowego. Przyjrzyjmy się zatem, jak wygląda efektyw-ność kształcenia z zakresu obsługi komputera i Internetu.
4.3. Efektywność kształcenia z zakresu kompetencji ICT
Spośród osób uczących się prawie co druga (47,7%) dobrze oceniła swoje kompetencje z zakresu ICT zdobyte w szkole lub na uczelni, a co trzecia średnio (28,4%) (wykres IV.15).
Najmniej liczną grupę stanowiły osoby, które w ogóle nie potrafiły obsługi-wać sprzętu komputerowego lub też umiejętność tę opanowały w nieznacznym stopniu (10,2%). Świadczy to o zróżnicowanym poziomie jakości kształcenia z tego zakresu, oferowanego przez szkoły i uczelnie. Nie zawsze oczywiście bę-dzie to efekt działań nauczycieli czy programu nauczania. Niski poziom kompe-tencji ICT może również być efektem postaw osób kształcących się, które nie by-ły zainteresowane nauką obsługi sprzętu komputerowego czy Internetu.
Badana zbiorowość osób uczących się była zróżnicowana pod względem stopnia, w jakim opanowali przekazywane im w procesie kształcenia umiejętności z zakresu obsługi komputera i Internetu. Zakres przekazywanej wiedzy zależał od profilu i poziomu kształcenia. Stąd też tak znaczny odsetek wśród respondentów osób, które nie uczyły się obsługi urządzeń sterowanych komputerowo (52,3%) czy specjalistycznych programów statystycznych (39,8%). Wyniki badań świad-czą o tym, że w większości szkół i uczelni na zajęciach z informatyki uczy się
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
233
podstaw obsługi komputera i Internetu. Wiedza z zakresu pisania programów czy obsługi specjalistycznych programów, takich jak np. programy graficzne czy choćby nauka tworzenia prezentacji również nie zawsze wchodzi w zakres pro-gramu nauczania tego przedmiotu we wszystkich szkołach. Co piąty badany (20,5%) nie uczył się na zajęciach z informatyki pisania programów, co czwarty (25%) nie miał okazji zapoznać się z obsługą programów graficznych, a 19,3% w ogóle nie uczyło się tworzenia prezentacji.
Wykres IV.15
Respondenci według oceny znajomości obsługi sprzętu komputerowego
zdobytej w szkole (w %, N=88)
2,3
11,4
47,7
28,4
4,5
5,7
0 20 40 60
brak danych
bardzo dobrze
dobrze
średnio
słabo
nie umiem go obsługiwać
Największe trudności respondenci mieli z nauką obsługi urządzeń sterowanych komputerowo i z opanowaniem umiejętności posługiwania się specjalistycznymi programami statystycznymi. Co piąty badany pomimo uczestniczenia w zajęciach, na których ta wiedza była przekazywana, nie nauczył się ich obsługiwać w ogóle. Odsetek respondentów w obu przypadkach był taki sam i wyniósł 21,6%.
Z punktu widzenia efektywności procesu kształcenia najlepiej wypadło prze-kazywanie podczas zajęć z informatyki wiedzy na temat korzystania z Internetu i obsługi podstawowych programów komputerowych. Respondenci najczęściej uznawali bowiem, że umiejętności z zakresu posługiwania się Internetem i odbie-rania poczty elektronicznej opanowali w stopniu bardzo dobrym. Nieco ponad po-łowa badanej zbiorowości (po 51,1% w obu przypadkach) tak wysoko oceniła po-siadane kompetencje z tego zakresu. Wpływ na tak wysoką ocenę umiejętności posługiwania się Internetem oraz wysyłania i odbierania poczty e-mail ma za-pewne nie tylko jakość przekazywanej wiedzy na zajęciach z informatyki, ale również skala jego wykorzystania w życiu prywatnym. Internet stał się bardzo popularny i jest przez wiele osób często i chętnie wykorzystywany nie tylko jako źródło poszukiwania informacji potrzebnych do wykonywania pracy zawodowej czy nauki, ale również tych związanych z zainteresowaniami czy własnymi po-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
234
trzebami. Dla niektórych stanowi główną formę spędzania wolnego czasu. Powo-duje to, że posiadane w tym zakresie umiejętności są utrwalane poprzez częste ich wykorzystywanie na co dzień.
Dość dobrze wypadła również ocena umiejętności z zakresu obsługi środowi-ska Windows i redagowania tekstów. Spośród osób uczących się co druga dobrze oceniła stopień opanowania przekazywanych na zajęciach z informatyki wiado-mości na ten temat. Jako dobre umiejętności z zakresu obsługi systemu Windows oceniło 47,7%, natomiast 45,5% respondentów uważała, że opanowała w stopniu dobrym umiejętność korzystania z edytorów tekstu. Słabo natomiast wypadła umie-jętność analizowania danych za pomocą arkuszy kalkulacyjnych. Co trzeci re-spondent (31,8%) ocenił swoje umiejętności z tego zakresu jako słabe.
Z analizy rezultatów przeprowadzonych badań wynika, że w procesie kształ-cenia znacznie wyższy jest stopień opanowania umiejętności z zakresu tych kom-petencji ICT, które można wykorzystywać nie tylko w pracy zawodowej lub też podczas nauki, ale również do własnych celów. W tych przypadkach, gdzie umie-jętności wyniesione z zajęć nie mają zastosowania w życiu prywatnym, stopień ich opanowania jest znacznie słabszy ze względu na mniejszą ich przydatność do celów pozazawodowych, co znacznie obniża ich wartość dla osób uczących się. Ponadto osoby, które rzadko mają okazję korzystać z umiejętności nabytych pod-czas zajęć, zapominają z czasem, w jaki sposób je obsługiwać. Program nauczania jest skonstruowany w taki sposób, że na zajęciach omawiane są po kolei poszcze-gólne programy, których obsługę uczeń lub student powinien opanować. Niestety, powoduje to, że najczęściej najlepiej znane są te programy, które omawiane były jako ostatnie i te, które są wykorzystywane jeszcze do innych celów niż zajęcia z informatyki. Dlatego tak ważne jest, aby wykorzystywać umiejętności z zakresu obsługi programów komputerowych na innych zajęciach, np. edytory tekstów na języku polskim czy językach obcych, arkusze kalkulacyjne na matematyce, fizyce czy statystyce, programy graficzne na plastyce itp.
Generalnie osoby uczące się nie dostrzegały potrzeby zdobywania jeszcze in-nych umiejętności z zakresu obsługi komputera/Internetu/urządzeń sterowanych komputerowo. Świadczyć to może o dość wysokiej samoocenie posiadanych kompetencji ICT, szczególnie tych używanych na co dzień do spędzania wolnego czasu czy nauki. Jednakże może być również dowodem na ich przecenianie i brak konfrontacji z rzeczywistymi potrzebami związanymi z wykorzystywaniem tych umiejętności podczas wykonywania w przyszłości pracy zawodowej. Tak wysoka ocena może również wynikać z przeświadczenia, że program nauczania informa-tyki został przygotowany w sposób pozwalający na zdobycie umiejętności ICT w takim zakresie, jaki będzie potrzebny do kontynuowania kształcenia lub wyko-nywania pracy zawodowej po zakończeniu nauki. Większość badanych (40,9%) uważała bowiem, że nie ma potrzeby nabywania lub uzupełniania już posiada-nych kompetencji ICT, a więcej niż co trzeci respondent (37,5%) nie miał zdania na ten temat. Biorąc pod uwagę znaczne zróżnicowanie ocen stopnia opanowania umiejętności z zakresu obsługi sprzętu komputerowego, Internetu i urządzeń ste-rowanych komputerowo jest to informacja niepokojąca tym bardziej, że programy
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
235
nauczania w polskich szkołach są nieelastyczne i nie odpowiadają rzeczywistym potrzebom pracodawców.
Respondentów, którzy wyrażali chęć nauczenia się lub uzupełnienia umiejęt-ności potrzebnych do obsługi komputera/Internetu/urządzeń sterowanych kompu-terowo (18 osób) zapytano o umiejętności, które wykorzystują na co dzień podczas nauki. Badania wykazały, że najczęściej są to te umiejętności, które opanowali w stopniu co najmniej dobrym, a wiedza, jaką posiadają z tego zakresu, jest w ich ocenie wystarczająca. Największa liczba wskazań umiejętności wykorzystywa-nych na co dzień do nauki dotyczyła edytorów tekstów (17 wskazań) oraz arkuszy kalkulacyjnych i poczty elektronicznej (po 16 wskazań). Podczas poszukiwania informacji potrzebnych do nauki dość często korzystali również z komunikatorów (14 wskazań) oraz nośników danych (13 wskazań). Najmniej przydatne dla osób uczących się okazały się umiejętności z zakresu pisania programów na potrzeby firm oraz obsługiwania systemów e-commerce (po 3 wskazania). Świadczy to o tym, iż ocena poziomu posiadanych umiejętności zależy od tego, czy są one na co dzień wykorzystywane czy nie. Jeśli umiejętności z jakiegoś zakresu są wyko-rzystywane sporadycznie wówczas nie następuje ich utrwalenie, co powoduje, że użycie ich, gdy są potrzebne, może stanowić duży problem lub też stać się nie-możliwe. Dlatego ważne jest, aby podczas tworzenia programów nauczania włą-czać do każdego przedmiotu wykorzystywanie sprzętu komputerowego i Interne-tu w jak największym zakresie. Respondenci do umiejętności, które w ich ocenie opanowali na wystarczającym poziomie, najczęściej zaliczali redakcję tekstów za pomocą edytorów i korzystanie z komunikatorów (po 12 wskazań) oraz poczty elektronicznej (11 wskazań).
Częste używanie określonych programów lub wykonywanie czynności powo-duje również, że częściej dostrzegane są braki w posiadanych umiejętnościach i wiedzy. Przykładem tego są kompetencje związane z wykorzystywaniem arku-szy kalkulacyjnych. Pomimo że dokonana przez respondentów ocena poziomu umiejętności z tego zakresu była najczęściej średnia i są to programy często wy-korzystywane do celów związanych z nauką, to jednak umiejętności związane z posługiwaniem się nimi potrafią sprawiać trudności (tab. IV.9).
Częste wykorzystywanie programów i innych umiejętności związanych z ob-sługą komputera czy Internetu nie tylko utrwala posiadane kompetencje w tym zakresie, ale również stanowi źródło pytań i problemów, które podczas ich wyko-rzystywania mogą się pojawiać. Może to być związane z wprowadzeniem nowej wersji oprogramowania, wciśnięciem przez przypadek klawisza powodującego włączenie nieznanej funkcji, koniecznością użycia funkcji programu, z której do tej pory nie korzystano itp.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
236
Tabela IV.9
Samoocena umiejętności i wiedzy respondentów w posługiwaniu się programami
oraz chęć poznania nowych
Wyszczególnienie
Odczuwam braki w umie-
jętnościach
Wiedza jest
wystarczająca
Chciał(a)-
bym poznać
tak nie tak nie tak nie
Redakcja tekstów (np. Word) 4 13 12 5 2 15
Analiza danych (np. Excell) 11 5 4 12 2 14
Tworzenie grafiki (np. Corel) 5 4 2 7 3 6
Przygotowywanie prezentacji
(np. PowerPoint) 5 7 6 6 1 11
Analiza danych zawartych na nośnikach ze-
wnętrznych (np. CD, DVD) 3 10 10 3 0 13
Pisanie programów na potrzeby firmy 1 2 0 3 2 1
Obsługa systemu CRM 1 3 1 3 2 2
Obsługa systemu ERP 2 2 0 4 3 1
Obsługa systemu e-commerce 1 2 0 3 2 1
Odbieranie/wysyłanie wiadomości e-mail 3 13 11 5 1 15
Szkolenia interaktywne na odległość 2 3 1 4 2 3
Wyszukiwanie informacji i danych niezbęd-
nych do wykonania pracy 1 12 10 3 0 13
Kontakt z instytucjami publicznymi (lokal-
nymi, regionalnymi, centralnymi) 3 3 3 3 0 6
Korzystanie z komunikatorów
(np. Gadu-Gadu, tlen itp.) 2 12 12 2 1 13
Zakup towarów i usług 2 8 7 3 10
Bankowość internetowa 3 5 4 4 1 7
Rozwiązywanie problemów związanych
z pracą komputera (komputer zbyt wolno
działa, programy „zawieszają się”) 6 4 3 7 2 8
Obsługa urządzeń sterowanych kompute-
rowo (np. obrabiarek sterowanych kompu-
terowo itp.) 3 3 1 5 3 3
Na poziom posiadanych kompetencji ICT wpływ ma również skłonność do podejmowania aktywności edukacyjnej we własnym zakresie w celu uzupełnienia dostrzeżonych braków. Sprawdzimy, czy osoby uczące się podejmują jakieś dzia-łania mające na celu uzupełnienie dostrzeżonych braków w umiejętnościach ob-sługi komputera, Internetu i urządzeń sterowanych komputerowo.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
237
4.4. Dotychczasowa i potencjalna aktywność edukacyjna
osób uczących się
Pomimo że respondenci zgłaszali braki w posiadanych kompetencjach ICT, tyl-ko 1 osoba (spośród 14 osób, które zgłaszała odczuwanie braków w posiadanych umiejętnościach z zakresu obsługi komputera, Internetu i/lub urządzeń sterowanych komputerowo) podjęła działania w celu ich uzupełnienie. Polegały one głównie na zwróceniu się o pomoc do znajomych lub członków rodziny. Podczas tych konsul-tacji respondent nauczył się projektowania za pomocą programów graficznych (np. Corel) i uzupełnił brakujące umiejętności z zakresu obsługi systemu ERP.
Najczęściej przeszkodą w podejmowaniu kroków zmieniających do uzupeł-nienia brakujących kompetencji ICT jest brak czasu (8 wskazań) oraz środków finansowych (4 wskazania). Tak niska skłonność do podejmowania z własnej ini-cjatywny aktywności edukacyjnej jest w przypadku tej zbiorowości cechą charak-terystyczną. Uczniów lub studentów cechuje raczej niska skłonność do podejmo-wania we własnym zakresie działań, związanych z uzupełnieniem brakujących umiejętności. Czas wolny wolą spędzać w inny sposób i raczej nie są skłonni do wykorzystywania go na dodatkowe kursy czy konsultacje podnoszące poziom po-siadanych przez nich umiejętności z zakresu obsługi komputera, Internetu czy urządzeń sterowanych komputerowo. Jeśli się już na taki krok decydują, to wybie-rają raczej drogę nieformalną – proszą o pomoc kogoś ze znajomych lub rodziny. Potwierdzają to analizy pozostałych pytań dotyczących potencjalnej skłonności re-spondentów do podejmowania aktywności edukacyjnej w przyszłości.
Jedynie 2 respondentów zamierzało w ciągu najbliższych 12 miesięcy podjąć działania mające na celu podniesienie swoich umiejętności z zakresu obsługi komputera i Internetu. Uzupełnienie kompetencji związanych z obsługą urządzeń przemysłowych sterowanych komputerowo deklarowała tylko 1 biorąca udział w badaniu osoba ucząca się. Realizacja tego rodzaju planów miałaby polegać głównie na zwróceniu się o pomoc do znajomych, kolegów, koleżanek lub człon-ków rodziny (3 wskazania). Tylko 1 respondent miał zamiar te braki uzupełnić sam, a 5 nie potrafiło wskazać sposobu, w jaki planuje to zrobić. Podczas tych dzia-łań respondenci mieli zamiar uzupełnić posiadane umiejętności z zakresu obsługi edytorów tekstów, arkuszy kalkulacyjnych, programów wykorzystywanych do ana-lizy i opracowywania baz danych oraz programów graficznych (po 1 wskazaniu).
Głównym powodem niepodejmowania tego rodzaju aktywności był brak cza-su (8 wskazań). Wśród przyczyn respondenci wskazywali również brak chęci i środków finansowych (po 1 wskazaniu), a 5 respondentów nie podało przyczyny braku tego rodzaju planów.
Tak niska dotychczasowa aktywność i potencjalna skłonność osób uczących się do podejmowania we własnym zakresie działań mających na celu uzupełnie-nie brakujących kompetencji ICT świadczyć może o tym, iż osoby kształcące się oczekują, że potrzebne w przyszłości do wykonywania obowiązków zawodowych umiejętności z zakresu obsługi komputerów i Internetu czy obsługi urządzeń ste-rowanych komputerowo zostaną im przekazane podczas nauki w szkole czy na
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
238
uczelni wyższej. Niestety, tego rodzaju bierne postawy mogą mieć negatywne konsekwencje. Są one niejednokrotnie powielane po wejściu na rynek pracy, co widać w badaniach podejmujących problematykę skłonności zasobów pracy do aktywności edukacyjnej, z których wyraźnie wynika, iż jest ona niska.
157 Ponadto,
na co już zwracano uwagę, przy tak niskiej elastyczności programów nauczania i ich rozbieżności z oczekiwaniami pracodawców, osoby kształcące się mogą być w większym stopniu narażone na wykluczenie cyfrowe oraz wydłużanie się okre-su poszukiwania zatrudnienia. Ich kompetencje z zakresu ICT mogą być nieaktu-alne już w momencie wejścia na rynek pracy, a bierna postawa wobec podejmo-wania samodzielnie aktywności edukacyjnej w celu uzupełnienia brakujących umiejętności będzie tylko je powiększała.
Niska potencjalna i dotychczasowa skłonność respondentów do uzupełniania posiadanych umiejętności z zakresu obsługi komputera, Internetu oraz urządzeń przemysłowych sterowanych komputerowo jest tym bardziej niezrozumiała, że większość badanej zbiorowości dostrzega silną zależność pomiędzy posiadanym poziomem kompetencji ICT i ich wpływem na znalezienie zatrudnienia po zakoń-czeniu kształcenia. Ponad połowa badanych osób uważała, że umiejętności korzy-stania z komputera (54,5%) i Internetu (53,4%) będą miały istotny wpływ na ich szanse na rynku pracy po zakończeniu kształcenia. Jedynie w przypadku obsługi urządzeń sterowanych komputerowo większość respondentów uważała, że będą one miały jedynie nieznaczny wpływ na ich sytuację na rynku pracy. Co czwarty respondent (23,9%) uważał, że jego umiejętności w tym przypadku będą wpływa-ły na możliwość znalezienia przez niego zatrudnienia jedynie w bardzo niski stopniu. Z przeprowadzonych badań wynika, że siła dostrzegania tego związku jest powiązana z płcią osób uczących się. Kobiety częściej niż mężczyźni uważa-ły, że posiadane przez nich umiejętności z zakresu obsługi komputera będą miały bardzo duży (odpowiednio 25% i 18,9%) lub duży (odpowiednio 40,9% i 32,4%) wpływ na znalezienie przez nie pracy po zakończeniu nauki. Mężczyźni nato-miast skłonni byli w większym stopniu uzależniać znalezienie w przyszłości za-trudnienia od stopnia znajomości posługiwania się Internetem, aczkolwiek nadal to kobiety (45,5%) częściej niż mężczyźni (32,4%) uważali, że umiejętność ob-sługi Internetu będzie wpływać w dużym stopniu na znalezienie zatrudnienia po zakończeniu nauki. Podobnie było w przypadku urządzeń sterowanych kompute-rowo. Co prawda, w badanej zbiorowości mężczyźni (14,3%) częściej niż kobiety (7,7%) uważali, że umiejętność obsługiwania tego rodzaju sprzętu będzie miała bardzo duży wpływ na ich zatrudnienie po zakończeniu nauki, jednakże kobiety
__________
157 Szerzej na temat skłonności zasobów pracy do podejmowania kształcenia ustawicznego w m.in. H. Sobocka-Szczapa, Problemy kształcenia…, op. cit.; I. Kukulak-Dolata, Kształcenie w podmio-tach gospodarczych – wyniki badań ilościowych, w: E. Kryńska, red. nauk., Kształcenie ustawiczne pracowników. Wyniki badań w polskich podmiotach gospodarczych, MPiPS, Warszawa 2008; H. Sobocka-Szczapa, Kształcenie w podmiotach…, op. cit.; E. Kryńska, J. Lisek-Michalska, Sytua-cja grup defaworyzowanych…, op. cit.; Ł. Arendt, Kapitał ludzki wobec technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych w małych i średnich przedsiębiorstwach, w: E. Kryńska, red. nauk., Kapitał ludzki…, op. cit.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
239
(23,1%) znacznie częściej niż mężczyźni (14,3%) wskazywały, że posiadanie umiejętności obsługi urządzeń sterowanych komputerowo będzie miało duży wpływ na znalezienie pracy po skończeniu nauki.
Istnienie tego rodzaju zależności może być wynikiem znacznie częstszego wykorzystywania komputera i Internetu do celów pozazawodowych przez kobiety niż mężczyzn. Istnienie różnic w sposobie korzystania z nowoczesnych technik i technologii pomiędzy tymi dwoma grupami społecznymi potwierdzają również inne badania prowadzone na ten temat. Wyniki ich wyraźnie wskazują na to, że mężczyźni częściej wykorzystują komputery do celów rozrywkowych, podczas gdy kobiety głównie do celów zawodowych.
158
4.5. ICT w gospodarstwach domowych osób uczących się
Na zjawisko wykluczenia cyfrowego wpływ ma nie tylko poziom i skala kom-petencji ICT nabytych lub uzupełnionych podczas kształcenia. Ważny jest również stopień, w jakim nowoczesne techniki i technologie telekomunikacyjne wykorzy-stywane są przez mieszkańców województwa mazowieckiego w ich gospodar-stwach domowych. Zbadajmy zatem nasycenie gospodarstw domowych badanej zbiorowości osób uczących się w ICT i stopień ich wykorzystania.
Z przeprowadzonych analiz wynika, że w gospodarstwach domowych uczą-cych się mieszkańców województwa mazowieckiego mamy do czynienia ze zja-wiskiem dyfuzji ICT. Polega ono na tym, że gospodarstwa domowe, w których korzysta się z nowoczesnych technik i technologii telekomunikacyjnych, takich jak np. telefony komórkowe, szybciej niż inne zaczynają używać z komputerów czy Internetu. Zjawisko to doskonale widać w przypadku telefonii.
We wszystkich gospodarstwach domowych badanej zbiorowości osób uczą-cych się znajdowały się prywatne telefony komórkowe, podczas gdy telefony sta-cjonarne posiadało jedynie 45,5% gospodarstw, co oznaczało, że bez mała co drugie gospodarstwo domowe dysponowało zarówno telefonem stacjonarnym, jak i komórkowym. Ponadto osoby posiadające już telefony komórkowe nie odczu-wały potrzeby zainstalowania telefonu stacjonarnego lub też z niego rezygnowały w celu ograniczenia wydatków. Głównym powodem wskazywanym przez re-spondentów jako przyczyna braku telefonu stacjonarnego było posiadanie już te-lefonu komórkowego (79,2%) lub też odłączenie posiadanego wcześniej telefonu stacjonarnego po zakupie telefonu komórkowego (12,5%). Świadczy to o tym, że w przypadku zbiorowości osób uczących się proces dyfuzji technologii telekomu-nikacyjnych zachodzi szybko, powodując wypieranie technologii, które nie stały się jeszcze ogólnodostępne, nowszymi rozwiązaniami. Zjawisko to obserwuje się nie tylko na terenie Mazowsza i nie tylko w przypadku osób kształcących się. Do-
__________
158 Na ten temat pisali m.in.: D. Batorski, Korzystanie z technologii…, op. cit., s. 281–309; E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2010.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
240
tyczy ono również innych grup społecznych i obejmuje swym zasięgiem cały kraj. Dowodzą tego przeprowadzone na ten temat badania i analizy danych.
159
W przypadku badanej zbiorowości dostęp do telefonów komórkowych jest powszechny i nie mają na niego wpływu zmienne demograficzne. Przyczyniło się do tego zapewne to, iż jest on bardziej uniwersalny i wygodny w użyciu niż tele-fony stacjonarne. Poza tym w przeciwieństwie do telefonów stacjonarnych telefo-ny komórkowe nie ograniczają przestrzennie użytkowników. Ich coraz większa uniwersalność i wielofunkcyjność oraz fakt, że coraz częściej koszty utrzymania telefonu komórkowego przy niewielkiej liczbie rozmów są niższe niż koszty związane z utrzymaniem telefonu stacjonarnego z pewnością przekonuje do nich nawet najbardziej negatywnie nastawione do nowości technologicznych i teleko-munikacyjnych jednostki. Nieco inaczej wygląda sytuacja w przypadku gospo-darstw domowych, w których znajdują się telefony stacjonarne. Dostępność do tego rodzaju technologii telekomunikacyjnej jest warunkowana różnymi czynni-kami społeczno-demograficznymi, takimi jak:
– wiek – najczęściej telefon stacjonarny miały gospodarstwa domowe osób podejmujących aktywność edukacyjną w wieku 35–44 lat (60%); w gospodar-stwach domowych osób uczących się w wieku 55–64 lat w ogóle nie było tego rodzaju urządzeń;
– wykształcenie – najwyższe odsetki osób uczących się, w których gospodar-stwach domowych znajdował się telefon stacjonarny odnotowano wśród respon-dentów legitymujących się wykształceniem średnim ogólnokształcącym (55,6%) oraz średnim zawodowym i policealnym (50%), podczas gdy jedynie co trzecia osoba z wykształceniem zasadniczym zawodowym posiadała w swoim domu tele-fon stacjonarny (28,6%);
– stan cywilny – najczęściej telefon stacjonarny znajdował się w gospodar-stwach domowych uczących się kawalerów/panien (48,5%), podczas gdy w gru-pie osób pozostających w związkach nieformalnych nie znalazła się nawet jedna taka osoba;
– średni dochód na członka gospodarstwa domowego – im wyższy dochód, tym mniejsza skłonność do posiadania w gospodarstwie domowym telefonu sta-cjonarnego; jego posiadanie najwyraźniej przestało być już oznaką statusu spo-łecznego i nie jest już dobrem, o które zabiegają osoby znajdujące się w lepszej sytuacji materialnej;
– liczba osób znajdujących się w gospodarstwie domowym, mających nie ukończone 16 lat – częściej telefon stacjonarny posiadają gospodarstwa domowe, w których znajdują się osoby poniżej 16. roku życia niż te, gdzie osób w tym wieku nie ma;
– wielkość miejscowości – nieznacznie częściej telefon stacjonarny posiadały wiejskie gospodarstwa domowe osób uczących (46,9%) się niż miejskie (44,6%),
__________
159 Por. m.in.: Ł. Arendt, Dostęp do technologii…, op. cit.; J. Mirosław, I. Poliwczak, A. Smoder, Diagnoza stopnia przygotowania…, op. cit.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
241
przy czym w ramach gospodarstw domowych miejskich sytuacja ta była zróżni-cowana: najczęściej telefony stacjonarne występowały w miastach dużych, liczą-cych co najmniej 50 tys. mieszkańców (57,1%), najrzadziej zaś w miastach liczą-cych od 20 tys. do 49 999 osób (30,8%);
– podregion – najczęściej telefony stacjonarne w swoich domach posiadali uczący się mieszkańcy podregionu radomskiego (54,5%) i Warszawy (46,4%), najrzadziej natomiast osoby mieszkające w podregionie warszawskim wschodnim (35,7%).
Nieco gorzej wyglądało wyposażenie gospodarstw domowych uczących się mieszkańców Mazowsza w komputery i dostęp do Internetu. Komputer stacjonar-ny lub przenośny posiadało 87,5% gospodarstw domowych respondentów. Za-zwyczaj gospodarstwa domowe dysponowały jednym komputerem stacjonarnym lub laptopem (70,5%), zdarzało się jednak, że w jednym gospodarstwie znajdowa-ły się 2 (14,8%), a niekiedy nawet od 3 do 5 (2,3%) sztuk tego rodzaju sprzętu. W badanej zbiorowości znalazło się 11 gospodarstw domowych (12,5%), które nie miały żadnego komputera.
Wśród gospodarstw domowych badanych osób uczących się, które nie miały komputera, głównym powodem jego braku było nieodczuwanie potrzeby posia-dania takiego sprzętu (7 wskazań). Postawa taka powoduje, iż są oni niejako wy-kluczeni cyfrowo na własne życzenie. Drugim wskazywanym przez responden-tów powodem był brak środków finansowych (4 wskazania), które mogliby przeznaczyć na jego zakup.
Zainteresowanie sprzętem komputerowym wśród uczących się mieszkańców województwa mazowieckiego nastąpiło po 2000 r.
160 W tym czasie swój pierwszy
komputer nabyło 74% respondentów (wykres IV.16).
Gospodarstwa domowe, które dokonały zakupu pierwszego komputera w la-tach 1995–1999 stanowiły jedynie 6,5%. Komputery, które były wówczas do-stępne na rynku, wymagały przeznaczenia na ten cel znacznych nakładów finan-sowych, a programy, które służyły do ich obsługi, były bardziej skomplikowane niż obecnie. Ponadto znacznie mniej Polaków potrafiło wówczas ten sprzęt ob-sługiwać, a szkoły i instytucje dopiero znalazły się w okresie intensywnej kompu-teryzacji.
Taki rozkład odpowiedzi świadczy o tym, iż po 2000 r. nastąpiło przyspiesze-nie zjawiska dyfuzji ICT w gospodarstwach domowych uczących się mieszkań-ców Mazowsza, polegającej na nabywaniu sprzętu komputerowego. Zjawisko to przypadło również na okres zmian gospodarczych w Polsce. Niewątpliwie do po-pularyzacji sprzętu komputerowego przyczyniły się zmiany związane z miniatu-ryzacją i opracowaniem bardziej przyjaznych i dostosowanych do potrzeb użyt-kownika programów. Na jego popularność wpłynęło zapewne upowszechnienie
__________
160 Podobne wyniki uzyskano z ogólnopolskich badań dotyczących zjawiska wykluczenia cyfro-wego. Por. Ł. Arendt, Dostęp do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2010, s. 67.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
242
się Internetu. Z przeprowadzonych badań wynika, że 66,2% gospodarstw domo-wych respondentów posiadało sprzęt komputerowy mający nie więcej niż 5 lat. Przy obecnym tempie rozwoju technik i technologii telekomunikacyjnych nie jest to może bardzo optymistyczna informacja, ale oznacza, że aktywność edukacyjna członków gospodarstw domowych może przyczyniać się do podejmowania decy-zji o zakupie lub modernizacji sprzętu komputerowego.
Wykres IV.16
Respondenci według roku zakupu pierwszego laptopa/komputera stacjonarnego
(w %, N=77)
6,5
70,1
3,9
19,5
od 1995 do 1999 od 2000 do 2009 2010 nie wiem, trudno powiedzieć
Prawie w co drugim gospodarstwie domowym uczących się mieszkańców województwa mazowieckiego (43,2%) znajdujący się tam sprzęt komputerowy był modernizowany, a blisko w co trzecim został wymieniony na nowy (34,1%). Modernizacji poddano wszystkie komputery znajdujące się w gospodarstwach domowych respondentów zakupione w latach 1995–1999. One też wymienione zostały na nowe. Co drugi badany (48,1%), w którego gospodarstwie domowym zakupu komputera dokonano w latach 2000–2009, również deklarował, iż sprzęt ten był modernizowany. Niestety, w większości (61,1%) gospodarstw domowych badanych osób uczących się znajdował się sprzęt komputerowy niemodernizowa-ny mający od 2 do 11 lat. Najbardziej niepokojące jest to, iż komputery zakupione w latach 2000–2005 w 77,4% gospodarstw domowych osób uczących się były ta-kie, jakie w momencie ich nabycia.
Najczęściej zakupu sprzętu komputerowego w gospodarstwach domowych osób uczących się dokonywano wówczas, gdy był on potrzebny do nauki (48,5%). Drugą pod względem liczebności grupę stanowili respondenci, w których gospo-darstwach domowych nabywano sprzęt komputerowy po to, aby służył do celów rozrywkowych (34,7%). Najrzadziej wskazywanym przez badane osoby powo-dem zakupu sprzętu komputerowego do domu była konieczność wykorzystania go do pracy zawodowej (4,2%).
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
243
Z przeprowadzonych badań wynika, że komputery są najbardziej popularne w gospodarstwach domowych osób kształcących się w wieku 25–34 lat. W przy-padku tej kategorii wieku wszyscy respondenci deklarowali posiadanie komputera stacjonarnego lub laptopa w swoim gospodarstwie domowym. Analiza danych wskazuje, że wraz z wiekiem skłonność do posiadania sprzętu tego rodzaju w domu systematycznie malała. Osoby starsze niechętnie bowiem wprowadzają nowości techniczne do swojego domu, wolniej też uczą się. Najchętniej na posia-danie tego rodzaju sprzętu w domu decydowały się osoby z wyższym wykształ-ceniem. W grupie respondentów legitymujących się tym poziomem wykształcenia nie było nikogo, kto nie miałby sprzętu komputerowego w swoim gospodarstwie domowym. Najniższy odsetek osób uczących się, w których gospodarstwie do-mowym znajdował się komputer stacjonarny lub przenośny odnotowano wśród respondentów z wykształceniem zasadniczym zawodowym (71,4%). Na podej-mowanie decyzji o zakupie sprzętu komputerowego wpływ miała też liczba osób znajdujących się w tym samym gospodarstwie domowym i utrzymująca się z tych samych źródeł. Im liczniejsze było gospodarstwo domowe, tym większa skłon-ność do nabywania sprzętu komputerowego. Najczęściej posiadanie sprzętu kom-puterowego w domu deklarowali respondenci mieszkający w gospodarstwach domowych liczących co najmniej 5 osób (95,2%), najrzadziej zaś – osoby samot-ne (50%). Prawidłowość ta wynika zapewne z faktu, że jednym z najczęstszych powodów zakupu tego rodzaju sprzętu jest posiadanie dzieci w wieku szkolnym. Była to jedna z najczęściej wskazywanych przez respondentów przyczyn nabycia komputera stacjonarnego lub laptopa (44,2%). Potwierdzeniem tego jest kolejna prawidłowość: sprzęt komputerowy częściej stanowił wyposażenie gospodarstw domowych badanych osób, w których znajdowały się osoby poniżej 16. roku życia (91,7%), niż tych, w których osób w tym wieku nie było (84,3%).
161 Z badań wyni-
ka, że nie miało to też wpływu na liczbę komputerów, które znajdowały się w go-spodarstwie domowym. W gospodarstwach domowych respondentów, w których znajdowały się osoby nie mające jeszcze ukończonych 16 lat, najczęściej był jeden komputer (87,9%). Dwa lub więcej zainstalowane były w gospodarstwach domo-wych osób uczących się, gdzie nie było osób poniżej 16. roku życia Świadczy to o tym, że na zakup sprzętu komputerowego wpływ ma również sytuacja finansowa rodziny, co niewątpliwie zmniejsza szanse na posiadanie sprzętu komputerowego przez rodziny wielodzietne.
162 W badanej zbiorowości najrzadziej posiadanie tego
rodzaju sprzętu deklarowały osoby, w których gospodarstwach domowych znajdo-wało się od 3 do 5 osób powyżej 16. roku życia (50%), najczęściej zaś respondenci mieszkający razem z dwoma osobami w wieku poniżej 16 lat (100%).
__________
161 Zależność pomiędzy posiadaniem komputera i znajdowaniem się w gospodarstwie domowym osób nieletnich (w przypadku tych badań porównywano gospodarstwa domowe, w których znajdo-wały się osoby poniżej 18. roku życia), udowodniły również inne badania. Szerzej: D. Batorski, Ko-rzystanie z technologii…, op. cit.; Ł. Arendt, Dostęp do technologii…, op. cit. 162 Zależność dostępu do komputera od poziomu zasobności gospodarstwa domowego potwierdziły badania m.in. Ł. Arendta i D. Batorskiego. Por. Ł. Arendt, Dostęp do technologii…, op. cit.; D. Bator-ski, Korzystanie z technologii…, op. cit.
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
244
Ponadto jednym z dwóch głównych powodów nieposiadania przez gospodar-stwo domowe komputera lub laptopa był, po pierwsze, brak środków finanso-wych (4 wskazania), a po drugie lokalizacja. Miejskie gospodarstwa domowe osób uczących się były lepiej wyposażone w sprzęt komputerowy niż wiejskie. W badanej zbiorowości odsetek miejskich gospodarstw domowych respondentów posiadających taki sprzęt był wyższy niż wiejskich (udział ich wyniósł odpowied-nio 91,1% i 81,3%). Zaskoczeniem jest natomiast prawidłowość występująca w przypadku gospodarstw domowych uczących się mieszkańców miast: im więk-sze miasto, tym mniejszy udział gospodarstw posiadających komputery. Najlepiej wyposażone w sprzęt komputerowy były gospodarstwa domowe mieszkańców pod-regionów: ciechanowsko-płockiego (100%) i radomskiego, najgorzej zaś podregio-nu warszawskiego wschodniego (85,7%) i warszawskiego zachodniego (85,7%).
Spośród wszystkich badanych osób uczących się 79,5% posiadało dostęp do Internetu. Łączności z siecią nie miało z powodu braku komputera 12,5% bada-nych, a 8% dysponowało sprzętem komputerowym, ale bez możliwości podłącze-nia go do Internetu.
Powody braku podłączenia do Internetu badanych gospodarstw domowych osób uczących się były różne. Najczęściej brak tego rodzaju możliwości był wy-nikiem nieodczuwania potrzeby korzystania z Internetu (3 wskazania). Pozostałe podawane przez respondentów przyczyny, takie jak brak możliwości technicz-nych, środków finansowych czy posiadanie możliwości korzystania z Internetu poza miejscem zamieszkania miały równorzędne znaczenie.
W badanej zbiorowości osób uczących się pionierskie gospodarstwa domowe uzyskały dostęp do Internetu stosunkowo późno, bo dopiero w latach 2002–2009. Podłączenie właśnie w tym okresie deklarowała najliczniejsza grupa badanych (74,3%). Największy odsetek gospodarstw domowych respondentów uzyskał do-stęp do sieci w 2008 r. (20%) i 2007 r. (14,3%). Na tej podstawie można więc powiedzieć, że to właśnie w latach 2007–2008 skumulował się proces dyfuzji In-ternetu w gospodarstwach domowych respondentów. W badanej zbiorowości 1/5 nie potrafiła podać roku, w którym ich gospodarstwo domowe uzyskało dostęp do Internetu.
Gospodarstwa domowe uczących się osób, które miały podłączenie do Inter-netu, łączyły się z siecią głównie za pomocą łączy szerokopasmowych (80%) (wykres 63). Najczęściej podłączone były do sieci przez operatora sieci stacjonar-nej (35,7%), nieco rzadziej natomiast korzystały z Internetu za pośrednictwem operatora sieci telewizji kablowej (31,4%). W badanej zbiorowości najmniej licz-ną grupę stanowiły gospodarstwa domowe respondentów, które miały dostęp do Internetu za pośrednictwem sieci telefonii komórkowej. Wpływ na mniejsze zain-teresowanie tym sposobem łączenia się z siecią mają zapewne związane z tym koszty. Połączenia za pomocą sieci telefonii komórkowej są znacznie droż-sze niż w przypadku łączy szerokopasmowych. Ponadto w gospodarstwach do-mowych, które posiadają jedynie komputery stacjonarne, dostęp do sieci za po-mocą łączy stałych jest wystarczający.
Badana zbiorowość osób uczących się posiadających Internet była zróżnico-wana wewnętrznie ze względu na następujące zmienne demograficzne:
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
245
– wiek – wszystkie gospodarstwa domowe respondentów w wieku 25–34 lat i 45–54 lat miały dostęp do Internetu (po 100%), najrzadziej podłączone do sieci były gospodarstwa domowe osób badanych w wieku 35–44 lat;
– wykształcenie – najwyższe odsetki gospodarstw domowych posiadających podłączenie do Internetu odnotowano wśród respondentów legitymujących się wykształceniem wyższym (100%) oraz gimnazjalnym i poniżej (96,7%), podczas gdy w grupie respondentów z wykształceniem średnim zawodowym i policealnym dostęp do Internetu miało 78,6% gospodarstw domowych. Ponieważ w badanej po-pulacji dominujący odsetek stanowiły osoby między 15. a 24. rokiem życia, taki rozkład danych świadczyć może o tym, iż decyzje związane z podłączeniem In-ternetu w domu podyktowane są przede wszystkim potrzebami osób uczących się;
– stan cywilny – najczęściej podłączenie do Internetu miały gospodarstwa domowe respondentów pozostających w związkach nieformalnych (100%), naj-rzadziej natomiast gospodarstwa domowe osób stanu wolnego (90,2%);
– średni dochód w przeliczeniu na 1 osobę – badania wykazały istnienie za-leżności pomiędzy posiadaniem łącza internetowego w gospodarstwie domowym osób uczących się a sytuacją ekonomiczną rodziny: im wyższy jest dochód go-spodarstwa domowego, tym częściej ma ono podłączenie do Internetu;
– osoby poniżej 16. roku życia – na posiadanie podłączenia do Internetu wpływ miała liczba osób poniżej 16. roku życia, znajdujących się w jednym gospodar-stwie domowym: im takich osób jest więcej, tym częściej gospodarstwo domowe dysponuje podłączeniem do Internetu;
– lokalizacja – rzadziej podłączeniem do Internetu dysponowały gospodar-stwa domowe respondentów mieszkających w dużych miastach, liczących od 20 tys. mieszkańców do 49 999 (83,2%) oraz na wsi (84,6%). Najczęściej możli-wością taką dysponują gospodarstwa domowe badanych osób mieszkających w małych miastach, liczących mniej niż 20 tys. mieszkańców i dużych aglomera-cji miejskich, liczących co najmniej 50 tys. mieszkańców (po 100%);
– podregion – najrzadziej podłączeniem do Internetu dysponowały gospodar-stwa domowe respondentów mieszkających w podregionach warszawskim wschod- nim (66,7%) i warszawskim zachodnim (83,3%). Podłączenie do Internetu miały wszystkie gospodarstwa domowe badanych mieszkańców podregionów ciecha-nowsko-płockiego, ostrołęcko-siedleckiego oraz radomskiego.
Sam dostęp do nowych technologii telekomunikacyjnych nie jest jeszcze gwa-rantem pełnego sukcesu. Cele, do jakich służy i przez kogo jest wykorzystywany również są czynnikiem decydującym o tym, czy możemy mówić o osobach wy-kluczonych cyfrowo czy też nie. Jak wygląda zatem sposób użytkowania techno-logii ICT znajdujących się w gospodarstwach domowych badanej zbiorowości uczących się mieszkańców województwa mazowieckiego?
W gospodarstwach domowych badanych osób uczących się telefony stacjo-narne używane były najczęściej tradycyjnie. Służyły głównie do prowadzenia rozmów, przy czym numery telefonów osób, do których realizowano połączenia najczęściej wybierane były za pomocą klawiatury znajdującej się w aparacie tele-fonicznym. Co czwarta badana osoba (27,5%) deklarowała wykorzystywanie tej
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
246
funkcji stacjonarnego aparatu telefonicznego w swoim gospodarstwie domowym. Funkcja „książki telefonicznej” jest przydatna, aczkolwiek w przypadku telefo-nów stacjonarnych nie pozbawiona ograniczeń związanych z niewielką liczbą numerów telefonów, które do pamięci telefonu można wpisać, szczególnie w tań-szych aparatach telefonicznych.
Z funkcji takich, jak automatyczne wybieranie numerów, automatyczna sekre-tarka czy interkom prawie wcale nie korzystano. Najrzadziej wykorzystywana była funkcja interkomu – nie korzystano z niej w 97,5% gospodarstw domowych bada-nej zbiorowości. Powodem tak małej popularności tej funkcji jest zapewne to, iż korzystanie z niej ma sens jedynie wówczas, gdy gospodarstwo domowe dysponuje więcej niż jednym aparatem telefonicznym posiadającym taką możliwość.
Inaczej wykorzystywane są funkcje telefonów komórkowych. Obecnie istnie-jące na rynku aparaty telefoniczne bardziej przypominają urządzenia wielofunk-cyjne niż tradycyjne urządzenie służące do prowadzenia rozmów na odległość. Dają możliwość nagrywania lub oglądania filmów, słuchania radia, sprawdzania poczty elektronicznej, robienia zdjęć i wykonywania wielu innych czynności. Przeciętny użytkownik telefonu komórkowego ma możliwość doboru rodzaju aparatu i znajdujących się w nim funkcji do własnych potrzeb. Jedne funkcje są bowiem wykorzystywane częściej niż inne. Dlatego też nie stanowi zaskoczenia zróżnicowanie badanej zbiorowości osób uczących się pod względem rodzaju i czę-stotliwości wykorzystywania różnych funkcji telefonu komórkowego.
Najrzadziej korzystali oni z możliwości czatowania za pomocą telefonu ko-mórkowego, ponieważ 93,2% respondentów nigdy nie wykorzystywała tej funk-cji. Tak małe zainteresowanie nią wynika zapewne stąd, iż połączenia tego rodza-ju za pomocą telefonu komórkowego są drogie. Aby móc prowadzić rozmowy na czacie, abonent musi połączyć się za pomocą telefonu z Internetem. To jest rów-nież przyczyną niewielkiego zainteresowania możliwością wykorzystywania tele-fonu komórkowego do pisania, wysyłania i odbierania poczty elektronicznej. Z możliwości tej nie korzystało nigdy 85,2% respondentów. Uczący się miesz-kańcy województwa mazowieckiego nie byli również zainteresowani wykorzy-stywaniem telefonów komórkowych do nawiązywania i prowadzenia rozmów za pomocą połączeń wideo oraz usługi połączeń komercyjnych (po 92%). Małą po-pularnością cieszyła się możliwość głosowego wybierania numerów. Tej funkcji nigdy nie stosowało 89,8% respondentów. Bardzo rzadko wykorzystywany był minutnik oraz możliwość tworzenia, wysyłania i odbierania wiadomości głoso-wych. Odsetek respondentów deklarujących, że nigdy z tych funkcji telefonu ko-mórkowego nie korzystała wyniósł odpowiednio: 88,6% i 82,5%.
W badanej zbiorowości osób uczących się największą popularnością cieszyła się możliwość tworzenia, wysyłania i odbierania wiadomości tekstowych, zwa-nych w skrócie SMS. Z funkcji tej codziennie korzystało 77,3% badanych, a co piąty respondent (21,6%) korzystał z niej od czasu do czasu. Jest to forma popu-larna ze względu na stosunkowo niskie koszty i możliwość przekazania lub otrzymania informacji wówczas, gdy rozmowa przez telefon nie jest możliwa, np. podczas zajęć lekcyjnych, wykładów, konferencji, która szczególnie przez mło-
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
247
dzież jest często nadużywana. Nic więc dziwnego, że w wielu szkołach zabrania się uczniom posiadania włączonego telefonu komórkowego podczas zajęć. Co druga badana osoba korzystała ponadto z funkcji budzika codziennie (46,6%) lub od czasu do czasu (40,9%). Jest to wygodne i przydatne szczególnie podczas wy-jazdów lub wówczas, gdy każdy z domowników wstaje o innej porze.
Jedną z najchętniej wykorzystywanych przez uczących się mieszkańców Ma-zowsza funkcją telefonu komórkowego była również możliwość robienia za jego pomocą zdjęć. Codziennie z tej funkcji korzystał co dziesiąty badany (10,2%), a od czasu do czasu wykorzystywało ją 77,3% respondentów. Jest to funkcja przydatna i praktyczna, szczególnie w przypadku nowszych modeli telefonów, pozwalających na wykonywanie zdjęć nie odbiegających jakością od standardo-wych cyfrowych aparatów fotograficznych. Aparat fotograficzny nie zawsze no-simy przy sobie, a telefon komórkowy już tak. Można nim wykonać zdjęcie w sy-tuacjach, kiedy tego się nie planuje. Atrakcyjność tej funkcji podnosi możliwość przesłania zdjęcia do innych osób, z czego dość często korzystają uczący się mieszkańcy województwa mazowieckiego. Tworzyło, wysyłało i pobierało wia-domości MMS 79,6% respondentów. Zdjęcia zrobione za pomocą telefonu ko-mórkowe rzadko były drukowane. Jedynie 15,9% respondentów od czasu do cza-su drukowało robione w ten sposób zdjęcia. Większość badanej zbiorowości (84,1%) funkcji tej nigdy nie wykorzystywała. Osoby uczące się chętnie sięgały po znajdujący się w telefonie kalkulator. Niemal co dziesiąty badany wykorzy-stywał tę funkcję codziennie (9,1%), a 71,6% respondentów korzystała z niej od czasu do czasu.
W zbiorowości osób uczących się popularne było również słuchanie za pomo-cą telefonu komórkowego muzyki. Co trzeci respondent (28,4%) deklarował, że codziennie odtwarza za pomocą swojego aparatu telefonicznego pliki muzyczne, a niemal co drugi (44,3%) wykorzystywał tę funkcję od czasu do czasu.
Głównymi użytkownikami komputerów znajdujących się w gospodarstwach domowych uczących się mieszkańców województwa mazowieckiego byli oni sami (91,9%). Często też znajdujące się w gospodarstwie domowym responden-tów komputery użytkowane były przede wszystkim przez ich rodzeństwo (15,6%) i/lub współmałżonka bądź partnera (9,1%).
Komputery znajdujące się w gospodarstwach domowych badanej zbiorowości nie były jednak wykorzystywane zgodnie z celem przeznaczenia. Większość bo-wiem respondentów wskazywała, ze głównym powodem zakupu komputera był zamiar wykorzystania go do nauki przez samych respondentów bądź też ich uczące się dzieci. Natomiast w większości gospodarstw domowych komputer wykorzy-stywany był głównie do celów rozrywkowych (84,4%). Przede wszystkim do nauki służył jedynie w co siódmym gospodarstwie domowym respondentów (13%).
Uczący się mieszkańcy Mazowsza, którzy korzystali z komputera znajdujące-go się w ich gospodarstwie domowym najczęściej zajmowali się pisaniem tek-stów (67,5%) oraz oglądaniem filmów (64,9%). Analiza wcześniejszych danych wskazuje jednak, że znaczna część aktywności respondentów związanej z obsługą komputera dotyczyła różnych działań nie związanych z nauką czy wykonywa-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
248
niem pracy zawodowej, głównie różnych sposobów spędzania wolnego czasu, jak oglądanie filmów, zabawa grami czy słuchanie muzyki. Jedynie co czwarty bada-ny (27,3%) deklarował, że korzystał z różnego rodzaju kursów dostępnych na pły-tach CD lub DVD, a 26% pisało listy motywacyjne i CV potrzebne do szukania zatrudnienia.
Grupa głównych użytkowników komputera w domu była zróżnicowana we-wnętrznie. Częściej byli to mężczyźni (52,9%) niż kobiety (47,1%), co zapewne wiąże się z podstawowym celem użytkowania komputera w gospodarstwie do-mowym. W badanej zbiorowości częściej do celów prywatnych wykorzystywany był komputer przez mężczyzn (92,3%) niż kobiety (78,4%). Taką prawidłowość potwierdzają również inne badania, z których wynika, że kobiety częściej wyko-rzystują komputery do celów zawodowych czy poszukiwania pracy, a mężczyźni jako formę spędzania wolnego czasu.
163 Z komputerów korzystały przede wszyst-
kim osoby młode. Wraz z wiekiem odsetek osób będących głównym użytkowni-kiem komputera w gospodarstwie domowym spadał. W grupie osób między 15. a 24. rokiem życia stanowiły one 70%, w grupie 25–34 lat 17,1%, w grupie 35–44 lat 10%, a w grupie 45–54 lat 2,9%. Osoby, które ukończyły 55. rok życia nie by-ły głównymi użytkownikami komputerów znajdujących się w ich gospodarstwach domowych. Świadczy to o silnej zależności występowania zjawiska wykluczenia cyfrowego od wieku. Wraz z wiekiem ryzyko wykluczenia cyfrowego w korzy-staniu ze sprzętu komputerowego rośnie. Dlatego też ważne jest, aby objąć dzia-łaniami prewencyjnymi w pierwszej kolejności osoby starsze. Z drugiej jednak strony siła tej zależności powinna z czasem maleć. Osoby starsze nie miały bo-wiem możliwości nauczenia się korzystania z tego rodzaju sprzętu podczas swojej edukacji. Obecnie w programach nauczania szkół podstawowych jednym z przed-miotów obowiązkowych jest informatyka. W momencie, gdy dzisiejsi uczniowie przejdą z czasem do starszych grup wieku, tendencja ta powinna stracić swoją siłę i ulec zmianie.
Nieco inaczej wyglądają zależności z perspektywy poziomu wykształcenia uczącej się populacji mieszkańców Mazowsza. Znacznie częściej z komputerów korzystały w tym przypadku osoby nie posiadające wykształcenia dającego im kwalifikacje do wykonywania jakiejkolwiek pracy zawodowej. Co drugi badany główny użytkownik komputera znajdującego się w jego gospodarstwie domowym legitymował się najniższym poziomem wykształcenia – gimnazjalnym i poniżej (43,5%), a co piąty miał wykształcenie średnie ogólnokształcące (23,2%). Naj-rzadziej głównymi użytkownikami komputerów znajdujących się w gospodar-stwach domowych respondentów były osoby z wykształceniem zasadniczym za-wodowym (4,3%) i wyższym (11,6%).
W przypadku populacji osób uczących się sytuacja materialna nie miała więk-szego wpływu na to, czy są oni głównymi użytkownikami komputerów znajdują-cych się w ich domach. Wpływ miała natomiast obecność i liczba osób, które nie
__________
163 Por. m.in.: D. Batorski, Korzystanie z technologii…, op. cit.; Ł. Arendt, Dostęp do technolo-gii…, op. cit.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
249
ukończyły jeszcze 16. roku życia. Im więcej osób poniżej 16. roku życia w go-spodarstwie domowym, tym mniejsze szanse osób uczących się na zajęcie pozycji głównego użytkownika komputera. W gospodarstwach domowych respondentów, gdzie była jedna osoba w tym wieku, 83,3% badanych było głównymi użytkow-nikami komputerów. Najrzadziej komputer do własnej dyspozycji miały osoby uczące się, w których gospodarstwach domowych były trzy lub więcej osób poni-żej 16. roku życia (6,7%).
Wpływ na dostęp do komputera osób kształcących się miało również ich miejsce zamieszkania. Niemal dwa razy częściej głównymi użytkownikami kom-puterów znajdujących się w gospodarstwach domowych byli uczący się miesz-kańcy miast (65,7%) niż wsi (34,3%). Jednakże populacja mieszkańców miast była pod tym względem zróżnicowana. Częściej głównymi użytkownikami kompute-rów byli uczący się warszawiacy (30,0%) i mieszkańcy miast liczących od 20 tys. do 49 999 osób (15,7%), najrzadziej natomiast – kształcący się mieszkańcy dużych aglomeracji miejskich liczących 50 tys. mieszkańców lub więcej (8,6%). Najrza-dziej głównymi użytkownikami komputerów były osoby uczące się mieszkające w podregionie ostrołęcko-siedleckim (11,4%) i ciechanowsko-płockim (14,3%).
Umiejętność obsługi komputera osoby uczące się nabywały poprzez łączenie dwóch ścieżek kształcenia: formalnego i nieformalnego. Uczestnicząc w zaję-ciach szkolnych, na studiach lub w kursie komputerowym obsługiwać komputer nauczyło się 49,1% respondentów. Odsetek osób deklarujących, że kompetencje te zdobyli sami lub dzięki pomocy kolegów bądź rodziny wyniósł 49,1%. Co trzecia osoba podejmująca aktywność edukacyjną kompetencje potrzebne do ob-sługi tego rodzaju sprzętu nabyła sama (32,4%). Formalnie dominującą rolę pro-pagatora wiedzy z tego zakresu odgrywały szkoły podstawowe, gimnazja i szkoły zawodowe. Ponad połowa respondentów (42,6%) deklarowała, że to właśnie tam nauczyła się obsługiwać komputery.
Sprawdzimy, jak wygląda stopień wykorzystania przez uczących się miesz-kańców województwa mazowieckiego Internetu.
Podobnie, jak w przypadku korzystania z komputerów, głównymi użytkowni-kami Internetu w gospodarstwach domowych osób uczących się byli oni sami. Taką odpowiedź wskazało aż 71,1% badanych osób, które posiadały dostęp do In-ternetu w swoim gospodarstwie domowym. W drugiej kolejności jako głównych użytkowników respondenci wskazywali swoje rodzeństwo (83,9%). Wśród głów-nych użytkowników Internetu w swoim gospodarstwie domowym bez mała co dziesiąty badany wymienił współmałżonka (7,8%).
Uczący się mieszkańcy województwa mazowieckiego, którzy posiadali w swo-im gospodarstwie domowym możliwość korzystania z Internetu, najczęściej wy-korzystywali go do różnych form komunikowania się (94,6%) oraz odbierania i wysyłania poczty elektronicznej (100%). Co drugi badany do tych celów wyko-rzystywał Internet codziennie (po 57,1%). Badani bardzo chętnie posługiwali się Internetem również podczas wyszukiwania informacji o towarach i usługach (92,8%). Co piąty respondent (21,4%) szukał informacji na ten temat codziennie, a 71,4% w miarę potrzeby. Podczas surfowania po Internecie osoby uczące się
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
250
bardzo często szukały również informacji związanych z ich zainteresowaniami lub hobby (95,7%). Co czwarty badany wchodził w tym celu w Internet codzien-nie (27,1%), a 68,6% w zależności od potrzeb. Znaczny odsetek badanych korzy-stał również, z różną częstotliwością, z możliwości pobierania lub odtwarzania darmowych filmów, muzyki oraz pobierał bądź grał w gry komputerowe (88,6%), a także uzupełniał posiadaną wiedzę (87,1%).
Wyniki badań wskazują, że wśród uczących się mieszkańców województwa mazowieckiego małą popularnością cieszyło się nauczanie na odległość, czyli tzw. e-lerning oraz korzystanie z usług różnych urzędów i instytucji za pomocą Internetu. Odsetek osób, które nigdy nie korzystały z możliwości podnoszenia kwalifikacji w trybie nauczania na odległość wyniósł aż 90%. Z możliwości skła-dania wniosków i podań do różnych instytucji w formie elektronicznej oraz elek-tronicznego obiegu dokumentów nie skorzystało nigdy 91,4%. Z pobierania i wy-syłania wypełnionych formularzy urzędowych również nie korzystało nigdy po 91,4% badanych.
Nieco lepiej wygląda sytuacja związana z wyszukiwaniem informacji znajdu-jących się na stronach internetowych administracji publicznej, jednakże nie jest zadowalająca. Na stronach administracji publicznej codziennie informacji szukało 1,4% respondentów, a co dziesiąty badany wykorzystywał Internet do tego celu jedynie od czasu do czasu (10%).
164 Tak małe zainteresowanie możliwością ko-
rzystania z wirtualnego kontaktu z różnego rodzaju instytucjami i urzędami wyni-ka zapewne stąd, iż możliwość korzystania z usług drogą elektroniczną oferowane jest od niedawna. Ponadto nie zawsze kończy się powodzeniem, co z kolei pod-nosi i tak już wysoki poziom społecznej nieufności do tej formy łączności. Nie zawsze też strony internetowe są czytelne dla przeciętnego obywatela, a znalezie-nie poszukiwanych informacji znajdujących się w różnych zakładkach stanowi niekiedy nie lada wyzwanie.
Respondenci najczęściej wyszukiwali różnego rodzaju informacje na stronach urzędów centralnych (4 wskazania). Z tych stron najczęściej też pobierali znajdu-jące się tam formularze (2 wskazania). Podania i wnioski w formie elektronicznej najczęściej składane były przez Internet w szkołach, na uczelniach lub do kurato-rium (3 wskazania).
Podobnie jak w przypadku korzystania z komputera, również umiejętność ob-sługi Internetu zdobywana jest poprzez łączenie dwóch ścieżek kształcenia –formalnej i nieformalnej. W przypadku kompetencji związanych z obsługą Inter-netu częściej wykorzystywane były jednak nieformalne metody nauki. Podczas zajęć prowadzonych w szkole, na studiach lub kursie komputerowym korzystać
__________
164 Korzystanie z różnego rodzaju usług oferowanych przez urzędy drogą elektroniczną deklaro-wało jedynie 12 uczących się mieszkańców Mazowsza, którzy dysponowali w swoim gospodarstwie domowym podłączeniem do Internetu. Wśród nich jednie 8 badanych wykorzystywało Internet do wyszukiwania informacji na stronach różnych urzędów, po 5 osób wysyłało lub pobierało formula-rze urzędowe, a 4 respondentów składało wnioski i podania w formie elektronicznej.
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
251
z Internetu nauczyło się 12,6% respondentów, a 16,8% badanych umiejętności z tego zakresu zdobyło dzięki samokształceniu lub też pomocy znajomych, kole-gów lub członków rodziny, przy czym co dziesiąty badany sam nauczył się ob-sługiwać Internet (9,8%). Kształcenie formalne, podobnie jak w przypadku nauki korzystania z komputera, najczęściej odbywało się w szkołach podstawowych, gimnazjach i szkołach średnich (10,6%).
Brak dostępu do Internetu w domu nie musi być czynnikiem silnie sprzyjają-cym wykluczeniu cyfrowemu. Istnieje bowiem wiele możliwości skorzystania z tej technologii cyfrowej poza miejscem zamieszkania. Są kafejki internetowe, osoby kształcące się mają możliwość korzystania z komputerów posiadających podłączenie do sieci internetowej w szkołach lub na uczelniach wyższych, osoby pracujące mogą korzystać również z niego w pracy. Oprócz tych możliwości ist-nieją jeszcze kontakty nieformalne. Jest więc wiele sposobów korzystania z tej technologii telekomunikacyjnej bez konieczności posiadania jej w domu. Dlatego też zapytaliśmy badane osoby, które nie mają dostępu do Internetu w domu o to, czy korzystają z niego gdzie indziej. Spośród 7 osób badanych, które nie posiada-ły takiej możliwości w swoim gospodarstwie domowym, 5 używała sieci poza domem. Tylko 2 respondentów można uznać za osoby wykluczone cyfrowo ze względu na brak dostępu do Internetu, gdyż jedynie oni nie mieli w swoim go-spodarstwie domowym podłączenia do sieci internetowej i nie korzystali z tej możliwości w inny sposób.
Osoby uczące się najrzadziej korzystały z Internetu w gminnych centrach in-formacji. Najczęściej w zależności od potrzeb korzystały z dostępu do sieci inter-netowej w szkole, u znajomych lub rodziny oraz w kafejkach internetowych. Co-dziennie z dostępu do Internetu poza domem, konkretnie w szkole korzystała tylko 1 osoba.
Dostęp do Internetu poza gospodarstwem domowym respondenci wykorzy-stywali w różnych celach. Najczęściej kontaktowali się z otoczeniem za pomocą poczty elektronicznej. Możliwość surfowania po sieci poza domem chętnie wyko-rzystywali również do innych sposobów łączności niż e-maile, poszukiwania in-formacji o towarach lub usługach, grania z innymi osobami w sieciowe gry kom-puterowe oraz uzupełniania posiadanej wiedzy. Nie są to jednak działania podejmowane systematycznie, badani korzystają z nich jedynie wówczas, gdy za-istnieje taka potrzeba.
Osoby zmuszone do korzystania z Internetu w innych miejscach niż ich gospo-darstwo domowe rzadko posługiwały się nim wówczas, gdy realizowane działania obarczone były pewnym stopniem ryzyka lub też mogły być odbierane jako „wsty-dliwe”. Respondenci, którzy deklarowali, że korzystają z sieci poza domem nie do-konywali zakupów ani też niczego nie sprzedawali, nie korzystali również z usług bankowych, nie zamieszczali napisanych przez siebie tekstów na stronach interne-towych i nie wyszukiwali informacji o schorzeniach, urazach i sposobach ich lecze-nia oraz profilaktyce zdrowotnej, a także innych informacji dotyczących zdrowia.
Z przeprowadzonych badań wynika, że posiadanie komputera i Internetu w domu przeciwdziała zjawisku wykluczenia cyfrowego w dostępie i umiejętno-
Iwona Poliwczak, Agnieszka Smoder, Halina Sobocka-Szczapa
252
ściach ich obsługi. Osoby mające dostęp do tego rodzaju technik i technologii te-lekomunikacyjnych nie mają bowiem problemów z korzystaniem z niej. W bada-nej populacji uczących się mieszkańców województwa mazowieckiego jedynie 9,1% respondentów wskazywało na istnienie barier utrudniających korzystanie z komputera i Internetu w domu. Przeszkód tego rodzaju nie dostrzegało 90,9% badanych.
165
Analiza wyników wskazuje natomiast, że w przypadku uczących się miesz-kańców Mazowsza ma znaczenie wykluczenie cyfrowe w wymiarze materialnym. Barierą, która była wskazywana jako mająca najwyższy stopień istotności, był właśnie brak środków finansowych (5 respondentów oceniło, że przeszkody natu-ry materialnej utrudniają korzystanie z komputera i Internetu w bardzo wysokim stopniu, a 3 – w wysokim). Innymi przeszkodami, które w wysokim stopniu utrudniają im korzystanie z tych technik i technologii telekomunikacyjnych są kwestie związane z brakiem możliwości technicznych pozwalających na podłą-czenie do Internetu (3 respondentów oceniło tę przeszkodę jako utrudniającą im korzystanie z Internetu w bardzo wysokim stopniu, a 1 uznał, że utrudnia ona do-stęp w stopniu wysokim, 1 – w średnim oraz 1 – w niskim). Uczących się miesz-kańców Mazowsza do zakupu sprzętu komputerowego i podłączenia go do Inter-netu w znacznym stopniu zniechęca również niebezpieczeństwo utraty danych osobowych (jedynie dla 2 respondentów nie było to barierą) oraz wirusy kompu-terowe (3 respondentów zniechęcało to w stopniu wysokim, 2 – w średnim, a 1 – w niskim). Barierą mającą również ogromne znaczenie był brak wiedzy i umie-jętności praktycznych potrzebnych do obsługi komputera czy Internetu oraz zbyt wysoki poziom skomplikowania obsługi komputera. Niewielkie znaczenie miały czynniki związane z wiekiem (dla 5 respondentów nie stanowił on żadnej prze-szkody, a 2 uznało, że jest to bariera o niskim poziomie istotności) oraz brak od-czuwania potrzeby posiadania sprzętu komputerowego i Internetu (4 respondentów uznało, że nie stanowi to przeszkody, a dla 1 osoby była to trudność zniechęcają-ca jedynie w stopniu niskim).
Na podejmowanie decyzji o zakupie sprzętu komputerowego i podłączeniu go do Internetu wpływ mają również odczucia związane z jego użytkowaniem i ich skala (tab. IV.10), przy czym odczucia te różnią się nieco nasileniem w zależności od rodzaju technologii ICT.
Pozytywne odczucia częściej związane były z wykorzystywaniem Internetu do celów prywatnych niż komputera. Korzystanie w czasie wolnym z Internetu częściej sprawiało co najmniej dużą przyjemność jego użytkownikowi (71,6%) niż z komputera (67,1%). Jest to zapewne wynik większych i ciekawszych możli-wości oferowanych przez Internet. Samo korzystanie z komputera wiąże się z ko-niecznością używania oprogramowania, które się w nim znajduje lub wymaga je-go zainstalowania, bądź też nośników zewnętrznych, takich jak DVD, CD itp.
__________
165 Respondenci, którzy w swoich gospodarstwach domowych posiadali tylko komputery lub też sprzęt komputerowy podłączony do Internetu, znacznie częściej nie dostrzegali istnienia barier utrud-niających im korzystanie z komputera i Internetu (odpowiednio: 94,8% i 97,1%) niż ci, którzy takie-go sprzętu w domu nie mieli (odpowiednio: 63,6% i 71,4%).
Podażowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
253
W przypadku sieci internetowej mamy do czynienia nie tylko z inną formą przeka-zu, ale również z bardzo bogatym wyborem różnych możliwości, choćby np. zwią-zanych z grami udostępnianymi w sieci za darmo czy wymianą poglądów z innymi użytkownikami Internetu, co daje użytkownikowi zaczną swobodę wyboru.
Tabela IV.10
Przyjemność z korzystania z komputera i Internetu w czasie wolnym
w grupie uczących się mieszkańców Mazowsza (N=88) (w %)
Stopień przyjemności korzystania w czasie wolnym Komputer Internet
Bardzo duży 27,3 36,4
Duży 39,8 35,2
Umiarkowany 19,3 13,6
Mały 2,3 2,3
Wcale 1,1 2,3
Brak danych 10,2 10,2
Ogółem 100,0 100,0
Większą skłonnością do podejmowania decyzji o zakupie komputera i posia-daniu Internetu w domu charakteryzowały się te gospodarstwa domowe kształcą-cych się mieszkańców województwa, gdzie korzystanie z tych możliwości w czasie wolnym sprawiało użytkownikom przyjemność. Najczęściej komputer stacjonar-ny lub laptop znajdował się w domach respondentów, którym korzystanie z tego sprzętu w wolnym czasie sprawiało co najmniej dużą przyjemność (81,4%). W grupie osób posiadających komputer w domu nie znalazła się ani jedna, której korzystanie z niego w czasie wolnym sprawiałoby co najwyżej małą przyjemność. Podobnie wyglądała struktura odpowiedzi na pytanie o posiadanie Internetu w do-mu. W gospodarstwach domowych, które miały dostęp do tej technologii teleko-munikacyjnej, korzystanie z niej w czasie wolnym sprawiało respondentom naj-częściej co najmniej dużą przyjemność (92,1%). Nie znalazł się natomiast w tej grupie nikt, komu ta forma wykorzystania Internetu nie przynosiłaby żadnej przy-jemności.
Przeprowadzone badania wykazały wewnętrzne zróżnicowanie respondentów w stopniu odczuwania przyjemności z korzystania w czasie wolnym z Internetu i komputera. Częściej co najmniej dużą przyjemność odczuwali mężczyźni (odse-tek ich w obu przypadkach był taki sam i wyniósł 86,1%) niż kobiety (udział ich wyniósł 65,2% w przypadku komputerów i 67,1% w przypadku Internetu). Jest to zapewne jedna z przyczyn istnienia różnic między tymi dwoma grupami w sposo-bie wykorzystania technologii ICT. Kobiety rzadziej sięgają po nowoczesne tech-niki i technologie telekomunikacyjne w czasie wolnym, gdyż wykorzystanie ich do tego celu po prostu sprawia im mniejszą przyjemność niż mężczyznom.
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
Rozdział V
POPYTOWA STRONA RYNKU PRACY
WOBEC PROBLEMÓW KSZTAŁTOWANIA
SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO
W dokumencie MNiSW zatytułowanym „Strategia Kierunkowa Rozwoju In-formatyzacji Polski do 2013 r.” stwierdzono, że bez podjęcia działań zmniejszają-cych wykluczenie cyfrowe duże grupy społeczne narażone są na wykluczenie spo-łeczne. Odwołano się w nim bezpośrednio do problematyki wykluczenia cyfrowego w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw i przedstawiono cele, jakim służyć miałyby działania państwa prowadzące do zmian w tym zakresie. Są to m.in.:
– wsparcie wykorzystania nowoczesnych technologii w przedsiębiorstwach, które ma się przyczynić do pobudzenia innowacyjności w sektorze małych i śred-nich przedsiębiorstw oraz mikroprzedsiębiorstw, a w konsekwencji wpłynąć na poprawę ich wydajności, jakości i konkurencyjności oraz
– otwarcie dla nich rynków międzynarodowych poprzez wsparcie wdrożeń rozwiązań elektronicznego biznesu w sferze operacyjnej i organizacyjnej.
Lokalna przedsiębiorczość i innowacyjność w sektorze elektronicznej gospo-darki opartej na wiedzy ma zostać pobudzona poprzez otwarcie rynku treści i usług cyfrowych, a w konsekwencji utworzenie nowych, rozwojowych miejsc pracy. Stymulowane ma być także przechodzenie przez małe i średnie przedsiębior-stwa na komunikację elektroniczną z partnerami biznesowymi (B2B), aby zapewnić zdolność podmiotów polskich do uczestnictwa w rynku europejskim i globalnym.
Prowadzony ma być także program bezpośredniego wsparcia dla małych i średnich przedsiębiorstw skierowany na wzrost wykorzystania przedsięwzięć innowacyjnych w obszarze wykorzystania ICT w produkcji (sterowanie, wspo-maganie zarządzania, doskonalenie technologii przez wykorzystanie przemysło-wych baz danych).
1. Prezentacja próby badawczej
1.1. Próba badawcza podmiotów gospodarczych
Badanie wykluczenia cyfrowego w przedsiębiorstwach przeprowadzone było na próbie 801 przedsiębiorstw w 6 podregionach:
1) ciechanowsko-płockim (N = 55),
2) ostrołęcko-siedleckim (N = 65),
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
255
3) radomskim (N = 63),
4) m. st. Warszawa (N = 416),
5) warszawskim zachodnim (N = 111),
6) warszawskim wschodnim (N = 91).
Badaniem objęto przedsiębiorstwa o różnej liczbie zatrudnionych pracowni-ków zarówno z sektora publicznego, jak i prywatnego.
Najliczniejszą grupę stanowiły mikroprzedsiębiorstwa. Łącznie w tej kategorii znalazło się 405 firm. Większość przedsiębiorców w tej grupie zatrudniała pra-cowników. Wśród mikroprzedsiębiorstw z liczbą pracowników 1 do 9 znalazło się 347 przedsiębiorstw. Drugą co do wielkości grupą w badaniu były firmy małe z liczbą od 10 do 49 pracowników (319 przedsiębiorstw), a trzecią firmy zatrud-niające 50 i więcej osób (76). Najmniej licznie reprezentowane były firmy jedno-osobowe, nie zatrudniające żadnego pracownika (58 przedsiębiorstw).
Przedsiębiorstwa biorące udział w badaniu reprezentowały następujące branże PKD:
– handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle (250 firm),
– działalność finansowa, ubezpieczeniowa, związana z rynkiem nieruchomo-ści oraz działalność w zakresie usług administrowania (224),
– informacja i komunikacja, działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (88),
– przetwórstwo przemysłowe (76),
– budownictwo (74),
– transport i gospodarka magazynowa (63),
– inne (25).
Badaną zbiorowość w zdecydowanej większości stanowiły przedsiębiorstwa prowadzące działalność indywidualną w rozumieniu przepisów o swobodzie dzia-łalności gospodarczej z 2 lipca 2004 r. (609 firm). Poza tym były to spółki i spół-dzielnie, w tym: spółki cywilne (72 firmy), spółki z ograniczoną odpowiedzialno-ścią (70 firm), spółki jawne (28 firm), spółki partnerskie (12 firm), spółdzielnie (5 podmiotów), spółki akcyjne (3 firmy), inne formy organizacyjno-prawne (2 firmy).
Większość przebadanych przedsiębiorstw funkcjonowała na rynku co najmniej od 5 lat, dzięki czemu można już mówić o pewnej ugruntowanej pozycji konku-rencyjnej, a dane dotyczące stopnia wykorzystania ICT przełożyć na wpływ wy-korzystania nowych technologii na utrzymywanie pozycji na rynku. Najmłodsze firmy, obecne na rynku krócej niż 2 lata stanowiły jedynie 10% próby.
Ze względu na zasięg działalności firmy wyróżnić można firmy działające na rynku lokalnym, na rynku regionalnym, na rynku krajowym oraz na rynku zagra-nicznym. W przebadanej próbie dominującą grupę stanowiły te przedsiębiorstwa, które działały tylko na rynku lokalnym (42,5%). Drugą co do wielkości grupę stanowiły firmy o zasięgu regionalnym, a kolejną te, które obejmowały zasięgiem swojej działalności cały kraj (23,7%). Nieznaczny udział w próbie miały firmy funkcjonujące na rynku międzynarodowym (5,7%).
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
256
Wykres V.1
Pozycja firmy na rynku (w %)
30,5
4,9
62,7
1,7 0,2
firma rozwija swoją pozycję na rynku firma utrzymuje się na rynku
firma traci swoją pozycję na rynku nie wiem
odmowa odpowiedzi
Niemal 1/3 badanych przedsiębiorstw rozwijała swoją pozycję na rynku, a ponad 60% utrzymywało już wypracowaną (wykres V.1). Zaledwie 5% respon-dentów deklarowała, że firma traci swoje znaczenie na rynku. To, wydawać by się mogło, dobra pozycja wyjściowa, stwarzająca warunki dla wykorzystywania no-wych technologii i inwestowania w nie. Taki charakter funkcjonowania firm daje też podstawy do uwiarygodnienia wyników badań. Jeśli firma utrzymuje swój sta-tus lub rozwija się na rynku, np. przy niewielkim stopniu wykorzystania nowych technologii, jest to sygnał, że w gospodarce występują branże, w których obecnie używanie nowych technologii nie jest niezbędne do utrzymywania się na polskim rynku.
1.2. Próba badawcza respondentów
Zdecydowaną większość respondentów166
stanowili właściciele firm (468 osób). Pozostałe osoby to menedżerowie, zastępcy dyrektora (56) współwłaściciele fir-my (46), dyrektorzy firmy (45), dyrektorzy lub kierownicy działu (44), główne księgowe (32), inni specjaliści (34), pracownicy na niższych stanowiskach (32), prezesi (15). W jednostkowych przypadkach wywiadu udzielili: główny informa-tyk (6), zastępca prezesa (5), członek zarządu (5). Respondentami wypowiadają-cymi się w imieniu firmy były również osoby odpowiedzialne za zagadnienia ICT w przedsiębiorstwie (6).
__________
166 Pod uwagę brano tylko osoby na wysokich stanowiskach w firmie, to znaczy właścicieli, współ-właścicieli, prezesów, członków zarządu oraz dyrektorów i menedżerów.
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
257
Do celów statystycznych zebrano także informacje o demograficznej cha-rakterystyce respondentów oraz częstotliwości i sposobach wykorzystania przez nich komputerów i innych urządzeń teleinformatycznych oraz ich zastosowań w praktyce.
Nieco ponad połowę stanowiły osoby w wieku 35–49 lat (51,8%). Co czwarty respondent należał do grupy osób w wieku 50 lat i więcej, co piąty mieścił się w przedziale 25–34 lat. Najmniej liczną grupą byli najmłodsi respondenci w wie-ku 20–24 lat (2,5%).
W badaniu wzięło udział niemal tyle samo kobiet co mężczyzn, z niewielką przewagą mężczyzn (53,3%), w stosunku do udziału kobiet (47,6%).
Dominującą grupę stanowiły osoby z wykształceniem wyższym (41,3%) i śred-nim zawodowym (33,6%). Trzecią co do wielkości grupą byli przedsiębiorcy z wy-kształceniem średnim ogólnokształcącym (11,5%). Mniejszy odsetek stanowiły osoby z wykształceniem średnim zawodowym (6,4%) oraz z licencjatem (6%).
Osoby, z którymi prowadzono wywiad w większości korzystały z komputera codziennie lub prawie codziennie (79%), jednak aż 11% spośród nich nie używa-ło komputera w ogóle. Częstotliwość korzystania z komputera nie różnicuje się znacznie ze względu na płeć respondenta. Niecałe 80% kobiet i mężczyzn korzy-stało z komputera codziennie (kobiet o 2 pkt. proc. mniej niż mężczyzn). Prawie 8% kobiet korzystało z komputera 2–3 razy dziennie (6% mężczyzn), 2,5% – rza-dziej niż 2–3 razy dziennie (4% mężczyzn), zaś 12,6% – nie korzystało w ogóle. Kobiety zatem nieco rzadziej korzystają z komputera niż mężczyźni, ale nieco więcej kobiet niż mężczyzn nie korzysta z komputera w ogóle, jednak różnice te są nieznaczne (ok. 2 pkt. proc.).
W każdej z grup respondentów w podziale według wykształcenia, najwięcej osób używało komputera codziennie. Im wyższe wykształcenie respondenta, tym częściej korzystał on z komputera. Spośród osób legitymujących się wykształce-niem wyższym aż 90,4% korzystało z komputera codziennie, a 4,3% – 2–3 razy w tygodniu. W tej grupie respondentów jedynie 4,6% przyznało, że komputer w ogóle nie jest im potrzebny.
Nieco mniejszą, ale również liczną grupę korzystających z komputera co-dziennie stanowiły osoby z wykształceniem średnim zawodowym (73,4%). Ko-lejne 7% korzystało z komputera 2–3 razy w tygodniu. W tej grupie nieco więk-szy odsetek respondentów nie korzystał z komputera w ogóle (12,7%). Spośród osób posiadających wykształcenie średnie ogólnokształcące lub niższe codziennie z komputera korzystało już tylko 58,3% respondentów. Była to jednocześnie gru-pa, w której dość znaczny odsetek respondentów stanowili ci, którzy z komputera korzystali 2–3 razy w tygodniu (12,8%). Co czwarty respondent w tej grupie wskazał, że nie korzystał z komputera w ogóle.
Częstotliwość korzystania z komputera jest również bardzo silnie dodatnio skorelowana z wiekiem respondentów. Wśród osób do 34. roku życia aż 90% re-spondentów korzystało z komputera codziennie, 5,7% – 2–3 razy w tygodniu, 1,4% – rzadziej niż 2–3 razy w tygodniu, a niecałe 3% nie korzystało z komputera
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
258
w ogóle. Wśród osób w wieku 35–49 lat proporcje te rozkładały się nieco mniej korzystnie, choć nadal zdecydowanie przeważali respondenci korzystający z kom-putera codziennie (83,6%), następnie 4,7% – 2–3 razy w tygodniu, 2,1% – rzadziej niż 2–3 razy w tygodniu. Równocześnie o 6,8 pkt. proc. w stosunku do responden-tów do 35. roku życia wzrósł odsetek osób nie korzystających z komputera w ogóle. Wśród respondentów, którzy przekroczyli 50. rok życia badanie przy-niosło najmniej pozytywne rezultaty. Codziennie z komputera korzystała jedynie nieco ponad połowa respondentów (56,4%), 2–3 razy w tygodniu – ok. 13%, rza-dziej niż 2–3 razy w tygodniu – ponad 7%, a aż niemal 1/4 respondentów w tej grupie (22,9%) nie korzystała z komputera w ogóle.
Respondenci najczęściej używali komputera w domu (89,7%) i w pracy (83,4%). Można zakładać, że chodzi o korzystanie z komputera stacjonarnego, ponieważ odpowiedzi mam przenośny komputer z dostępem do Internetu – korzy-stam z niego wszędzie tam, gdzie aktualnie przebywam udzieliło jedynie 8,6% re-spondentów. Popularne jeszcze kilka lat temu kawiarenki internetowe straciły na atrakcyjności – tylko 2,8% respondentów odwiedzało miejsca publiczne, w któ-rych może skorzystać z komputera. Grzecznościowo, u znajomych i w innych miejscach, korzystało z komputerów jedynie 2,3% respondentów.
Analizując współkorzystanie z komputerów w domu i pracy, można zaobser-wować, iż istotnie większa jest grupa osób, które korzystają z komputerów tylko w domu i nie używaną ich w pracy (15,1%), niż grupa osób korzystających w pracy i nie korzystających w domu (8,8%). To potwierdza wcześniejsze wnio-ski, iż generalnie respondenci częściej korzystali z komputera w domu niż w pra-cy. Najliczniejszą grupę osób stanowili respondenci, którzy korzystali z kompute-ra zarówno w pracy, jak i w domu (76,1%).
Komputery najczęściej wykorzystywane były przez respondentów do celów zawodowych. Ten sposób użytkowania wskazało 91% respondentów korzystają-cych z komputera. Co ciekawe, był to również najczęściej wskazywany cel także przez osoby nie wykorzystujące komputera w pracy (50,9%). Może to oznaczać, że respondenci wykorzystywali prywatne komputery (własne lub innych człon-ków rodziny) do celów zawodowych. Może też świadczyć o kiepskiej jakości ko-rzystania z komputerów (np. ktoś z członków rodziny respondenta obsługuje na swoim komputerze domowym jego pocztę elektroniczną, pomaga mu w redago-waniu pism i dokumentów na potrzeby firmy itp.).
Co trzeci respondent korzystał z komputera w celu dokonywania za jego po-mocą różnych zakupów. Prawie 18% osób używało funkcji komunikacyjnych komputera do kontaktowania się ze znajomymi, 6,5% wykorzystywało komputery w celach rozrywkowych, a tylko 3,3,% poszukiwało informacji i danych. Wśród osób, które nie korzystały z komputerów w pracy zdecydowanie wyższy był odse-tek wykorzystujących komputer oraz Internet do wyszukiwania potrzebnych in-formacji (20%).
Zdecydowana większość respondentów wykorzystywała komputer na potrze-by zawodowe (90,9%), w celu dokonywania zakupów (32,5%) oraz utrzymywa-nia komunikacji ze znajomymi (18,6%). Wśród respondentów ogółem jedynie
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
259
niewielka grupa wykorzystywała komputer dla rozrywki (6,5%) oraz poszukiwała niezbędnych informacji (3,4%). Również w tym przypadku wykształcenie re-spondentów miało wpływ na cele i sposoby wykorzystywania komputera, co po-wodowało, że w rozbiciu na poszczególne grupy ze względu na wykształcenie proporcje te wyglądały nieco inaczej. W każdej z grup respondenci wykorzysty-wali komputer przede wszystkim dla celów zawodowych z tym, że wśród respon-dentów z wykształceniem wyższym odsetek ten wyniósł 94,5%, średnim zawo-dowym – 88,1%, a średnim ogólnokształcącym lub niższym – 86,2%. Wśród korzystających z e-commerce (handel, zakupy przez komputer) największy odse-tek respondentów legitymował się wykształceniem średnim zawodowym (38,8%), wyższym (31%), a najmniejszy udział miały osoby z wykształceniem średnim ogólnokształcącym lub niższym (25,8%). Na potrzeby kontaktu ze znajomymi komputer wykorzystywały częściej osoby z wykształceniem średnim ogólno-kształcącym lub niższym (21,4%) niż z wykształceniem średnim zawodowym (16%) oraz wyższym (19%). Również dla rozrywki komputer wykorzystywały najczęściej osoby z wykształceniem średnim ogólnokształcącym lub niższym (13,4%). Wśród osób z wykształceniem średnim zawodowym taką odpowiedź wskazało jedynie 5,1% respondentów, a wśród osób z wykształceniem wyższym tylko 4,7%.
Zastanawia fakt, że bardzo niewielki odsetek respondentów wykorzystywał komputer w celu poszukiwania informacji, mimo iż zdecydowana większość używała go jako narzędzia pracy zawodowej. Na taką odpowiedź wskazało 6,8% respondentów z wykształceniem średnim zawodowym, 3,4% z wykształceniem średnim ogólnokształcącym lub niższym oraz jedynie 1,3% z wykształceniem wyższym. Biorąc pod uwagę to, że obecnie komputer jest jednym z najpełniej-szych źródeł informacji (choć niekoniecznie zawsze znaleziona informacja precy-zyjnie odpowiada naszemu zapytaniu), tak niski odsetek osób wykorzystujących go w tym celu (zwłaszcza w grupie osób z wykształceniem wyższym) wydaje się niezwykle zaskakująca.
Wiek respondentów raczej nie miał wpływu na cele korzystania z komputera. W każdej grupie wieku proporcje odpowiedzi układały się w sposób zbliżony, ponieważ w każdej z nich 90% respondentów wykorzystywało komputer na po-trzeby pracy, ok. 20–25% do kontaktu ze znajomymi, ok. 34–35% – do celów e-commerce (zakupy przez Internet), natomiast od 4,3% (respondenci, którzy prze-kroczyli 50. rok życia), poprzez 4,8% (respondenci w wieku do 34 lat) do 9,6% (osoby pomiędzy 35. a 49. rokiem życia) korzystało z komputera dla rozrywki.
Wśród respondentów zaznaczyły się również różnice w wykorzystaniu ICT ze względu na wiek. Osoby najmłodsze (do 34. roku życia) najczęściej korzystały z komputerów, osoby w średnim przedziale wiekowym (35–29 lat) nieco rzadziej, ale także stosunkowo często, natomiast wśród osób, które przekroczyły 50. rok życia z nowych technologii korzysta jedynie nieco ponad połowa respondentów.
Również wykształcenie jest zmienną wyraźnie różnicującą stopień wykorzy-stania ICT przez respondentów. Osoby z wyższym wykształceniem najczęściej korzystały z komputera i w największym stopniu wykorzystywały nowe techno-
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
260
logie do celów zawodowych. Osoby z wykształceniem średnim zawodowym również w dużym stopniu (choć relatywnie mniejszym) korzystały z komputera dla celów zawodowych, ale w tej grupie zaznacza się już wykorzystywanie kom-putera w nieco większym stopniu dla rozrywki. Osoby z wykształceniem średnim ogólnokształcącym wykorzystywały Internet i komputery najrzadziej ze wszyst-kich grup, a wśród nich, nieco większy odsetek niż w pozostałych grupach wyko-rzystywał Internet i komputery dla rozrywki.
2. Cechy firm związane z ICT
Posiadanie przez przedsiębiorców nowych technologii telekomunikacyjnych i teleinformatycznych, m.in. komputerów z dostępem do Internetu, oraz umiejęt-ność wykorzystania ich funkcji zarówno przez przedsiębiorców, jak i przez pra-cowników może być ważnym elementem innowacyjności i nowoczesności współ-czesnych firm.
Dalej scharakteryzowano wyposażenie badanych firm w nowe technologie ICT, sposoby ich wykorzystania, a także przyczyny braku nowoczesnych rozwią-zań w niektórych z badanych przedsiębiorstw.
2.1. Wyposażenie przedsiębiorstw w komputery
Wyniki badań na Mazowszu wskazują, że przedsiębiorstwa w zdecydowanej większości wykorzystywały ICT w swojej działalności (wykres V.2).
Wykres V.2
Stopień nasycenia komputerami w firmach (w%)
0,3
1,3
1,8
10,7
23,5
43,6
18,7
0 10 20 30 40 50
nie wiem, trudno powiedzieć
nie ma w firmie komputerów
jeden komputer na więcej niż 10 osób
jeden komputer na 8 osób
jeden komputer na 4 osoby
mniej więcej 1 komputer na 2 osoby
każdy dysponuje co najmniej jednym
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
261
Około 80% badanych firm wyposażonych było w komputery, a 97% z nich było podłączonych do Internetu. Niemal połowa przebadanych przedsiębiorstw dysponowała co najmniej taką liczbą komputerów, jak pracowników, więc na pracownika przypadał co najmniej jeden komputer. W 1/4 badanych przedsię-biorstw jeden komputer przypadał na dwie osoby. Jednak stosunkowo duża grupa przedsiębiorstw w ogóle nie korzystała z komputerów i Internetu (20%).
Dalej przyjrzymy się bardziej dokładnie, jakie cechy przedsiębiorstwa oraz jakie cechy demograficzne samych przedsiębiorców decydują o korzystaniu lub nie z technologii ICT. Tam, gdzie przeanalizowane zostały cechy przedsiębior-ców, brani byli pod uwagę tylko ci respondenci, którzy pełnili w przedsiębior-stwie funkcje decyzyjne, a więc: właściciele i współwłaściciele, prezesi i wice-prezesi, dyrektorzy i kierownicy.
Stopień nasycenia komputerami poszczególnych podmiotów gospodarczych był zróżnicowany ze względu na cechy przedsiębiorstwa. Zmiennymi, które naj-bardziej różnicowały stopień wyposażenia w komputery były: lokalizacja, wiel-kość przedsiębiorstwa, obszar działalności, pozycja firmy na rynku, a także rodzaj działalności.
Najmniej firm wyposażonych w komputery znajdowało się w podregionie warszawskim wschodnim i ostrołęcko-siedleckim (odpowiednio 31,9% i 26,2%). Największe nasycenie komputerami wystąpiło w podregionie warszawskim za-chodnim oraz ciechanowsko-płockim, w których 53% respondentów mających firmy zarejestrowane w tych podregionach przyznało, że każdy pracownik dyspo-nuje przynajmniej jednym komputerem. Tego samego zdania było nieco mniej re-spondentów z m.st. Warszawy (45,3%) i podregionu radomskiego (46,2%).
Analizując stopień nasycenia komputerami ze względu na lokalizację przed-siębiorstwa, wyraźnie widać, że firmy umiejscowione na terenach wiejskich dys-ponują znacznie gorszą infrastrukturą informatyczną niż w miastach. Ponad 1/3 firm zarejestrowanych na wsi nie korzystała z komputerów. W miastach takich firm było o ponad połowę mniej (17%), a najmniej w Warszawie (14%). Podobny odsetek firm zlokalizowanych w miastach (46,1%) oraz w samej Warszawie (45,3%) dysponował co najmniej jednym komputerem dla każdego pracownika – tu nasycenie komputerami było największe. Takie samo występowało w co trze-ciej firmie na wsi, a w co czwartej mniej więcej jeden komputer przypadał na 2 osoby. Mimo, że mniej firm zlokalizowanych na wsi ma komputery, można powiedzieć, że to tam, gdzie są, ich liczba odpowiada liczbie pracowników.
Analizie poddano również liczbę posiadanych komputerów w rozbiciu na wielkość przedsiębiorstw. Największy odsetek firm, które w ogóle nie korzystały z komputerów odnotowano wśród przedsiębiorstw jednoosobowych – aż 43,6% właścicieli – respondentów przyznało, że nie posiadają komputera. Również 15,5% mikroprzedsiębiorstw nie korzystało z tego udogodnienia. Wśród firm za-trudniających powyżej 10 pracowników nie ma takich, które nie korzystałyby z komputerów. Wyniki te znajdują potwierdzenie w innych badaniach, prowadzo-
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
262
nych między innymi przez GUS czy Instytut Pracy i Spraw Socjalnych167
, w któ-rych wielkość podmiotu wyraźnie różnicuje posiadanie komputerów. Badania In-stytutu Pracy i Spraw Socjalnych jednoznacznie wskazują, że wykluczeniem cy-frowym objęte są głównie przedsiębiorstwa małe i mikro, ponieważ tylko w tych dwóch kategoriach zidentyfikowano firmy, które w ogóle nie korzystają z nowo-czesnych technologii. Wśród mikro podmiotów odsetek ten wyniósł w przytacza-nych badaniach 43,9%, a wśród małych firm – 29,3%).
168 Tym samym to właśnie
firmy najmniejsze są najbardziej zagrożone wykluczeniem cyfrowym, gdyż już na etapie dostępu materialnego nie są w stanie konkurować z gospodarką w coraz większym stopniu cyfrową.
Generalnie zauważyć można, że im większa firma, tym mniej nasycona kom-puterami w stosunku do liczby pracowników. I tak, każdy dysponował co naj-mniej jednym komputerem w 43,6% jednoosobowych firm, w 37,5% małych firm, 17,4% mikro podmiotów oraz 16,7% średnich firm. Nie zawsze więc z przy-jęciem nowego pracownika wiąże się stworzenie dla niego (zakup) stanowiska komputerowego.
Kolejną zmienną różnicującą stopień wyposażenia w komputery jest lokaliza-cja przedsiębiorstwa. Wyniki badań wskazują na istotną nadreprezentację przed-siębiorstw z obszarów wiejskich wśród firm nie korzystających z komputerów. Spośród firm działających na wsi tylko 12,3% korzystało z komputerów, a spo-śród zarejestrowanych w miastach 87,7% firm.
Wykorzystywanie komputerów wśród badanych przedsiębiorstw jest związa-ne również z oceną pozycji firmy na rynku. Bardzo niski odsetek firm (2,7%), które nie wykorzystują komputerów, deklaruje, że rozwija swoją pozycję na ryn-ku. Częściej są to firmy tracące swoją pozycję na rynku (15,5% wskazań). Suge-rować to może istotny związek nasycenia firmy w nowe technologie informatycz-ne z faktyczną pozycją tego przedsiębiorstwa na rynku. Dowodem może być fakt, iż niemal wszystkie firmy, które korzystały z komputerów to przedsiębiorstwa utrzymujące lub rozwijające swoją pozycję na rynku (96,3%). Podobne wnioski płyną z badania ITqual
169, w którym również zaznaczyła się dodatnia zależność
między liczbą komputerów a kondycją ekonomiczną przedsiębiorstwa.
Wśród badanych firm tylko w niespełna połowie (43,8%) każdy pracownik dysponował co najmniej 1 komputerem, w 23,5% firm był więcej niż 1 komputer na 2 osoby, w 10% podmiotów – 1 komputer na 4 osoby, ale aż niemal w 20% nie było żadnego komputera.
Biorąc pod uwagę rodzaj prowadzonej działalności, okazuje się, że najliczniej w komputery wyposażone były przedsiębiorstwa z branży „informacja i komunika-
__________
167 Por. Wykorzystanie ICT w przedsiębiorstwach, w: Społeczeństwo Informacyjne…, op. cit., s. 18–19; Ł. Arendt, Dostęp do technologii…, op. cit., s. 85–88. 168 Ł. Arendt, Dostęp do technologii…, op. cit., s. 86. 169 Badanie realizowane w ramach IW EQUAL w ramach Partnerstwa na rzecz rozwoju kompe-tencji informatycznych w Polsce ITqual. Zob.: Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe w sektorze ma-łych…, op. cit., s. 142.
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
263
cja”, „działalność profesjonalna, naukowa i techniczna”, „działalność finansowa, ubezpieczeniowa”, związana z rynkiem nieruchomości oraz działalność w zakre-sie „usług administrowania”. Dane dotyczące liczby komputerów przypadających na jednego pracownika dość znaczenie odbiegały od danych badanych przedsię-biorstw ogółem. Niemal w 70% takich firm każdy pracownik dysponował przy-najmniej jednym komputerem. Podobne wyniki uzyskano w badaniach nad społe-czeństwem informacyjnym w Polsce, prowadzonych przez GUS w 2010 r. Wynika z nich, że najlepiej skomputeryzowane podmioty reprezentowały sekcje: „działal-ność finansowa i ubezpieczeniowa”, „informacja i komunikacja”, „naprawa i kon-serwacja komputerów”, „nauka i technika”.
170
Badanie wykluczenia cyfrowego na Mazowszu pokazuje, że stosunkowo do-brze wyposażone były w komputery również firmy handlowe i naprawcze – pra-wie 40% z nich miało tyle samo komputerów co pracowników, a w 1/4 z nich 1 komputer przypadał na 2 osoby. Równie dobrze (nie odbiegając od przeciętnej dla firm ogółem) wyposażone były w komputery firmy budowlane – w 1/4 z nich każdy pracownik posiadał co najmniej 1 komputer, a w 35% przypadków 1 kom-puter przypadał na 2 osoby.
Spośród firm, które nie korzystały z komputerów, najwięcej było przedsię-biorstw świadczących usługi transportowe (49,2%). Również co trzecia firma zajmująca się handlem i naprawą pojazdów oraz co czwarta firma z branży prze-twórczej i budowlanej nie miała żadnego komputera.
Analizie poddano również zależność liczby komputerów w firmie od wy-kształcenia samego respondenta, który jest osobą decyzyjną w swojej firmie.
171
W połowie firm, w których osoba decyzyjna posiadała wykształcenie wyższe, każdy pracownik dysponował komputerem, a w przypadku 7% firm, w których osoba decyzyjna legitymowała się wykształceniem wyższym, każdy pracownik firmy dysponował więcej niż jednym komputerem. Wśród firm, w których pra-cownicy mają do dyspozycji więcej niż jeden komputer najwięcej było takich, których właściciele lub dyrektorzy posiadali wyższe wykształcenie (7,1%). Po-dobnie wartość ta kształtowała się w firmach, w których decydenci posiadali wy-kształcenie średnie zawodowe (6,1%), ogólnokształcące lub niższe (5,2%), choć odsetek ten w obu przypadkach był nieco niższy. W co trzeciej firmie, w której każdy pracownik miał na stanowisku przynajmniej jeden komputer, właściciele i dyrektorzy legitymowali się wykształceniem średnim zawodowym, a niemal w co czwartej – średnim ogólnokształcącym lub niższym.
__________
170 Por. Wykorzystanie ICT…, op. cit., s. 28. 171 Tu do analizy wzięto pod uwagę tylko respondentów, którzy pełnią w firmie funkcje decyzyjne, a więc są właścicielami bądź współwłaścicielami, prezesami bądź wiceprezesami, członkami zarządu, dyrektorami lub menedżerami. Pominięto w analizie głównych księgowych, głównych informatyków, innych specjalistów czy też osoby na niższych stanowiskach, gdyż ich wiedza na temat sytuacji całej firmy mogła być niekompletna, a to fałszowałoby obraz przedsiębiorstwa i w rezultacie wyniki analiz. Wszędzie tam, gdzie w raporcie będzie odniesienie do cech społeczno-demograficznych responden-tów, będą brane pod uwagę tylko wymienione osoby.
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
264
Niemal w co czwartej z badanych firm mniej więcej 1 komputer przypadał na 2 osoby, niezależnie od poziomu wykształcenia pracodawcy. Natomiast prawie w 40% firm, w których osoba decyzyjna legitymowała się wykształceniem śred-nim ogólnokształcącym lub niższym nie było komputerów w ogóle. Nie miała także komputerów co czwarta firma zarządzana przez osobę z wykształceniem średnim zawodowym (26,2%). Jedynie w 5% firm, w których decydenci posiadali wykształcenie wyższe nie ma komputerów w firmie. Świadczy to o dużej zależ-ności pomiędzy wykształceniem osób podejmujących decyzje strategiczne w fir-mie a wyposażeniem firmy i pracowników w komputery.
Generalnie, jak wskazują badania, wśród przedsiębiorstw na Mazowszu przed-stawiciele firm wyposażonych w komputery byli zadowoleni z ich liczby. Ponad 90% respondentów z przebadanych przedsiębiorstw oceniła liczbę komputerów wykorzystywanych w firmie jako dostateczną, nieco ponad 8% zaś odczuwało brak wystarczającej liczby komputerów w stosunku do potrzeb.
Tabela V.1
Liczba komputerów w stosunku do potrzeb firm (w%)
Wyszczególnienie
Jednooso-
bowa działal-
ność go-spodarcza
1 do 9 pracowni-
ków
10 do 49 pracowni-
ków
Co naj-
mniej 50 pra-
cowników
Ogółem
W mojej firmie jest zbyt mało komputerów w stosunku do potrzeb 3,2 8,3 12 16,7 8,0
W mojej firmie jest wy-starczająco dużo kom-puterów w stosunku do potrzeb 96,8 89,9 88 83,3 90,5
W mojej firmie jest za dużo komputerów w stosunku do potrzeb 0,0 1,8 0 0,0 1,5
Im większa firma, tym częściej pracodawcy oceniali, iż mają zbyt mało kom-puterów potrzebnych do pracy. Uważało tak 3,2% osób prowadzących jednooso-bową działalność gospodarczą, 8,3% przedsiębiorców zatrudniających od 1 do 9 pracowników, 12% przedsiębiorców zatrudniających 10 do 49 pracowników oraz 16,7% zatrudniających co najmniej 50 pracowników. Z drugiej strony wraz ze wzrostem wielkości firmy malał odsetek respondentów, którzy deklarowali, iż w ich firmach jest wystarczająca liczba komputerów w stosunku do potrzeb. Taką deklarację złożyło 96,8% osób prowadzących działalność gospodarczą, ale tylko 83,3% przedstawicieli firm średnich i dużych.
Przedstawione wyniki sugerować mogą, że wzrost liczby zatrudnionych pra-cowników nie pociąga za sobą adekwatnego wzrostu liczby posiadanych kompu-terów, a więc im większa firma, tym mniejsze prawdopodobieństwo, iż każda za-trudniona osoba dysponuje swoim komputerem. Oczywiście im większa firma,
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
265
tym również większe prawdopodobieństwo istnienia stanowisk pracy, na których nie jest wymagana obsługa komputera.
Przy znacznym nasyceniu nowymi technologiami ICT w przedsiębiorstwie, istotne staje się zatrudnienie osoby lub grupy osób odpowiedzialnych za sprawne funkcjonowanie użytkowanego sprzętu informatycznego, programów kompute-rowych oraz za właściwe ich wykorzystanie. Przedsiębiorcy zarejestrowani na te-renie Mazowsza zostali zapytani o zatrudnianie takich osób w ich firmach.
Okazało się, że stosunkowo niewiele firm objętych badaniem zatrudniało in-formatyka, który kompleksowo zajmowałby się zagadnieniami informatycznymi w firmie (wykres V.3).
Wykres V.3
Osoby odpowiedzialne za obsługę teleinformatyczną firm (w %)
3,9
22,5
29,8
16,6
27,2
0 10 20 30 40
zatrudniony informatyk (dział IT)
nikt
firma zewnętrzna na zasadach stałej
współpracy
zaprzyjaźniona osoba spoza firmy
zajmuje się tym poza obowiązkami
służbowymi jeden z naszych pracowników,
który zna się na komputerach
Tylko 3,9% przedsiębiorstw zatrudniało taką osobę. Najczęściej jej zadania przejmowała osoba zatrudniona w firmie na innym stanowisku, mająca jednocze-śnie potrzebne umiejętności. Tak było w co trzeciej firmie. Niemal równie często rola ta przypadała zaprzyjaźnionej osobie spoza firmy (27,2%). Stosunkowo czę-sto (22,5%) zlecano prace związane z obsługą informatyczną przedsiębiorstwa firmie zewnętrznej na zasadzie stałej współpracy (outsourcing). Aż 16,6% re-spondentów deklarowało, że nie zatrudnia ani nie współpracuje z osobą, która choćby w trybie dorywczym zajmowałaby się obsługą sprzętu komputerowego i Internetu.
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
266
Zatrudnienie kogoś odpowiedzialnego za obsługę informatyczną firmy różnie się przedstawia w poszczególnych regionach Mazowsza. Najwięcej firm zatrudnia-jących informatyka na etacie lub mających dział IT znajdowało się w podregionie warszawskim zachodnim (7,8%), warszawskim wschodnim (6,5%) oraz w ciecha-nowsko-płockim (4,9%). Firma zewnętrzna świadcząca usługi w zakresie ICT by-ła najbardziej popularna wśród przedsiębiorców w regionie ostrołęcko-siedleckim (34,7%). Najwięcej firm deklarujących, że w obsłudze ICT wspiera je zaprzyjaź-niona osoba spoza firmy, było w podregionie warszawskim zachodnim (34,4%). W ponad 1/3 firm z podregionów ciechanowsko-płockiego i radomskiego nie by-ło nikogo, kto byłby odpowiedzialny za obsługę teleinformatyczną.
Podział miasto – Warszawa – wieś wyraźnie różnicuje odsetek firm, które ko-rzystały z profesjonalnej obsługi teleinformatycznej. Dominowały tu miasta z wy-łączeniem Warszawy, w których 6,3% firm zatrudnia informatyka, a 23,9% korzy-sta z usług firmy zewnętrznej na zasadzie stałej współpracy. Na wsi najczęściej sprawami związanymi z ICT zajmował się jeden z pracowników (24,3%), co cie-kawe również co trzecia firma z Warszawy wykorzystywała w tym celu własnego pracownika.
Zatrudnienie osoby zajmującej się obsługą teleinformatyczną firmy jest do-datnio skorelowane z wielkością przedsiębiorstwa: im większa firma, tym bar-dziej prawdopodobne, że będzie miała informatyka na etacie, gdyż właśnie w średnich podmiotach, w których występuje znaczne nasycenie nowymi techno-logiami informacyjnymi i telekomunikacyjnymi, ma sens tworzenie stanowisk związanych wyłącznie z obsługą ICT czy działów IT. Świadczy to o racjonalnym podejściu do tego problemu przez badane firmy.
172 I tak, 66,7% średnich przed-
siębiorstw z terenu Mazowsza zatrudniało informatyka lub miało odrębny dział IT. Za to już tylko 16% firm liczących od 10 do 49 pracowników posiadało osobę wykwalifikowaną w obsłudze teleinformatycznej firmy. Jak należało się spodzie-wać, żadna z osób prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą nie za-trudniała informatyka.
Z usług firmy zewnętrznej w tym zakresie korzystały najczęściej firmy małe (36%), niewiele rzadziej średnie i duże (33,3%), następnie mikro (23,7%), a już tylko znikoma liczba właścicieli jednoosobowych firm stale współpracowała z fir-mą zewnętrzną świadczącą obsługę teleinformatyczną. Częściej korzystali oni z pomocy zaprzyjaźnionej osoby spoza firmy (33,9%), co nie występowało w przy-padku firm zatrudniających co najmniej 50 pracowników. Ponadto zaprzyjaźniona osoba spoza firmy zajmowała się obsługą teleinformatyczną firm w przypadku 27% firm mikro i 16% firm małych.
Średnio w co trzeciej firmie obsługą ICT zajmował się jeden z pracowników danego przedsiębiorstwa poza swoimi służbowymi obowiązkami. Najczęściej by-ło tak w firmach zatrudniających 1–9 osób (32%) oraz 10–49 osób (24%). Takiej praktyki nie odnotowano w firmach zatrudniających co najmniej 50 osób.
__________
172 Por. Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe w sektorze…, op. cit., s. 144.
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
267
Blisko połowa osób prowadzących własną działalność gospodarczą nie za-trudniała nikogo, kto zajmowałby się sprawami ICT w jego firmie. Tak wysoki odsetek (43,5%) sugerować może, że niewiele takich osób może pozwolić sobie na generowanie dodatkowych kosztów w postaci zatrudnienia wykwalifikowanej pomocy do obsługi teleinformatycznej. Równocześnie tylko 6,5% firm korzystało z usług firmy zewnętrznej. Zapewne w większości takich przypadków właściciele firm sami radzą sobie z zaistniałymi problemami z ICT.
2.2. Sposoby wykorzystania komputerów w przedsiębiorstwach
Szerokie wykorzystywanie technologii informacyjnych i telekomunikacyj-nych w przedsiębiorstwach często utożsamiane jest z ich innowacyjnością. Wdro-żenie nowych technologii przyspiesza rozwój firm, determinuje ich poziom kon-kurencyjności i pozycję na rynku.
Podobnie jak w przypadku oceny stosunku liczby posiadanych komputerów do potrzeb, przedsiębiorcy oceniają stopień wykorzystania komputerów jako wy-starczający. Prawie 95% pytanych przedsiębiorców deklarowało, że komputery wykorzystywane są odpowiednio do potrzeb. Niespełna 5% firm wykorzystuje swoje komputery w zbyt małym stopniu.
W zdecydowanej większości niezależnie od wielkości firmy komputery wy-korzystywane były stosownie do potrzeb. Nieznaczny odsetek przedstawicieli firm zatrudniających 1–9 pracowników (5,2%) oraz firm z liczbą 10–49 pracowni-ków (4%) zadeklarował, że komputery wykorzystywane są w firmie w zbyt małym stopniu, ale odpowiednio 94,4% oraz 96% takich firm wykorzystywało komputery odpowiednio do potrzeb. Wśród respondentów, którzy prowadzą działalność jed-noosobowo wszyscy (100%) zadeklarowali, że wykorzystują komputery stosow-nie do potrzeb. Niemal nikt z respondentów (0,4%) nie zadeklarował, że działal-ność firmy w zbyt dużym stopniu opiera się na wykorzystaniu komputerów.
W badanych firmach najpopularniejsze są systemy operacyjne ze środowiska Windows, szczególnie Windows XP, wykorzystywany w ponad 3/4 przebadanych firm. Im firma większa, tym częściej używany był ten system operacyjny. W przypadku jednoosobowych działalności gospodarczych 59% posługiwało się Windows XP. Wśród firm zatrudniających 1–9 pracowników 77% korzystało z te-go systemu. Około 80% podmiotów zatrudniających 10–49 pracowników również wykorzystywało ten system. W przypadku firm, w których zatrudniano co naj-mniej 50 pracowników, udział ten ukształtował się na poziomie 89%. Stosunko-wo niewielki był odsetek firm wykorzystujących najnowsze systemy: Windows 7 (17,1%) i Windows Vista (4,4%). Największy odsetek firm używających najnow-szego systemu Windows 7 odnotowano wśród przedsiębiorstw zatrudniających co najmniej 50 osób – aż 45%. Windows Vista był natomiast najbardziej popularny wśród osób prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą (18,7%). Naj-mniej popularnym system operacyjnym wykorzystywanym w przedsiębiorstwach na terenie Mazowsza był Linux (3,2% wskazań).
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
268
Co ciekawe, 1,5% badanych przedstawicieli firm nie była w stanie nazwać ani jednego systemu operacyjnego wykorzystywanego w firmie.
Z analizy materiału empirycznego dotyczącego wykorzystania komputerów przez pryzmat aplikacji biurowych wynika, że w badanych firmach średnio wyko-rzystuje się komputery do trzech rodzajów pracy. Najczęściej używa się edytorów tekstu i arkuszy kalkulacyjnych, a więc programów Word i Excel (odpowiednio 80% i 77,4%). Nieco ponad połowa badanych przedsiębiorstw wykorzystywała komputery także do obsługi księgowej (53%). Średnio w 1/3 badanych firm wy-korzystywano komputery przy zamówieniach (33,7%), do przygotowywania pre-zentacji (30%) czy do tworzenia grafiki (26,7%). Tylko w 12% firm używano programów do zarządzania typu CRM, zaś w 7% projektowano maszyny i urzą-dzenia (np. za pomocą programu AutoCad). Niewielki odsetek firm korzystają-cych z systemów CRM związany jest ze strukturą badanych firm. Większość z nich to firmy nikogo nie zatrudniające lub zatrudniające mniej niż 9 pracowni-ków, stąd brak potrzeby korzystania z zaawansowanych systemów zarządzania re-lacjami z klientem. Ponadto niemal 10% przebadanych osób nie było w stanie spontanicznie wymienić nawet jednej nazwy programu używanego w firmie. Śred-nio wymieniano 1–2 programy.
Przeanalizowano także średnią liczbę sposobów wykorzystania komputera w przedsiębiorstwie. Można zauważyć, że im większe przedsiębiorstwo, tym wię-cej sposobów wykorzystania komputerów w firmie. Wniosek potwierdzają wcze-śniejsze badania IPiSS, które podobnie wykazały, iż przedsiębiorstwa średnie częściej korzystają z poszczególnych aplikacji niż firmy małe i mikro.
173
Sposób wykorzystania komputerów różnicuje wielkość przedsiębiorstwa. I tak, programy do zarządzania typu CRM wykorzystywała połowa firm zatrudniają-cych co najmniej 50 osób, ale już tylko 1/4 firm, w których pracowało 10–49 osób i 12% firm zatrudniających 1–9 osób. Podobne dysproporcje występują w przypadku użytkowania programów do zamówień. Około 73% firm średnich wykorzystywało te programy, a już tylko 49% firm małych i 33% firm mikro. Programy do obsługi księgowej wykorzystywane były w 86,7% firm zatrudniają-cych co najmniej 50 osób, w 67% firm małych, w 53% mikropodmiotów i tylko w 43% wśród osób prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą.
Programami służącymi do tworzenia grafiki posługiwała się 1/4 badanych firm, w tym ponad połowa (58,1%) z zatrudnieniem co najmniej 50 pracowników. Z programów służących do tworzenia oraz do obróbki plików graficznych oraz zdjęć korzystała blisko 1/3 firm małych i mikro (odpowiednio: 29,5% i 26,8%), a także prawie 1/5 osób prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą (18,7%). To stosunkowo częste wykorzystanie tego typu programów w badanych firmach potwierdza fakt, iż grafika komputerowa jest obecnie narzędziem po-wszechnie stosowanym w nauce, technice oraz rozrywce, szczególnie w kartogra-fii, wizualizacji danych pomiarowych (np. w formie wykresów dwu- i trójwymia-
__________
173 Tamże, s. 151.
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
269
rowych), w wizualizacji symulacji komputerowych, w diagnostyce medycznej czy przygotowywaniu publikacji (DTP).
Programy do projektowania maszyn i urządzeń wykorzystywał zdecydowanie mniejszy odsetek firm. I tak, z programów służących do kreślenia i projektowania wspomaganego komputerowo (CAD) korzystała blisko 1/3 firm zatrudniających co najmniej 50 osób (27,8%), co dziesiąta firma zatrudniająca 9–49 osób (11,2%) oraz 6% firm mikro i jednoosobowych podmiotów gospodarczych. Wysoki sto-pień specjalizacji tego typu programów świadczy już o profilu działalności firmy, czym należałoby tłumaczyć niewielki odsetek zastosowania ich w badanych przed-siębiorstwach.
Wyniki te potwierdzają wnioski, że im większa firma, tym więcej pełni ona złożonych zadań i funkcji, a więc częściej będzie wykorzystywała specjalistycz-ne, przeznaczone do wykonywania tych funkcji programy.
Analizując wyniki badania wśród przedsiębiorców, nie sposób nie sprawdzić, jakie są powody niekorzystania z nowych technologii, ponieważ 20% przebada-nych firm nie wykorzystywało komputerów w swojej działalności. Najczęściej wskazywaną przyczyną takiego stanu był brak zapotrzebowania. Deklaracje takie złożyło 85,5% badanych przedsiębiorców. Innymi powodami były: ważniejsze wydatki (5%), tradycyjne metody pracy (5%), zlecanie prac związanych z wyko-rzystaniem komputera firmom zewnętrznym (4%).
Generalnie stopień nasycenia komputerami jest zróżnicowany ze względu na cechy przedsiębiorstwa oraz jego lokalizację. Zmiennymi, które najbardziej róż-nicują stopień wyposażenia w komputery są: wielkość przedsiębiorstwa, lokaliza-cja, zasięg działalności, pozycja firmy na rynku oraz rodzaj prowadzonej działalno-ści. Do najbardziej zagrożonych wykluczeniem cyfrowym w obszarze materialnym zaliczyć należy: mikropodmioty, firmy zlokalizowane na obszarach wiejskich, fir-my działające tylko na rynku lokalnym oraz firmy w obszarze „transport i gospo-darka magazynowa”. Najmniej zagrożone wykluczeniem cyfrowym są firmy, w któ-rych właściciele (osoby decyzyjne) legitymują się wykształceniem wyższym, zatrudnionych jest w nich co najmniej 10 pracowników, zlokalizowane są w mia-stach, działają na rynku szerszym niż lokalny (regionalny, ogólnopolski, międzyna-rodowy) oraz działają w branży „informacja i komunikacja”, „działalność profesjo-nalna, naukowa i techniczna”, „działalność finansowa, ubezpieczeniowa, związana z rynkiem nieruchomości” oraz „działalność w zakresie usług administrowania”.
Należy jednak podkreślić, że z komputerów korzystają zarówno firmy duże, jak i małe oraz mikro, ale tylko wśród mikro zdarzało się, że firma nie posiada komputerów w ogóle. Tym samym to właśnie firmy najmniejsze są najbardziej zagrożone wykluczeniem cyfrowym, gdyż już na etapie dostępu materialnego nie są w stanie konkurować z gospodarką w coraz większym stopniu cyfrową.
Te firmy, które korzystają z komputerów, w zdecydowanej większości wyko-rzystują je stosownie do potrzeb. Badane przedsiębiorstwa korzystają głównie z systemu operacyjnego Windows XP, co może oznaczać, że skomputeryzowały się już jakiś czas temu (i była to komputeryzacja na stosunkowo wysokim pozio-
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
270
mie), ale sprzęt nie wymaga jeszcze zasadniczych zmian modernizacyjnych. Naj-częściej wykorzystywane są systemy ze środowiska Windows. Komputerów używa się najczęściej do obsługi najprostszych i najbardziej popularnych progra-mów: edytorów tekstów (Word), arkuszy kalkulacyjnych (Excel) oraz do obsługi programów księgowych. Rzadziej używa się programów specjalistycznych, choć w dużych firmach częściej, niż w małych.
Podstawową przyczyną niewykorzystywania komputerów w firmie jest brak ta-kiej potrzeby. Tylko niewielki odsetek (5%) respondentów zadeklarował, że w ich firmach są ważniejsze wydatki. Płynie z tego wniosek, że niekorzystanie z kompu-terów wynika z profilu działalności firmy, a nie z problemów finansowych.
3. Korzystanie z Internetu w badanych przedsiębiorstwach
„Internet pozwala na urzeczywistnienie zasad społeczeństwa informacyjnego, w którym tworzenie, dystrybucja i wykorzystanie informacji jest znaczącą dzia-łalnością pod względem ekonomicznym, politycznym i kulturalnym”.
174 Badanie
wykluczenia cyfrowego na Mazowszu dotyczyło również stopnia wykorzystania Internetu w sektorze przedsiębiorstw. Analiza otrzymanych wyników pokazała, że większość podmiotów ma świadomość roli, jaką dziś odgrywa Internet w go-spodarce.
Spośród badanych firm posiadających komputery przeważająca ich część (97%) miała dostęp do Internetu. Nieco częściej korzystały z Internetu firmy, któ-re krócej funkcjonowały na rynku: 87% firm, które znajdowały się na rynku do dwóch lat i 82% firm, które na rynku działały 2–3 lat. Spośród firm, które są na rynku dłużej niż 3 lata z Internetu korzystało 72% firm, a powyżej 5 lat – 78%.
Najczęściej wykorzystywały dostęp do Internetu firmy średnie, zatrudniające powyżej 50 pracowników. Wśród nich nie było żadnej, która nie miałaby łącza internetowego. Również w dużej liczbie firm małych zatrudniających od 10 do 49 pracowników Internet był dostępny. Rzadziej natomiast (81,9%) wykorzystywano Internet w firmach mikro, a najrzadziej, bo tylko w co drugiej firmie (54,5%), w firmach jednoosobowych.
Stopień wykorzystania Internetu w przedsiębiorstwie jest zróżnicowany rów-nież ze względu na rodzaj prowadzonej działalności. Najczęściej wykorzystywały Internet firmy działające w branży: działalność finansowa, ubezpieczeniowa, związana z rynkiem (96,4%) oraz informacja i komunikacja, działalność profe-sjonalna, naukowa (95,5%) Stosunkowo często korzystano z Internetu w firmach działających w branży budowlanej (78,7%), przetwórstwie przemysłowym (69,7%) oraz handlu hurtowym i detalicznym i naprawie pojazdów samochodowych (68,4%). Najrzadziej wykorzystywano Internet w przedsiębiorstwach działających w bran-ży: transport i gospodarka magazynowa (co druga firma nie korzystała z Internetu),
__________
174 Por. Wykorzystanie ICT…, op. cit., s. 28.
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
271
handel hurtowy i detaliczny oraz naprawa pojazdów samochodowych (co trzecia firma nie korzystała z Internetu). Także co czwarta firma działająca w przetwór-stwie przemysłowym (27,6%) oraz budownictwie (21,3%) nie wykorzystywała Internetu.
Korzystanie z Internetu jest silnie dodatnio skorelowane z pozycją firmy na rynku. Niemal wszystkie firmy (95%), które rozwijały się, równocześnie korzy-stały z Internetu. W takiej sytuacji było też aż 3/4 firm, których przedstawiciele deklarowali, że firma utrzymuje swoją pozycję na rynku.
Najczęściej z Internetu korzystały przedsiębiorstwa zlokalizowane w War-szawie (84.5%) lub w innym mieście (prawie 80%), najrzadziej na obszarach wiejskich (61%).
Wykorzystywanie Internetu miało również związek z wykształceniem re-spondenta, który, jak już wspominano wcześniej, był osobą decyzyjną w firmie. Najczęściej z Internetu korzystano w tych firmach, w których decydenci (właści-ciele, dyrektorzy) mieli wykształcenie wyższe (91%), następnie średnie zawodowe (71%) i tylko w 3/5 firm, w których osoby te legitymowały się wykształceniem średnim ogólnokształcącym lub niższym. Może mieć to związek z posiadaniem stosownej wiedzy i umiejętności wśród osób z wykształceniem wyższym, ich większą świadomością korzyści płynących z wykorzystywania ICT lub też po prostu z faktem, że osoby te częściej działają w branżach, w których wykorzy-stywanie ICT jest niezbędne w procesie pracy (np. informacja i komunikacja, działalność profesjonalna i naukowa).
Korzystanie z Internetu jest też dodatnio skorelowane z wiekiem respondenta. Z danych wynika, że tam, gdzie osoba decyzyjna w firmie jest młodsza (do 50. roku życia) częściej korzysta się z Internetu (ponad 80% przypadków), a tam, gdzie przekroczyła 50. rok życia – rzadziej – tylko w 3/5 przypadków.
Jako przyczynę niepodłączenia do Internetu respondenci najczęściej wskazy-wali brak takiej potrzeby (67,6%). Z pozostałych powodów, najczęściej wskazy-wane są problemy ze sfinansowaniem łącza (21,3%), a w następnej kolejności – preferowanie tradycyjnych metod pracy (10,7%). Przyczyny te, poza problemami finansowymi, świadczą o braku świadomości badanych respondentów, że we współczesnej gospodarce, opartej w coraz większym stopniu na nowych techno-logiach informacyjnych, nie da się sprawnie i wydajnie funkcjonować bez wyko-rzystania możliwości, jakie daje Internet. To, że co dziesiąta firma nadal preferowa-ła tradycyjne metody pracy, świadczy nie tylko o jej wykluczeniu materialnym, ale także mentalnym, gdyż brak dostępu do Internetu wynika tu z braku zaintere-sowania i nieatrakcyjności nowych technologii. Bariera mentalna jest jednak przejściowa i pozwala zakładać, że w przyszłości, wraz z rosnącą popularnością technik informacyjnych oraz wzrostem świadomości problem ten będzie tracił na znaczeniu.
Badania pokazały, że w ostatnim czasie przedsiębiorstwa coraz chętniej włą-czają technologie internetowe do swej działalności, doceniając ich skuteczność.
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
272
W firmach posiadających łącze internetowe zazwyczaj przyłączone były do niego wszystkie lub niemal wszystkie komputery. W 15% firm dostęp do Interne-tu miała tylko kadra zarządzająca, 3,9% podmiotów miało podłączonych mnie więcej połowę firmowych komputerów, a w 2,6% firm tylko co czwarty.
Biorąc pod uwagę lokalizację przedsiębiorstw, nie zauważono większych róż-nic przy badaniu liczby komputerów podłączonych do Internetu. W czterech pod-regionach Mazowsza (ciechanowsko-płocki, ostrołęcko-siedlecki, m. st. Warszawa, warszawski zachodni) ponad 70% firm zadeklarowało, że wszystkie komputery są podłączone do Internetu. W pozostałych dwóch podregionach ponad połowa firm przyznała, że wszystkie komputery miały podłączenie do Internetu. Tylko kompu-tery kadry zarządzającej były podłączone do Internetu najczęściej wśród firm z podregionu radomskiego (29,2%) i warszawskiego wschodniego (27,1%).
Lokalizacja przedsiębiorstw na wsi lub w mieście miała wpływ na liczbę komputerów firmowych podłączonych do Internetu. Im większa miejscowość, w której siedzibę miało przedsiębiorstwo, tym więcej komputerów było podłą-czonych do Internetu. I tak, 73,8% firm zlokalizowanych w Warszawie miało wszystkie komputery z dostępem do Internetu, 70% firm w pozostałych miastach, a już tylko 60,3% podmiotów zlokalizowanych na wsi. Na wsi również najczę-ściej zdarzało się, że tylko komputery kadry zarządzającej miały połączenie z In-ternetem (30,1%), natomiast w Warszawie było tak zaledwie w co 10 firmie.
W 70–80% badanych firm posiadających Internet wszystkie lub niemal wszystkie komputery były podłączone do sieci. Najczęściej wszystkie komputery były podłączone do Internetu w firmach zatrudniających 1–9 pracowników (73% firm). W firmach, zatrudniających powyżej 10 pracowników tylko w połowie firm (54,2% firm zatrudniających 10–49 pracowników i 57,1% firm zatrudniają-cych 50 i więcej pracowników). Odpowiedź niemal wszystkie zadeklarowano w ok. 15% firm zatrudniających powyżej 10 pracowników (16,7% w firmach za-trudniających 10–49 pracowników), a 14,3% w firmach zatrudniających powyżej 50 pracowników. W przypadku 12% firm zatrudniających 10 i więcej pracowni-ków oraz 14% firm zatrudniających 50 i więcej pracowników zadeklarowano, że co drugi komputer jest podłączony do Internetu.
Liczba komputerów podłączonych do Internetu uzależniona jest nie tylko od wielkości firmy, ale także od rodzaju prowadzonej działalności. W największym stopniu wszystkie lub niemal wszystkie komputery miały połączenie z Internetem w firmach działających w branży „transport i gospodarka magazynowa” (86,7%), „informacja i komunikacja, działalność profesjonalna, naukowa” (83,5%), „budow-nictwo” (82,7%), „działalność finansowa, ubezpieczeniowa, związana z rynkiem nieruchomości” (82,5%), „handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samo-chodowych” (81,2%). Nieco ponad 2/5 komputerów wyposażonych było w dostęp do Internetu w firmach zajmujących się przetwórstwem przemysłowym (20,8%).
Wśród przedsiębiorstw, w których do Internetu podłączone były tylko kompu-tery kadry zarządzającej czy właściciela, najbardziej od ogółu odbiegały firmy działające w branży zajmującej się przetwórstwem przemysłowym (37,7%). Nie-co więcej niż przeciętnie, odsetek ten wyniósł w firmach zajmujących się budow-
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
273
nictwem (17,2%) oraz handlem hurtowym i detalicznym, jak również naprawą pojazdów samochodowych (17,1%).
Samo posiadanie dostępu do Internetu nie jest wystarczające, aby uzyskać konkurencyjną przewagę na rynku. Dla zapewnienia dobrej jakości usług on-line i efektywnej komunikacji potrzebne jest także odpowiednie – szerokopasmowe łącze internetowe.
175
Zaskakujące wyniki przyniosła odpowiedź na zadane w tym zakresie respon-dentom pytanie. Aż 1/3 przedsiębiorców z terenu Mazowsza, z którymi prowa-dzony był wywiad, deklarowała, że ich firmy łączą się z Internetem za pomocą modemu analogowego. Wydaje się to mało wiarygodne, jako że poprzednie ba-dania IPiSS z 2010 r. dotyczące wykluczenia cyfrowego na rynku pracy pokazały, iż modem analogowy używany jest najrzadziej (1,1%) i wskazały go tylko dwa mikroprzedsiębiorstwa spośród 180 badanych firm.
176 Natomiast badania w ra-
mach wspomnianego już projektu ITqual z 2008 r. dowiodły, że modem analogowy używany był przez dwukrotnie mniejszy odsetek przedsiębiorców (15,3%).
177 Bar-
dziej prawdopodobna jest więc hipoteza, że osoby, z którymi prowadzony był wywiad, myliły dostęp analogowy z linią DSL, jako że obydwie formy oferowane są przez operatorów telekomunikacyjnych. Świadczy to również o niskiej wiedzy części respondentów w zakresie rozwiązań teleinformatycznych stosowanych w ich firmach. Podobny odsetek firm korzystał z szerokopasmowego dostępu do Inter-netu xDSL lub ISDN (34%). Mniej popularne było łącze satelitarne lub radiowe (19,3%) czy też za pomocą sieci komórkowej (12,6%).
Analizując sposób podłączenia do Internetu ze względu na wielkość firmy, zauważyć można pewne różnice.
To głównie firmy średnie i duże posługiwały się szerokopasmową linią łącz-ności (60% firm zatrudniających 50 i więcej osób wykorzystywało szybki dostęp typu ADSL lub usługę telekomunikacyjną ISDN). Takie samo podłączenie do In-ternetu miało niewiele mniej bo 55,8% firm zatrudniających od 10 do 49 pracow-ników. Wyniki te znajdują potwierdzenie w badaniu wskaźników społeczeństwa informacyjnego GUS z 2010 r., gdzie dominacja stałego szerokopasmowego łącza w firmach małych i średnich była jeszcze większa i wynosiła prawie 70%.
178
Z szerokopasmowego dostępu do Internetu korzystała także 1/3 firm mikro i 1/4 osób prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą. Jest to łącze najszyb-sze, ale też najdroższe, stąd – być może – wynika to, że spośród osób prowadzą-
__________
175 Łącze szerokopasmowe to według GUS „rodzaj połączenia, które cechuje się dużą szybkością przepływu informacji mierzoną w setkach kb/s (kilobitów na sekundę) lub w Mb/s (megabitach na sekundę). Dostęp szerokopasmowy umożliwiają technologie z rodziny xDSL (ADSL, SDSL itp.), sieci telewizji kablowej (modem kablowy), łącza satelitarne, połączenia bezprzewodowe przez mo-dem 3G lub 3G handset w technologii UMTS, CDMA2000-1xEVDO, HSDPA”. Por. Wykorzystanie ICT…, op. cit., s. 24. 176 Ł. Arendt, Dostęp do technologii…, op. cit., s. 87. 177 Por. Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe w sektorze…, op. cit., s. 142–143. 178 Por. Wykorzystanie ICT…, op. cit., s. 24.
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
274
cych działalność jednoosobową tylko co czwarta korzystała z takiego łącza. Firmy jednoosobowe najczęściej korzystały ze stałego połączenia bezprzewodowego, np. satelitarnego, radiowego (38,7%).
Z łącza bezprzewodowego najczęściej korzystali właściciele jednoosobowych firm (38,7%), najrzadziej zaś przedsiębiorstwa zatrudniające 10–49 pracowników (7,3%).
179 Transmisja danych za pomocą sieci komórkowych była najbardziej po-
pularna wśród firm najmniejszych, tj. osób prowadzących jednoosobową działal-ność i firm z liczbą do 9 pracowników – 12,9% takich firm wykorzystywało sieć komórkową do łączenia się z Internetem.
Osoby, z którymi prowadzony był wywiad, dość często miały problem ze wskazaniem, jaka prędkość przesyłu danych jest dostępna w ich przedsiębiorstwie (16,6%). Inni respondenci najczęściej wskazywali, że ich firma ma łącza dość ni-skiej jakości, to znaczy 2 Mbps/512 Kbps (34%). W pozostałych przypadkach prędkość przesyłu danych przedstawiała się następująco: przesyłem o szybkości 6 Mbps/512 Kbps dysponowało 21,8% firm, 8 Mbps/640 Kbps – 16,5%, zaś 20 Mbps/20 Mbps – 5,4% podmiotów.
Biorąc pod uwagę wielkość firmy, zauważyć można, iż w przypadku najsłab-szych prędkości (2 Mbps/512 Kbps) największy odsetek należał do firm naj-mniejszych i spadał wraz ze wzrostem liczby zatrudnionych. I tak, 41% firm jed-noosobowych posługiwało się tą prędkością przesyłu danych, 1/3 firm z liczbą pracowników do 49 osób, ale już tylko 16,7% firm zatrudniających co najmniej 50 osób. Odwrotna zależność wystąpiła w przypadku większych prędkości prze-syłu danych wykorzystywanych w łączeniu firm z Internetem. Wraz ze wzrostem firmy zwiększał się udział tych, którzy korzystali z danej prędkości, na przykład drugą najczęściej stosowaną prędkością wśród badanych przedsiębiorstw (6 Mbps/512 Kbps) posługiwali się w 13% firm jednoosobowych, w 22,5% firm zatrudniających 1–9 osób, w 28% firm z liczbą zatrudnionych 10–49 osób i 33,3% firm z liczbą pracujących co najmniej 50 osób.
Mimo niskich prędkości łącza dostępnych w przedsiębiorstwach, większość firm oceniła je jako wystarczające dla ich potrzeb. Uważało tak 88,6% badanych przedsiębiorców. Co dziesiąty uważał, że prędkość łączy internetowych jest zbyt mała w stosunku do potrzeb, a już tylko znikomy odsetek nie wykorzystuje w pełni możliwości, jakie daje firmie posiadana prędkość przesyłu danych (1,5%). Naj-więcej niezadowolonych z prędkości łącza było wśród właścicieli jednoosobo-wych firm, gdzie 16,7% uważało, że prędkość łączy internetowych w firmie jest zbyt mała w stosunku do potrzeb. Potwierdza to fakt, że firmy te najczęściej ko-rzystają z najsłabszego łącza. Wraz ze wzrostem wielkości firmy zwiększał się
__________
179 Nieco innych wniosków dostarcza badanie GUS, z którego wynika, że, co prawda, w ostatnich latach wzrasta odsetek firm posiadających bezprzewodowy dostęp do Internetu, ale to wśród przed-siębiorstw dużych odnotowuje się największy wzrost (18 pkt. proc. w 2010 r. w stosunku do 2007 r.). Według badania GUS, w 2010 r. dostęp bezprzewodowy posiadało niemal 75% firm dużych, prawie 45% średnich oraz 25% małych. Należy jednak zaznaczyć, że badanie GUS uwzględniało jako łącze bezprzewodowe zarówno szeroko, jak i wąskopasmowe. Por. Wykorzystanie ICT…, op. cit., s. 26.
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
275
odsetek przedsiębiorców, którzy uważali, że prędkość istniejących łączy interne-towych jest optymalna do potrzeb danej firmy. Sądziło tak 83,3% firm jednooso-bowych, 89,2% firm mikro, 92% firm małych i wszystkie firmy średnie i duże.
Mając dostęp do Internetu, firma może rozważyć możliwość i ocenić ko-nieczność wprowadzenia komunikacji wewnętrznej. Posiadanie sieci wewnętrznej z całą pewnością jest bardziej zasadne i opłacalne w firmach zatrudniających większą liczbę pracowników (średnich i dużych). Sprawnie działająca i admini-strowana sieć wewnętrzna skutecznie ułatwia obieg i pozyskiwanie informacji między pracownikami, upraszcza zarządzanie personelem, ułatwia także groma-dzenie danych i dostęp do wiedzy.
Wśród badanych przedsiębiorstw jedynie 23,5% miało wewnętrzną sieć ko-munikacji. Spośród firm prowadzonych i zarządzanych przez osoby najmłodsze (do 34. roku życia) zaledwie 13,8% dysponowało siecią komunikacji wewnętrz-nej. Natomiast najbardziej doceniały wartość sieci komunikacji wewnętrznej oso-by, które przekroczyły 50. rok życia, ponieważ w 32,4% firm zarządzanych przez osoby po 50. roku życia taka sieć występowała. Nieco mniejszy był odsetek przedsiębiorstw (24%), których właściciele charakteryzowali się wiekiem z prze-działu 35–49 lat.
Wydaje się, że formalne wykształcenie respondenta nie ma wpływu na podję-cie decyzji o zainwestowaniu w wewnętrzną sieć komunikacji. Odsetek odpowie-dzi dotyczących występowania sieci wewnętrznej bez względu na poziom wy-kształcenia oscylował wokół 20% i nie odbiegał w żadnej z grup od tendencji generalnej w odniesieniu do wszystkich firm.
180 Należałoby jednak podkreślić, że
najniższy był w przypadku tych, którzy charakteryzowali się wykształceniem średnim zawodowym (18,6%).
Spośród wykorzystywanych sieci wewnętrznych najbardziej popularna była najmniej rozległa postać sieci komputerowej – LAN – miało ją w swoich firmach 18,6% przedsiębiorców. Intranet posiadało 3,8% przedsiębiorstw natomiast Extra-net, czyli rozwiązanie polegające na połączeniu dwóch lub większej liczby intrane-tów, prawie nie występował (0,7%). Warto zauważyć, że 6,4% respondentów nie wiedziało, jaki rodzaj sieci wewnętrznej funkcjonuje w ich przedsiębiorstwach.
Analizując deklaracje przedsiębiorców związane z wykorzystywaniem sieci komunikacji wewnętrznej według liczby zatrudnionych pracowników, widać, że potwierdzają się przypuszczenia, iż sieć ta jest charakterystyczna dla większych przedsiębiorstw. W segmencie przedsiębiorstw zatrudniających 10–49 pracowni-ków, niemal połowa miała sieć wewnętrzną, zaś w segmencie przedsiębiorstw największych – ponad 80%. Wśród przedsiębiorstw mikro już tylko co piąte dys-ponowało swoją własną wewnętrzną siecią internetową. Odwrotnie rzecz ujmując: odsetek firm, które nie miały sieci wewnętrznej, malał wraz z wielkością podmio-tu. I tak, 70,7% mikroprzedsiębiorstw nie miało sieci, 41,7% małych firm oraz 16,7% podmiotów średnich.
__________
180 Pod uwagę brano tylko osoby na wysokich stanowiskach w firmie – właścicieli, współwłaści-cieli, prezesów, członków zarządu oraz dyrektorów i menedżerów.
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
276
3.1. Posiadanie strony internetowej
Generalnie firmy rzadko miały stronę internetową. Ponad 2/3 firm nie posia-dało takiej strony, a tylko 1/3 respondentów zadeklarowała, że ją ma.
Badania na Mazowszu potwierdziły po raz kolejny, że istnieje związek mię-dzy liczbą pracowników danej firmy, a wykorzystaniem możliwości, jakie dają nowe technologie, w tym posiadanie strony WWW.
Zauważalna była tendencja wzrostowa odsetka firm mających stronę interne-tową wprost proporcjonalnie do wielkości podmiotu. W przypadku firm najwięk-szych ponad 80% podało adres strony internetowej przedsiębiorstwa. Firmy za-trudniające do 49 osób w 62,5% miały adres WWW, natomiast w przypadku firm mikro i osób prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą takich pod-miotów było odpowiednio 44,2% i 40,3%.
Podobnych wyników dostarczyło badanie IPiSS z 2010 r., z tym że rozkład przedsiębiorstw posiadających stronę internetowa przedstawiał się następująco: mikropodmioty – 27,3%, przedsiębiorstwa małe – 44,8%, średnie – 60,9% i duże – 93,8%.
181
Posiadanie strony internetowej różnicuje nieznacznie lokalizacja przedsiębior-stwa w danym podregionie Mazowsza.
Najwięcej firm mających stronę WWW występowało w podregionie ciecha-nowsko-płockim (42,9%) oraz w Warszawie (39,9%). Najmniej firm reklamowa-ło się w Internecie w podregionie radomskim (26,6%) i warszawskim wschodnim (27,2%). W pozostałych podregionach odsetek ten przekraczał 30% firm zlokali-zowanych w podregionie ostrołęcko-siedleckim i warszawskim zachodnim.
Podobne zróżnicowanie wystąpiło, jeśli przeanalizujemy posiadanie przez firmę strony WWW w zależności od wielkości miejscowości, w której jest ona zareje-strowana. Jak się można było spodziewać, najmniej firm zlokalizowanych na wsi prezentowało swój profil za pomocą Internetu (24,4%), a najwięcej w m. st. War-szawa (39,9%). Pozostałe firmy mieszczące się w miastach poza stolicą nieznacz-nie odbiegały od firm warszawskich – 37,6% firm tam zlokalizowanych miało stronę WWW.
Analizując rozkład firm według branż, zauważyć można, że najczęściej stronę WWW miały firmy z branży „działalność finansowa, ubezpieczeniowa, związana z rynkiem nieruchomości” (44,6%). Niewiele mniejszy odsetek firm reklamujący swoje usługi w Internecie należał do sekcji „przetwórstwo przemysłowe” (39,5%), „budownictwo” (38,7%), „informacja i komunikacja, działalność profesjonalna i naukowa” (36,4%). Również co trzecia firma zajmująca się handlem hurtowym i detalicznym posiadała swoja stronę, a także co piąta firma z sekcji „transport i gospodarka magazynowa”.
__________
181 Por. Ł. Arendt, Dostęp do technologii…, op. cit., s. 85–86; Wykorzystanie ICT…, op. cit., s. 33–34.
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
277
Czasokres działalności firmy nieznacznie wpływa na to, czy firma ma stronę internetową czy nie. Analizując zebrane wyniki badań, zauważyć można, że naj-częściej miały ją firmy najmłodsze, działające do dwóch lat (42,9%), a więc prawdopodobnie najbardziej świadome korzyści, jakie może przynieść firmie do-bra strona internetowa. W firmach z dłuższym stażem stronę WWW miało tylko 35,8% firm działających 2–3 lat, 39% firm działających 3–5 lat oraz 35,7% pod-miotów istniejących na rynku powyżej 5 lat.
Spośród firm, które założyły stronę internetową, odsetek zlokalizowanych w Warszawie oraz w pozostałych miastach województwa był zbliżony (38,8% w Warszawie, 38,4% w pozostałych miastach). Tylko w 1/4 przypadków firma była zlokalizowana na wsi.
Poza tym strony internetowe miały częściej te firmy, których właściciele lub osoby decyzyjne w firmach nie przekroczyły wieku 34 lat (43,3%) lub były w środkowym przedziale wiekowym 35–49 lat (37,5%). Najrzadziej posiadanie strony WWW deklarowały osoby w wieku 50 lat i więcej (30,2%). W pewnym stopniu świadczy to o większej świadomości młodszych osób na temat roli, jaką odgrywa internetowa prezentacja własnej firmy w pozyskiwaniu klientów.
Podobnie wykształcenie respondentów ma związek z posiadaniem strony in-ternetowej. Co ciekawe, częściej stronę internetową mają te firmy, w których właściciele legitymują się wykształceniem średnim zawodowym (72,5%) lub ogólnokształcącym i niższym (66,9%) niż wyższym (54,8%).
Przedsiębiorstwa mające strony WWW jako przyczynę najczęściej wskazywały brak takiej potrzeby (72,6%). Stosunkowo niewielka część (14,6%) preferowała tradycyjny kontakt z klientami, zaś dla 7,8% zamieszczenie strony WWW to niepo-trzebny wydatek. Takie stwierdzenia jeszcze raz podkreślają istnienie podmiotów, dla których główną przeszkodą we wdrażaniu nowoczesnych rozwiązań informa-cyjnych jest bariera mentalna. Traktowanie opłaty za stronę WWW jako zbędnego wydatku może też świadczyć, że rolę odgrywa tu także bariera ekonomiczna.
Firmy posiadające stronę WWW najczęściej wykorzystywały ją do promocji swoich towarów i usług poprzez zamieszczanie na niej katalogów i cenników (67,9% przedsiębiorstw). Około 45% przedsiębiorstw umożliwiało za pomocą swojej strony internetowej zamawianie produktów według własnego projektu, a w 38,3% firm możliwa jest personalizacja strony dla stałych użytkowników. Ponad 1/3 firm (36,5%) pozwalała na realizację zamówień lub rezerwację on-line. W co piątej firmie (22,7%) możliwe było dokonywanie płatności za pomocą stro-ny internetowej, a 18% przedsiębiorstw informowało na niej o wolnych miejscach pracy. Podobne wyniki uzyskali autorzy przytaczanego już badania nt. społeczeń-stwa informacyjnego z tym, że możliwość personalizacji strony znalazła się na czwartym miejscu przed informacją o wakatach.
182
__________
182 Por. Wykorzystanie ICT…, op. cit., s. 36–37.
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
278
3.2. Wykorzystywanie narzędzi komunikacji internetowej
W firmach Internet wykorzystywany jest na wiele różnych sposobów. Analiza pokazała, że w badanych przedsiębiorstwach najbardziej popularnym zastosowa-niem jest poczta elektroniczna – używa jej ponad 90% firm.
Coraz powszechniejsza staje się również bankowość elektroniczna – to drugie co do częstości wskazań narzędzie internetowe – wykorzystuje je 85,6% firm. Po-twierdzają to także badania GUS. Odsetek firm korzystających z tego rodzaju usług internetowych wzrósł w latach 2006–2010 o 18 pkt. proc. Świadczy to o ro-snącym zaufaniu przedsiębiorstw do bankowości elektronicznej, co przejawia się w coraz powszechniejszym korzystaniu przez nie z platform internetowych trak-towanych jako bezpieczny i wygodny kanał korzystania ze standardowych usług bankowych.
Generalnie firmy często korzystały również z wyszukiwarek internetowych (75,5%), co jest zrozumiałe, jako że Internet jest dziś największym i najszybszym źródłem informacji.
Ponad połowa badanych przedsiębiorstw korzystała z elektronicznej admini-stracji (56,9%). We wspomnianych badaniach GUS odsetek ten był jeszcze wyższy (89,3) i była to usługa internetowa, z której badani przedsiębiorcy korzystali najczę-ściej. Kontakt z organami administracji publicznej za pomocą Internetu jest uprosz-czony, wygodniejszy i przede wszystkim krótszy. Wysłanie odpowiedniego formu-larza on-line zaoszczędza wiele czasu zarówno firmie, jak i urzędowi, usprawnia obieg informacji na linii firma – urząd, a także obniża koszty transakcyjne.
Jedna trzecia badanych przedsiębiorstw wykorzystywała również Internet do zakupów, a także do porozumiewania się za pomocą komunikatorów.
Stosunkowo rzadko w firmach podnoszono kwalifikacje za pomocą narzędzi e-learningowych. Zaledwie 13,7% badanych przedsiębiorców wskazało na korzy-stanie z takiej funkcji Internetu. Fakt ten trochę dziwi, zwłaszcza że taka metoda nauki ma wiele zalet i jest dużo tańsza od organizowania szkoleń dla dużej grupy osób jednocześnie. Szczególnie firmy średnie i duże, często mające wewnętrzną sieć komunikacji (intranet), mogłyby wykorzystać ją do przeprowadzenia szko-lenia dla swoich pracowników. Poza tym poprzez wykorzystanie metody e-learningowej można realizować kursy doskonalenia zawodowego, które są istotne w firmach oczekujących od swoich pracowników ciągłego uczenia się.
Stopień wykorzystania poszczególnych narzędzi komunikacji internetowej jest uzależniony od wielkości firmy. Im firma zatrudnia więcej pracowników, tym częściej korzysta z różnych instrumentów komunikacji internetowej, choć w kilku przypadkach można zauważyć również odwrotną zależność. Po rozwiązania w kluczowych obszarach biznesowych sięgają jednak przede wszystkim firmy większe. Powoduje to m.in., że firmy mikro są częściej narażone na wykluczenie w wymiarze wykorzystania tej komunikacji.
W przeprowadzonym badaniu z narzędzi bezpośrednio związanych z funkcjo-nowaniem firmy, np. z e-administracji, znacznie częściej korzystały firmy średnie
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
279
(96%) niż mikro (56,8%) czy firmy jednoosobowe (45,2%). Podobnie było w przypadku płacenia przelewem przez Internet. Korzystało z tego 90,7% firm średnich, 89,9% firm małych, 86,4% firm mikro i 77,4% osób prowadzących jed-noosobową działalność.
Odwrotna zależność występuje wtedy, gdy analizuje się korzystanie z takich narzędzi, jak sklepy internetowe, komunikatory, portale społecznościowe czy fora dyskusyjne. Na posługiwanie się nimi częściej wskazywali właściciele jednooso-bowych firm niż przedsiębiorstw zatrudniających pracowników. I tak, zakupy lub sprzedaż przez Internet praktykowało aż 61,2% jednoosobowych firm, dwa razy mniej firm mikro i małych oraz 44% firm średnich. Z portali społecznościowych korzystał w pracy co trzeci respondent posiadający jednoosobową działalność go-spodarczą i już tylko 16,8% firm mikro, 14,1% firm małych i 18,7% firm śred-nich. Na forach dyskusyjnych również najczęściej udzielali się przedstawiciele jednoosobowych firm (19,5%), nieco rzadziej przedsiębiorcy ze średnich firm (18,7%), a najrzadziej z firm mikro i małych (odpowiednio 14,3% i 11,8%).
Kształcenie z wykorzystaniem Internetu było udziałem tylko 13% badanych firm. Najczęściej korzystano z niego w firmach średnich (24%), następnie w firmach jed-noosobowych (19,3%), rzadziej w firmach mikro i małych (odpowiednio 12,9% i 15%). Stosunkowo duży odsetek firm jednoosobowych (na tle małych i mikro) ko-rzystających z metod e-learnigowych wynika zapewne z łatwiejszego dostępu kształ-cenia przez Internet w porównaniu do zorganizowania szkolenia, zwłaszcza dla jednej osoby. Nie bez znaczenia są również niższe koszty takich usług.
Wykorzystanie Internetu w poszczególnych celach, podobnie jak w przypadku wykorzystania komputerów, zależy od wielkości firmy. Generalnie przedsiębior-stwa średnie częściej używają Internetu w różnych obszarach działalności firmy niż podmioty mikro i małe, co stawia te drugie w gorszej sytuacji pod względem wykluczenia w wymiarze wykorzystania nowych technologii.
Technologie informacyjne i telekomunikacyjne były wykorzystywane w przed-siębiorstwach przede wszystkim do działań związanych z obsługą klientów firmy. Takich samych wyników dostarczają inne badania.
183 Najczęściej w tym celu wyko-
rzystuje się pocztę elektroniczną. Zdecydowana większość wszystkich badanych przedsiębiorców sięgała po takie rozwiązania, niemniej jednak najczęściej obsługu-ją klientów za pomocą e-maila firmy średnie (88%), nieco rzadziej firmy małe (81,4%) i najrzadziej firmy mikro i jednoosobowe (odpowiednio 77,9% i 74,2%).
Jednakże, biorąc pod uwagę obsługę klientów, zauważyć można, iż firmy mi-kro oraz osoby prowadzące działalność gospodarczą wykorzystywały sklepy in-ternetowe (odpowiednio 35,4% i 17,1%) oraz komunikatory (odpowiednio 32,2% i 19,6%) dwukrotnie lub trzykrotnie częściej do tego celu niż firmy średnie. Takie rozwiązania mogą być kluczowe dla najmniejszych podmiotów, dla których utrata choćby jednego klienta może oznaczać istotny uszczerbek dla firmy. Stąd można wnioskować, iż mikroprzedsiębiorstwa mające dostęp do nowych technologii wy-
__________
183 Por. m.in. Ł. Arendt, Dostęp do technologii…, op. cit., s. 88–89.
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
280
korzystują inne zastosowania ICT do obsługi klientów, aby zdobyć przewagę konkurencyjną.
Analizując różne obszary działalności firm, w których podmioty wykorzystują Internet, łatwo można spostrzec, że ponad połowa z nich (59,8%) posługiwała się bankowością internetową w zarządzaniu finansami firmy. Takie rozwiązanie na pewno skraca czas i zmniejsza obciążenie finansowe firmy. Po tego typu ułatwie-nia sięgały najczęściej firmy zatrudniające pracowników, częściej jednak firmy małe (74,8%) niż średnie (65,3%) czy mikro (61,4%). Firmy jednoosobowe naj-rzadziej zarządzały swoimi finansami przy użyciu e-bankingu (38,8%).
Badane przedsiębiorstwa wykorzystywały również narzędzia komunikacji in-ternetowej do obsługi działu personalnego/kadr. Oczywiście, jak można się było spodziewać, znacznie częściej różne rozwiązania internetowe w kadrach stosowa-ły firmy średnie, które zatrudniają co najmniej 50 pracowników. I tak, najczęściej w sprawach kadrowych wśród średnich przedsiębiorców znalazły zastosowanie: e-administracja (68%), poczta e-mail (60%), bankowość internetowa (42%). Fir-my małe wykorzystywały w kadrach poszczególne rozwiązania internetowe w na-stępujących proporcjach: e-administrację – 39,5% firm, pocztę e-mail – 35,9% podmiotów, zaś e-banking – 25,2% przedsiębiorstw.
Jak pokazuje analiza otrzymanych wyników badań, dość często respondenci wykorzystywali pocztę elektroniczną w marketingu firmy. Do tego rodzaju dzia-łalności e-mail wykorzystuje 53,3% firm średnich, 34,3% małych, 32,5% mikro oraz 19,3% osób prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą.
W mniejszym stopniu badani przedsiębiorcy wykorzystywali narzędzia ko-munikacji internetowej w takich obszarach działalności firmy, jak logistyka czy szkolenia. W obu tych dziedzinach najbardziej przydatne okazały się poczta elek-troniczna i wyszukiwarki internetowe.
3.3. Bariery wdrażania rozwiązań informatycznych
Analiza przyczyn braku wdrażania nowych technologii wykazała, że istnieją dwie podstawowe, wyróżniające się przyczyny. Przede wszystkim respondenci nie odczuwali potrzeby wdrażania nowych technologii. Na taką odpowiedź zde-cydowała się ponad 1/4 respondentów (27,3%). Równie ważną przyczyną był brak środków materialnych (26,5% respondentów), a także specyficznego opro-gramowania (10,7%), co najprawdopodobniej wynika ze złej kondycji finansowej i tym samym niemożności zakupu takiego oprogramowania. Wskazuje to wprost na występowanie w procesie wdrażania nowych rozwiązań ICT bariery wyklu-czenia materialnego oraz mentalnego. Ponadto respondenci wskazywali na brak wiedzy lub umiejętności (11,3%). Brak odpowiednio wykształconych pracowni-ków (9,4%), a także orientacji biznesowej niezbędnej do prowadzenia firmy (9,2%) wskazuje na dość istotny wymiar wykluczenia w obszarze umiejętności (zarówno pracowników, jak i właścicieli oraz kadry zarządzającej). Ponadto nie ma w firmie jasno sformułowanego planu rozwoju informatycznego (11%), dłu-
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
281
gookresowej strategii (8,3%), standardów procedur operacyjnych (8,3%) – takie deklaracje respondentów wyraźnie wskazują na występowanie także bariery umiejętności (choć w nieco mniejszym stopniu) oraz bariery wykorzystania zaim-plementowanych nowych technologii.
Co zaskakujące, największe problemy w obszarze wykluczenia materialnego miały firmy działające w branży ubezpieczeniowej i związanej z rynkiem nieru-chomości (44,7% firm, wliczając w to problem zakupu specyficznego oprogramo-wania), następnie w branżach: „przetwórstwo przemysłowe” (43,9%), „budow-nictwo” (41,8%), „transport i gospodarka magazynowa” (33,7%), „informacja i komunikacja, działalność profesjonalna, naukowa” (33,4%) i najmniej „handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych” (30,5%).
W kontekście wykluczenia w obszarze umiejętności i wiedzy najtrudniejszą sytuację miały firmy działające w branży „przetwórstwo przemysłowe” (47% firm, biorąc pod uwagę dwie zmienne: brak wiedzy lub umiejętności oraz brak odpowiednio wykształconych pracowników), „budownictwo” (28%), „działalność finansowa, ubezpieczeniowa, związana z rynkiem nieruchomości” (24,3%). Sto-sunkowo mało firm w branży „działalność profesjonalna i naukowa” (17,6%) wskazało, że barierą we wdrażaniu nowych technologii jest brak środków finan-sowych i specjalistycznego oprogramowania. Na podkreślenie zasługuje nato-miast to, że w branży „transport i gospodarka magazynowa” na brak wiedzy lub umiejętności nie wskazał ani jeden respondent, natomiast na brak specyficznego oprogramowania wskazano w 9,1% badanych firm.
O wykluczeniu w obszarze mentalnym świadczy zwłaszcza twierdzenie, że barierą we wdrażaniu nowych technologii jest brak potrzeby korzystania z roz-wiązań informatycznych. Na tę zmienną wskazywano najczęściej w firmach zajmu-jących się przetwórstwem przemysłowym (37,4%) oraz budownictwem (35,8%). Duży odsetek wskazań zanotowano także w branżach innych niż badane (49%). Ponadto problem ten występuje w co czwartej firmie działającej w branżach: „działalność finansowa, ubezpieczeniowa, związana z rynkiem nieruchomości” (26,2%), „handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samochodowych” (25,1%) oraz „transport i gospodarka magazynowa” (24,7%).
Dodatkowym problemem stanowiącym barierę we wdrażaniu nowych techno-logii w firmach są czynniki pośrednie, takie jak: brak orientacji biznesowej nie-zbędnej do prowadzenia firmy, brak standardów procedur operacyjnych, brak długookresowej strategii w firmie, brak jasno sformułowanego planu rozwoju in-formatycznego firmy. Najczęściej na występowanie tych barier wskazywano w firmach działających w branży przetwórstwa przemysłowego. W co piątej fir-mie wskazywano, że nie ma orientacji biznesowej niezbędnej do prowadzenia firmy oraz jasno sformułowanego planu rozwoju informatycznego firmy, a w co szóstej brakowało standardów procedur operacyjnych oraz długookresowej stra-tegii w firmie. Łącznie dało to największą liczbę wskazań (68%). Najrzadziej na te bariery wskazywano wśród przedstawicieli firm działających w branży „trans-port i gospodarka magazynowa” oraz „handel hurtowy i detaliczny oraz naprawa
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
282
pojazdów samochodowych”. Średnio w co 20 firmie wskazywano na problemy tego rodzaju.
W niektórych przypadkach rodzaje barier oraz decyzje o niewdrażaniu no-wych technologii zależą także od czasu trwania działalności gospodarczej. Co czwarta firma wskazywała bariery materialne (brak środków finansowych) i nie miało żadnego znaczenia, jak długo pozostawała na rynku. Jednakże w przypadku pozostałych rodzajów barier – niemal w każdym z analizowanych wymiarów – występowały one najczęściej w firmach, które na rynku funkcjonowały 3–5 lat. Może to mieć bezpośredni związek a tym, że firmy, które utrzymują się na rynku powyżej 5 lat wypracowały już sobie długofalowe strategie, dzięki temu pokonały bariery, jakie niedawno jeszcze odczuwały. Firmy młodsze natomiast, wraz z roz-wijającym się potencjałem, jaki dają nowe technologie, weszły już na rynek z in-nym potencjałem technologicznym (np. nowsze systemy operacyjne, nowsze technologie za tę samą cenę, za którą 2 lata wcześniej można było nabyć opro-gramowanie mniej funkcjonalne), a także z lepszym zasobem kadrowym, dyspo-nującym większą wiedzą i umiejętnościami. Kolejna grupa firm, które wskazywa-ły na występowanie barier, to te, które funkcjonują na rynku powyżej 5 lat. W najlepszej sytuacji zatem znajdują się firmy młode, które na rynku funkcjonują do dwóch lat.
W kontekście wielkości firmy największe problemy materialne miały firmy zatrudniające powyżej 50 pracowników. Więcej niż 1/3 przedstawicieli takich firm wskazywała, że barierą przy wdrażaniu rozwiązań informatycznych jest brak środków finansowych, a co piąta, że brakuje specyficznego oprogramowania. Również w co piątej firmie tej wielkości wskazywano na brak odpowiednio wy-szkolonych pracowników, a w co szóstej na generalny brak wiedzy lub umiejęt-ności w firmie w tej dziedzinie. Stosunkowo istotna okazała się też w tych fir-mach bariera mentalna, ponieważ w co czwartej firmie, zatrudniającej 50 i więcej pracowników, pojawiał się problem braku potrzeby wdrażania rozwiązań infor-matycznych.
Bariery te dość istotne wydają się również w firmach zatrudniających od 10 do 49 pracowników. Niemal w co trzeciej firmie tej wielkości występuje problem finansowy (bariera materialna) oraz problem zauważalnego braku potrzeby wdra-żania rozwiązań informatycznych (bariera mentalna). Na pozostałe rodzaje barier wskazywano przeciętnie w co szóstej firmie.
Najrzadziej na bariery natrafiały firmy jednoosobowe. W tych firmach głów-nym problemem był brak środków finansowych (co czwarta firma). Pozostałe ba-riery utrudniały wdrażanie rozwiązań teleinformatycznych w niewielkim stopniu.
Niektóre ze wskazanych barier potwierdzają badania wykluczenia cyfrowego na polskim rynku pracy przeprowadzone przez IPiSS. Respondenci wskazywali w nich na problemy, które zarysowały się także w obecnie przeprowadzonych ba-daniach
184:
__________
184 Por. E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe…, op. cit.
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
283
– trudności z pozyskaniem środków na sfinansowanie inwestycji w ICT (acz-kolwiek podmioty gospodarcze starały się je rozwiązać za pomocą zaciągniętego kredytu czy skorzystać z formy leasingu);
– niechęć pracowników do wprowadzanych zmian, których konsekwencją jest nabycie umiejętności posługiwania się nowo wprowadzonymi w przedsiębiorstwie technikami ICT;
– trudności ze znalezieniem w kraju kompetentnej firmy, która podejmie się napisania programu lub systemu autorskiego uwzględniającego potrzeby przed-siębiorstwa.
Wydaje się więc, że problemy przedsiębiorstw w kontekście zastosowania i wykorzystania ICT na Mazowszu wpisują się w bardziej generalną tendencję wykluczenia cyfrowego przedsiębiorstw. W badanych przedsiębiorstwach wystę-pują znaczne luki w zakresie wykorzystania możliwości związanych z zastosowa-niem technologii ICT. Nie wszystkie jednak badane firmy zdają sobie z tego sprawę. Ponadto przedstawiciele firm wskazują na szereg barier występujących w przedsię-biorstwach, które powodują pewne opóźnienia we wprowadzaniu nowych techno-logii lub wręcz podejmowaniu decyzji o nieinwestowaniu w nie. Należy pamiętać, że choć wykorzystywanie nowych technologii potencjalnie zwiększa szanse firmy na utrzymanie się rynku, to niesie także duże ryzyko wysokich wydatków i nie-wielkiej efektywności. Na efektywne wykorzystanie inwestycji wpływa bowiem szereg innych czynników, m.in. czynnik ludzki i chęć wykorzystywania przez pra-cowników zasobów i możliwości, jakie daje technologizacja pracy.
Dalsze rozważania poświęcone będą wynikom badań przedsiębiorstw, uwzględ-niających inwestycje w nowe technologie.
4. Inwestycje w rozwój nowych technologii
Inwestycje w nowoczesne technologie są kluczem do przewagi konkurencyj-nej małych i średnich przedsiębiorstw, jednak ostatni kryzys zmusił firmy do ograniczenia wydatków na rozwój teleinformatyczny. Zaledwie 14% badanych firm w ciągu ostatnich 12 miesięcy poczyniła inwestycje w rozwój ICT. To ponad trzykrotnie mniej niż wskazywały na to badania ITqual przeprowadzone wśród przedsiębiorstw w 2007 r. Nie uległ zmianie natomiast rodzaj inwestycji, jakich dokonują przedsiębiorcy.
4.1. Rodzaje inwestycji
Wśród zakupów, na które zdecydowali się nieliczni przedsiębiorcy, domino-wało kupno komputerów (73,4%) i oprogramowania (70,7%). Co trzecia firma w ciągu ostatniego roku zainwestowała także w rozwój dostępu do Internetu (37,2%), a co piąta w rozbudowę strony internetowej (21,1%). W rozbudowę sieci wewnętrznej zainwestowało 13,6% badanych przedsiębiorstw.
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
284
Prowadzenie inwestycji w nowe technologie znacznie różnicuje lokalizacja w danym podregionie Mazowsza oraz wielkość miejscowości, w której jest zare-jestrowane przedsiębiorstwo. Najczęściej zakupu sprzętu czy oprogramowania w ostatnim czasie dokonywały firmy zlokalizowane w podregionie ciechanow-sko-płockim. Wskaźnik 33,3% zdystansował pozostałe podregiony i był dwukrot-nie wyższy niż średnia. Najrzadziej inwestycji dokonywały firmy zlokalizowane na terenie miasta stołecznego Warszawa (10,9%). Jeśli wziąć pod uwagę wielkość miejscowości, przedsiębiorstwa zlokalizowane w innych miastach inwestowały w rozwój informatyczny firmy dwukrotnie częściej niż stołeczne. Firmy mające swoją siedzibę na wsi inwestowały najrzadziej – tylko 8,5% wskazań.
Analizując rodzaj prowadzonej działalności według sekcji PKD w kontekście inwestycji w nowe technologie, zauważono, że najczęściej inwestowały przedsię-biorstwa działające w sekcji „informacja i komunikacja, działalność profesjonalna, naukowa” (20,2%), „działalność finansowa, ubezpieczeniowa, związana z ryn-kiem nieruchomości” (17,9%) oraz „handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojaz-dów samochodowych” (13,6%). Niższy poziom inwestycji w rozwój technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych reprezentowały przedsiębiorstwa budow-lane (10,8%) oraz przetwórcze (9,2%). Najmniejszy odsetek firm wśród inwestu-jących stanowiły podmioty należące do sekcji „transport i gospodarka magazy-nowa” – jedynie 3,2%.
Kolejną zmienną różnicującą zakup komputerów czy oprogramowania w ba-danych przedsiębiorstwach była wielkość podmiotu. I tu, po raz kolejny, najbar-dziej korzystną sytuację zaobserwowano w firmach średnich. Około 1/3 spośród nich dostrzegała potrzebę inwestowania w ICT. Odsetek ten malał wraz ze spad-kiem liczby pracowników: do 20% w małych firmach, do 14,3% w mikropodmio-tach i do 9,1% w przedsiębiorstwach osób prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą.
Wyniki te potwierdzają po raz kolejny znaczne zagrożenie wykluczeniem cy-frowym wśród firm najmniejszych. Wynika to zapewne również z gorszej sytuacji ekonomicznej mniejszych firm w porównaniu do większych, którym łatwiej, na-wet pomimo kryzysu, przeznaczyć część pieniędzy firmy na inwestycje w techno-logie teleinformatyczne.
Sytuacja ekonomiczna firmy, jak już wspomniano, wpływa na inwestowanie w rozwój ICT. Przedsiębiorstwa rozwijające swoją pozycję na rynku dwukrotnie częściej inwestowały w zakup nowych technologii (22,5%) niż firmy, które de-klarowały, że swoją pozycję utrzymują (10,8%) lub tracą (10,3%). Podobne wy-niki uzyskano w innych badaniach.
185 Świadczy to z jednej strony o dużych na-
kładach, jakich wymagają nowe technologie, a na jakie nie mogą sobie pozwolić przedsiębiorstwa znajdujące się w gorszej sytuacji ekonomicznej. Z drugiej stro-ny, to właśnie poczynione w ciągu ostatnich 12 miesięcy poprzedzających bada-nie inwestycje mogły przyczynić się do poprawy sytuacji ekonomicznej tych firm.
__________
185 Por. Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe w sektorze…, op. cit., s. 146–147
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
285
Inwestycje częściej prowadzone były w przedsiębiorstwach z dłuższym stażem na rynku. Około 76% firm funkcjonujących na rynku powyżej 5 lat inwestowało w nowe technologie. Firmy działające krócej niż 5 lat zdecydowanie rzadziej inwe-stowały w poprawę funkcjonowania infrastruktury ICT (nie więcej niż 10% wska-zań). Firmy działające na rynku dłużej musiały nabyć nowe, bardziej aktualne tech-nologie lub unowocześnić istniejące, które z biegiem lat ulegają przedawnieniu. Przedsiębiorstwa powstałe w ciągu ostatnich dwóch lat zapewne na starcie wyposa-żyły się w technologie, które nie zdążyły się jeszcze zdezaktualizować.
Przedsiębiorstwa zlokalizowane na wsiach ponad pięciokrotnie rzadziej inwe-stowały w nowe technologie (8,9%) niż zlokalizowane w miastach (50,9%). Być może jest to spowodowane profilem produkcji, który w mniejszym stopniu wy-maga posługiwania się nowoczesnymi technologiami. Niemniej jednak świadczy to o znacznie niższym potencjale przedsiębiorstw mających siedzibę na obszarach wiejskich. Wyjątkiem jest tu Warszawa, w której inwestycje prowadzone są sto-sunkowo rzadziej (40,2%) niż w pozostałych miastach województwa mazowiec-kiego. Zapewne jest to świadectwo większego nasycenia technologiami ICT w stolicy niż na terenach poza metropolią i braku takiej konieczności.
4.2. Źródła finansowania inwestycji
Źródłem finansowania inwestycji informatycznych w większości przypadków były środki własne przedsiębiorstwa (95,9% wybrało tę odpowiedź). Co dziesiąta firma wzięła kredyt, aby przeprowadzić inwestycje, a 4,4% badanych skorzystało w tym celu z leasingu. Na branie kredytów oraz korzystania z leasingu wskazy-wali też przedsiębiorcy w badaniach ICT, na które powoływano się już w po-przednich rozdziałach. Co zaskakujące, bardzo znikomy odsetek firm, które po-czyniły w ostatnim czasie inwestycje w ICT, korzystał z funduszy unijnych (tylko 0,8%). A przecież Unia Europejska finansuje dużą liczbę projektów, których ce-lem jest unowocześnienie sektora małych i średnich przedsiębiorstw, a innowa-cyjna gospodarka jest jednym z głównych jej priorytetów. Być może powodem w tym przypadku są zbyt skomplikowane procedury przetargowe lub brak dosta-tecznej wiedzy na temat sposobów pozyskiwania funduszy na rozwój firmy.
Z niewielkiego odsetka firm, które zdecydowały się na inwestycje, bo ponad 3/4 z nich uznało, że poczynione inwestycje pozytywnie przyczyniły się do po-prawy ich funkcjonowania. Pozostała 1/4 przedsiębiorców uważała, że poczynio-ne inwestycje nie miały wpływu na funkcjonowanie firmy. Świadczy to o sporym pozytywnym znaczeniu inwestycji w nowe technologie dla rozwoju i sytuacji firmy na rynku. Do takich wniosków doszli również autorzy badania przedsię-biorstw z 2007 r., w którym 60% przedsiębiorców stwierdziło, że inwestycje przyniosły im same korzyści, m.in. zwiększyły wydajność pracowników, popra-wiły sprawność zarządzania, na czym zyskała cała firma.
186
__________
186 Por. Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe w sektorze…, op. cit., s. 145.
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
286
Skoro inwestycje przynoszą raczej same korzyści, co powoduje, że tak mało firm na Mazowszu inwestuje w nowe technologie? Względy finansowe czy men-talne? Otóż najczęściej wskazywaną przyczyną nieinwestowania w ICT był brak potrzeby wdrażania rozwiązań informatycznych. Wskazała tak co czwarta firma. To kolejny dowód na istnienie wykluczenia w wymiarze mentalnym wśród ma-zowieckich przedsiębiorców, nieświadomych, jakie korzyści może przynieść rozwinięta pod względem informatycznym firma z jednej strony, a z drugiej – ja-kie zagrożenia czekają na te przedsiębiorstwa, które pozbawione nowoczesnych rozwiązań informacyjnych i telekomunikacyjnych staną się mniej konkurencyjne na coraz bardziej cyfrowym rynku.
Wśród kolejnych barier przedsiębiorcy wymieniali brak środków finanso-wych, do których przyznała się blisko połowa pytanych. Potwierdza to wcześniej zaprezentowane wyniki, że większość inwestujących w ICT to firmy będące w dobrej sytuacji ekonomicznej.
Kolejną przyczyną nieinwestowania firm w nowe technologie jest brak wie-dzy lub umiejętności (28,5%) oraz odpowiednio wykształconych pracowników (20,2%). Powody te, będące w pewnym sensie wykluczeniem w wymiarze umie-jętności, wskazują na potrzebę szkolenia pracowników i pracodawców z dostęp-nych rozwiązań teleinformatycznych, tak by byli świadomi aktualnych rozwiązań.
Brak specyficznego oprogramowania u 23,5% firm, jasno sformułowanego planu rozwoju informatycznego firmy u 25% podmiotów czy też orientacji bizne-sowej niezbędnej do prowadzenia firmy (23% firm) to przyczyny, które wskazują z jednej strony na niedostatki w wyposażeniu uniemożliwiające jakikolwiek roz-wój firmy w kierunku informatycznym, z drugiej strony świadczą o barierach mentalnych, które sprawiają, że przedsiębiorcy nie dostrzegają potrzeby planowa-nia wydatków firmy na cele związane z ICT.
Z przeprowadzonej analizy wynika, że badane firmy niezbyt chętnie inwesto-wały w rozwój nowych technologii, a środki na te inwestycje stanowią niewielki, kilkuprocentowy udział w wydatkach firm. Wśród inwestycji dominował zakup sprzętu (komputerów) i oprogramowania. Zakupów takich najczęściej dokonywa-li ci, którzy reprezentowali firmy średnie, ulokowane w mieście, będące w dobrej sytuacji ekonomicznej. Równocześnie inwestycje w nowoczesne technologie oceniane były pozytywnie, ponieważ poprawiają funkcjonowanie firm.
5. Ocena zasobów pracy
W tej części analizie poddano wszystkie przedsiębiorstwa z wyjątkiem przed-siębiorstw prowadzonych jednoosobowo (jednoosobowa działalność gospodarcza).
Opinie pracodawców o kwalifikacjach ICT ich pracowników pozwalają okre-ślić umiejętności osób pracujących, a tym samym skalę wykluczenia cyfrowego w wymiarze umiejętności.
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
287
Kompetencje zawodowe pracowników oceniane były bardzo wysoko. Aż 77% badanych przedsiębiorców twierdziło, że wszyscy ich pracownicy mają wystar-czające kompetencje zawodowe. Poza tym 16% respondentów uważało, że ponad połowa pracowników ich firmy posiada wystarczające kompetencje zawodowe, a tylko 2% badanych przyznało, że takich pracowników jest mniej niż połowa.
Ocena kompetencji pracowników przez przedsiębiorców zlokalizowanych w poszczególnych podregionach Mazowsza nie różniła się istotnie i większość ocen oscylowała wokół średniej (71,2%). Jedynie istotną różnicą był wynik o 15 pkt. proc. poniżej średniej, który dotyczył kompetencji pracowników ocenianych przez przedsiębiorców z podregionu radomskiego (56,3%). Ponadto nieco lepiej oceniali swoich pracowników pracodawcy, których siedziba znajdowała się na te-renie Warszawy (w 73,3% przebadanych firm wszyscy pracownicy mają wystar-czające kompetencje), podczas gdy wśród pracodawców, których siedziba zloka-lizowana jest w innym mieście lub na wsi odsetek ten wynosił odpowiednio 69,7% i 69%. Niemal 15% przedsiębiorców z liczby ogółem twierdziło, że ponad połowa pracowników ma wystarczające kompetencje w zakresie ICT, przy czym należy pamiętać, że nie każde stanowisko w firmie wymaga posiadania takiej wiedzy i umiejętności (np. stanowisko sprzątaczki czy robotnika budowlanego nie wymaga znajomości obsługi komputera). Bardzo niewielki odsetek przedsiębior-ców twierdził, że mniej niż połowa ich pracowników posiada takie kompetencje (2% ogółu przedsiębiorców), przy czym odsetek ten najmniejszy był w Warsza-wie (0,5%), a największy w przedsiębiorstwach mających swą siedzibę na wsiach (5%). Sugerować to może, że kompetencje pracowników wiejskich powinny zo-stać podniesione.
Wielkość przedsiębiorstwa różnicuje znacznie oceny pracownicze. Prawie 80% pracodawców z mikroprzedsiębiorstw deklarowało, że wszyscy pracownicy mają wystarczające kompetencje. Taką samą ocenę wystawiło 65,4% responden-tów z firm małych i zaledwie połowa ze średnich. Druga połowa respondentów ze średnich przedsiębiorstw deklarowała, że ponad połowa pracowników ma odpo-wiednie kompetencje. Tego samego zdania jest już tylko 15,5% właścicieli mi-kroprzedsiębiorstw.
Nieco słabiej oceniane były umiejętności pracowników w zakresie ICT. Po-łowa przedsiębiorców oceniała kompetencje swoich pracowników w zakresie ob-sługi komputera jako wysokie (50,8%), nieco więcej tak samo oceniło umiejętno-ści korzystania z Internetu (53,3%).
Dodatkowe kompetencje miękkie, jak: sumienność i umiejętność pracy w ze-spole, jako istotne w każdej pracy, są oceniane nieznacznie lepiej niż kompetencje teleinformatyczne: 57,3% respondentów twierdzi, że pracownicy są w wysokim stopniu sumienni, a 58,2% wysoko ocenia umiejętność pracy w zespole. Świad-czy to generalnie o dobrej ocenie pracowników i zadowoleniu pracodawców z ja-kości pracy przez nich świadczonej. Warto też wskazać na stosunkowo dobrą ocenę przygotowania zawodowego pracowników badanych firm.
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
288
O wykluczeniu cyfrowym w zakresie umiejętności można mówić tylko w przy-padku niewielkiego odsetka firm, których respondenci stwierdzili, że ich pracow-nicy posiadają niskie kompetencje w zakresie obsługi komputera (7,4%) czy ko-rzystania z Internetu (8,7%).
Ocena kwalifikacji i kompetencji pracowników nieco inaczej rozkłada się w poszczególnych grupach wieku. W badaniu wyróżniono trzy takie grupy: pra-cownicy młodzi (do 24 lat), pracownicy w wieku największej aktywności zawo-dowej (25–49 lat) oraz pracownicy starsi (50 i więcej lat). Ocenie poddano sumien-ność pracowników, umiejętność pracy w zespole oraz kompetencje w zakresie obsługi komputera i Internetu.
Z punktu widzenia poszczególnych kryteriów najwyżej oceniono pracowników w wieku 25–49 lat. Średnio 64% respondentów twierdziła, że pracownicy w środ-kowym przedziale wieku posiadają wysokie kompetencje w zakresie obsługi kom-putera, korzystania z Internetu, a także są pracownikami sumiennymi i zdolnymi do pracy w zespole. Wynik ten potwierdza przypuszczenia, że wiek 25–49 lat to z jednej strony czas największej aktywności zawodowej i z drugiej okres, w któ-rym kwalifikacje zawodowe pracowników są na najwyższym poziomie.
Porównanie pozostałych dwóch grup wieku (pracowników do 24. roku życia oraz pracowników powyżej 50. roku życia) wypada korzystniej dla pracowników starszych w ocenie sumienności (58,4% wskazało, że pracownicy powyżej 50. ro-ku życia są pracownikami wysoce sumiennymi, a wśród ludzi młodych do 24. roku życia taką ocenę otrzymało tylko 48,1%) i umiejętności pracy w zespole (odpo-wiednio 58,9% i 48,6%). Jednakże ogólne zadowolenie z pracowników w kontek-ście ich sumienności i umiejętności pracy w zespole wypadło na korzyść pracowni-ków młodszych, ponieważ zadowolonych i wysoce zadowolonych z sumienności pracowników do 24. roku życia było niemal 99% respondentów i podobnie w przy-padku oceny umiejętności pracy w zespole (95% zadowolonych i wysoce zado-wolonych), podczas gdy zadowolonych bądź wysoce zadowolonych z sumienno-ści i umiejętności pracy w zespole pracowników powyżej 50. roku życia jest nieznacznie mniej – odpowiednio 93,9% oraz 94% respondentów. Aż 6% respon-dentów wskazało, że sumienność oraz umiejętność pracy w zespole pracowników powyżej 50. roku życia oceniają jako niską, podczas gdy dla pozostałych grup wieku wskaźnik ten był niższy. Na niską sumienność w wykonywaniu obowiąz-ków zawodowych wśród osób do 24. roku życia wskazało jedynie 1,2% respon-dentów, a wśród osób w wieku 25–49 lat ok. 2%. Jako niskie oceniło kompeten-cje w zakresie umiejętności pracy w zespole w grupie osób do 24. roku życia 5% respondentów, zaś w grupie osób pomiędzy 25. a 49. rokiem życia tylko 1,9% ba-danych.
O ile w kontekście sumienności i pracy zespołowej starsi pracownicy oceniani są nieznacznie gorzej niż pracownicy młodsi, o tyle w przypadku oceny ich umie-jętności i kompetencji związanych ze znajomością i obsługą ICT ocena ta wypada zdecydowanie gorzej na tle pracowników młodszych. Na wysokie kompetencje w zakresie obsługi komputera wśród osób do 24. roku życia wskazała ponad po-
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
289
łowa respondentów (obsługi Internetu 56%), podczas gdy wśród pracowników powyżej 50. roku życia jedynie 39,4% (Internetu 41%). Jako niskie oceniono kompetencje pracowników do 24. roku życia jedynie w przypadku 1,5% wskazań, a pracowników pomiędzy 25. a 49. rokiem życia – 1,4% wskazań.
Przedstawione dane sugerują potrzebę wyeliminowania powodów, dla których osoby starsze w tak znacznym stopniu odbiegają pod względem swojej wiedzy i umiejętności w zakresie stosowania ICT od osób poniżej 50. roku życia. Osoby te powinny zostać skierowane na odpowiednie szkolenia podnoszące ich umiejęt-ności teleinformatyczne.
Ponadto w badaniu zapytaliśmy przedsiębiorców o 3 umiejętności pracowni-ków najważniejsze dla rozwoju firmy. Zaskakujące, że umiejętność obsługi Inter-netu i komputera rzadko wymieniana jest wśród kluczowych kompetencji. Wska-zuje na nią (jako kluczową) tylko 2,3% badanych pracodawców. Kluczowymi dla rozwoju firmy są kompetencje związane bezpośrednio z wykonywanym zawodem – uważa tak połowa badanych przedsiębiorców. Umiejętności te posiada zdecydo-wana większość zatrudnionych pracowników (80% wskazań). Kolejną pod wzglę-dem ważności kompetencją jest samodzielność i niezależność w pracy – ocenił ją tak co piąty respondent, przyznając jednocześnie, że samodzielnymi i niezależ-nymi jest 60% ich pracowników. Natomiast 13% pracodawców wysoko ceniło dyspozycyjność jako kluczową cechę dla rozwoju firmy i połowa badanych przy-znaje, że ich pracownicy mają tę cechę.
Tylko niespełna 8% wskazało na kreatywność i przedsiębiorczość jako umie-jętności istotne w rozwoju firmy. Prawie 40% pracodawców twierdzi jednak, że osoby zatrudnione w ich firmie posiadają te cechy.
Kolejna pod względem ważności cecha – umiejętność pracy w zespole – jest najważniejszą kompetencją w opinii zaledwie 3,2% badanych, choć 22% firm de-klarowało, że ich pracownicy potrafią współpracować ze sobą. Podobnie ela-styczność i gotowość do uczenia się nowych rzeczy, choć oceniana jako kluczowa tylko przez niespełna 1% pracodawców, była udziałem co piątego pracownika.
Najniżej pracodawcy oceniali umiejętności, takie jak mobilność przestrzenna, umiejętność funkcjonowania w otoczeniu międzynarodowym, a także znajomość języków obcych. Jako jedną z trzech kluczowych kompetencji wskazało je mniej niż 0,5% respondentów. Co za tym idzie, pracownicy w zakresie tych kompeten-cji oceniani są również nisko. Zaskakująco mało, bo tylko niespełna 2% pracow-ników zna języki obce.
Przedstawione wyniki badań wskazują na stosunkowo wysokie kompetencje informatyczne ogółu pracowników, jednak znacząco gorzej oceniani byli pod tym względem pracownicy powyżej 50. roku życia. W tym przypadku konieczne by-łyby szkolenia podnoszące kompetencje tej grupy pracowników, aby mogli do-brze wykonywać swe zadania w miejscu pracy, jak i odnaleźć się na szerszym rynku pracy. Czy jednak pracodawcy chętnie szkolą swoich pracowników?
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
290
5.1. Szkolenia pracowników
W szybko zmieniających się warunkach na rynku pracy oczywiste jest, że ak-tualne umiejętności i kwalifikacje pracowników są jednym z kluczowych elemen-tów przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw. Rozwój tych umiejętności poprzez szkolenia prowadzi do wzrostu efektywności ich pracy oraz zwiększa ich wartość rynkową. Jednak pogląd taki, wydaje się, nie jest udziałem badanych przedsię-biorców na Mazowszu. Zaledwie 14% pracodawców zorganizowało w ciągu ostatnich 12 miesięcy szkolenia dla swoich pracowników. Jeszcze mniejszy odse-tek (jedynie 1,5%) pracodawców zdecydował się na szkolenia z używania Inter-netu. W sumie w ciągu ostatniego roku szkolenia z zakresu IT (obsługa Internetu lub komputera) dla swoich pracowników zorganizowało 5% firm. Tak niski odse-tek firm, które zorganizowały szkolenia dla swoich pracowników, może wynikać z faktu, że zdecydowana większość pracodawców dobrze ocenia kwalifikacje za-wodowe swoich pracowników.
Najwięcej szkoleń, podobnie jak inwestycji, przeprowadziły firmy z podre-gionu ciechanowsko-płockiego (38,8%). Być może ta zbieżność wynika z więk-szej dostępności w tym podregionie programów dofinansowań, z których mogą korzystać przedsiębiorstwa z sektora MŚP, przeznaczonych na szkolenia. Trzeba podkreślić, że różnica w odsetku pracodawców organizujących szkolenia była wyraźnie wyższa w tym podregionie niż w innych i przewyższała niemal dwu-krotnie dane z podregionu ostrołęcko-siedleckiego (19,7%) oraz niemal 4-krotnie z pozostałych podregionów (ok. 10%). Najmniej szkoleń pracowników przepro-wadziły firmy z podregionów radomskiego (10,9%) (tam też kwalifikacje pra-cowników zostały ocenione najsłabiej) i miasta Warszawy (10,4%), gdzie niska liczba pracodawców organizujących szkolenia może wynikać z wysokich kompe-tencji pracowników i braku zapotrzebowania na dodatkową naukę.
Lokalizacja firmy w miejscowościach różnej wielkości miała nieznaczny wpływ na organizowanie przez firmy szkoleń dla swoich pracowników. Największa róż-nica wystąpiła między Warszawą a pozostałymi miastami (7 pkt. proc.), ale ogól-nie wartości oscylowały wokół średniej (13,5%). Najwięcej szkoleń odbyło się w firmach warszawskich, a najmniej w firmach z pozostałych miast.
Wśród organizujących szkolenia w ciągu ostatniego roku przeważały firmy istniejące na rynku powyżej 5 lat (81,7%). Zdecydowanie mniejszy odsetek firm młodszych, działających 2–3 lat, organizuje szkolenia dla swoich pracowników (tylko 3,7%).
Odsetek przedsiębiorstw, które szkolą swoich pracowników różnicuje także wielkość podmiotu. Szkolenia pracowników w zdecydowanej większości organi-zują firmy mikro (88,9%), następnie, ale już dużo rzadziej, firmy małe (5,6%). Co zaskakujące, najrzadziej szkoliły swoich pracowników firmy średnie, które wy-dawałoby się, posiadając większą liczbę zatrudnionych osób, powinny tych szko-leń prowadzić najwięcej. Niespełna 2% z tej grupy respondentów przyznała, że w ciągu ostatnich 12 miesięcy szkoliła swoich pracowników.
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
291
Podobnie rozkłada się udział firm w szkoleniach z zakresu IT. Dominowały tu, z jeszcze większą przewagą, firmy mikro (92,1%). Następne w kolejności były firmy małe (5,3%) oraz – najrzadziej – firmy średnie (2,6%). Być może właśnie dlatego firmy mikro najwyżej oceniają kompetencje zawodowe swoich pracowni-ków, że szkolą ich najczęściej.
Biorąc pod uwagę lokalizację przedsiębiorstwa, częściej prowadzą szkolenia firmy działające w miastach (43,5%) niż na wsi (16,7%). W Warszawie firmy rzadziej organizują szkolenia dla swoich pracowników (39,8%) niż w pozostałych miastach Mazowsza. Jeszcze wyraźniej widać zróżnicowanie miasto-wieś, jeśli weźmiemy pod uwagę szkolenia z zakresu obsługi komputera i posługiwania się Internetem. Tego rodzaju szkolenia organizowane były w ponad połowie firm zlokalizowanych w miastach (56,8%) i w zaledwie 5,6% firm z terenów wiejskich. Zapewne wynika to z jednej strony z większej świadomości związanej z koniecz-nością podnoszenia kwalifikacji zawodowych pracodawców i samych pracowni-ków ze względu na większą konkurencję zasobów pracy w miastach, a z drugiej – szerszej oferty szkoleniowej w miastach niż na terenach wiejskich.
Szkolenia z zakresu IT dotyczyły głównie obsługi programów wykorzystywa-nych w codziennej działalności firmy – najczęściej programów wykorzystywa-nych przy zamówieniach (12%) oraz służących do obsługi księgowej (10,5%). Stosunkowo często pracownicy byli również szkoleni w przygotowywaniu pre-zentacji (np. w Power Point), rzadziej w zakresie obsługi podstawowych progra-mów służących do analizy danych (4,9%) i redakcji tekstów (4,4%) czy tworzenia grafiki (4,2%). Z uwagi na to, że są to najczęściej wykorzystywane w firmach programy, można uznać, że szkolenia z zakresu tych programów nie zawsze są konieczne, gdyż następuje transfer wiedzy pomiędzy pracownikami. Rzadko wy-korzystywane są w firmach programy służące do zintegrowanego zarządzania ty-pu CRM czy wykorzystywane w projektowaniu maszyn i urządzeń, więc tak sa-mo rzadko firmy szkoliły swoich pracowników w tych programach. Niespełna 3% szkoleń z zakresu IT dotyczyło zastosowania zintegrowanych programów do za-rządzania i 2% – projektowania maszyn i urządzeń typu AutoCad.
Stosunkowo duży odsetek respondentów (13,4%) wymieniał inne tematy szkoleń, które organizowane były w przedsiębiorstwach w ostatnim roku. Wśród nich najczęściej pojawiały się programy służące do obsługi klienta, do projekto-wania czy programy wykorzystywane w sprzedaży. Respondenci wymieniali również generalnie obsługę nowych programów komputerowych jako przedmiot szkolenia.
Wbrew przekonaniu respondentów o stosunkowo niskich kwalifikacjach tele-informatycznych osób w wieku 50+, w badanych przedsiębiorstwach najczęściej szkoleni byli specjaliści w wieku 25–49 lat, czyli, jak można domniemywać, oso-by kluczowe w firmach. Analizując zebrane dane dotyczące liczby pracowników, którzy wzięli udział w szkoleniu, w podziale na wiek i stanowisko zajmowane w firmie, widać wyraźnie, że najwięcej jest osób w wieku najbardziej mobilnym zawodowo, czyli w wieku 25–49 lat (153 osoby). W dalszej kolejności firmy
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
292
szkoliły osoby młode (69 osób), zaś najrzadziej w szkoleniach brały udział osoby starsze, w wieku 50 lat i więcej (21 osób).
Biorąc pod uwagę stanowiska zajmowane przez pracowników w firmach, naj-częściej szkoleni byli specjaliści (64 osoby), technicy i inny średni personel (60 osób) oraz pracownicy biurowi (54 osoby). W znacznie mniejszym stopniu szkoleni byli wyżsi urzędnicy (23 osoby), pracownicy usług osobistych i sprzedawcy (22 oso-by) oraz robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (20 osób). Dodać należy, że naj-liczniejszą grupę spośród tych osób stanowili pracownicy w wieku 25–49 lat, a tyl-ko jednostkowe wskazania dotyczyły pracowników na wszystkich wymienionych szczeblach mających 50 lat i więcej. Świadczy to o pogłębiającej się dezaktuali-zacji kompetencji starszych pracowników, wynikającej z niechęci pracodawców do podnoszenia ich kwalifikacji. Wyniki te wskazują na potrzebę zwiększenia ak-tywności edukacyjnej osób starszych poprzez zwiększenie dostępu do szkoleń za-równo tych prowadzonych przez firmy ich zatrudniające, jak i powszechnych fi-nansowanych ze środków unijnych.
Aż 20% przedsiębiorstw nie monitoruje satysfakcji swoich pracowników z przeprowadzonych szkoleń.
Pracownicy, jeśli zostaną już skierowani na szkolenie z zakresu posługiwania się programami komputerowymi, w zdecydowanej większości chętnie biorą w nim udział (73,3%). Tylko 5,5% szkolonych pracowników uczestniczy w szkoleniach niechętnie. Świadczy to o świadomości pracowników odnoszącej się do konieczno-ści podnoszenia swoich kompetencji w dobie gospodarki opartej na wiedzy.
W firmach, w których przeprowadzono szkolenia, pozytywnie oceniano ich wpływ na funkcjonowanie firmy. Twierdziło tak 72,2% badanych respondentów. Zapewne wynika to z tego, że w zdecydowanej większości szkolonymi były oso-by zajmujące kluczowe dla działalności firmy stanowiska, więc podniesienie ich kompetencji miało wpływ na poprawę jakości funkcjonowania firmy, a tym sa-mym zbudowanie przewagi konkurencyjnej.
Co czwarty pytany mówił natomiast, że szkolenia nie spowodowały żadnych zmian w działalności firmy. Świadczyłoby to o tym, że część szkoleń przepro-wadzanych w badanych przedsiębiorstwach nie miała na celu wprowadzenia gruntownych zmian w firmie poprzez np. wprowadzenie nowego sytemu czy oprogramowania. Wynik ten jeszcze dobitniej przemawia za celowością szkoleń pracowników.
Przedsiębiorstwa najbardziej odczuwały niedosyt w zakresie szkoleń z umie-jętności i wiedzy bezpośrednio związanych z wykonywaną pracą. Twierdziła tak ponad połowa pytanych respondentów (58,6%). Niezbędne – zdaniem ich przed-stawicieli – byłyby także szkolenia z zakresu komunikacji z klientem (43,2%). Szkolenia z zakresu ICT były najmniej pożądane w przebadanej grupie przedsię-biorstw. Jedynie 11,7% pracodawców odczuwało potrzebę uzupełnienia wiedzy i umiejętności swoich pracowników związanych z wykorzystaniem komputera i Internetu. Częściej natomiast wymieniane były szkolenia miękkie jako te, które chętnie przeprowadziliby pracodawcy. Potrzebę szkolenia w zakresie motywowa-nia do efektywnej pracy wymieniło 17,9% respondentów, a szkolenia z umiejęt-ności pracy w zespole – 15,1% badanych.
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
293
Po raz kolejny okazuje się, że szkolenia z zakresu technik teleinformatycz-nych nie są popularne wśród badanych przedsiębiorstw. Sytuacja taka dotyczy za-równo szkoleń przeprowadzonych, jak i tych, które ewentualnie chcieliby oni przeprowadzić w przyszłości. Taka postawa przedsiębiorców świadczy o ich czę-ściowym wykluczeniu w wymiarze umiejętności, zwłaszcza że sami zauważają braki w posługiwaniu się ICT swoich pracowników.
Rozkład potrzeb szkoleniowych różnicowany był przez lokalizację firmy w danym podregionie. Zapotrzebowanie na najbardziej popularne szkolenia, roz-wijające umiejętności i wiedzę bezpośrednio związane z wykonywaną pracą naj-częściej zgłaszały firmy z podregionu warszawskiego wschodniego (78,1%), a naj-rzadziej z ciechanowsko-płockiego (42,5%). Z umiejętności pracy w zespole najchętniej przeszkoliliby się pracownicy z firm podregionu ciechanowsko- -płockiego (29,3%), a najrzadziej z radomskiego (10,3%) oraz z warszawskiego za-chodniego (10,9%). Szkolenia z zakresu IT byłyby najpopularniejsze w podregionie warszawskim zachodnim (18,1%), a najmniej – w mieście Warszawa (10,6%).
W podziale na wielkość miejscowości jedyną istotną różnicą było najczęstsze wskazanie przez firmy z Warszawy potrzeby przeprowadzenia szkoleń IT (17,6%) w porównaniu do 8% wskazań firm zarejestrowanych na wsi i innych miastach.
5.2. Rekrutacja pracowników
Ponad 80% przedsiębiorstw w regionie nie poszukiwało ostatnio nowych pra-cowników. Jedynie 17% pracodawców było zainteresowanych zatrudnieniem nowych osób.
Większość firm, które w ostatnim czasie nie prowadziły rekrutacji, tłumaczyła to brakiem takiej potrzeby (93,8%). Spośród pozostałych powodów najczęściej wskazywana była słaba kondycja finansowa firmy (3,5%). Niespełna 1% respon-dentów uznało, że trudno jest znaleźć kompetentnych pracowników.
Przy poszukiwaniu nowych pracowników w ponad 1/3 przypadków wykorzy-stywano Internet. Nie jest jednak on tak popularnym źródłem pozyskiwania no-wych pracowników, jak krewni i znajomi (49,2%). Niewiele rzadziej pracodawcy zgłaszali zapotrzebowanie na pracowników w urzędach pracy (42,8%), a co czwarte ogłoszenie umieszczane było w mediach (prasie, radiu, TV). Co trzeci przyjęty pracownik sam zgłosił się do pracodawcy.
Mało popularnym środkiem dotarcia do potencjalnych pracowników były tar-gi czy giełdy pracy. Swoją ofertę prezentowało tam 5% firm, które poszukiwały nowych pracowników. Agencje pracy tymczasowej i prywatne agencje doradztwa i pośrednictwa personalnego cieszyły się wśród przedsiębiorców jeszcze mniej-szym zainteresowaniem. Nowych pracowników poszukiwało tam odpowiednio: 4,8% i 3,8% respondentów.
Najwięcej firm poszukiwało chętnych do pracy na stanowiska niższego szcze-bla – pracowników obsługi i sprzedawców (40,6%), robotników przemysłowych i rzemieślników (22,4%), pracowników biurowych (16,6%). Tego typu stanowi-
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
294
ska cechuje stosunkowo duża fluktuacja z jednej strony, z drugiej zaś ciągle ist-nieje duże zapotrzebowanie na sprzedawców i robotników, tym też należy tłuma-czyć dominację tych stanowisk wśród poszukiwanych przez firmy. Kolejne grupy stanowisk wymieniane przez respondentów jako poszukiwane w ostatnim czasie to: technicy i inny średni personel (8,5% firm), operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń (6,9% firm) oraz specjaliści (6,6% firm). Najrzadziej poszukiwano pracowników z dwóch przeciwległych szczebli – najniższego i najwyższego. Za-liczyć do nich należy pracowników do prac prostych (3,9% firm) i wyższych urzędników, dyrektorów, kierowników wewnętrznych jednostek organizacyjnych (1,5% firm).
Pracodawcy poszukiwali przede wszystkim pracowników w wieku najbar-dziej mobilnym zawodowo, czyli w wieku 25–49 lat (65 osób). Stosunkowo czę-sto poszukiwano też pracowników młodych, do 24. roku życia (45 osób). Tak du-że zainteresowanie tą grupą wieku można tłumaczyć możliwością zatrudniania osób uczących się jako tańszej siły roboczej, np. w ramach praktyk czy staży.
Najgorsza sytuacja dotyczyła osób starszych, w wieku 50+. Spośród firm, któ-re poszukiwały w ostatnim czasie nowych pracowników, tylko jedna chciała za-trudnić osobę w tym wieku. Świadczy to z jednej strony o słabej pozycji konku-rencyjnej tych osób na rynku pracy, z drugiej zaś o niechęci przedsiębiorstw do ich aktywizowania.
Przy ocenie kandydatów do pracy umiejętność obsługi komputera i Internetu była istotna dla mniej niż połowy pracodawców. W szeregu innych umiejętności, jak kompetencje związane bezpośrednio z wykonywanym zawodem czy dyspo-zycyjność, umiejętności w zakresie ICT stawiane są dopiero na 7. miejscu ze wskazaniem 43,6% firm.
Najwyżej oceniane są kompetencje bezpośrednio związane z wykonywanym zawodem. Takich umiejętności poszukuje 92,3% przedsiębiorców. Wysoko ce-niona jest również samodzielność i niezależność w pracy (78,6%) czy dyspozy-cyjność (77,1%). Współczesny rynek pracy wymaga również od pracowników, by byli elastyczni i gotowi do uczenia się nowych rzeczy (61%). Z punktu widzenia pracodawcy ważna jest kreatywność i przedsiębiorczość pracowników (53,2%), a także umiejętność pracy w zespole (51,2%).
Nieco rzadziej pracodawcy poszukujący nowych pracowników wymieniali mobilność przestrzenną jako kompetencję oczekiwaną od pracownika (18,2%). Umiejętność ta, była jednak ważniejsza niż znajomość języków obcych, która zo-stała wymieniona na przedostatnim miejscu (18,2% wskazań). Zatem biegłe po-sługiwanie się kilkoma językami nie gwarantuje dziś znalezienia wymarzonej pracy. Być może pracodawcy nie wymieniają tej umiejętności, traktując ją jako oczywistą przy staraniu się o posadę lub też potwierdza to fakt, że niski odsetek badanych firm działa na rynku zagranicznym, wobec tego nie wymaga od pra-cowników znajomości języków obcych. Świadectwem jest też to, że najrzadziej wskazywaną kompetencją była umiejętność funkcjonowania w otoczeniu mię-dzynarodowym.
Popytowa strona rynku pracy wobec problemów kształtowania społeczeństwa…
295
W badaniu analizowane były również kompetencje w zakresie korzystania z komputera i Internetu, jakie posiadały osoby zatrudnione w ostatnim czasie. Większość nowych pracowników umiała jednak korzystać z Internetu i obsługi-wać komputer w podstawowych programach. Poza tym 72,1% osób umiało ob-sługiwać pocztę internetową i sprawnie korzystało z wyszukiwarek internetowych (69,3%). Podobny odsetek nowo zatrudnionych pracowników redagował teksty w Wordzie (69,7%) i analizował dane w Excelu (61,1%).
Nieco gorzej było ze znajomością wśród nowo przyjętych pracowników bar-dziej zaawansowanych funkcji Internetu czy też specjalistycznych programów. Umiejętność korzystania z bankowości elektronicznej posiadało 45% nowych pracowników. Co trzeci nie potrafił korzystać ze sklepów internetowych, a ponad 45% nie wiedziało, jak wypełnić formularz elektroniczny wykorzystywany w e-administracji. Stosunkowo słabe umiejętności korzystania z Internetu świad-czą o niskiej znajomości praktycznego zastosowania tego narzędzia w pracy i w życiu przez osoby ubiegające się o posadę. Niewykluczone jednak, że kwali-fikacje te nabędą bądź rozwiną w toku pracy.
Analizując umiejętności korzystania z rożnych programów komputerowych, zauważyć można, że jedynie co trzeci pracownik potrafił obsługiwać programy specjalistyczne, właściwe dla działalności firmy. Można domniemywać, że pra-codawca, który pozyska wartościową osobę, przeszkoli ją w specyficznym dla danej firmy programie. Niespełna połowa nowych pracowników nie potrafiła ob-sługiwać PowerPointa (43,1%) oraz tworzyć grafiki w Corelu (44,1%), a tylko w 10% przypadków proponowany etat nie wymagał obsługi tych programów. Najmniej nowo zatrudnionych osób umiało pisać programy na potrzeby firmy. Takie umiejętności wśród swoich pracowników wymieniło jedynie 9,7% praco-dawców.
Struktura według wieku osób zatrudnionych w ostatnim czasie przez badane firmy była podobna do struktury wieku osób poszukiwanych do pracy. W ciągu ostatniego roku przyjęto do pracy 126 osób w wieku 24–49 lat, 58 osób w wieku do 24 lat i zaledwie 7 osób w wieku powyżej 50 lat. Tu również należy podkre-ślić, że osobom najstarszym najtrudniej znaleźć nową pracę, ponieważ pracodaw-cy ich nie szukają i zatrudniane są one najrzadziej.
Na przestrzeni ostatnich miesięcy przed badaniem 11% przedsiębiorstw zwol-niło lub namówiło do odejścia co najmniej jednego pracownika. Jako przyczynę zwolnienia najczęściej wskazywano zbyt niską wydajność pracownika (41%), a w dalszej kolejności powody rynkowe związane z brakiem zleceń, ogranicze-niem produkcji (11%), zlecenie pracy wykonywanej przez pracownika firmie ze-wnętrznej (7,5%), powody organizacyjne, takie jak redukcja etatu, wygaśnięcie umowy, likwidacja stanowiska pracy (7,3%), brak inicjatywy pracownika do nau-ki i rozwoju (7,3%), niski poziom umiejętności w zakresie korzystania z kompu-tera i Internetu (7%) oraz powody dyscyplinarne (4,5%).
Wśród wymienianych przyczyn ustania stosunku pracy, oprócz zwolnienia, pracodawcy wskazali również na inicjatywę pracownika, który sam odszedł na własną prośbę. Tak było w przypadku 14% firm. W innych podobnych przypad-
Beata Samoraj-Charitonow, Joanna Mirosław
296
kach firma namówiła pracownika do podjęcia samozatrudnienia przy zachowaniu tego samego zakresu prac i obowiązków (3,3%), pracownik z inicjatywy firmy skorzystał ze świadczeń (2,9%) lub miał status bezrobotnego zarejestrowanego w urzędzie pracy (2,5%). W jednostkowych przypadkach powodem utraty pracy był wypadek, na skutek którego pracownik stracił zdolność do pracy i otrzymał rentę (2,6%).
Wyniki przeprowadzonego badania wśród pracodawców potwierdzają wcze-śniejsze wnioski o najtrudniejszej sytuacji rynkowej osób starszych. Wśród osób zwolnionych było, co prawda, najwięcej osób w średniej grupie wiekowej (82 oso-by), ale też, jak pamiętamy, tych osób przyjęto do pracy najwięcej. W ostatnim cza-sie firmy zwolniły 21 osób w wieku do 24 lat oraz 21 osób w wieku 50 lat i więcej. To ponad 7 razy więcej niż osób w tym wieku przyjętych do pracy.
Ponad połowa osób zwolnionych z pracy posiadała kompetencje w zakresie redakcji tekstów z wykorzystaniem programów komputerowych, nieco mniej – umiejętność analizy danych w arkuszach kalkulacyjnych (48,9%). Nieco ponad 40% zwolnionych pracowników potrafiła korzystać z poczty elektronicznej. Co piąty zwolniony pracownik posiadał wiedzę z zakresu wykorzystania programów specjalistycznych. Kilkunastoprocentowy odsetek zwolnionych umiał przygoto-wać prezentacje w PowerPoint oraz korzystać z programów graficznych.
Generalnie pracownicy oceniani są przez pracodawców raczej dobrze zarów-no pod względem kompetencji w zakresie wykorzystania nowych technologii, jak i innych cech związanych z posiadaną wiedzą i umiejętnościami miękkimi, takimi jak sumienność czy umiejętność pracy w zespole. Najbardziej cenioną grupą pra-cowników wydają się być pracownicy w przedziale wiekowym 25–49 lat, zapew-ne w wyniku połączenia dwóch istotnych dla pracodawców cech: jeszcze dużej elastyczności wynikającej ze stosunkowo młodego wieku, ale już popartej do-świadczeniem zawodowym oraz „sprawdzeniem się” pracownika we współpracy z pracodawcą, który z pewnej perspektywy czasowej współpracy z daną osobą jest w stanie ocenić zakres jej umiejętności oraz przydatność dla firmy. Stosun-kowo dobrze oceniani byli także pracownicy najmłodsi – do 24. roku życia, zaś najgorzej (niemal pod każdym względem) pracownicy, którzy przekroczyli 50. rok życia. W kontekście wykluczenia cyfrowego warto więc w sposób szczególny po-traktować grupę pracowników najstarszych, inwestując w szkolenia i nabywanie umiejętności związanych z obsługą i wykorzystaniem nowych technologii.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
Rozdział VI
INSTYTUCJE WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO
A WYKLUCZENIE CYFROWE
Instytucje, w tym urzędy publiczne, odgrywają istotną rolę w rozwoju społe-
czeństwa informacyjnego, a w konsekwencji – w zmniejszaniu skali wykluczenia cyfrowego. Z tego powodu jeden z komponentów badawczych realizowanego projektu obejmował badania instytucji województwa mazowieckiego, które biorą udział w budowie społeczeństwa informacyjnego w regionie i mają wpływ na kształtowanie procesów wykluczenia cyfrowego. W badaniu wzięło udział w sumie 250 instytucji:
– szkoły podstawowe i ponadpodstawowe187
(53),
– szkoły i uczelnie wyższe (53),
– powiatowe urzędy pracy (37),
– urzędy gmin (107).
Badanie miało na celu określenie stopnia informatyzacji analizowanych insty-tucji, dostępności on-line świadczonych przez nie usług, w szczególności usług e-administracji, a także poziomu kompetencji informatycznych pracowników i klien-tów poszczególnych instytucji.
1. Charakterystyka badanych populacji
Wśród 53 szkół podstawowych i ponadpodstawowych biorących udział w ba-daniu najwięcej jednostek było zlokalizowanych na terenie podregionu ostrołęc-ko-siedleckiego i m.st. Warszawy, natomiast najmniej – w podregionie radom-skim (wykres VI.1).
Na potrzeby dalszych analiz dokonano wtórnej kategoryzacji tej zmiennej, wyodrębniając jedynie trzy kategorie szkół działających w:
– podregionie miasta stołecznego Warszawy: 12 (22,6%),
– podregionach „peryferyjnych” względem stolicy województwa (ostrołęcko- -siedleckim, ciechanowsko-płockim i radomskim): 27 (50,9%),
– podregionach stanowiących pewnego rodzaju „pierścień” otaczający podre-gion miasta stołecznego Warszawy (podregion warszawski wschodni i zachodni): 14 (26,4%).
__________
187 Ta kategoria obejmuje szkoły od podstawowej do policealnej włącznie.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
298
Wykres VI.1
Rozkład badanych szkół według podregionów
9
12
612
7
7
ciechanowsko-płocki ostrołęcko-siedlecki radomski
m. st. Warszawa warszawski wschodni warszawski zachodni
Najwięcej badanych szkół podstawowych i ponadpodstawowych działało na obszarach wiejskich (18, tj. 34%). W małych miastach do 20 tys. mieszkańców funkcjonowało 10 szkół (18,9%), w miastach średnich od 21 tys. do 100 tys. mieszkańców 11 (20,8%), natomiast w miastach dużych powyżej 100 tys. miesz-kańców 14 (26,4%).
W badanej próbie dominowały szkoły podstawowe i gimnazjalne – było ich w sumie 25. Badaniem objęto także 8 liceów, 4 technika, 2 szkoły zasadnicze za-wodowe, 3 policealne i 1 specjalną przysposabiającą do pracy. W tym przypadku również dokonano wtórnej kategoryzacji, wyodrębniając do dalszych analiz trzy kategorie szkół:
– podstawowe: 23 (43,4%),
– gimnazja: 12 (22,6%),
– ponadgimnazjalne: 18 (34%).
Specyfika szkół wyższych, które lokują się przede wszystkim w dużych mia-stach i ośrodkach akademickich sprawia, że w badanej populacji dominowały uczelnie i szkoły wyższe działające na terenie m.st. Warszawy 38 (71,7%). W po-zostałych podregionach województwa zlokalizowanych było 15 badanych szkół wyższych (28,3%) (5 w podregionie warszawskim zachodnim, 4 w podregionie radomskim, a po 2 w podregionach: ostrołęcko-siedleckim, ciechanowsko-płockim i warszawskim wschodnim).
Badane uczelnie i szkoły wyższe były bardzo zróżnicowane pod względem wielkości mierzonej liczbą studentów. Liczba studentów wahała się od 30 do po-nad 60 tys. W związku z tym w celach analitycznych dokonano wtórnej kategory-zacji tej zmiennej, klasyfikując wszystkie badane uczelnie do czterech kategorii wielkości: mikro (do 1000 studentów), małych (1001–2000 studentów), średnich (2001–5000 studentów) oraz dużych (powyżej 5000 studentów). W rezultacie naj-
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
299
więcej badanych uczelni zostało zaklasyfikowanych do kategorii mikro (17 przy-padków), a najmniej do kategorii uczelni dużych (6 przypadków). Znaleźli się również respondenci, którzy nie byli w stanie określić liczby studentów, których kształcą.
Jak już zaznaczono, w przypadku powiatowych urzędów pracy badanie miało charakter pełny i objęło 37 urzędów działających w województwie mazowieckim. Mazowieckie powiatowe urzędy pracy charakteryzują się zróżnicowaną liczbą za-trudnionych pracowników (wykres VI.2).
Wykres VI.2
Liczba zatrudnionych pracowników w PUP (N=37)
3
7
19
8
0 5 10 15 20
80 i powyżej
50-79 osób
30-49 osób
1-29 osób
Najwięcej urzędów pracy działających na obszarze Mazowsza zatrudnia od 30 do 49 osób, można więc powiedzieć, że są to urzędy średniej wielkości. W co pią-tym badanym urzędzie liczba pracowników nie przekraczała 30 osób. Najmniej liczne są natomiast urzędy duże, w których poziom zatrudnienia przekraczał 80 pracowników.
W powiatowych urzędach pracy rzadko stosuje się telepracę. Zjawisko to od-notowano tylko w przypadku trzech urzędów i dotyczyło następujących stano-wisk: pośrednika, radcy prawnego, koordynatora Zielonej Linii
188. Telepraca jest
sporadycznie wykorzystywana również w urzędach gmin województwa mazo-wieckiego – stosowano ją tylko w jednym urzędzie i dotyczyła zatrudnienia osoby na stanowisku informatyka. Specyfika telepracy sprawia, że w praktyce występują
__________
188 System Zielona Linia jest wynikiem realizacji projektu, którego celem jest funkcjonowanie urzędu pracy przez 7 dni w tygodniu, przez 24 godziny na dobę.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
300
pewne ograniczenia natury organizacyjnej, technicznej i mentalnej w stosowaniu tej formy. Ponadto uregulowania prawne dotyczące telepracy zostały w Polsce wprowadzone niedawno (w 2007 r.), co również mogło wpływać na mniejszy stopień jej stosowania.
Większość ze 107 urzędów gmin biorących udział w badaniu była zlokalizo-wana w podregionie ostrołęcko-ciechanowskim. Co piąty badany urząd funkcjo-nował w podregionie ciechanowsko-płockim (wykres VI.3). W próbie najmniej liczne były urzędy dzielnic m. st. Warszawy.
189
Wykres VI.3
Rozkład badanych urzędów gmin według podregionów
21
16
6
16
19
29
0 5 10 15 20 25 30 35
ciechanowsko-płocki
ostrołęcko-siedlecki
radomski
m. st. Warszwa
warszawski wschodni
warszawski zachodni
W ramach badania dokonano również kategoryzacji jednostek terytorialnych ze względu na rodzaj gminy, wyodrębniając jedno miasto na prawach powiatu oraz Warszawę z urzędami dzielnic. Większość były to gminy wiejskie (72 przy-padki), stosunkowo niewielka była liczebność gmin miejskich (12 przypadków) i miejsko-wiejskich (16 przypadków).
Uwzględniając liczbę pracowników zatrudnionych w urzędach gmin jako kry-terium ich klasyfikacji ze względu na wielkość, należy stwierdzić, iż w badanej próbie dominowały urzędy małe o liczbie zatrudnionych do 29 osób (48 przypad-ków). Na drugim miejscu plasowały się urzędy średniej wielkości o liczbie pracu-jących od 30 do 49 osób (28 przypadków). Udział urzędów dużych i bardzo du-żych w obserwowanej populacji stanowił odpowiednio: 12 i 18 przypadków.
__________
189 W granicach m. st. Warszawy badanie przeprowadzono w dobranych losowo urzędach dzielnic. W tekście będziemy używać terminu „urząd gminy”, przy zastrzeżeniu, że formalnie w m. st. Warsza-wa analizowano urzędy dzielnic.
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
301
2. Szkoły podstawowe i ponadpodstawowe
2.1. Infrastruktura teleinformatyczna
Rodzaje połączeń z Internetem i sieci wewnętrzne
Wszystkie badane mazowieckie szkoły były podłączone do Internetu. Najczę-ściej używanym w tym celu rodzajem połączenia było łącze szerokopasmowe w technologii xDSL lub usługa telekomunikacyjna ISDN – posiadało je 37 bada-nych szkół (69,8%). Znacznie rzadziej, tylko w 12 przypadkach (22,6%) użytko-wano przestarzałą już łączność za pomocą modemu analogowego. Rzadkością w mazowieckich szkołach były stałe łącza bezprzewodowe (np. łącze satelitarne czy radiowe), wykorzystywane w 6 jednostkach. Jedynie w 2 szkołach stosowano równolegle dwa rodzaje połączeń – w jednym przypadku „kablowe” i bezprzewo-dowe łącze szerokopasmowe, a w drugim – modem analogowy i łącze w techno-logii xDSL. Wskazuje to na znaczną skalę wykluczenia mazowieckich szkół, gdzie 11 spośród badanych 53 korzysta wyłącznie z łączy analogowych.
Zastosowanie konkretnego rozwiązania w zakresie połączenia z Internetem zależne było od lokalizacji szkoły i jej rodzaju. Nowoczesna szerokopasmowa li-nia łączności wykorzystywana była najczęściej w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców (w 13 na 14 badanych), w tym w szkołach warszawskich (w 11 na 12 badanych) oraz szkołach ponadgimnazjalnych (w 17 spośród 18), w tym w szkołach zawodowych (we wszystkich 10). Model analogowy natomiast wyko-rzystywany był głównie w szkołach zlokalizowanych na wsi (w 7 na 18 badanych), w podregionach „pierścienia” wokół Warszawy, czyli warszawskim wschodnim i zachodnim (w 5 na 14) oraz w szkołach podstawowych (w 8 na 23).
W znakomitej większości szkół (46, czyli 87% badanej zbiorowości) istniała lokalna sieć komputerowa Local Area Network (LAN). Najczęściej w szkolnych sieciach lokalnych stosowana była technika przewodowa. W 33 przypadkach wy-korzystywano tylko kablową sieć LAN, znacznie rzadziej – technikę komunikacji radiowej (bezprzewodowa sieć lokalna LAN), którą jako jedyną wykorzystywało 5 szkół. W 8 szkołach zastosowane były obie te techniki.
Kablowa sieć LAN jako jedyna technika lokalnej sieci komputerowej stosun-kowo najczęściej wykorzystywana była w szkołach zlokalizowanych w powiatach podregionów peryferyjnych województwa mazowieckiego, tj. ciechanowsko- -płockim, ostrołęcko-siedleckim i radomskim (w 19 na 26 badanych), najrzadziej zaś w szkołach warszawskich (w 6 na 12)
190. Biorąc pod uwagę wielkość miej-
scowości, zauważyć trzeba, iż częściej technikę tę wykorzystywały szkoły działa-jące w miastach od 21 tys. do 100 tys. mieszkańców (9 na 10) niż w miastach du-żych, liczących powyżej 100 tys. mieszkańców (8 na 14) i na wsi (10 na 17).
__________
190 Pozostałe szkoły warszawskie dysponowały kablową i bezprzewodową siecią lokalną (5 przy-padków) bądź siecią bezprzewodową (1 przypadek).
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
302
Wyposażenie stanowisk administracyjnych w komputery
W 51 badanych mazowieckich szkołach stanowiska administracyjne wypo-sażone były w komputery. Liczba komputerów przeznaczanych na cele admini-stracyjne była zróżnicowana: w 19 szkołach jest ich od 1 do 3, w 16 szkołach od 4 do 6, zaś w 16 szkołach 7 i więcej. Żadnego komputera przeznaczonego do celów administracyjnych nie było w 2 szkołach podstawowych – 1 warszawskiej i 1 wiejskiej.
Siedem i więcej komputerów w pracy administracji używano najczęściej w szkołach ponadgimnazjalnych (w 8 na 18), zwłaszcza w zawodowych (w 5 na 10), rzadziej w gimnazjach (w 4 na 12), a najrzadziej w szkołach podstawowych (w 4 na 23). Z punktu widzenia lokalizacji szkoły przeznaczenie na potrzeby ad-ministracyji największej liczby komputerów najczęściej występowało w średnich i dużych miastach (zwłaszcza w Warszawie), a najrzadziej – w miastach małych i na wsi.
W większości badanych szkół (w 45 przypadkach, czyli 84,9% badanej zbio-rowości) w komputer z dostępem do Internetu wyposażone były wszystkie stano-wiska administracyjne. W tym przypadku obserwuje się zależność stopnia wypo-sażenia szkół od ich rodzaju i lokalizacji:
– każde stanowisko administracyjne ma komputer we wszystkich liceach oraz w 9 na 10 szkołach zawodowych, natomiast wyposażenie to jest stosunkowo naj-słabsze w szkołach podstawowych (w 17 na 23);
– wyposażenie wszystkich stanowisk administracyjnych w komputery spoty-kane jest najczęściej w szkołach zlokalizowanych w Warszawie (w 11 na 12), naj-rzadziej zaś – w szkołach w podregionach „pierścienia Warszawy” – warszaw-skiego wschodniego i zachodniego (w 10 na 14).
Dostęp nauczycieli i uczniów do komputera i Internetu
W badanych mazowieckich szkołach do celów edukacyjnych przeznaczana jest różna liczba komputerów, co w oczywisty sposób uzależnione jest od liczby uczniów i wielkości szkoły. Generalnie rzecz biorąc, do 10 komputerów służą-cych edukacji przeznaczanych jest w 7 szkołach, od 11 do 20 w 19 szkołach, od 21 do 30 w 12 szkołach, zaś powyżej 30 komputerów przeznaczanych jest na cele edukacyjne w 15 badanych szkołach. Najmniej, czyli do 10 komputerów do edu-kacji przeznacza się w 6 szkołach podstawowych i 1 gimnazjum. Powyżej 30 komputerów w tym celu używa się natomiast głównie w szkołach ponadgimna-zjalnych (w 11 na 18), zwłaszcza w liceach (w 5 na 8).
Edukacji w szkołach służy tym więcej komputerów, im większa jest miejsco-wość, w której szkoła się znajduje. Powyżej 30 komputerów w tym celu wykorzy-stywanych jest w połowie szkół zlokalizowanych w dużych miastach (w 7 na 14) i w 2 na 18 zlokalizowanych na wsi. Najczęściej dużą liczbę komputerów do edu-kacji wykorzystują szkoły w Warszawie (5 na 12), rzadziej w podregionach peryfe-ryjnych (w 7 na 27) i podregionach „pierścienia” wokół Warszawy (w 3 na 14).
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
303
Zróżnicowane wyposażenie komputerowe mazowieckich szkół przeznaczane na cele edukacyjne prowadzi do spolaryzowania możliwości jego wykorzystania przez uczniów. Na jednym biegunie znajduje się 9 szkół, w których na jeden komputer przypada do pięciu uczniów, na drugim zaś 5 szkół, gdzie przypada ich więcej niż 20 (wykres VI.4).
Wykres VI.4
Liczba uczniów przypadających na jeden komputer
9
21
5
18
0
5
10
15
20
25
do 5 od 5 do 10 od 10 do 20 powyżej 20
Spośród pięciu szkół, w których na jeden komputer przypada ponad 20 uczniów cztery to szkoły podstawowe i jedno liceum. Trzy z nich znajdują się w podregio-nach „peryferyjnych”, jedna w podregionach tworzących „pierścień” wokół War-szawy i jedna w Warszawie. Trzy z nich znajdują się w małych miastach (do 20 tys. mieszkańców), jedna w mieście średnim, a jedna w dużym (konkretnie – w War-szawie). Najmniej uczniów przypada na jeden komputer w liceach (w 2 na 8).
Tylko w trzech badanych mazowieckich szkołach nauczyciele nie mieli do-stępu do komputera i Internetu, w pozostałych 50 (94,3%) dostęp taki mieli. Do-tyczyło to (po jednym przypadku): nauczycieli przedmiotów ścisłych (matematyki, fizyki, chemii itp.), nauczycieli nauczania początkowego oraz – jak stwierdzono – nie było w tym zakresie reguły.
Spośród trzech szkół, w których nauczyciele nie mieli dostępu do komputera i Internetu dwie znajdowały się na wsi, jedna w małym mieście do 20 tys. miesz-kańców, dwie to szkoły podstawowe, jedno gimnazjum – wszystkie zlokalizowa-ne były na terenie peryferyjnych podregionów województwa mazowieckiego, tzn. ciechanowsko-płockiego, ostrołęcko-siedleckiego i radomskiego.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
304
Wyposażenie sal dydaktycznych w komputery z dostępem do Internetu
Wyposażenie mazowieckich szkół w sprzęt komputerowy wykorzystywany w procesie dydaktycznym było bardzo zróżnicowane. Na jednym biegunie znaj-dowało się 9 szkół, w których wszystkie sale dydaktyczne wyposażone były w komputer z dostępem do Internetu (17% badanej zbiorowości), na drugim na-tomiast była 1 szkoła, w której w żadnej klasie nie było komputera z dostępem do Internetu oraz 18 szkół (34%), w których sprzęt taki umieszczono tylko w pra-cowniach komputerowych. Środek, czyli trzon badanej zbiorowości stanowiło 25 placówek (47,2%), w których poza pracowniami komputerowymi kilka sal jest wyposażonych w komputery. Jedyną szkołą, w której w żadnej klasie nie było komputera z dostępem do Internetu, była warszawska szkoła podstawowa.
Deklaracje, iż wszystkie sale dydaktyczne wyposażone są w sprzęt informa-tyczny najczęściej składane były przez przedstawicieli szkół ponadgimnazjal-nych (w 6 na 18), w tym liceów (w 3 na 8), najrzadziej zaś szkół podstawowych (w 1 na 23). W ogóle takich szkół nie było na wsiach, 3 znajdowały się w mia-stach małych (do 20 tys. mieszkańców), 4 w miastach średnich (od 21 tys. do 100 tys. mieszkańców), zaś 2 w miastach dużych powyżej 100 tys. mieszkańców.
Sytuacja, kiedy poza pracowniami komputerowymi kilka sal było wyposażo-nych w komputery, zróżnicowana była w zależności od rodzaju i lokalizacji szkoły:
– najczęściej było tak w szkołach warszawskich (w 8 na 12), najrzadziej w szkołach podregionów „peryferyjnych” (w 10 na 27);
– najczęściej w dużych miastach powyżej 100 tys. mieszkańców (w 10 na 14), najrzadziej na wsi (w 6 na 18);
– najczęściej w gimnazjach (w 7 na 12), najrzadziej w szkołach zawodowych (w 3 na 10).
Wyposażenie w komputery tylko pracowni komputerowych najczęściej spo-tkać można było w szkołach podstawowych (w 9 na 23), najrzadziej zaś w gim-nazjach (w 3 na 12), najczęściej w szkołach wiejskich (w 12 na 18), najrzadziej w dużych miastach (w 1 na 14), zwłaszcza w Warszawie (w 1 na 12).
W większości mazowieckich szkół (w 30, czyli 56,6% badanej zbiorowości) funkcjonowała jedna pracownia komputerowa. Dwie takie pracownie znajdowały się w 12 szkołach (22,6%), zaś 3 w 11 szkołach (20,8%).
Pracownie komputerowe mazowieckich szkół były różnie wyposażone. Sto-sunkowo najczęściej znajdowało się w nich przeciętnie od 11 do 15 kompute-rów (21 przypadków, czyli 39,6% badanej zbiorowości), nieco rzadziej – do 10 komputerów (17 przypadków; 32,1%), znacznie rzadziej – od 16 do 20 kompu-terów (12 przypadków; 22,6%), zaś najrzadziej – powyżej 20 komputerów (3 przy-padki; 5,7%).
Małe pracownie komputerowe, najlepsze z punktu widzenia prowadzenia za-jęć dydaktycznych (do 10 stanowisk), dominowały w szkołach podstawowych (w 13 na 23), w ogóle nie było ich w szkołach ponadgimnazjalnych (tak liceach, jak i szkołach zawodowych). Nie było ich także w szkołach warszawskich, sta-nowiły natomiast znaczny odsetek pracowni komputerowych w podregionach
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
305
„peryferyjnych” (w 13 na 27). Małe pracownie dominowały także w szkołach wiejskich (w 11 na 18), a stanowiły znikomy odsetek w szkołach w dużych mia-stach (powyżej 100 tys. mieszkańców) (w 1 na 14).
Odnotować trzeba, iż niezależnie od różnego wyposażenia pracowni kompu-terowych w mazowieckich szkołach, uczniowie mieli w nich dość dobre warunki do nauki. Jak bowiem wynika z badań, w większości badanych szkół, tzn. w 37 (69,8% badanej zbiorowości) na jedno stanowisko komputerowe podczas zajęć w pracowni komputerowej przypadał jeden uczeń, zaś w 16 szkołach (30,2%) – dwóch. W żadnej z badanych szkół nie stwierdzono, by na jedno stanowisko komputerowe podczas zajęć w pracowni komputerowej przypadało więcej niż dwóch uczniów.
Najlepsze warunki do nauki, czyli sytuacja, gdy na jedno stanowisko kompu-terowe podczas zajęć w pracowni komputerowej przypada jeden uczeń, były w szkołach zlokalizowanych w dużych miastach (w 13 na 14), zwłaszcza w War-szawie (we wszystkich 12) oraz w szkołach ponadgimnazjalnych (w 15 na 18), zwłaszcza w liceach (w 7 na 8). Najgorsze z tego punktu widzenia warunki mieli uczniowie szkół podstawowych (gdzie w 14 na 23 na jedno stanowisko kompute-rowe przypada jeden uczeń), zlokalizowanych w podregionach peryferyjnych (w 15 na 27) oraz w miastach liczących od 21 tys. do 100 tys. mieszkańców (w 5 na 11).
Informatyzacja biblioteki i świetlicy
W zbiorowości badanych szkół województwa mazowieckiego znalazło się 29 (54,7%) z komputerowo skatalogowanymi zbiorami bibliotecznymi. Pozostałe 24 badane szkoły nie miały zbiorów bibliotecznych skatalogowanych komputerowo (45,3%).
Informatyzacja bibliotek szkolnych uzależniona była od ich lokalizacji i ro-dzaju. Zbiory biblioteczne skatalogowane były komputerowo najczęściej w szko-łach zlokalizowanych w dużych miastach powyżej 100 tys. mieszkańców (w 11 na 14), najrzadziej w szkołach wiejskich (w 4 na 18), w szkołach warszawskich (w 9 na 12), najrzadziej w szkołach zlokalizowanych w podregionach warszaw-skim wschodnim i warszawskim zachodnim (w 6 na 14) oraz w liceach (w 7 na 8) i gimnazjach (w 10 na 12), zaś najrzadziej w szkołach podstawowych (w 5 na 23).
Skatalogowane komputerowo zasoby biblioteczne w 29 mazowieckich szko-łach umożliwiają osobom korzystającym z nich przede wszystkim: przeglądanie katalogów (21 przypadków), sprawdzanie dostępności książek i czasopism (18) oraz przedłużanie okresu wypożyczania książek (11). Rzadziej w trybie on-line osoba korzystająca z biblioteki może zarejestrować i wyrejestrować się w biblio-tece (9), ściągnąć dostępne artykuły na swój komputer (9), zamówić książki (8), a najrzadziej – dokonać zamówienia międzybibliotecznego (2 przypadki na 29 szkół posiadających skatalogowane zbiory biblioteczne.
W 23 badanych mazowieckich szkołach (43,4% badanej zbiorowości) świetli-ca była wyposażona w stanowisko(a) komputerowe z dostępem do Internetu. Naj-częściej dysponowały taką świetlicą gimnazja (7 na 12), rzadziej szkoły podsta-
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
306
wowe (9 na 23), zaś najrzadziej szkoły ponadgimnazjalne (7 na 18), zwłaszcza li-cea (2 na 8).
Z punktu widzenia lokalizacji szkoły, świetlice wyposażone w stanowisko(a) komputerowe z dostępem do Internetu najczęściej znajdowały się w szkołach warszawskich (w 6 na 12), najrzadziej zaś w podregionach tworzących „pier-ścień” wokół Warszawy (w 4 na 14).
Wyposażenie szkół w tego rodzaju świetlice wyraźnie rośnie wraz z wielkością miejscowości, w której działa szkoła. Największe jest w miastach dużych, powy-żej 100 tys. mieszkańców (w 8 szkołach na 14 badanych), mniejsze w miastach średnich i małych, zaś najniższe w szkołach wiejskich (w 6 na 18).
Spośród 23 badanych mazowieckich szkół, w których jest świetlica wyposa-żona w stanowisko(a) komputerowe z dostępem do Internetu, w siedmiu jest jed-no stanowisko komputerowe, w czterech dwa takie stanowiska, również w czte-rech trzy, zaś w ośmiu szkołach są świetlice wyposażone w więcej niż trzy stanowiska komputerowe. Tylko w jednej szkole uczniowie nie mieli dostępu do stanowisk komputerowych, w znakomitej większości (21) mieli dostęp do nich tylko pod nadzorem nauczyciela, zaś w jednej dostęp był możliwy nawet bez nad-zoru nauczyciela.
2.2. Wykorzystanie technologii informacyjnych
i telekomunikacyjnych
Własne strony internetowe
Większość badanych szkół (45, czyli 84,9% zbiorowości) ma własną stronę internetową. Spośród ośmiu szkół, które jej nie mają siedem to szkoły podstawo-we, a jedna to gimnazjum; siedem szkół zlokalizowanych było na wsi, a jedna w małym mieście liczącym do 20 tys. mieszkańców; sześć szkół znajdowało się w podregionach „peryferyjnych” (ciechanowsko-płockim, ostrołęcko-siedleckim i radomskim), dwie w podregionach tworzących „pierścień” wokół Warszawy (warszawskim wschodnim i zachodnim).
Własne strony internetowe miały zatem wszystkie szkoły ponadgimnazjalne, znakomita większość gimnazjów (11 spośród 12) oraz znaczna część szkół pod-stawowych (16 z 23).
Strony internetowe mazowieckich szkół zawierają różnorodne zestawy i typy informacji. Jedyny wspólny dla wszystkich badanych szkół typ informacji umieszczony na stronie WWW to informacja ogólna, przedstawiająca szkołę i jej osiągnięcia. Ten rodzaj przekazu jest zresztą oczywisty i jako taki stał się inte-gralnym elementem stron internetowych mazowieckich szkół. Analizując zebrane dane z punktu widzenia częstotliwości występowania, dwoma kolejnymi typami informacji są: informacje dla uczniów (w 41 przypadkach na 45 szkół posiadają-cych strony internetowe, czyli w 91,1%), informacje dla rodziców oraz regulami-ny (po 40 przypadków, tj. 88,9%), plany zajęć (36 przypadków, tj. 80%) oraz tre-ści kształcenia (29 szkół, tj. 64,4%). Znacznie rzadziej szkoły na swoich stronach
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
307
internetowych umieszczają informacje o zastępstwach nauczycieli (11 przypad-ków, tj. 24,4%) czy planowanych sprawdzianach (8 szkół, tj. 17,8%). W czterech szkołach, czyli mniej niż w co dziesiątej posiadającej stronę internetową można poprzez nią skorzystać z platformy edukacyjnej do nauki w trybie e-learningu. W dziewięciu badanych szkołach wskazano na inne informacje zamieszczane na stronie internetowej, takie jak: dziennik elektroniczny, galeria zdjęć, historia szkoły, informacje o przetargach, prezentacja kadry szkoły, imprezy, informacje dla kan-dydatów, miejsca praktyk zawodowych, dni otwarte, informacje o naborze, pre-zentacja nauczycieli uczących, bieżące z życia szkoły, znani absolwenci.
We wszystkich czterech szkołach, w których na stronie internetowej stworzo-no platformę edukacyjną do nauki w trybie e-learningu, zamieszczane są na niej materiały edukacyjne dla uczniów. W trzech udostępniane są testy sprawdzające wiedzę oraz tzw. wirtualna klasa
191. W jednym przypadku na platformie eduka-
cyjnej istnieje możliwość uczestniczenia w forum dyskusyjnym i – również w jednym przypadku – platforma ta jest wykorzystywana dla zamieszczenia an-kiet dla uczniów oraz różnego rodzaju ogłoszeń.
W większości szkół, tzn. w 24 spośród 45 posiadających stronę internetową (53,3%), nie istniała możliwość skontaktowania się tą drogą rodziców z nauczy-cielami. Jedynym typem szkoły oferującym stosunkowo często tę możliwość były szkoły podstawowe. Na 16 posiadających stronę internetową 10 umożliwiało kon-takt rodziców z nauczycielami.
W tworzeniu większości stron internetowych mazowieckich szkół uczestni-czyli ich uczniowie. Działo się tak w przypadku 26 szkół na 45 posiadających taką stronę (57,8%). Z natury rzeczy w konstrukcji stron internetowych szkół częściej brali udział uczniowie szkół ponadgimnazjalnych (w 13 na 18), rzadziej gimna-zjów (w 6 na 11), a najrzadziej – szkół podstawowych (w 7 na 16). Częstotliwość uczestnictwa uczniów w tworzeniu stron internetowych szkół nie zależy od wiel-kości miejscowości, w której szkoła jest zlokalizowana, ale w pewnym stopniu zależy od podregionu. Okazuje się bowiem, iż częściej konstruowali strony inter-netowe uczniowie szkół położonych w podregionach „peryferyjnych” wojewódz-twa mazowieckiego (w 14 z 21) niż w pozostałych (w 12 z 24).
W mazowieckich szkołach administratorem strony internetowej najczęściej jest nauczyciel informatyk – w przypadku 28 szkół, czyli 62,2% posiadających strony internetowe. W sześciu przypadkach administratorem strony jest nauczy-ciel nie-informatyk, w czterech – informatyk zatrudniony w szkole, w dwóch –
__________
191 Wirtualna klasa oferuje narzędzia pozwalające na tworzenie wirtualnych grup nauczycieli, uczniów i rodziców, którzy chcą twórczo pracować nad wybranymi zagadnieniami. W ramach wirtu-alnej klasy istnieje możliwość współdzielenia dokumentów oraz katalogów zasobów, dzięki którym wirtualne grupy użytkowników mogą tworzyć własne zbiory treści edukacyjnych. Nauczyciele mogą przygotowywać i udostępniać wirtualne lekcje, przeprowadzać testy oraz ankiety. Lekcje mogą być udostępniane uczniom w trybie synchronicznym oraz asynchronicznym. Prezentacja lekcji wspomaga-na jest takimi narzędziami, jak wirtualna tablica oraz czat. Dodatkowo dostępne są usługi prywatnych wiadomości użytkowników oraz forum (źródło: Wirtualna Klasa, http://klasa.interklasa.pl/portal/index/ strony, dostęp: 1.04.2011).
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
308
nauczyciel informatyk wraz z uczniami. W dwóch szkołach administrowanie stroną internetową powierzono firmom/instytucjom zewnętrznym. W trzech szko-łach wskazano na innych administratorów, jakimi byli: bibliotekarz, dyrektor szkoły oraz osoba pracująca w administracji.
Rekrutacja
W większości mazowieckich szkół w badanym okresie rekrutacja uczniów prowadzona była tylko w sposób tradycyjny. Dotyczyło to 35 szkół, czyli 66% badanej zbiorowości. Rekrutację jedynie on-line przez Internet prowadziły trzy szkoły (5,7%), zaś na system mieszany, czyli przeprowadzenie części rekrutacji elektronicznie, a części tradycyjnie zdecydowało się 15 szkół (28,3%).
Wśród szkół prowadzących rekrutację tylko on-line przez Internet było jedno gimnazjum i dwie szkoły ponadgimnazjalne – zawodowe. Dwie działały w War-szawie, a jedna w podregionach „pierścienia” wokółwarszawskiego.
Tylko w sposób tradycyjny prowadziły rekrutację głównie szkoły podstawo-we (22 z 23), rzadziej gimnazja (7 z 12), najrzadziej zaś szkoły ponadgimnazjalne (6 z 18), a zwłaszcza licea (1 z 8). Sposób ten był wykorzystywany tym częściej, im mniejsza jest miejscowość, w której działa dana szkoła. W dużych miastach tyl-ko tradycyjnie rekrutowało 6 na 14 szkół, w średnich – 6 na 11, w małych – 7 na 10, a na wsi – aż 16 na 18. Rekrutacja tradycyjna preferowana była w podregio-nach „peryferyjnych” (20 na 27 szkół), podregionach tworzących „pierścień” wo-kół Warszawy (9 na 14), natomiast znacznie rzadziej wykorzystywana była w szkołach warszawskich (w 6 na 12, czyli w połowie).
Zbiorowość 15 szkół rekrutujących uczniów w systemie mieszanym popro-szono o sprecyzowanie tych elementów rekrutacji, które prowadzone są elektro-nicznie. Okazało się, iż drogą elektroniczną najczęściej (14 przypadków) kandy-daci na uczniów mogli pobierać formularze oraz uzyskiwać zawiadomienie o przyjęciu do szkoły (10 przypadków). W ośmiu szkołach kandydaci na uczniów mogli drogą elektroniczną przesłać wypełnione dokumenty, w pięciu wypełnić formularze na stronie internetowej, zaś w czterech istniała możliwość elektro-nicznej korespondencji z kandydatami.
Kontakt elektroniczny z rodzicami i uczniami
Jedynie w dziewięciu na 53 badane szkoły województwa mazowieckiego (17%) wykorzystywany był tzw. dziennik elektroniczny.
192 W pozostałych dziennik lek-
cyjny był tradycyjny. Dziennik elektroniczny prowadzony był w jednej (z 23)
__________
192 Ministerstwo Edukacji Narodowej umożliwia szkołom prowadzenie dzienników elektronicz-
nych, które mogą całkowicie zastąpić tradycyjne dzienniki w formie papierowej (zob. rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 16 lipca 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, dzia-łalności wychowawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji, DzU z dnia 23 lipca 2009 r.). Dziennik elektroniczny w szczególności wspiera komunikację placówki oświatowej z rodzicami uczniów. Dzięki wykorzystaniu Internetu jako środowiska pracy, rodzice mają łatwy dostęp do ocen uczniów.
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
309
szkole podstawowej, czterech (z 12) gimnazjach, dwóch (z 8) liceach i także w dwóch (z 10) zawodowych szkołach ponadgimnazjalnych. Jak widać, stosun-kowo najczęściej był on stosowany w mazowieckich gimnazjach.
Biorąc pod uwagę lokalizację szkół, to najczęściej dziennik elektroniczny wykorzystywany był w szkołach zlokalizowanych w dużych miastach, rzadziej – w miastach średnich i małych, a najrzadziej w szkołach wiejskich. Stosowano go w 1/4 szkół warszawskich (3 z 12), ale tylko w 3 z 14 szkół z podregionów okala-jących Warszawę i również w 3 z 27 podregionów „peryferyjnych”.
W 25 badanych mazowieckich szkołach (47,2%) uczniowie mogli przesyłać nauczycielom pracę domową drogą elektroniczną. Możliwość taką w przypadku niektórych przedmiotów oferowały 22 szkoły (41,5%), a zawsze tylko 4 szkoły (czyli 7,5% badanej zbiorowości).Wśród czterech szkół zawsze akceptujących przesyłanie przez uczniów pracy domowej nauczycielom drogą elektroniczną by-ły dwie szkoły podstawowe i dwa gimnazja. To ciekawa obserwacja, ponieważ jednocześnie wśród szkół podstawowych (13 z 23) i gimnazjalnych (7 z 12) ob-serwuje się największy odsetek placówek niedopuszczających tego typu kontak-tów uczniów z nauczycielami.
W szkołach ponadgimnazjalnych (12 z 18), zwłaszcza w liceach (6 z 8), do możliwości przesyłania przez uczniów pracy domowej nauczycielom drogą elek-troniczną podchodziło się najbardziej elastycznie, uznając, iż jest to dopuszczalne w przypadku niektórych przedmiotów.
Wykorzystanie komputerów i sprzętu multimedialnego na zajęciach lekcyjnych
W znakomitej większości badanych mazowieckich szkół (46, tj. 86,8% bada-nej zbiorowości) komputery były wykorzystywane na zajęciach innych niż z in-formatyki. Nie były wykorzystywane jedynie w siedmiu szkołach (13,2%), w tym w czterech podstawowych i po jednym gimnazjum, liceum oraz szkole ponad-gimnazjalnej – zawodowej. Cztery z nich zlokalizowane były w Warszawie, a trzy w podregionach „peryferyjnych”.
Spośród 46 szkół, w których komputery były wykorzystywane na zajęciach innych niż z informatyki, w 10 (22,2%) korzystali z nich wszyscy nauczyciele nie-informatycy, w 13 (28,9%) więcej niż połowa takich nauczycieli, w 10 (22,2%) mniej więcej polowa, zaś w 12 (26,7%) tylko niektórzy pedagodzy.
Rodzaj szkoły nie różnicował istotnie zainteresowania wykorzystywaniem przez nauczycieli komputerów na zajęciach innych niż z informatyki, znaczenie miała natomiast lokalizacja szkoły. Okazuje się bowiem, iż były one najchętniej wykorzystywane w szkołach zlokalizowanych na wsi, rzadziej w małych i śred-nich miastach, a najrzadziej w miastach dużych.
Poza zajęciami z informatyki sprzęt komputerowy wykorzystywany był do prowadzenia zajęć głównie z:
– języków obcych (w 11 szkołach w zasadzie na każdych zajęciach, w 20 kil-ka razy w semestrze, w 3 raz w semestrze, ale w 4 wcale);
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
310
– przedmiotów ścisłych, a zwłaszcza matematyki (w 4 szkołach w zasadzie na każdych zajęciach, w 26 kilka razy w semestrze, w 3 raz w semestrze, ale w 7 wcale);
– języka polskiego (w 3 szkołach w zasadzie na każdych zajęciach, w 25 kilka razy w semestrze, w 5 raz w semestrze, a w 9 wcale).
Rzadziej sięgano po komputer na lekcjach przedmiotów humanistycznych, ta-kich jak historia oraz wiedza o społeczeństwie.
Generalnie jednak sprzęt komputerowy na lekcjach nie-informatycznych wy-korzystywany był stosunkowo rzadko, a jeżeli już był, to nie na każdych zaję-ciach, a najczęściej kilka razy w semestrze. Choć dodać trzeba, iż komputerów używano w mazowieckich szkołach do prowadzenia również takich przedmiotów, jak np. edukacja wczesnoszkolna, kształcenie zawodowe, nauczanie zintegrowa-ne, religia oraz na zajęciach pozalekcyjnych.
W większości mazowieckich szkół nauczyciele korzystali w ramach swoich zajęć z rzutnika multimedialnego. Odnosi się to do 50 szkół (94,3% badanej zbio-rowości). Rzutnika multimedialnego nie wykorzystywali nauczyciele jedynie z trzech szkół: dwóch podstawowych i jednej ponadgimnazjalnej – zawodowej Wszystkie te szkoły znajdowały się w podregionach „peryferyjnych”. Dwie z nich zlokalizowane były na wsi, a jedna w mieście średniej wielkości (od 21 tys. do 100 tys. mieszkańców).
Pozalekcyjna aktywność uczniów
W 35 spośród badanych szkół w województwie mazowieckim (66%) funk-cjonuje kółko informatyczne, w 18 placówkach kółka takiego nie ma (34%).
Kółka informatyczne najczęściej działały w szkołach podstawowych (w 19 z 23) oraz gimnazjach (w 10 z 12), rzadziej w liceach (w 5 z 8), a najrzadziej w ponad-gimnazjalnych szkołach zawodowych (w 1 z 10). Z punktu widzenia położenia podregionów kółka informatyczne najczęściej są w szkołach z podregionów two-rzących „pierścień” wokół Warszawy (w 10 z 14), a najrzadziej w podregionach „peryferyjnych (w 17 na 27).
W zajęciach kółka informatycznego najczęściej uczestniczyło od 11 do 15 osób. Tak było w 15 spośród 35 szkół mających taką formę aktywności pozalekcyjnej. Mniejsze liczbowo kółka informatyczne funkcjonowały w 9 szkołach, zaś więk-sze – w 11.
Spośród 53 badanych mazowieckich szkół uczniowie 17 (32,1%) uczestniczy-li w konkursach lub olimpiadach informatycznych. Najliczniej brali w nich udział uczniowie liceów (6 z 8) oraz gimnazjów (7 z 12). Znacznie rzadziej byli to ucz-niowie szkół podstawowych (4 z 23) i ani jeden ze szkół ponadgimnazjalnych – zawodowych. Rzadko w konkursach i olimpiadach informatycznych uczestniczyli uczniowie ze szkół zlokalizowanych na wsi (3 z 18), znacznie częściej z miast średnich liczących od 21 tys. do 100 tys. mieszkańców (5 z 11) oraz miast dużych (powyżej 100 tys. mieszkańców) (5 z 14). Dodać trzeba, iż – biorąc pod uwagę podregiony województwa mazowieckiego – najliczniej w konkursach i olimpia-dach informatycznych brali udział uczniowie ze szkół z podregionów „peryferyj-nych” (10 z 27), a najrzadziej z podregionów „pierścienia” Warszawy (3 z 14).
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
311
W konkursach i olimpiadach informatycznych pięciu uczniów osiągnęło suk-cesy na poziomie lokalnym, wojewódzkim czy krajowym. Dwóch z nich było uczniami szkół podstawowych, również dwóch – gimnazjów, a jeden – liceum. Co ciekawe, aż czterech z nich było uczniami szkół działających w małych mia-stach (do 20 tys. mieszkańców) zlokalizowanych w podregionach „peryferyj-nych”, a tylko jeden pochodził z Warszawy.
Zajęcia lekcyjne z informatyki
Spośród 53 badanych szkół województwa mazowieckiego w pięciu (9,4%) została utworzona klasa o profilu informatycznym – cztery utworzono w liceach, a jedną w ponadgimnazjalnej szkole zawodowej. Trzy spośród pięciu szkół, w których została utworzona klasa o profilu informatycznym działają w małych miastach (do 20 tys. mieszkańców), jedna w mieście średnim, a jedna w mieście dużym (w Warszawie). Trzy zlokalizowane są na terenie podregionów „peryfe-ryjnych”, zaś po jednej w Warszawie i podregionach tworzących „pierścień” wo-kół Warszawy.
W 10 badanych mazowieckich szkołach prowadzono zajęcia wyrównawcze z informatyki (18,9% badanej zbiorowości). Były to trzy szkoły podstawowe (na 23 badane), również trzy gimnazja (na 12 badanych) i cztery licea (na 8 bada-nych). Zajęcia wyrównawcze są więc prowadzone tym częściej, im wyższy jest poziom edukacji. Wniosek ten nie dotyczy jednak szkół zawodowych ponadgim-nazjalnych, gdzie nie prowadzono tego typu zajęć w ogóle.
Zajęcia wyrównawcze z informatyki prowadzone były najczęściej w szkołach znajdujących się w miastach małych (w 4 z 10) oraz dużych (w 4 z 14), głównie w szkołach z podregionów „peryferyjnych” (w 6 z 27) oraz z Warszawy (w 3 z 12).
W roku szkolnym 2009/2010 w zajęciach wyrównawczych z informatyki uczestniczyła różna liczba uczniów: w jednej szkole do 5 uczniów, w trzech – od 6 do 10, w czterech – od 11 do 15, zaś w dwóch – powyżej 20. W zajęciach tych najczęściej brali udział uczniowie, którzy nie mają dostępu do komputera i Inter-netu w domu (tak stwierdzono w 6 szkołach), uczniowie ze wsi (w 3 szkołach), uczniowie z ubogich rodzin (w 2 szkołach) oraz uczniowie z młodszych klas (w 1 szkole). Generalnie – zdaniem respondentów – w zajęciach wyrównawczych z informatyki biorą udział uczniowie słabo radzący sobie z informatyką, a w szko-łach ponadgimnazjalnych – uczniowie źle przygotowani w gimnazjum.
Tylko w jednej z badanych szkół w ostatnim roku szkolnym byli uczniowie, którzy nie otrzymali promocji do następnej klasy z powodu nieodpowiedniej oce-ny z informatyki i przedmiotów związanych z informatyką. Nie ma się czemu dziwić, albowiem – zdaniem przedstawicieli badanych szkół – uczniowie dość dobrze radzą sobie z technologiami informatycznymi. Świadczy o tym jeden z wyników badania: tylko w jednej szkole stwierdzono, iż uczniowie mają trud-ności z wyszukiwaniem informacji w Internecie. Dodać trzeba, że trudności te mieli uczniowie z orzeczeniami o niepełnosprawności umysłowej, mający ograni-czone możliwości posługiwania się komputerem.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
312
2.3. Przygotowanie kadry pedagogicznej do korzystania
z technologii informatycznych
Respondenci ze szkół w województwie mazowieckim mają na ogół dobrą opinię o umiejętnościach obsługi komputera i Internetu wśród nauczycieli, którzy wykorzystują je na zajęciach. Jako wystarczające oceniono je w 45 szkołach, czy-li 84,9% badanej zbiorowości, tylko w 8 uznano, iż wymagają one uzupełnienia.
Na potrzebę uzupełnienia umiejętności informatycznych przez nauczycieli stosunkowo najczęściej wskazywano w liceach (w 2 na 8), następnie w szkołach ponadgimnazjalnych – zawodowych (w 2 na 10), rzadziej w szkołach podstawo-wych (w 3 na 23), a najrzadziej w gimnazjach (w 1 na 12). Co ciekawe, często-tliwość potrzeby uzupełniania umiejętności obsługi komputera i Internetu przez nauczycieli występowała tym częściej, im większa była miejscowość, w której działała szkoła, Sformułowano ją tylko w jednej szkole wiejskiej (na 18), również w jednej szkole z małego miasta (na 10), ale już w dwóch szkołach z miast śred-nich (na 11) i aż w czterech z miast dużych (na 14). Dodać trzeba, iż te cztery szkoły zlokalizowane były w Warszawie, gdzie z podażą dobrze przygotowanej kadry pedagogicznej nie powinno być problemu.
W ponad połowie badanych szkół (28, tj. 52,8%) nauczyciele przedmiotów nieinformatycznych podnosili swoje umiejętności z zakresu obsługi komputera i Internetu poprzez dodatkowe kształcenie w poprzednim roku szkolnym (tzn. 2009/2010). Najczęściej czynili to nauczyciele gimnazjum (w 10 z 12) i ponad-gimnazjalnych szkół zawodowych (w 7 z 10), nieco rzadziej zaś nauczyciele lice-ów (w 3 z 8) oraz szkół podstawowych (w 8 z 23).
Biorąc pod uwagę lokalizację szkoły, to najrzadziej podnosili swe umiejętno-ści z zakresu obsługi komputera i Internetu nauczyciele przedmiotów nieinforma-tycznych ze szkół wiejskich (w 7 z 18), zaś najczęściej ze szkół znajdujących się w małych miastach (w 7 z 10). Skłonność nauczycieli do podnoszenia kwalifika-cji informatycznych nie zależała natomiast od położenia geograficznego podre-gionu, w którym działa szkoła.
Najczęściej wybieraną formą kształcenia były szkolenia/kursy organizowane przez instytucje zewnętrzne (22 przypadki), a następnie samokształcenie (15 przypadków). Rzadziej nauczyciele przedmiotów nieinformatycznych korzy-stali z zajęć prowadzonych przez szkolnych nauczycieli–informatyków (9 przy-padków), a najrzadziej ze studiów podyplomowych (7 przypadków).
Wyniki badania wskazują na dużą polaryzację mazowieckich szkół w odnie-sieniu do odsetka nauczycieli z potwierdzonymi umiejętnościami ICT. W czte-rech szkołach potwierdzeń takich nie miał żaden nauczyciel, zaś w dziewięciu mieli je wszyscy nauczyciele. W największej liczbie badanych szkół (21, tj. 40,4%) potwierdzenie umiejętności ICT posiadało od 0 do 25% nauczycieli (tab. VI.1). Porównując odsetki nauczycieli z potwierdzonymi umiejętnościami ICT według płci, należy zauważyć, iż polaryzacja badanych mazowieckich szkół z tego punktu widzenia była wyższa w zbiorowości kobiet niż mężczyzn. Odsetki
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
313
szkół, w których nauczycielki–kobiety zarówno nie posiadały w ogóle potwier-dzenia umiejętności ICT, jak i posiadały je w 100% były niższe niż analogiczne w odniesieniu do mężczyzn.
Tabela VI.1
Nauczyciele z potwierdzonymi umiejętnościami ICT według płci
Wyszczególnienie Liczba Odsetek
0%
ogółem 4 7,7
mężczyźni 8 16,0
kobiety 5 9,8
0–25%
ogółem 21 40,4
mężczyźni 15 30,0
kobiety 22 43,1
25–50%
ogółem 9 17,3
mężczyźni 11 22,0
kobiety 8 15,7
50–99%
ogółem 9 17,3
mężczyźni 5 10,0
kobiety 8 15,7
100%
ogółem 9 17,3
mężczyźni 11 22,0
kobiety 8 15,7
Ogółem 52 100,0
Z czterech szkół, w których żaden z nauczycieli nie posiadał potwierdzonych umiejętności informatycznych, trzy to szkoły podstawowe, a jedna to gimnazjum. Trzy z nich znajdowały się na wsi, a jedna w mieście średnim, liczącym od 21 tys. do 100 tys. mieszkańców. Również trzy z nich zlokalizowane były w podregio-nach „peryferyjnych”, a jedna w podregionach „pierścienia” wokół Warszawy.
Odsetek szkół, w których wszyscy nauczyciele posiadali potwierdzone umie-jętności informatyczne, był:
– najwyższy w gimnazjach (w 3 z 12) i liceach (w 2 z 8), najniższy w ponad-gimnazjalnych szkołach zawodowych (w 1 z 10);
– najwyższy w szkołach wiejskich (w 4 z 17), najniższy w szkołach z miast dużych (w 1 z 14);
– najwyższy w szkołach z podregionów tworzących „pierścień” wokół Warszawy (w 3 z 13), najniższy w podregionie miasta stołecznego Warszawy (w 1 z 12).
Jak z tego wynika, największa polaryzacja mazowieckich szkół w zakresie odsetka nauczycieli z potwierdzonymi umiejętnościami ICT dotyczyła szkół wiej-
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
314
skich, w których są najwyższe odsetki nauczycieli nieposiadających takich po-twierdzeń, jak i szkół, w których mają je wszyscy nauczyciele.
Zwraca uwagę, iż w prawie połowie (47,8%) szkół mazowieckich młodzi na-uczyciele (ze stażem do 5 lat) nie posiadali żadnych certyfikatów potwierdzają-cych umiejętności ICT. Odsetek takich szkół zmniejszał się jednak wraz ze wzro-stem stażu pracy nauczycieli, do 25% w odniesieniu do nauczycieli ze stażem powyżej 10 lat (tab. VI.2). Generalnie wyniki badań wykazały, że wraz z wydłu-żaniem się stażu pracy rośnie przygotowanie informatyczne nauczycieli.
Tabela VI.2
Nauczyciele z potwierdzonymi umiejętnościami ICT według stażu pracy
Wyszczególnienie Liczba Odsetek
0%
staż do 5 lat 22 47,8
staż 5–10 lat 15 31,3
staż powyżej 10 lat 12 25,0
0–25%
staż do 5 lat 4 8,7
staż 5–10 lat 8 16,7
staż powyżej 10 lat 15 31,3
25–50%
staż do 5 lat 6 13,0
staż 5–10 lat 3 6,3
staż powyżej 10 lat 5 10,4
50–99%
staż do 5 lat 3 6,5
staż 5–10 lat 7 14,6
staż powyżej 10 lat 6 12,5
100%
staż do 5 lat 11 23,9
staż 5–10 lat 15 31,3
staż powyżej 10 lat 10 20,8
Ogółem 48 100,0
Podsumowując, analiza zgromadzonego podczas badań mazowieckich szkół podstawowych i ponadpodstawowych materiału empirycznego wykazała, że sytu-acja w zakresie poszczególnych wymiarów wykluczenia cyfrowego jest zróżni-cowana.
193 Odnosząc się do pierwszego z analizowanych wymiarów – wykluczenia
materialnego, należy powiedzieć, iż wszystkie badane szkoły miały połączenie z Internetem. W większości szkół istniała również lokalna sieć komputerowa (LAN), a wszystkie stanowiska administracyjne wyposażone były w komputery z dostępem do Internetu. W szkołach komputery wykorzystywano powszechnie do celów edukacyjnych, przy czym dostęp do nich tak uczniów, jak i nauczycieli był zależny od liczby komputerów, jakimi dysponowały poszczególne szkoły.
__________
193 Odnosimy się tu do klasyfikacji wymiarów wykluczenia cyfrowego zaczerpniętej z pracy van Dijka (J. van Dijk, The Deepening Divide…, op. cit., s. 22), gdzie wyróżniono wymiar mentalny, mate-rialny, umiejętności i wykorzystania, przy czym skupiono się przede wszystkim na trzech ostatnich wymiarach wykluczenia cyfrowego.
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
315
Mazowieckie szkoły w większości dokonały informatyzacji swych zasobów biblio-tecznych, dzięki czemu umożliwiły dostęp do nich on-line. Natomiast w znacznie mniejszym zakresie szkoły dysponowały stanowiskami komputerowymi w świe-tlicach.
Badania wykazały jednoznacznie, iż wyposażenie mazowieckich szkół w in-frastrukturę informatyczną jest bardzo zróżnicowane w zależności od ich rodzaju i lokalizacji. Generalnie najgorszym wyposażeniem informatycznym dysponowa-ły szkoły podstawowe, a najlepszym szkoły ponadgimnazjalne, zwłaszcza licea. Biorąc pod uwagę lokalizację szkoły, gorzej wyposażone są szkoły zlokalizowane na wsiach i w małych miastach, zdecydowanie lepiej w dużych miastach, a zwłasz-cza w Warszawie. Dodać trzeba, iż sytuacja ta wyraźnie wskazuje na uprzywilejo-waną pozycję i sytuację szkół warszawskich w stosunku do placówek mieszczących się w pozostałych podregionach województwa mazowieckiego, zwłaszcza w pod-regionach „peryferyjnych”.
Większość badanych szkół ma własne strony internetowe, które zawierają różnorodne rodzaje informacji. Jedyna informacja występująca na stronach inter-netowych wszystkich szkół miała charakter ogólny – przedstawiała szkołę i jej osiągnięcia. Tylko w czterech szkołach na stronie internetowej stworzono plat-formę edukacyjną do nauki w trybie e-learningu. W procesie rekrutacji kandyda-tów na uczniów mazowieckie szkoły nadal preferowały metody tradycyjne, znacznie rzadziej wykorzystywały w tym celu możliwości, jakie daje Internet. Również rzadko wykorzystywały technologie informatyczne do kontraktów z ro-dzicami i uczniami. W większości szkół komputery były użytkowane na zajęciach innych niż z informatyki, zwłaszcza do nauki języków obcych oraz przedmiotów ścisłych. Najrzadziej sprzęt komputerowy służył pomocą na lekcjach przedmio-tów humanistycznych oraz wiedzy o społeczeństwie. Wiele szkół zachęca swych uczniów do poszerzania wiedzy informatycznej poprzez kółka informatyczne oraz uczestnictwo w konkursach i olimpiadach informatycznych. W niektórych szko-łach dla uczniów, którzy nie dają sobie z tym rady, proponuje się zajęcia wyrów-nawcze z informatyki.
Najważniejszy wniosek z badań dotyczący wykluczenia cyfrowego w wymia-rze wykorzystania zawiera się jednak w tym, iż wykorzystanie technologii infor-matycznych w mazowieckich szkołach jest mocno zróżnicowane. Najsilniej uza-leżnione jest od rodzaju szkoły. Generalnie jest tym większe, im wyższy jest poziom edukacji. Mocno uogólniając, można również stwierdzić, iż wykorzysta-nie technologii informatycznych jest większe w szkołach warszawskich, a mniej-sze w szkołach podregionów „peryferyjnych”.
Wyniki badania pokazały jednak także wyraźnie dążenie tych szkół, w któ-rych wykorzystanie technologii informatycznych jest jeszcze mało intensywne, a więc zarówno zlokalizowanych w podregionach „peryferyjnych”, jak i działają-cych na wsi, a także szkół podstawowych do wzmacniania roli narzędzi informa-tycznych w procesie edukacji.
Wyniki badań dotyczące wymiaru umiejętności wykluczenia cyfrowego w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych wykazały, iż nauczyciele ma-
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
316
zowieckich szkół wykorzystujący komputery na zajęciach dydaktycznych mają dość dobre przygotowanie w zakresie obsługi komputera i Internetu. Nauczyciele przedmiotów nieinformatycznych w większości szkół podnoszą swoje umiejętno-ści z tego zakresu poprzez dodatkowe kształcenie, a najczęściej wybieraną przez nich formą kształcenia są szkolenia/kursy organizowane przez instytucje ze-wnętrzne oraz samokształcenie.
Jednocześnie obserwuje się dużą polaryzację mazowieckich szkół w odniesie-niu do odsetka nauczycieli z potwierdzonymi umiejętnościami ICT. Na jednym biegunie znajdują się szkoły, w których żaden nauczyciel takiego potwierdzenia nie posiada, a na drugim szkoły, w których mają je wszyscy nauczyciele. Polaryzacja ta ze szczególnym nasileniem występuje w szkołach wiejskich. Stosunkowo najlepsza sytuacja w tym zakresie jest w liceach i gimnazjach, a najgorsza w szkołach pod-stawowych. Polaryzacja badanych mazowieckich szkół z punktu widzenia odsetka nauczycieli z potwierdzonymi umiejętnościami ICT jest wyższa w zbiorowości ko-biet niż mężczyzn. Wyniki badań wykazały także, że wraz z wydłużaniem się stażu pracy rośnie formalne przygotowanie informatyczne nauczycieli.
3. Szkoły wyższe
3.1. Infrastruktura teleinformatyczna
Łączność z Internetem i sieci wewnętrzne
Podobnie jak w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych, w szkołach i uczelniach wyższych dostęp do Internetu jest już standardem. Najczęściej wyko-rzystywane są łącza w technologii xDSL lub ISDN, stosuje je 39 (73,6%) badanych szkół wyższych. Stałe łącze bezprzewodowe miało 15 uczelni (28,3%). Znacznie rzadziej, tylko w 7 przypadkach użytkowano modem analogowy, najrzadziej zaś – w 4 uczelniach – transmisje danych przez sieci telefonii komórkowej.
Modem analogowy stosowały cztery spośród 38 uczelni warszawskich i trzy spośród 15 pozawarszawskich, z czego wynika, iż w tych ostatnich stosowany był częściej. Biorąc pod uwagę wielkość szkoły wyższej, modem ten wykorzystywały trzy spośród 17 uczelni „mikro”, dwie z 14 uczelni średnich oraz również dwie z 6 uczelni dużych. Co istotne, modem analogowy stanowi głównie „dodatkowe” źródło łączności z Internetem, gdyż w 6 na 7 szkół, które zadeklarowały, iż z nie-go korzystają, jest on używany równocześnie z łączami szerokopasmowymi (je-dynie jedna szkoła wyższa zadeklarowała, że jest to jedyny sposób łączenia się z Internetem
194). Można więc zakładać, że połączenie z Internetem za pomocą
__________
194 Wydaje się jednak mało prawdopodobne, aby ta szkoła wyższa korzystała jedynie z modemu analogowego bez dostępu do szerokopasmowego Internetu, gdyż w kolejnym pytaniu zadeklarowa-ła, iż posiada kablową sieć lokalną, której funkcjonowanie bez szybkiego dostępu do Internetu jest pozbawione sensu.
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
317
modemu analogowego dotyczy tych lokalizacji w obrębie uczelni czy stanowisk administracyjnych, których specyfika nie wymaga szerokopasmowego łącza. Ge-neralnie należy stwierdzić, że wiele szkół wykorzystuje równocześnie kilka tech-nologii dostępu do Internetu.
Szerokopasmowy Internet w technologii xDSL lub ISDN wykorzystywany był w 25 uczelniach warszawskich i 14 położonych w regionie poza Warszawą, czyli stosowany był również częściej w tych ostatnich. Uczelnie pozawarszawskie również częściej korzystały z transmisji danych przez sieci telefonii komórko-wych (na cztery takie przypadki, trzy dotyczyły właśnie tych szkół wyższych), rzadziej natomiast ze stałych połączeń bezprzewodowych oraz innych łączy sze-rokopasmowych.
We wszystkich badanych mazowieckich uczelniach działała lokalna sieć kom-puterowa (LAN). Najczęściej stosowane były jednocześnie sieci kablowe i bez-przewodowe (w 37 przypadkach, czyli 69,8% badanych uczelni). W 14 badanych szkołach wyższych (26,4%) wykorzystywano tylko sieć kablową, a w jednej tylko bezprzewodową sieć lokalną LAN. Tylko kablową sieć LAN stosowały częściej uczelnie pozawarszawskie (5 na 15) niż warszawskie (9 na 38), które częściej dysponowały tak kablową, jak i bezprzewodową siecią lokalną. Korzystanie jedy-nie z bezprzewodowej sieci lokalnej LAN dotyczyło jednej uczelni pozawarszaw-skiej będącej – według przyjętej klasyfikacji – uczelnią typu „mikro”.
Kablową sieć lokalną, jako jedyne rozwiązanie, stosowały najczęściej uczel-nie małe (6 na 13), najrzadziej zaś uczelnie średnie (1 na 14). Kablową i bezprze-wodową sieć lokalną LAN miały natomiast najczęściej uczelnie średnie (13 na 14), a najrzadziej małe (7 na 13).
Spośród 38 badanych uczelni województwa mazowieckiego posiadających sieć bezprzewodową w większości – w 23 – była ona dostępna we wszystkich bu-dynkach, gdzie prowadzone są zajęcia dydaktyczne i badawcze. W 13 szkołach wyższych sieć LAN udostępniana była w niektórych z nich. W większości rów-nież – w 32 uczelniach – sieć bezprzewodowa udostępniana była studentom, a w 6 była dla nich niedostępna.
Wyposażenie w sprzęt ICT
W mazowieckich badanych uczelniach do celów administracyjnych przezna-czana była różna liczba komputerów: w 37 – do 50 komputerów, w 8 – od 51 do 100 takich urządzeń, w 4 – od 101 do 200 komputerów, zaś w 3 – powyżej 200 komputerów.
W znakomitej większości badanych mazowieckich uczelni (w 49, tj. 92,5%) wszystkie stanowiska administracyjne były wyposażone w komputer z dostępem do Internetu.
Spośród czterech uczelni nieposiadających pełnego wyposażenia stanowisk administracyjnych w komputer z dostępem do Internetu trzy zlokalizowane były w Warszawie, jedna poza Warszawą, przy tym dwie to uczelnie mikro, jedna średnia i jedna duża.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
318
Jak z tego wynika, położenie uczelni minimalnie różnicuje pełne wyposażenie informatyczne stanowisk administracyjnych. Znajdowało się ono nieco rzadziej w uczelniach warszawskich (w 35 na 38), niż pozawarszawskich (w 14 na 15). W większym stopniu zróżnicowanie stopnia wyposażenia stanowisk administra-cyjnych w komputer z dostępem do Internetu widać w uczelniach odmiennej wielkości. Wyposażenie to miały stanowiska administracyjne we wszystkich 13 szkołach małych i w większości szkół średnich (w 13 na 14), natomiast w 15 na 17 uczelni typu „mikro” oraz w 5 na 6 uczelni dużych.
W czterech uczelniach, w których nie wszystkie administracyjne stanowiska pracy były wyposażone w komputery z dostępem do Internetu, odnosiło się to do takich działów, jak: promocji (w 3), finansowo-księgowy, kadr-płac, obsługi ogól-nej, nauczania/nauki (po 2) oraz zamówień publicznych, inwestycji, nieruchomości i transportu (po 1). Respondenci wyjaśnili, iż powodem niewyposażenia niektórych stanowisk administracyjnych w komputery z dostępem do Internetu jest brak takiej potrzeby (w 3 badanych uczelniach) oraz względy bezpieczeństwa (w 1).
Zróżnicowanie wystąpiło również w liczbie komputerów przeznaczonych do celów edukacyjnych: w 22 uczelniach było to do 50 komputerów, w 11 – od 51 do 100 takich urządzeń, w 9 – od 101 do 200 komputerów, zaś w 10 – ponad 200, przy oczywistej zależności między liczbą komputerów a wielkością uczelni.
W 13 badanych mazowieckich szkołach wyższych (24,5% badanej zbiorowo-ści) wszystkie sale dydaktyczne wyposażone były na stałe w komputer z dostę-pem do Internetu i rzutnik multimedialny do użytkowania przez osoby prowadzą-ce zajęcia. W 39 uczelniach (73,6%) wyposażenia takiego nie było w ogóle lub zamontowane było nie we wszystkich salach dydaktycznych. W 10 (18,9%) szko-łach z tej grupy uznano, iż nie zachodzi taka potrzeba.
Wszystkie sale dydaktyczne wyposażone na stałe w komputer z dostępem do Internetu i rzutnik multimedialny miały znacznie częściej uczelnie warszawskie (10 na 38) niż pozawarszawskie (3 na 15). Wielkość uczelni nie różnicuje stanu ich wyposażenia w sprzęt informatyczny.
Sal dydaktycznych wyposażonych na stałe w komputer z dostępem do Inter-netu i rzutnik multimedialny do wykorzystania przez osoby prowadzące zajęcia nie było w ogóle w pięciu badanych mazowieckich szkołach wyższych. Co cie-kawe, były wśród nich cztery uczelnie warszawskie i tylko jedna pozawarszaw-ska. W tym przypadku ważne jest jednak nie położenie, a wielkość uczelni. Brak sal wyposażonych w sprzęt informatyczny do dydaktyki odnotowano w czterech uczelniach „mikro” i jednej małej.
W 10 uczelniach do 25% sal wyposażonych było na stałe w komputer z do-stępem do Internetu i rzutnik multimedialny do wykorzystania przez osoby pro-wadzące zajęcia, zaś od 25 do 50% w 13 uczelniach, a ponad połowa w 9 bada-nych szkołach.
W większości badanych mazowieckich uczelni pracownie komputerowe sta-nowią od 0 do 10% sal dydaktycznych. Jest tak w 28 szkołach (52,8% badanej zbiorowości) (wykres VI.5).
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
319
Wykres VI.5
Udział pracowni komputerowych w ogólnej liczbie sal dydaktycznych (w %)
13
157
4
4
54
do 5 6-10 11-15 16-20 21-25 26-50 powyżej 50
Więcej niż połowę sal dydaktycznych pracownie komputerowe stanowią je-dynie w czterech uczelniach. Uczelnie te znajdują się w Warszawie, a tak duże nasycenie pracowniami komputerowymi wynika ze specyfiki tych szkół – trzy z nich to wyższe szkoły informatyki.
W 35 spośród 53 (66%) badanych mazowieckich uczelni istnieją miej-sca/kawiarenki internetowe wyposażone w stanowisko(a) komputerowe z dostę-pem do Internetu na użytek studentów. Miejsc takich nie ma 16, czyli 30,2% ba-danych szkół wyższych.
Brak miejsc/kawiarenek internetowych nieco częściej wystąpił w uczelniach pozawarszawskich (w 5 na 15) niż w warszawskich (w 11 na 38). Częściej nie by-ło ich także w uczelniach typu „mikro” (w 10 z 17) niż małych (w 1 na 13) i średnich (w 4 na 14). Natomiast we wszystkich dużych uczelniach tego typu by-ły takie miejsca.
Informatyzacja biblioteki
Większość badanych mazowieckich szkół wyższych (45, czyli 84,9%) miało zinformatyzowaną bibliotekę główną. Częściej były to uczelnie warszawskie (33 z 38) niż pozawarszawskie (12 z 15). Częstość posiadania zinformatyzowanej bi-blioteki zależy od wielkości uczelni. Najrzadziej znajdowały się w szkołach wyż-szych „mikro” (w 12 na 17), częściej w uczelniach małych (w 11 z 13) i średnich (w 13 z 14). Wszystkie duże uczelnie mają zinformatyzowane biblioteki.
W większości 45 szkół, posiadających zinformatyzowaną bibliotekę główną, osoba z niej korzystająca może w trybie on-line: przejrzeć katalog (w 41), spraw-dzić dostępność książek i czasopism (w 37) oraz zamówić książki (w 29). Rza-dziej zinformatyzowane biblioteki uczelniane oferują możliwość przedłużenia okresu wypożyczenia książek (w 21 szkołach wyższych), ściągnięcia dostępnych
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
320
artykułów na swój komputer (w 18), zarejestrowania i wyrejestrowania się z bi-blioteki (w 15) oraz dokonania zamówienia międzybibliotecznego (w 11). W jed-nej szkole zinformatyzowana biblioteka główna umożliwia ponadto dostęp do prasy oraz do bazy prac licencjackich i magisterskich. Także w jednej przygoto-wuje się bazę danych, która będzie udostępniona w przyszłości.
Dostęp do zewnętrznych elektronicznych zasobów bibliotecznych zapewniają pracownikom 33 uczelnie (62,3%), zaś studentom tylko 30 badanych mazowiec-kich uczelni (56,6%). Dostęp ten zależy od położenia i wielkości uczelni:
– pracownikom dostęp ten zapewniają wszystkie uczelnie duże, zdecydowana większość średnich (13 z 14) i mniejszość małych (5 z 13) oraz mikro (8 z 17), a także większość (27 na 38) uczelni warszawskich, a mniejszość (6 na 15) poza-warszawskich;
– studentom dostęp ten zapewnia większość uczelni dużych (5 z 6), średnich (12 z 14), ale mniejszość małych (4 z 13) i mikro (7 z 17), a także większość war-szawskich (23 z 38) i mniejszość pozawarszawskich (7 z 15).
3.2. Wykorzystanie technologii informatycznych
Strony internetowe szkół wyższych
Wszystkie badane mazowieckie szkoły wyższe miały własne strony interne-towe zawierające różnorodne typy informacji tak o całej uczelni, jak i o poszcze-gólnych jej wydziałach.
We wszystkich 53 uczelniach podstawowe informacje dotyczyły po pierwsze – ogólnej charakterystyki uczelni/wydziału, jej/ich struktury i osiągnięciach oraz po drugie – rekrutacji. W prawie wszystkich szkołach wyższych (w 52) na stronie internetowej przedstawione były kierunki studiów oraz plany zajęć (w 51). W dal-szej kolejności częstości występowania na stronach internetowych badanych uczel-ni poszczególnych typów informacji znajdowały się na nich wiadomości: o stypen-diach (w 49 badanych szkołach wyższych), o zmianach terminów zajęć (w 48), o terminach konsultacji pracowników naukowych (w 44), o działalności Akade-mickiego Biura Karier (w 42), o programach nauczania dla poszczególnych przedmiotów (w 40), był też system obsługi administracyjnej studentów (w 41). W 32 uczelniach na ich stronach internetowych znaleźć można było informacje o targach pracy organizowanych przez szkołę oraz książkę adresową zawierającą adresy kontaktowe jej pracowników. W 22 szkołach wyższych znajdowała się platforma edukacyjna do nauki w trybie e-learningu. W czterech uczelniach wska-zano inne typy informacji, wśród których znalazły się: aktualne i przyszłe wydarze-nia (ogłoszenia), biblioteka i oprogramowanie dla studentów, informacje o progra-mie Erasmus oraz materiały do ściągnięcia przez studentów.
W większości badanych szkół wyższych (w 38, tj. 71,7% badanej zbiorowo-ści) administratorem strony internetowej uczelni/wydziałów był zatrudniony na uczelni informatyk. Rozwiązanie to przyjęto nieco częściej w szkołach warszaw-skich (w 28 na 38) niż w uczelniach pozawarszawskich (w 10 na 15). Znacznie
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
321
mniej uczelni do administrowania stroną internetową wykorzystywało fir-my/instytucje zewnętrzne (11, tj. 20,8%). To rozwiązanie wybrało osiem uczelni warszawskich i trzy pozawarszawskie. Wśród nich było sześć uczelni typu „mi-kro” oraz pięć średnich. Widać więc, że te zadania realizowane są przede wszyst-kim, bazując na wewnętrznych zasobach uczelni. W jednej uczelni (dodajmy – warszawskiej, największej spośród uczestniczących w badaniu) wybór administra-tora strony internetowej zależy od wydziału/jednostki organizacyjnej. W trzech ba-danych szkołach wyższych wskazano innych administratorów strony interneto-wej, takich jak: centrum systemów informatycznych, pracownik biura promocji – informatyk oraz, po prostu, pracownik uczelni.
Nauka w trybie e-learningu
Szczególne zainteresowanie badawcze poświęcono platformom edukacyjnym do nauki w trybie e-learningu, jakimi dysponują 22 (41,5%) badane mazowieckie uczelnie. Platformy edukacyjne mają częściej uczelnie warszawskie (19 na 38) niż pozawarszawskie (3 na 15). Najczęściej z platform edukacyjnych skorzystać mogą studenci uczelni dużych (w 5 na 6), rzadziej średnich (w sześciu na 14), na-tomiast najrzadziej uczelni małych (w 5 na 13) oraz typu „mikro” (w 6 na 17).
Podstawowym elementem zawartości każdej z platform edukacyjnych do nauki w trybie e-learningu (we wszystkich 22 uczelniach) były materiały edukacyjne dla studentów. W znakomitej większości (w 20) znaleźć można także testy sprawdzają-ce wiedzę. Kontakt ze studentami w ramach platform edukacyjnych oferowany jest przez mniejszą liczbę mazowieckich uczelni. Forum dyskusyjne jest elementem występującym w 13 z nich, zaś wirtualna klasa w 9. W dwóch uczelniach wśród wymienionych innych elementów platformy edukacyjnej znalazły się: galeria zdjęć i dostęp do zasobów bibliotecznych oraz nauka języka angielskiego.
Spośród badanych 53 mazowieckich uczelni tylko 6 (11,3%) miało w ofercie kierunki studiów prowadzone całkowicie w trybie e-learningu. Pięć z nich to uczelnie warszawskie, a jedna to szkoła wyższa znajdującą się poza Warszawą. Biorąc pod uwagę wielkość szkoły, jedna z nich to uczelnia mikro, również jedna mała, trzy średnie oraz jedna duża.
W każdej z sześciu uczelni mazowieckich mających w ofercie studia prowa-dzone całkowicie w trybie e-learningu dotyczyły one kierunków: finanse i rachun-kowość, informatyka, pedagogika i filologia, rolnictwo, socjologia oraz zarządza-nie. Poza tym w dwóch uczelniach całkowicie w trybie e-learningu prowadzone były studia na dwóch kierunkach, zaś w jednej w tym trybie oferowane były je-dynie studia podyplomowe.
Komputerowe systemy obsługi
W badanych mazowieckich uczelniach nie został jeszcze powszechnie wdro-żony system elektronicznego obiegu dokumentów. Rozwiązanie to stosowało 25 szkół wyższych (47,2% badanej zbiorowości), zaś nie stosowało go 27 (50,9%). Dzieje się tak, mimo iż w znakomitej większości uczelni (49, czyli 92,5% bada-nych) wszystkie stanowiska administracyjne są wyposażone w komputer z dostę-pem do Internetu.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
322
System elektronicznego obiegu dokumentów nieco częściej stosowany jest w uczelniach pozawarszawskich (w 5 na 15) niż warszawskich (w 9 na 38). Bio-rąc pod uwagę wielkość uczelni, najczęściej system ten wykorzystywany był w uczelniach dużych, kształcących powyżej 5000 studentów (w 4 na 6), zaś najrza-dziej w uczelniach średnich, kształcących od 2001 do 5000 studentów (w 5 na 14). Stosunkowo rzadko stosowany był także w uczelniach typu „mikro” (w 7 na 17).
W 35 mazowieckich uczelniach biorących udział w badaniu (66%) funkcjo-nował komputerowy system obsługi studentów. Z usługą taką mieliśmy do czy-nienia częściej na uczelniach warszawskich (w 28 na 38) niż pozawarszawskich (w 7 na 15). Miały go wszystkie uczelnie duże, znakomita większość uczelni średnich (13 z 14), rzadziej uczelnie małe (7 z 13), zaś najrzadziej uczelnie typu „mikro” (7 na 17). Widać zatem, iż jego zastosowanie jest wyraźnie zależne od wielkości szkoły wyższej, czyli od liczby obsługiwanych studentów.
W 30 spośród badanych mazowieckich uczelni, na których funkcjonował komputerowy system obsługi studentów, obejmował on możliwość wykonania takich czynności, jak udostępnianie ocen/informowanie o ocenach, informowanie o terminach sprawdzianów oraz opisy poszczególnych przedmiotów. W mniejszej liczbie szkół wyższych komputerowy system obsługi studentów umożliwiał kon-takt z osobą prowadzącą zajęcia (w 28), załatwianie spraw formalnych z dzieka-natem (w 23) oraz zapisy na zajęcia (w 21). Elektroniczny indeks funkcjonował w 18 badanych szkołach wyższych. Wśród innych możliwości wykonania czyn-ności przy użyciu komputerowego systemu obsługi studentów wymieniono jesz-cze rekrutację, sprawdzanie stanu opłat za czesne oraz wydawanie różnego rodza-ju zaświadczeń.
Generalnie obserwuje się następującą prawidłowość: więcej czynności, które można wykonać przy użyciu komputerowego systemu obsługi studentów, oferują uczelnie warszawskie niż pozawarszawskie, a także szkoły większe niż uczelnie mniejsze, np. elektroniczny indeks ma 16 uczelni warszawskich (na 28 dysponu-jących takim systemem) i dwie uczelnie pozawarszawskie (na 7). Indeks oferuje też sześć szkół mikro i małych (na 14 wyposażonych w komputerowy system ob-sługi studentów) oraz 11 uczelni średnich i dużych (na 19).
Rekrutacja
Spośród 53 badanych mazowieckich uczelni 15, tj. ponad 1/4, prowadziło re-krutację jedynie w sposób tradycyjny, czyli bez wykorzystania ICT. Tylko on-line przez Internet rekrutację prowadziło 10 badanych szkół wyższych (18,9%), nato-miast w 28 stosowany jest system mieszany – część rekrutacji odbywała się elek-tronicznie, a część tradycyjnie (52,8%).
Tylko tradycyjny sposób rekrutacji częściej wykorzystywany był w uczel-niach pozawarszawskich (w 9 na 15) niż w warszawskich (w 6 na 38). Także naj-częściej stosowany był w uczelniach typu „mikro” (w 8 na 17), rzadziej w małych (w 3 na 13), najrzadziej w średnich (w 2 na 14). Uczelnie duże nie stosowały go już w ogóle.
Rekrutację tylko on-line przez Internet stosowały częściej uczelnie warszaw-skie (9 na 38) niż pozawarszawskie (1 na 15). Rozwiązania takiego nie wykorzy-
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
323
stywały w ogóle uczelnie mikro, a wykorzystywały – dwie uczelnie małe, cztery średnie i również cztery duże.
Łącznie ze wspomagania ICT w procesie rekrutacyjnym korzysta 38 mazo-wieckich uczelni (71,7% badanych). W największej liczbie z nich (36) kandydat na studia może elektronicznie pobrać formularze, w 35 może je również elektro-nicznie wypełnić, a przesłać – w 28. W 27 badanych mazowieckich uczelniach istnieje również możliwość korespondencji z kandydatem na studia. W jednym przypadku wskazano, iż prowadzonym elektronicznie elementem rekrutacji jest informacja o niej.
Zajęcia dydaktyczne
W mazowieckich uczelniach biorących udział w badaniu wykładowcy w róż-nym stopniu wykorzystywali sprzęt komputerowy (wykres VI.6).
Wykres VI.6
Kierunki, na których wykładowcy najczęściej wykorzystują sprzęt komputerowy
do prowadzenia zajęć (liczba wskazań)
13
10
3
5
8
3
27
6
5
24
0 5 10 15 20 25 30
inne
kierunki techniczne
kierunki artystyczne
kierunki medyczne
kierunki humanistyczne
kierunki prawnicze
kierunki ekonomiczne, w tym zarządzanie i
marketing
kierunki lingwistyczne
kierunki matematyczno-przyrodnicze
kierunki informatyczne
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
324
Najczęściej wykorzystywano sprzęt komputerowy do prowadzenia zajęć na kierunkach: ekonomicznych (w tym zarządzanie i marketing) (w 27 uczelniach), informatycznych (w 24) oraz technicznych (w 10). Rzadziej wykorzystywany był on na kierunkach humanistycznych (w 8 uczelniach), lingwistycznych (w 6), ma-tematyczno-przyrodniczych (w 5) oraz medycznych (także w 5). Częstość wskazań na kierunki, na których wykorzystywany był sprzęt informatyczny do celów dy-daktycznych wynika jednak w znacznej mierze ze struktury (oferty) kształcenia w badanych szkołach. Stąd dominacja kierunków ekonomicznych, które prowadzi wiele mazowieckich szkół wyższych.
Dodać trzeba, iż w istocie sprzęt komputerowy użytkowany był przez wykła-dowców praktycznie na wszystkich kierunkach prowadzonych przez badane uczel-nie, na co wskazują odpowiedzi respondentów w opcji „inne”. Są to takie kierun-ki, jak: administracja, dziennikarstwo, logistyka, ochrona środowiska, gospodarka przestrzenna, stosunki międzynarodowe, teologia, turystyka i rekreacja, wychowa-nie fizyczne/sport.
Programy nauczania przedmiotów wykładanych we wszystkich 53 badanych mazowieckich uczelniach zawierają elementy dotyczące wykorzystania kompute-rów i Internetu. Znajdują się one w programach nauczania wszystkich przedmio-tów w 14 badanych szkołach wyższych (26,4%), w programach niektórych przedmiotów w 31 badanych szkołach (58,5%), a w programach przedmiotów in-formatycznych w 7 badanych uczelniach (13,2%).
Wykorzystanie komputerów i Internetu w programach nauczania wszystkich przedmiotów częściej dotyczy uczelni pozawarszawskich (5 na 15) niż warszaw-skich (9 na 38). Zważywszy na wielkość uczelni, najczęściej mamy do czynienia z taką sytuacją w szkołach małych (w 7 na 13), podczas gdy np. w uczelniach mi-kro w 2 na 17, a w uczelniach średnich w 2 na 14. Nie można wykluczyć, iż jest to spowodowane różnym stopniem konieczności eliminacji luk w umiejętnościach informatycznych studentów poszczególnych rodzajów mazowieckich uczelni.
3.3. Umiejętności informatyczne kadry szkół wyższych
Umiejętności informatyczne w procesie rekrutacji
W ponad 1/3 badanych mazowieckich uczelni, tzn. w 19, przy przyjmowaniu pracowników naukowych do pracy nie były brane pod uwagę ich umiejętności in-formatyczne. Zawsze brano je pod uwagę w 12 szkołach wyższych (22,6%), przy czym nie ma tu znaczenia profil szkoły
195, zaś w 19 – zależnie od stanowiska.
Nieuwzględnianie umiejętności informatycznych kandydatów do pracy na stano-wiskach pracowników naukowych było znacznie częstsze w uczelniach pozawar-
__________
195 Na umiejętności informatyczne, jako jedno z zawsze stosowanych kryteriów rekrutacji, wska-zywały zarówno szkoły informatyczne, jak i akademie wychowania fizycznego czy szkoły pedago-giczne.
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
325
szawskich (w 11 na 15) niż w warszawskich (w 8 na 38). Znacznie częściej też zwracano na nie uwagę w uczelniach mikro (w 8 na 17) i małych (w 6 na 13) niż w szkołach wyższych średnich (w 2 na 14). Przyjmowanie pracowników nauko-wych do pracy bez uwzględniania ich umiejętności informatycznych nie zdarzało się w uczelniach dużych.
W 31 uczelniach, w których przy przyjmowaniu pracowników naukowych do pracy elementem rekrutacji były ich umiejętności informatyczne, zwracano uwa-gę przede wszystkim na obsługę edytora tekstu (w 29 szkołach), obsługę przeglą-darek internetowych (w 26), obsługę arkuszy kalkulacyjnych (w 24), obsługę programów poczty elektronicznej oraz umiejętność przygotowania prezentacji (w 23). W 18 szkołach ważną umiejętnością była również obsługa specjalistycz-nych systemów informatycznych wykorzystywanych w dziedzinie, jaką zajmuje się wykładowca, a w 8 – tworzenie baz danych.
W mazowieckich uczelniach praktyczna wiedza informatyczna była brana pod uwagę również przy przyjmowaniu do pracy pracowników administracyjnych. W 35 szkołach (66% badanych) odnosiło się to do zatrudniania na każdym sta-nowisku administracyjnym, w 12 (22,6%) zaś – zależnie od stanowiska. Umiejęt-ności informatyczne nie miały znaczenia przy zatrudnianiu na stanowiskach ad-ministracyjnych jedynie w 6 badanych uczelniach (11,3%). Porównanie wymagań mazowieckich uczelni co do umiejętności informatycznych branych pod uwagę w procesie naboru pracowników wskazuje, iż umiejętności te były częściej wy-magane w odniesieniu do pracowników administracyjnych niż pracowników nau-kowych.
Przy przyjmowaniu do pracy pracowników administracyjnych częściej nie brano pod uwagę umiejętności informatycznych w szkołach pozawarszawskich (w 3 na 15), niż w warszawskich (również w 3, ale na 38). Spośród 6 szkół wyż-szych, które nie stosowały kryterium umiejętności informatycznych przy przyj-mowaniu do pracy na stanowiskach administracyjnych, aż 3 to uczelnie „mikro” oraz po jednej małej, średniej i dużej.
W procesie rekrutacji pracowników administracyjnych w badanych mazo-wieckich uczelniach najczęściej brane są pod uwagę takie umiejętności informa-tyczne, jak: obsługa edytora tekstu (w 46 szkołach spośród 47 stosujących takie kryterium naboru), obsługa arkuszy kalkulacyjnych (w 44), obsługa przeglądarek internetowych (w 42) oraz obsługa poczty elektronicznej (w 41). Nieco rzadziej oczekuje się od kandydatów do pracy na stanowiskach administracyjnych w szko-łach wyższych obsługi specjalistycznych systemów informatycznych wykorzysty-wanych do obsługi uczelni (w 31), umiejętności przygotowania prezentacji (w 27) oraz tworzenia baz danych (w 24).
Umiejętności informatyczne w pracy
W większości uczelni mazowieckich biorących udział w badaniu umiejętności informatyczne kobiet zatrudnionych jako pracownicy naukowi były oceniane jako takie same jak mężczyzn. Opinię taką sformułowano w 40 szkołach wyższych (75,5% badanej zbiorowości). Jako niższe niż mężczyzn oceniono je w sześciu
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
326
uczelniach (11,3%), zaś jako wyższe – w 3 (5,7%). Ogólnie można powiedzieć, że płeć pracowników naukowych nie różnicuje ich stanu umiejętności informa-tycznych, co obserwuje się częściej w uczelniach pozawarszawskich (w 12 na 15 stwierdzono, iż umiejętności informatyczne kobiet są takie same jak mężczyzn) niż w warszawskich (analogicznej odpowiedzi udzielono w 28 na 38 szkół wyż-szych). Uznawanie identyczności umiejętności informatycznych pracowników naukowych kobiet i mężczyzn jest tym częstsze, im mniejsza jest uczelnia: w uczelniach typu „mikro” 14 na 17 respondentów uważało, iż są one takie same, zaś w uczelniach dużych 3 na 6.
Umiejętności informatyczne natomiast istotnie różnicuje wiek pracownika na-ukowego. Jak wynika z badań, umiejętności informatyczne osób poniżej 50. roku życia zatrudnionych jako pracownicy naukowi w porównaniu do osób powyżej 50. roku życia jako wyższe oceniono w 28 badanych uczelniach (52,8% badanej zbio-rowości), jako takie same w 18 (34%), zaś jako niższe tylko w 2 (3,8%). Umiejęt-ności informatyczne osób poniżej 50. roku życia jako wyższe niż starszych pra-cowników naukowych nieco częściej oceniano w uczelniach warszawskich (w 21 na 38) niż pozawarszawskich (w 7 na 15).
W ocenie respondentów – przedstawicieli mazowieckich szkół wyższych spo-śród umiejętności informatycznych, których najczęściej pracownikom naukowym brakuje, przede wszystkim wymieniano umiejętności tworzenia baz danych. Opi-nię taką sformułowano w 25 szkołach (47,2% badanych). Często także wskazy-wano na brak umiejętności obsługi arkuszy kalkulacyjnych (w 19 szkołach, tj. 35,8%), obsługi specjalistycznych systemów informatycznych wykorzystywanych w dziedzinie, jaką zajmuje się wykładowca (w 14, tj. 26,4%) oraz przygotowania prezentacji (w 11, tj. 20,8%). Stosunkowo najrzadziej wskazywano na brak umie-jętności obsługi programów poczty elektronicznej (7, tj. 13,2%) oraz przeglądarek internetowych i obsługi edytora tekstu (po 5 uczelni, tj. 9,4%).
Generalnie na braki umiejętności informatycznych pracowników naukowych częściej zwracali uwagę respondenci – przedstawiciele uczelni warszawskich niż uczelni pozawarszawskich. Biorąc zaś pod uwagę wielkość uczelni, na braki te wskazywali najczęściej przedstawiciele „mikro” uczelni.
W 33 badanych uczelniach mazowieckich (62,4%) pracownicy naukowi pod-nosili swoje umiejętności z zakresu obsługi komputera i Internetu poprzez dodat-kowe kształcenie – wszyscy w 5 szkołach, zaś „w zależności od potrzeb” w 28 uczelniach. W 10 badanych uczelniach (18,9%) pracownicy naukowi nie pogłę-biali swoich umiejętności z tego zakresu poprzez dodatkowe kształcenie. Częściej nie podnosili swych kwalifikacji informatycznych pracownicy naukowi uczelni pozawarszawskich (4 na 15) niż warszawskich (6 na 38). Nie było przypadku, by pracownicy naukowi nie podnosili swych kwalifikacji informatycznych w uczel-niach dużych, często natomiast zdarzało się to w uczelniach małych (w 3 na 13).
Podnoszenie umiejętności z zakresu obsługi komputera i Internetu przez pra-cowników naukowych w największej liczbie badanych szkół najczęściej odbywa się w formie samokształcenia (w 29 szkołach wyższych) oraz szkoleń (kursów) zorganizowanych przez uczelnie (w 24). Znacznie rzadziej pracownicy naukowi
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
327
korzystali w tym celu ze szkoleń/kursów organizowanych przez instytucje ze-wnętrzne (w 12) oraz studiów podyplomowych (w 6).
W znaczącej większości mazowieckich uczelni ocenia się również, iż umie-jętności informatyczne kobiet zatrudnionych na stanowiskach administracyjnych są takie same jak mężczyzn. Opinię taką wyraziło 38 przedstawicieli szkół wyż-szych (71,7%). Jako niższe niż mężczyzn umiejętności kobiet ocenili przedstawi-ciele 4 szkół, a jako wyższe 5. Umiejętności kobiet – pracownic administracyjnych jako niższe niż mężczyzn ocenili jedynie przedstawiciele szkół warszawskich, z których jedna była to uczelnia typu „mikro”, również jedna mała oraz dwie średnie. Nie potwierdzono takiej oceny w żadnej uczelni dużej.
Umiejętności informatyczne osób poniżej 50. roku zatrudnionych na stanowi-skach administracyjnych w porównaniu do osób powyżej 50. roku zostały oce-nione jako wyższe w 21 badanych mazowieckich uczelniach (39,6% badanej zbiorowości). Również w 21 oceniono je jako takie same. Jedynie w jednej uczel-ni (warszawskiej, małej) stwierdzono, iż umiejętności informatyczne starszych pracowników administracyjnych są wyższe niż młodszych.
Biorąc pod uwagę poziom wykształcenia pracowników administracyjnych uczelni, widać, iż stosunkowo często przedstawiciele badanych szkół wyższych oceniali, że umiejętności informatyczne osób z wykształceniem co najwyżej śred-nim są takie same, jak osób z wykształceniem wyższym. Opinię taką sformułowa-ło 25 przedstawicieli badanych szkół (47,2%). Umiejętności informatyczne pra-cowników administracyjnych z wykształceniem co najwyżej średnim, jako lepsze niż osób z wykształceniem wyższym, ocenili przedstawiciele 3 szkół, zaś jak gor-sze – 6. Porównanie umiejętności informatycznych pracowników administracyj-nych mazowieckich uczelni o różnym poziomie wykształcenia sprawiło respon-dentom sporo trudności, o czym świadczy duża liczba odpowiedzi „trudno powiedzieć” (12, czyli w ponad 1/5 szkół).
W ocenie przedstawicieli mazowieckich szkół wyższych pracownikom admi-nistracyjnym przede wszystkim brakuje takich umiejętności informatycznych, jak: tworzenie baz danych (w 24 szkołach, tj. 45,3% badanej zbiorowości), przy-gotowania prezentacji (14, tj. 26,4%), obsługi arkuszy kalkulacyjnych (13, tj. 24,5%) oraz obsługi specjalistycznych systemów informatycznych wykorzysty-wanych na potrzeby uczelni (12, tj. 22,6%). Znacznie rzadziej wskazywano na brak umiejętności obsługi poczty elektronicznej (7, tj. 13,2%), obsługi edytora tekstu (6, tj. 11,3%) oraz obsługi przeglądarek internetowych (5, tj. 9,4%). Jako inny brak umiejętności informatycznych pracowników administracyjnych uczelni wskazano nieznajomość systemu operacyjnego.
W większości badanych mazowieckich szkół wyższych (37, czyli 69,8%) pracownicy administracji podnosili swoje umiejętności z zakresu obsługi kom-putera i Internetu poprzez dodatkowe kształcenie. Nie podejmowali takich dzia-łań w 9 uczelniach (17%). Częściej podnosili swe kwalifikacje informatyczne pracownicy uczelni warszawskich (27 na 38) niż pozawarszawskich (10 na 15).
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
328
Podnoszenie umiejętności z zakresu obsługi komputera i Internetu przez pra-cowników administracji w badanych mazowieckich uczelniach najczęściej odby-wało się w formie samokształcenia (w 28 badanych szkołach wyższych na 37, w których pracownicy administracyjni umiejętności te podnosili) oraz poprzez szkolenie/kursy organizowane przez uczelnię (w 20). Znacznie rzadziej pracownicy administracyjni korzystali w tym celu ze szkoleń (kursów) organizowanych przez instytucje zewnętrzne (w 15), najrzadziej zaś – ze studiów podyplomowych (w 3).
Generalnie, badania mazowieckich szkół i uczelni wyższych w zakresie wy-kluczenia cyfrowego w wymiarze materialnym wykazały, iż poziom nasycenia ICT jest dość wysoki. Wszystkie badane uczelnie dysponowały połączeniem z In-ternetem najczęściej za pomocą sieci szerokopasmowych, a także lokalną siecią komputerową (LAN), stosując zazwyczaj równolegle technikę przewodową i bez-przewodową. W większości uczelni wszystkie stanowiska administracyjne były wyposażone w komputery z dostępem do Internetu. Równocześnie tylko w nie-spełna ¼ uczelni wszystkie sale dydaktyczne wyposażone były na stałe w kompu-ter z dostępem do Internetu i rzutnik multimedialny, a w blisko 1/10 takich sal nie było w ogóle. Część uczelni umożliwia dostęp swym studentom do Internetu po-przez miejsca/kawiarenki internetowe. Dość powszechna jest informatyzacja uczel-nianej biblioteki głównej, dzięki czemu możliwe jest przede wszystkim przegląda-nie katalogów, sprawdzanie dostępności książek i czasopism oraz zamawianie książek. Mniej popularnym udogodnieniem jest umożliwienie dostępu pracowni-kom i studentom do zewnętrznych elektronicznych zasobów bibliotecznych.
Wyposażenie mazowieckich uczelni w infrastrukturę informatyczną jest jednak nieco zróżnicowane. Na ogół (choć są tu wyjątki) lepszym potencjałem w tym za-kresie dysponują uczelnie duże i średnie, gorszym zaś małe i mikro. Ze stosun-kowo lepszą sytuacją w tym zakresie mamy także do czynienia w uczelniach war-szawskich niż pozawarszawskich.
W uczelniach nie został jeszcze powszechnie wdrożony system elektronicz-nego obiegu dokumentów, mimo iż w znakomitej ich większości wszystkie sta-nowiska administracyjne wyposażone są w komputer z dostępem do Internetu. Wszystkie uczelnie miały natomiast własne strony internetowe. W mniej niż po-łowie badanych uczelni na ich stronach internetowych znajduje się platforma edukacyjna do nauki w trybie e-learningu, na której mniej więcej 1/10 uczelni oferuje kierunki studiów prowadzone całkowicie w trybie e-learningu. W ok. 2/3 mazowieckich uczelni funkcjonuje komputerowy system obsługi studentów. Tym niemniej ponad 1/4 uczelni nadal prowadzi rekrutację tylko w sposób tradycyjny. Sprzęt komputerowy wykorzystywany jest przez wykładowców praktycznie na wszystkich kierunkach prowadzonych przez badane uczelnie, podobnie – elemen-ty dotyczące wykorzystania komputerów i Internetu zawierają programy naucza-nia przedmiotów (choć nie każdego) wykładanych we wszystkich uczelniach.
O ile wyposażenie w infrastrukturę mazowieckich uczelni można ocenić jako uzależnione w niewielkim stopniu od wielkości i lokalizacji szkoły, to wykorzy-stanie technologii informatycznych jest znacznie bardziej zróżnicowane z tego punktu widzenia. I tak, wykorzystanie ICT jest znacznie bardziej zaawansowane
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
329
w uczelniach warszawskich niż pozawarszawskich oraz w uczelniach większych niż mniejszych. Skala wykluczenia w wymiarze wykorzystania jawi się jako więk-sza niż w wymiarze materialnym.
Do interesujących wniosków prowadzą również analizy dotyczące wyklucze-nia cyfrowego w wymiarze umiejętności. Otóż wyniki badań wykazały, że umiejęt-ności informatyczne kandydatów do pracy brane są pod uwagę częściej w przypadku rekrutacji na stanowiska administracyjne niż na stanowiska naukowo-dydaktyczne. I w jednym, i w drugim przypadku, jeżeli umiejętności te są brane pod uwagę w procesie rekrutacji, to najczęściej w odniesieniu do obsługi edytora tekstu. Za-równo pracownikom naukowym, jak i pracownikom administracyjnym najczę-ściej brakuje umiejętności tworzenia baz danych, obsługi arkuszy kalkulacyjnych oraz obsługi specjalistycznych systemów informatycznych, które wykorzystywa-ne są na uczelniach. Umiejętności tak pracowników naukowych, jak i pracowni-ków administracyjnych mazowieckich uczelni nie różnicuje płeć, natomiast róż-nicuje wiek. Osoby starsze częściej wykazują tu pewne braki. W większości uczelni pracownicy naukowi i pracownicy administracyjni podnoszą swoje umie-jętności z zakresu obsługi komputera i Internetu poprzez dodatkowe kształcenie. Najczęściej czynią to w formie samokształcenia oraz poprzez uczestnictwo w kur-sach/szkoleniach organizowanych przez uczelnie. Należy jednocześnie zwrócić uwagę, iż w procesie rekrutacji umiejętności informatyczne są częściej brane pod uwagę w uczelniach warszawskich niż pozawarszawskich oraz niemal zawsze w uczelniach dużych, a rzadko w małych. Jednocześnie na braki umiejętności informatycznych, zwłaszcza pracowników naukowych, częściej wskazywano w uczelniach warszawskich niż pozawarszawskich.
4. Powiatowe urzędy pracy
4.1. Infrastruktura teleinformatyczna
W województwie mazowieckim wyposażenie urzędów pracy w sprzęt kompu-terowy jest zróżnicowane. Z jednej strony obserwowano, iż w wielu tego typu in-stytucjach rynku pracy pracownik miał do dyspozycji więcej niż jeden komputer (18 urzędów, tj. 48,6%). Z drugiej strony aż w 1/4 badanych urzędów relacja ta kształtowała się gorzej z punktu widzenia technicznego wyposażenia stanowisk pracy, ponieważ na jednego pracownika przypadał mniej niż jeden komputer. W co czwartym urzędzie odnotowano jeden komputer na jedną zatrudnioną osobę.
Niski stopień wyposażenia pracowników w sprzęt komputerowy w najwięk-szym zakresie występował w podregionie ciechanowsko-płockim. W ponad 1/3 zlokalizowanych na tym obszarze powiatowych urzędów pracy na jednego pra-cownika przypadał mniej niż jeden komputer.
Uwzględniając średni wiek komputerów będących w dyspozycji PUP, zauwa-żamy, że dominuje sprzęt 3–4-letni (w 22 urzędach, tj. 59,5%). Ponad 1/4 urzędów
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
330
miała stosunkowo nowy sprzęt komputerowy o dwuletnim okresie użytkowania. W nowe komputery wyposażone były przede wszystkim urzędy z podregionu ostrołęcko-siedleckiego (50%) i warszawskiego wschodniego (42,9%). Znacznie mniej w infrastrukturze publicznych służb zatrudnienia stopnia podstawowego było sprzętu starego, zakupionego cztery i więcej lat temu (tylko 4 urzędy, tj. 10,8%). Sprzęt taki najczęściej występował w urzędach podregionu warszawskie-go zachodniego (28,6%).
W ponad połowie badanych urzędów wszystkie komputery były podłączone do Internetu (25). Największe nasycenie wystąpiło w podregionie warszawskim zachodnim, w którym wszystkie komputery miały dostęp do sieci oraz w war-szawskim wschodnim. W co dziesiątym urzędzie odsetek komputerów z dostę-pem do Internetu wynosił do 50% – tak odnotowano głównie w podregionie ostrołęcko-siedleckim i radomskim. W 1/5 powiatowych urzędów pracy woje-wództwa mazowieckiego odsetek komputerów podłączonych do Internetu wahał się od 51 do 99%.
Praktycznie wszystkie mazowieckie powiatowe urzędy pracy korzystały z po-łączeń szerokopasmowych. W 35 przypadkach było to łącze w technologii xDSL, a w 2 – bezprzewodowe. Trzy urzędy pracy zadeklarowały, że korzystają z mo-demów analogowych, z czego w dwóch przypadkach był to jedyny rodzaj połą-czenia z Internetem.
196 Również niemal wszystkie mazowieckie urzędy pracy
dysponowały lokalną siecią komputerową LAN. Najczęściej była to sieć przewo-dowa – w 28 przypadkach (75,7%). Znacznie rzadziej wykorzystywana była technika komunikacji radiowej (bezprzewodowa sieć lokalna LAN), stosowana w sumie w siedmiu urzędach pracy.
Liczba znajdujących się w dyspozycji urzędów pracy komputerów znajduje od-zwierciedlenie w wyposażeniu w nie poszczególnych stanowisk pracy. W 30 urzę-dach (ponad 80% badanej populacji) wszystkie stanowiska były skomputeryzo-wane i miały dostęp do Internetu. Tylko w jednym podregionie – warszawskim wschodnim – wszystkie urzędy pracy charakteryzowały się stuprocentowym wypo-sażeniem stanowisk w komputery. Respondenci z siedmiu pozostałych instytucji stwierdzili, że w ich urzędach funkcjonują stanowiska pracy, które nie są skompute-ryzowane i nie są podłączone do Internetu. Oczywiście nie można tego zjawiska oceniać w sposób jednoznacznie negatywny, bowiem w urzędach funkcjonują takie stanowiska pracy, na których ze względu na realizowany zakres zadań nie jest wymagane wyposażenie w sprzęt komputerowy. W grupie takich stanowisk pracy najczęściej wskazywano te o charakterze pomocniczo-administracyjnych (4 przy-padki). Wymieniano również stanowiska: ds. zasiłków (2), rejestracji bezrobot-nych (3), rejestracji pracodawców (1), instrumentów rynku pracy (1) oraz staty-styki i analiz (1). Wynika stąd, że w grupie niezinformatyzowanych miejsc pracy
__________
196 Podobnie jak w przypadku szkół wyższych, wydaje się, że respondenci mylnie wskazywali, iż łączą się z Internetem jedynie za pomocą modemu analogowego, prawdopodobnie utożsamiając modem analogowy z modemem ISDN.
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
331
nie występowały te o charakterze kluczowym.197
Uwagę zwraca częstsze niedo-posażenie w sprzęt ICT stanowisk do rejestracji bezrobotnych niż pracodawców zgłaszających wolne miejsca pracy. Z punktu widzenia optymalizacji działań po-wiatowych urzędów pracy różnica ta nie powinna być jednak tak duża. Posiadanie danych w formie elektronicznej o bezrobotnych i ofertach pracy jest bezwzględ-nie konieczne dla szybkiej i sprawnej realizacji usługi pośrednictwa pracy.
Warto zauważyć, iż brak elektronicznej rejestracji bezrobotnych występował w podregionie radomskim, ciechanowsko-płockim, warszawskim zachodnim, a więc na tych obszarach, na których poziom stopy bezrobocia jest wyższy od średniej dla województwa mazowieckiego. W podregionie ciechanowsko-płockim nie było także elektronicznej bazy ofert pracy, ich rejestracja odbywała się trady-cyjnie w formie papierowej.
Zdaniem respondentów brak wyposażenia wymienionych wyżej stanowisk w komputery z dostępem do Internetu wynika z braku takiej potrzeby (7 wska-zań). Ponadto w pojedynczych przypadkach wskazano na takie powody, jak: brak odpowiednich umiejętności informatycznych wśród pracowników oraz brak za-bezpieczenia danych dotyczących osób rejestrujących się jako bezrobotne i pra-codawców zgłaszających wolne miejsca pracy (po 1 wskazaniu).
Istotnym elementem infrastruktury informatycznej urzędów pracy są elektro-niczne systemy obiegu dokumentów. Uzyskane wyniki badań wskazują, że w większości obserwowanych powiatowych urzędów pracy regionu Mazowsza (27 urzędów) takie systemy funkcjonowały. Ich brak występuje przede wszystkim w urzędach zlokalizowanych w podregionie ostrołęcko-siedleckim (60%), ale również dość wysoki odsetek odnotowano w podregionie warszawskim zachod-nim (42,9%). Warto zauważyć, iż wszystkie powiatowe urzędy pracy w podre-gionie radomskim i warszawskim wschodnim dysponowały elektronicznym sys-temem obiegu dokumentów.
W urzędach, w których dotychczas nie zostały wdrożone takie systemy, jako przyczynę wymieniano przede wszystkim brak potrzeby (w połowie urzędów). W dalszej kolejności jako powód wskazywano brak przygotowania technicznego urzędu oraz nieopłacalność ze względu na wydłużenie realizacji działań opartych na takich systemach (po 1 wskazaniu). W jednym z badanych urzędów w mo-mencie przeprowadzania badania przygotowywano się do wdrożenia elektronicz-nego systemu obiegu dokumentów. W sześciu powiatowych urzędach pracy, re-spondenci deklarowali, iż planowane jest wdrożenie takiego systemu w ciągu następnych 12 miesięcy, a tylko w jednym urzędzie definitywnie stwierdzono, iż takich planów nie ma.
Na podstawie przeprowadzonych analiz można zidentyfikować pewną zależ-ność między liczbą zatrudnionych w powiatowych urzędach pracy pracowników
__________
197 Według ustawy z dnia 20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy do kluczowych stanowisk pracy zaliczane są zgodne z art. 91.: pośrednicy pracy, doradcy zawodowi, spe-cjaliści do spraw rozwoju zawodowego, specjaliści do spraw programów, liderzy klubów pracy, dorad-cy EURES i asystenci EURES.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
332
a posiadaniem elektronicznych systemów obiegu dokumentów. Systemy takie występują częściej w urzędach dużych. Funkcjonowały one wszędzie tam, gdzie zatrudnienie wynosiło powyżej 80 osób. W małych urzędach, o liczbie pracowni-ków do 20 osób, występowały o wiele rzadziej.
Również poziom wykształcenia zaangażowanego kapitału ludzkiego w po-wiatowych urzędach pracy ma wpływ na fakt stosowania elektronicznego syste-mu obiegu dokumentów. Z obserwacji wynika, że im większa była w urzędach pracy liczba pracowników z wyższym wykształceniem, tym częściej miały zasto-sowanie w ich pracy elektroniczne systemy obiegu dokumentów.
W toku badań stwierdzono, że stopień wyposażenia poszczególnych stano-wisk pracy w komputer z dostępem do Internetu nie ma wpływu na stosowanie elektronicznego systemu obiegu dokumentów. W porównywalnym stopniu jest on stosowany zarówno w urzędach, w których jest stuprocentowe wyposażenie sta-nowisk pracy w ICT, jak i w tych, w których jest ono częściowe.
Elektroniczne systemy obiegu dokumentów są stosunkowo nowym narzę-dziem wykorzystywanym przez powiatowe urzędy pracy (wykres VI.7).
Wykres VI.7
Rok, od którego w urzędzie pracy funkcjonuje
elektroniczny system obiegu dokumentów (N=27) (liczba wskazań)
7
14
6
0 5 10 15
przed 2008 r.
w 2008 r.
po 2008 r.
Tylko 1/4 analizowanych instytucji dysponowała takim systemem przed 2008 r. Najwięcej urzędów pracy zdecydowało się na jego wdrożenie w 2008 r., a kolejne 6 – po 2008 r. Warto zauważyć, iż najwcześniej elektroniczne systemy obiegu dokumentów były implementowane w urzędach funkcjonujących w podregionie ostrołęcko-siedleckim, a więc na tym obszarze, na którym w momencie przepro-wadzenia badania odnotowano najrzadsze jego zastosowanie.
Tylko w 1/3 powiatowych urzędów pracy regionu Mazowsza, które dyspono-wały systemem elektronicznego obiegu dokumentów, stanowił on część większe-
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
333
go systemu, umożliwiającego szerszą elektroniczną obsługę różnych grup klien-tów.
198 W pozostałych przypadkach były to systemy o charakterze wewnętrznym.
Natomiast w 15 mazowieckich urzędach pracy funkcjonujące systemy umożliwia-ły przekazywanie dokumentów drogą elektroniczną do innych instytucji admini-stracji samorządowej i państwowej. Możliwości takiej były pozbawione przede wszystkim powiatowe urzędy pracy zlokalizowane w podregionie radomskim i ostrołęcko-siedleckim.
Zważywszy, że osoby bezrobotne – klienci powiatowych urzędów pracy – są grupą szczególnie narażoną na wykluczenie cyfrowe, ważnym elementem infra-struktury teleinformatycznej powiatowych urzędów pracy są Publiczne Punkty Dostępu do Internetu (PPDI
199). Były one na wyposażeniu 29 badanych powiato-
wych urzędów pracy województwa mazowieckiego. Najmniejsze nasycenie PPDI zanotowano w podregionie ciechanowsko-płockim (33,3%), a największe (100%) – w podregionie warszawskim zachodnim.
Należy podkreślić, że Publicznych Punktów Dostępu do Internetu częściej brakuje na terenie tych powiatów, w których poziom stopy bezrobocia jest wyż-szy od średniej dla województwa (26,7%), niż w których poziom ten nie przekra-cza średniej dla Mazowsza (0%).
PPDI są tworzone z myślą o bezrobotnych i osobach poszukujących pracy i mają wspierać ich w procesie aktywizacji, w tym w poszukiwaniu ofert pracy. Z przeprowadzonych obserwacji wynika jednak, że zainteresowanie bezrobotnych PPDI jest mniejsze, niż można by się spodziewać (wykres VI.8).
Wykres VI.8
Częstotliwość korzystania przez bezrobotnych
z Publicznych Punktów Dostępu do Internetu (N=29)
16
8
5
0 5 10 15 20
codziennie
sporadycznie
kilka razy w tygodniu
__________
198 Takie rozwiązanie najczęściej występuje w urzędach działających na obszarze podregionu cie-chanowsko-płockiego i warszawskiego zachodniego. 199 W literaturze przedmiotu zazwyczaj używa się anglojęzycznego skrótu PIAP – Public Internet Access Point. W naszym opracowaniu zdecydowaliśmy się wprowadzić skrót polskojęzyczny.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
334
Tylko w co drugim urzędzie dysponującym takim punktem respondenci twierdzili, że codziennie ktoś z niego korzysta. Na podstawie ich wypowiedzi trudno jest jednak określić skalę tego zjawiska, czy korzystanie dotyczy pojedyn-czych przypadków czy też większej grupy klientów indywidualnych. W grupie badanych urzędów pracy Mazowsza dość dużą liczbę stanowiły te, w których za-interesowanie punktem ma charakter sporadyczny (8 wskazań). Również w wielu urzędach opisywany element infrastruktury teleinformatycznej był przedmiotem zainteresowania klientów indywidualnych kilka razy w tygodniu (5 wskazań). Najrzadziej z PPDI korzystali bezrobotni z podregionu ostrołęcko-siedleckiego. Warto zauważyć, iż na tym obszarze szkolenia bezrobotnych z zakresu obsługi IT nie są regularne, o czym będziemy pisać w dalszej części raportu.
Niski stopień wykorzystania przez bezrobotnych Publicznych Punktów Do-stępu do Internetu wynika z wielu powiązanych ze sobą przyczyn (wykres VI.9). Najczęściej jako przyczynę rzadkiego użytkowania PPDI respondenci wymieniali możliwość dostępu bezrobotnych do Internetu w ramach gospodarstw domowych, w których funkcjonują (6 wskazań).
200 Z odpowiedzi tych wynika, że w procesie
poszukiwania pracy bezrobotnym wygodniej jest korzystać z Internetu umiesz-czonego w środowisku domowym, w jego zaciszu, aniżeli w miejscach publicz-nych. Korzystanie z ICT w miejscu bardziej neutralnym, przyjaznym oznacza, że bezrobotni w momencie, kiedy mają problemy z wyszukiwaniem informacji, np. o ofertach pracy, mogą korzystać ze wsparcia osób najbliższych (najczęściej dzie-ci). Brak umiejętności informatycznych w tym przypadku nie musi być dla nich barierą w aktywnym poszukiwaniu pracy, przeglądaniu informacji na temat do-stępnych wakatów.
Problem ten znajduje odzwierciedlenie w innych odpowiedziach badanych. Wynika z nich, że bezrobotni nie są użytkownikami Publicznych Punktów Dostę-pu do Internetu, bowiem boją się dotykać sprzęt komputerowy (6 wskazań) i nie mają odpowiednich umiejętności informatycznych (3 wskazania). Na ogranicze-nia tego typu wskazywali tylko respondenci z powiatów, na których poziom bez-robocia przekracza średni wskaźnik dla województwa.
Niski stopień zainteresowania Publicznymi Punktami Dostępu do Internetu może wynikać z inercyjnych postaw bezrobotnych. Wielu z nich nie odwiedza PPDI, bo im się nie chce, są zbyt leniwi (4 wskazania). Może to dotyczyć zarów-no osób, które mają problemy ze stosowaniem narzędzi ICT, jak i tych, którzy nie są zainteresowani znalezieniem jakiegokolwiek zatrudnienia, bowiem ich sposo-bem na życie jest utrzymanie statusu bezrobotnego. Niepokojącym sygnałem jest odpowiedź kolejnej grupy respondentów, z której można wywnioskować, iż w części urzędów bezrobotni nie wiedzą, że takie punkty zostały utworzone i jaki
__________
200 Pytanie o przyczyny niskiego zainteresowania bezrobotnych korzystaniem z PPDI zadano je-dynie respondentom z tych PUP, które w pytaniu o częstotliwość używania PPDI wskazały odpo-wiedź „sporadycznie”.
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
335
jest cel ich funkcjonowania. Na brak takiej wiedzy wśród bezrobotnych zwracali uwagę tylko respondenci pochodzący z obszarów o stopie bezrobocia przekracza-jącej średni poziom dla województwa.
Wykres VI.9
Przyczyny rzadkiego korzystania przez bezrobotnych
z Publicznych Punktów Dostępu do Internetu (N=8)
6
2
3
4
6
0 2 4 6 8
większość bezrobotnych ma dostęp do
Internetu w domu
nie wszyscy wiedzą o funkcjonowaniu
takiego punktu
nie wszyscy mają odpowiednie umiejętności,
żeby korzystać z takiego punktu
brakuje im motywacji
boją się dotykać sprzętu komputerowego
4.2. Kapitał ludzki i e-umiejętności pracowników
powiatowych urzędów pracy
Z przeprowadzonych badań wynika, że generalnie mazowieckie powiatowe urzędy pracy dysponują dużym potencjałem kapitału ludzkiego mierzonego po-ziomem wykształcenia pracowników. Pracownicy tych urzędów legitymowali się głównie wykształceniem wyższym i średnim. Warto podkreślić, iż w ponad 1/3 badanych urzędów wszyscy pracownicy posiadali dyplom ukończenia przynajm-niej szkoły średniej.
Liczba pracowników na stanowiskach kluczowych wpływa na zakres i jakość usług realizowanych przez urzędy pracy. Ich udział w zatrudnieniu ogółem w lo-kalnych instytucjach rynku pracy był zróżnicowany. W większości urzędów pracy stanowili oni od 31% do 40%. Największy ich odsetek odnotowano w podregio-nie radomskim i ostrołęcko-siedleckim, na obszarach, na których poziom stopy bezrobocia przekracza średnią dla województwa.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
336
W co dziesiątym badanym urzędzie nie było zatrudnionego informatyka, przy czym najczęściej miało to miejsce w małych urzędach, o liczbie pracujących do 29 osób. W pozostałych najczęściej zatrudniano jedną osobę na tym stanowisku (28 wskazań), a w pięciu przypadkach do obsługi sprzętu informatycznego zaan-gażowano więcej osób.
Kompetencje informatyczne traktowane są przez badane powiatowe urzędy pracy jako jedne z kluczowych i stanowią ważne kryterium selekcji przyjmowa-nych pracowników w większości urzędów. W przypadku 30 urzędów było stoso-wane przy zatrudnianiu pracowników na wszystkich stanowiskach, a w czterech urzędach wymagania dotyczące e-umiejętności uzależnione były od rodzaju sta-nowiska, na które prowadzona była rekrutacja. Jedynie w trzech badanych urzę-dach pracy e-umiejętności nie były kryterium oceny kandydatów.
Od potencjalnych pracowników wymagano następujących e-umiejętności:
– obsługi edytora tekstu (w 31 urzędach, tj. 91,2%),
– obsługi arkuszy kalkulacyjnych (w 25 urzędach, tj. 73,5%),
– obsługi przeglądarek internetowych (w 26 urzędach, tj. 76,5%),
– obsługi programów poczty elektronicznej (w 26 urzędach, tj. 76,5%),
– obsługi systemów informatycznych typu PULS, SYRIUSZ (w 21 urzędach, tj. 61,8%),
– przygotowania prezentacji oraz obsługi programów księgowych (po 16 urzę-dów, tj. 47,1%),
– tworzenia baz danych (w 14 urzędach, tj. 41,2%),
– obsługi programów graficznych (w 4 urzędach, tj. 11,8%),
– obsługi innych rodzajów programów (w 2 urzędach, tj. 5,9%).
Z przedstawionego wykazu wynika, że przeciętny pracownik powiatowego urzędu pracy powinien przede wszystkim radzić sobie z obsługą pakietu biurowego, w którego skład wchodzi edytor tekstu, arkusz kalkulacyjny, przeglądarka interne-towa i program do obsługi poczty elektronicznej. Dla ponad połowy respondentów istotne były także umiejętności z zakresu obsługi już bardziej specjalistycznego oprogramowania typu PULS, SYRIUSZ, stworzonego na potrzeby administracji samorządowej i państwowej.
Z przeprowadzonych analiz wynika, że kompetencje informatyczne rzadziej są traktowane jako kryterium selekcji pracowników w urzędach dużych i naj-mniejszych.
Poziom umiejętności informatycznych, w ocenie respondentów, w niewielkim stopniu różnicuje pracowników mazowieckich urzędów pracy ze względu na ich cechy demograficzne jak płeć, wiek czy poziom wykształcenia.
Zdaniem 3/4 respondentów poziom wiedzy z zakresu obsługi komputera i In-ternetu jest taki sam zarówno w przypadku kobiet, jak i mężczyzn. Pozostali an-kietowani w porównywalnym stopniu wskazywali na lepsze przygotowanie w tym obszarze mężczyzn, a innym razem kobiet (po 3 wskazania).
Większe rozbieżności w ocenie dostrzegamy przy uwzględnieniu kryterium wieku, co oznacza, że wiek w większym stopniu niż płeć determinuje poziom
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
337
kompetencji informatycznych pracowników publicznych służb zatrudnienia. Tyl-ko 15 respondentów stwierdziło, że nie widzi różnicy w poziomie kompetencji między osobami poniżej i powyżej 50. roku życia. Kolejnych 15 respondentów było zdania, że osoby powyżej 50. roku życia cechują się niższymi umiejętnościami informatycznymi niż osoby poniżej 50. lat. Przeciwną opinię wyraziło 5 osób bio-rących udział w badaniu.
W zdecydowanej większości badanych instytucji poziom wykształcenia nie determinował poziomu kompetencji informatycznych zatrudnionych w nich pra-cowników (28 urzędów). Zjawisko to zanotowano tylko w pięciu badanych insty-tucjach rynku pracy. W trzech zauważono, że kompetencje informatyczne wśród osób ze średnim wykształceniem są niższe w porównaniu do umiejętności tych, którzy skończyli studia, natomiast w dwóch urzędach wskazano na odwrotną za-leżność. Warto w tym miejscu jeszcze raz zwrócić uwagę na wymagania, jakie są uwzględnianie przy rekrutacji do pracy w PUP. Dotyczą one przede wszystkim umiejętności obsługi pakietu biurowego. Tego typu wiedzę i kompetencje zdo-bywa się na ogół już w ramach nauki w gimnazjum, a następnie pogłębia i syste-matyzuje w szkole średniej.
Niezależnie od zróżnicowania w poziomie e-umiejętności pracowników ma-zowieckich powiatowych urzędów pracy ze względu na wiek, płeć czy wykształ-cenie respondenci byli świadomi, że w kompetencjach informatycznych kadr lo-kalnych instytucji rynku pracy nadal występują pewne luki. Dotyczyły one umiejętności w zakresie:
– przygotowania prezentacji (16 urzędów, tj. 43,2%),
– tworzenia baz danych (15 urzędów, tj. 40,5%),
– obsługi programów graficznych (13 urzędów, tj. 35,1%),
– obsługi arkuszy kalkulacyjnych (11 urzędów, tj. 29,7%),
– obsługi programów księgowych (7 urzędów, tj. 18,9%),
– obsługi systemów informatycznych typu SYRIUSZ, PULS (5 urzędów, tj. 13,5%),
– obsługi edytorów tekstu (3 urzędy, tj. 8,1%),
– obsługi poczty elektronicznej (2 urzędy, tj. 5,4%),
– obsługi przeglądarek internetowych (1 urząd, tj. 2,7%).
Najczęściej luki w umiejętnościach pracowników obserwowane były w tych obszarach tematycznych, na które zwracano mniejszą uwagę w procesie rekrutacji pracowników. Stwierdzenie to nie odnosi się do kompetencji w zakresie obsługi arkuszy kalkulacyjnych, bowiem one są jednym z istotniejszych kryteriów selek-cji pracowników, o czym już wcześniej wspomniano. Mniejszą wagę przypisuje się natomiast umiejętnościom dotyczącym tworzenia baz danych czy przygoto-wania prezentacji, a więc tym kompetencjom, które respondenci zdiagnozowali jako najbardziej deficytowe i wymagające uzupełnienia.
Niwelowanie deficytów umiejętności z zakresu obsługi komputera i Internetu powinno przekładać się na większą skuteczność wykorzystania istniejącej w pu-blicznych służbach zatrudnienia infrastruktury teleinformatycznej. Z przeprowa-
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
338
dzonych analiz wynika, iż aktywnością szkoleniową pracowników w obszarze ICT cechowało się 25 (czyli większość) badanych urzędów. W 24 przypadkach pracownicy byli kierowani na tego typu szkolenia przez kierownictwo PUP, które jednocześnie finansowało ich edukację.
Częstotliwość realizacji programów szkoleniowych z zakresu ICT było uza-leżnione od potrzeb powiatowych urzędów pracy (22 wskazania). Dlatego też nie planują one z dużym wyprzedzeniem tego typu działań, ponieważ to konkretne potrzeby pracowników i urzędu decydują o okresie, zakresie, obszarze oraz tema-tyce szkoleń. Jedynie w trzech badanych instytucjach szkolenia ICT dla pracow-ników odbywały się co najmniej raz w roku.
Najmniejsza aktywność szkoleniowa w zakresie obsługi komputera i Internetu notowana była równocześnie w powiatowych urzędach pracy z podregionu ra-domskiego i z ciechanowsko-płockiego. Zauważalna jest również pewna zależ-ność między uczestnictwem w edukacji informatycznej a poziomem stopy bezro-bocia. Niższą aktywnością edukacyjną z tego obszaru tematycznego cechowali się pracownicy publicznych służb zatrudnienia z powiatów o stopie bezrobocia prze-kraczającej średni poziom dla województwa.
4.3. Strona internetowa w działalności powiatowych urzędów pracy
Z deklaracji respondentów biorących udział w badaniu wynikało, że dwa po-wiatowe urzędy pracy na obszarze Mazowsza nie miały własnej strony interneto-wej. Przy bliższym rozpoznaniu okazało się jednak, że również te dwa urzędy dysponowały stroną WWW, przy czym w jednym przypadku była to strona znaj-dująca się na portalu Biuletynu Informacji Publicznej, a w drugim – stanowiła ona element kompleksowej usługi dostarczanej urzędowi przez firmę zewnętrzną.
201
W większości badanych instytucji strona WWW była administrowana przez informatyka zatrudnionego w powiatowym urzędzie pracy (30 wskazań). Tylko w pojedynczych przypadkach stwierdzono, iż stroną zarządzał pracownik powia-towego urzędu pracy nie będący informatykiem (3 wskazania) lub w ramach out-sourcingu zadanie to zlecano instytucji zewnętrznej (1 wskazanie).
Aktualizacja strony internetowej powiatowych urzędów pracy odbywa się z różną częstotliwością. Tylko w przypadku 1/5 badanych instytucji aktualizacja była dokonywana codziennie, a w kolejnej 1/5 z mniejszą częstotliwością – raz w tygodniu lub kilka razy w miesiącu. Brak systematyzacji działań w tym obsza-rze odnotowano u pond połowy urzędów, w których aktualizację strony determi-nowały bezpośrednio potrzeby urzędu.
Pracownicy powiatowych urzędów pracy nie zawsze wiedzą, jak odbierana jest przez otoczenie (głównie klientów tych instytucji) strona internetowa ich urzędu.
__________
201 Pytanie w kwestionariuszu wywiadu brzmiało: „Czy Urząd ma własną stronę internetową?”. Ze względu na umiejscowienie strony WWW urzędu w tych dwóch przypadkach respondenci praw-dopodobnie stwierdzili, że nie jest to „własna” strona.
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
339
Wiedzę na ten temat odnotowano w 17 badanych powiatowych urzędach pracy. Zdaniem większości respondentów, klienci PUP na ogół o stronie WWW urzędu wypowiadają się pozytywnie. Dominowały opinie dobre (10 wskazań). O wiele mniej było bardzo dobrych czy przeciętnych (po 3 wskazania), a najmniej nega-tywnych (tylko 1 wskazanie).
Klienci powiatowych urzędów pracy, przeglądając strony internetowe najczę-ściej zwracali uwagę na informacje o charakterze organizacyjnym. Interesowały ich przede wszystkim wiadomości ogólne o urzędzie, np. o godzinach pracy, nu-merach telefonów kontaktowych, strukturze organizacyjnej urzędu (10 wskazań). Rzadziej wymieniano stronę internetową jako źródło informacji o ofertach pracy (8 wskazań). Może to dowodzić małej aktywności i samodzielności szczególnie klientów indywidualnych publicznych służb zatrudnienia w poszukiwaniu pracy. Problem ten wymaga bliższego poznania poprzez przeprowadzenie odpowiednich badań. Nie wolno go jednak nie dostrzegać. Kwestię tę można powiązać z niskim stopniem użytkowania przez klientów Publicznych Punktów Dostępu do Interne-tu, o czym już wcześniej wspomniano.
Stosunkowo niewielkie było zainteresowanie klientów informacjami na temat instrumentów i usług rynku pracy (3 wskazania). Warto zastanowić się nad po-wodem tego stanu. Czy wynika to z braku zainteresowania klientów różnymi formami potencjalnego wsparcia ze strony publicznych służb zatrudnienia stopnia podstawowego czy też z niewielkiej aktywności urzędu pracy w tym zakresie, a może z zawartości informacji, jaka jest na ten temat oferowana klientom. Często zamieszczane na stronie WWW informacje na ten temat ograniczają się do zapi-sów, jakie można znaleźć w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, brakuje natomiast ich wyjaśnienia i interpretacji.
W wypowiedziach respondentów (5 wskazań) podkreślano także użyteczność strony internetowej ze względu na możliwość pobrania różnych dokumentów. Funkcjonalność strony w tym obszarze może mieć wpływ na szybszą realizację określonych usług przez powiatowe urzędy pracy w województwie mazowieckim.
4.4. Usługi on-line w systemie powiatowych urzędów pracy
województwa mazowieckiego
Wskazuje się, że wykorzystanie nowoczesnych technologii informacyjno- -komunikacyjnych w administracji, w tym do świadczenia usług przez powiatowe urzędy pracy powinno wpływać na poprawę dostępności i jakości usług. Zasadni-cza rola w tym obszarze przypada Internetowi, który traktowany jest jako płasz-czyzna kontaktu między klientami a publicznymi służbami zatrudnienia.
Z przeprowadzonych badań wynika, że tylko niektóre grupy klientów kontak-towały się z powiatowymi urzędami pracy za pośrednictwem Internetu (31 wska-zań), a w pięciu przypadkach taki kontakt w ogóle nie występował. Zjawisko to odnotowano przede wszystkim w podregionie warszawskim wschodnim.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
340
Najczęściej za pośrednictwem Internetu z urzędami pracy kontaktowały się instytucje szkoleniowe (27 wskazań). Pozyskują one w ten sposób informacje o ogłoszonych konkursach na przeprowadzenie różnych szkoleń. Mogą również poprzez sieć pobierać różnego rodzaju dokumenty dotyczące konkursów, jak i za-dawać pytania na ten temat. Internet może być przez nie wykorzystywany do po-wiadamiania powiatowego urzędu pracy o aktywności i postępach osób kierowa-nych na szkolenia, które prowadzą na jego zlecenie.
Drugą grupą klientów są bezrobotni (25 wskazań), którzy poprzez Internet uzyskują informacje na temat godzin pracy urzędu i jego struktury oraz mogą przeglądać dane na temat ofert pracy, o czym już wspomniano, analizując funk-cjonalność strony internetowej.
Rzadziej pracodawcy wykorzystują Internet jako płaszczyznę kontaktu z po-wiatowymi urzędami pracy (23 wskazania). W tym przypadku możliwości syste-mów informatycznych nie są wykorzystane na przykład w procesie przesyłania danych o wolnych miejscach pracy, jak i w zakresie odbioru różnych usług i in-strumentów rynku pracy, co już wcześniej sygnalizowano.
Jeszcze rzadziej elektroniczna forma kontaktu znajduje odzwierciedlenie w re-lacjach powiatowych urzędów pracy z innymi instytucjami rynku pracy. Niektóre z nich, takie jak OHP czy agencje zatrudnienia realizują takie same usługi. Wyda-je się, że Internet mógłby sprzyjać rozwojowi współpracy między nimi w zakresie wymiany informacji o potrzebach rynku pracy, tworzenia baz danych o poszuku-jących pracy i ofertach pracy.
Z uzyskanych wyników badań wynika, że zakres stosowania Internetu w kon-taktach z urzędem pracy jest determinowany miejscem lokalizacji klientów. W ponad 1/3 badanych instytucji respondenci twierdzili, że częściej elektroniczna forma kontaktu jest wykorzystywana przez klientów z obszarów miejskim niż wiejskich. Większa częstotliwość kontaktów tej grupy może wynikać z lepszej in-frastruktury telekomunikacyjnej w miastach niż na wsi. Utrudniony zatem dostęp do Internetu może na wielu obszarach sprzyjać i utrwalać wykluczenie cyfrowe zarówno wśród indywidualnych, jak i instytucjonalnych klientów powiatowych urzędów pracy.
Zainteresowanie klientów tych instytucji usługami wykonywanymi za po-średnictwem komputera i Internetu jest zróżnicowane. Osoby bezrobotne i poszu-kujące pracy to jedna z grup, która najczęściej korzysta z usług rynku pracy w formie elektronicznej. Internet i komputer dla tej grupy osób to narzędzia uży-teczne do przeglądania wielu ofert pracy (30 wskazań). Dla klientów indywidual-nych sieć jest również pomocna przy korzystaniu z usług doradztwa zawodowego (24 wskazania) i szkoleniowych (14 wskazań). W pierwszym przypadku kompu-ter służy do rozwiązywania różnych testów sprawdzających np. predyspozycje psychospołeczne potencjalnych kandydatów do pracy, a w drugim narzędzia ICT umożliwiają przeglądanie informacji o organizowanych kursach. Natomiast rzad-ko za pośrednictwem Internetu osoby bezrobotne dokonują rejestracji w urzędzie pracy (9 wskazań) oraz sporadycznie przekazują informacje i dokumenty po-
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
341
twierdzające ich sytuację na rynku pracy. Spowodowane to jest często wymogami natury formalnej. Bezrobotni w procesie poszukiwania pracy muszą fizycznie po-jawić się w urzędzie, jeśli chcą się zarejestrować i korzystać z różnych form wsparcia finansowanego ze środków publicznych. Ponadto ich informatyczne kom-petencje są w niedostatecznym stopniu wykreowane, co przekłada się na mniejszą skłonność bycia klientem usług realizowanych w formie on-line. Warto również zauważyć, iż pracownicy publicznych służb zatrudnienia nie wykorzystują zbyt często narzędzi ICT w kontaktach z bezrobotnymi. Tylko respondenci z pięciu badanych instytucji wskazali, iż za ich pośrednictwem przekazują wezwania dla klientów indywidualnych.
Korzystanie przez bezrobotnych z wymienionych usług jest zróżnicowane w układzie przestrzennym. Na przykład w podregionie radomskim bezrobotni nie używają elektronicznego pośrednictwa pracy do rejestracji. Również rzadziej w porównaniu do bezrobotnych z innych podregionów stosują oni system on-line do przeglądania zagranicznych ofert pracy. W podregionie warszawskim zachod-nim natomiast bezrobotni najczęściej posługują się elektroniczną platformą usług powiatowych urzędów pracy w celu przeglądania krajowych ofert pracy (wszyst-kie urzędy) i zagranicznych poprzez sieć EURES oraz w celu użytkowania in-strumentów rynku pracy.
Pracodawcy najczęściej za pośrednictwem Internetu i komputera przesyłają do PUP informacje o zapotrzebowaniu na pracowników (18 wskazań). Narzędzia ICT służą im nie tylko do przekazywania ofert pracy, ale umożliwiają uzyskanie informacji o możliwości skorzystania ze wsparcia publicznego w formie instru-mentów rynku pracy (17 wskazań). W mniejszym stopniu systemy informatyczne są przez nich użytkowane w ramach usług doradztwa zawodowego (12 wskazań) i usług szkoleniowych (10 wskazań). Warto zauważyć, iż w praktyce pracodawcy rzadko są odbiorcami usług PUP w wymienionych obszarach. Działania z zakresu doradztwa zawodowego najczęściej zlecają skomercjalizowanym instytucjom rynku pracy. Korzystanie przez nich z usług szkoleniowych ogranicza się do przeglądania oferty edukacyjnej, jaką powiatowe urzędy pracy adresują do bezro-botnych. W ten sposób uzyskują informacje na temat możliwości pokrycia pew-nych deficytów kwalifikacyjnych występujących w ich firmach. Warto również zauważyć, iż przedsiębiorcy w niewielkim stopniu są zainteresowani przegląda-niem elektronicznych baz danych o bezrobotnych (7 wskazań), jak i usługami w sieci EURES (6 wskazań).
Uzyskane z badań dane dowodzą, że powiatowe urzędy pracy częściej wyko-rzystują technologie informacyjne i telekomunikacyjne w kontaktach z pracodaw-cami niż z bezrobotnymi. Obserwowana różnica może wynikać z dostępu pod-miotów rynku pracy do sieci, jest on na pewno większy wśród pracodawców niż osób bezrobotnych.
W przypadku tej grupy klientów instytucjonalnych również występują różnice w stopniu użytkowania usług on-line w układzie przestrzennym. Pracodawcy z podregionu warszawskiego zachodniego najczęściej korzystali z elektronicznej
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
342
obsługi w zakresie rejestracji ofert pracy i instrumentów rynku pracy, a z podregio-nu warszawskiego wschodniego z usług szkoleniowych i możliwości przekazywa-nia w formie elektronicznej różnych informacji do powiatowych urzędów pracy.
Instytucje rynku pracy, w tym przede wszystkim instytucje edukacyjne naj-częściej kontaktują się za pomocą mediów elektronicznych z powiatowymi urzę-dami pracy w ramach usług szkoleniowych (19 wskazań). Zainteresowane są one głównie informacjami na temat uruchamianych konkursów szkoleniowych. Na ich podstawie opracowują oferty szkoleniowe, które następnie kierują do podmio-tów rynku pracy stopnia podstawowego. Sieć w tym przypadku ma również zasto-sowanie do przekazywania na bieżąco informacji o aktywności bezrobotnych w różnych szkoleniach organizowanych przez powiatowe urzędy pracy.
Instytucje rynku pracy poprzez Internet mają również dostęp do informacji o zapotrzebowaniu na kapitał ludzki (13 wskazań). Wskazanym zasobem danych są zainteresowane przede wszystkim agencje zatrudnienia mające uprawnienia do realizacji usługi pośrednictwa pracy i pracy tymczasowej, jak i OHP. O wiele rzadziej instytucje rynku pracy zajmują się przeglądaniem informacji o bezrobot-nych będących w zasobach powiatowych urzędów pracy (5 wskazań). Mniejszy stopień zainteresowania tego typu danymi wynika z tego, że instytucje te dyspo-nują bardziej rozbudowanymi bazami danych, szczególnie w zakresie kwalifiko-wanych kadr.
Stosowanie przez publiczne służby zatrudnienia narzędzi informatycznych w realizacji usług rynku pracy przyczyniło się w większości urzędów do skróce-nia czasu obsługi ich klientów (16 wskazań). Natomiast u ponad 1/3 badanych in-stytucji stwierdzono, że informatyzacja usług runku pracy nie miała wpływu na zmianę czasu ich realizacji, a w co piątym urzędzie pracy respondenci nie wie-dzieli, czy zastosowanie komputerów i Internetu w ich urzędach przyczyniło się do skrócenia czasu realizacji poszczególnych działań czy też nie.
Skrócenie czasu obsługi klientów najczęściej deklarowali respondenci z pod-regionu warszawskiego zachodniego, a najrzadziej z podregionu ostrołęcko-siedleckiego. Warto pamiętać, iż na wskazanych obszarach z różnym natężeniem były stosowane usługi on-line. I tak, w pierwszym podregionie były one bardziej powszechne niż w drugim.
Proces informatyzacji urzędów pracy jest na ogół pozytywnie oceniany przez ich kadrę kierowniczą (taką opinię wyraziło 36 respondentów). Tylko w jednym urzędzie pracy dokonano negatywnej oceny wpływu informatyzacji. W wypowie-dzi tej podkreślono, iż informatyzacja nie usprawnia pracy, lecz prowadzi do du-blowania pewnych czynności, jakie pracownicy muszą wykonywać. Powtarzanie to wynika z konieczności wypełnienia w pierwszej kolejności dokumentów w for-mie papierowej, a następnie wpisywania tych samych danych do elektronicznych formularzy. Stąd, zdaniem respondenta, informatyzacja urzędów nie jest warun-kiem koniecznym dla sprawnego funkcjonowania publicznych służb zatrudnienia.
Zastosowanie komputerów i Internetu ma wpływ na jakość zadań realizowa-nych przez pracowników powiatowych urzędów pracy, ponieważ ułatwia obsługę
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
343
klientów (20 wskazań), gromadzenie i przetwarzanie informacji (9 wskazań) oraz przyspiesza pracę – urzędnik może zrobić więcej w godzinach pracy (6 wskazań).
Na sprawniejszą obsługę klientów z tytułu informatyzacji urzędów pracy naj-częściej zwracali uwagę respondenci reprezentujący urzędy pracy z podregionu radomskiego. Ułatwienia w zakresie gromadzenia i przetwarzania informacji jako walor komputeryzacji PSZ wymieniali przede wszystkim przedstawiciele urzę-dów z podregionu warszawskiego wschodniego. Warto jeszcze raz podkreślić, iż tylko w tym podregionie we wszystkich urzędach pracy występowało pełne wy-posażenie stanowisk pracy w sprzęt komputerowy. Fakt ten nie był obojętny dla sformułowania przytoczonej opinii. Wpływ komputeryzacji na szybszą realizację zadań w ramach poszczególnych stanowisk pracy głównie dostrzegali pracownicy urzędów pracy z podregionu warszawskiego zachodniego. Kwestia ta była już sy-gnalizowana przy omawianiu wyników badań wcześniej prezentowanych.
Wskazane zalety informatyzacji powiatowych urzędów pracy powodują, że kadra kierownicza PUP (36 wskazań) nie widzi obecnie możliwości funkcjono-wania PSZ bez wykorzystania komputerów, Internetu i systemów informatycz-nych typu PULS czy SYRIUSZ.
4.5. Technologie informacyjne i telekomunikacyjne
jako przedmiot usług szkoleniowych PUP
Z przeprowadzonych dotychczas analiz wynika, że bezrobotni nie są grupą klientów PUP, która najczęściej korzysta z elektronicznej formy usług rynku pra-cy. Nie są oni również stałymi użytkownikami Publicznych Punktów Dostępu do Internetu. Uwzględniając zatem te spostrzeżenia, można postawić tezę, że bierne postawy bezrobotnych mogą być determinowane nieodpowiednim poziomem umiejętności informatycznych. Luki w kompetencjach tej grupy klientów powia-towych urzędów pracy mogą nie tylko opóźniać ich wejście na rynek pracy, ale sukcesywnie przyczyniać się do ich wykluczenia społecznego.
Dlatego istotne jest określenie, w jakim stopniu urzędy pracy jako podmiot inicjujący kierunki szkoleń, które mają zapewnić płynne przejścia z zasobu bez-robocia do aktywności zatrudnieniowej, włączają się w proces kreowania jednych z kluczowych kompetencji, tj. kompetencji informatycznych.
Wyniki badań dowodzą, iż bezrobotni są zainteresowani uczestnictwem w szko-leniach z zakresu obsługi komputera i Internetu. Tylko w dwóch urzędach pracy stwierdzono, że klienci indywidualni – osoby bezrobotne wykazują brak chęci do zdobywania wiedzy i umiejętności z zakresu obsługi komputera i Internetu po-przez uczestnictwo w odpowiednich kursach. Powoduje to, że urzędy pracy orga-nizują dla nich odpowiednie kursy. Są one inicjowane z różną częstotliwością i na ogół o ich uruchomieniu decydują potrzeby lokalnego rynku pracy (22 wskaza-nia). W sześciu urzędach edukacja w tym obszarze miała charakter regularny, na-tomiast co czwarty badany urząd w ciągu roku poprzedzającego badanie nie zaj-mował się organizacją szkoleń z ICT.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
344
Na regularne inicjowanie edukacji informatycznej wskazywali przede wszyst-kim respondenci z urzędów podregionu ciechanowsko-płockiego i warszawskiego wschodniego. Brak szkoleń z tego obszaru najczęściej obserwowano w podregio-nie radomskim. Widoczna jest pewna zależność między częstotliwością organi-zowanych przez PUP szkoleń z zakresu ICT a poziomem stopy bezrobocia. W powiatach, w których poziom stopy bezrobocia jest wyższy od średniej dla Mazowsza, brak tego typu szkoleń występuje częściej niż w powiatach, w których jej poziom jest niższy.
Programy i treści szkoleń z obsługi technologii informacyjnych i telekomuni-kacyjnych są zróżnicowane. Inicjowane przez powiatowe urzędy pracy szkolenia informatyczne miały przede wszystkim umożliwić bezrobotnym pozyskanie umiejętności z zakresu obsługi programów biurowych (27 wskazań). Na ogół ce-lem tego typu szkoleń było przygotowanie osób w nich uczestniczących do edy-towania tekstu i wykonywania obliczeń w arkuszach kalkulacyjnych. Umiejętno-ści z tego obszaru mogą być przydatne nie tylko do pracy w biurze, ale są także użyteczne do obsługi komputerów domowych, a więc i w życiu prywatnym.
Niektóre z wymienionych umiejętności, jak np. dotyczące obsługi arkusza kalkulacyjnego (Excel) są przydatne do wykonywania zadań w działach finanso-wo-księgowych. Niejednokrotnie wymagają one odrębnego przygotowania bez-robotnych do obsługi programów finansowo-księgowych, co było powodem ini-cjowania dla nich przez powiatowe urzędy pracy odpowiednich szkoleń z tego obszaru tematycznego (26 wskazań).
Obszary tematyczne szkoleń z zakresu obsługi komputerów dowodzą, że po-wiatowe urzędy pracy organizowały takie szkolenia, które umożliwiały bezrobot-nym pozyskanie umiejętności o charakterze ogólnym, czyli takich, które mogą być wykorzystane na wielu potencjalnych stanowiskach pracy, stąd ich uniwer-salny charakter. Rzadziej natomiast inicjowano bardziej specjalistyczne szkolenia z zakresu obsługi urządzeń sterowanych numerycznie (7 wskazań) czy tych nie-zbędnych do obsługi programów wykorzystywanych jako narzędzie zarządzania przedsiębiorstwem (9 wskazań).
W zdecydowanej większości powiatowych urzędów, które inicjowały szkole-nia z zakresu ICT, odsetek bezrobotnych je kończących przekraczał 90% (16 urzę-dów). Jedynie w dwóch przypadkach odsetek ten był poniżej 90%. Jednak fakt ukończenia szkolenia z zakresu obsługi systemów informatycznych nie zawsze bezpośrednio przyczyniał się do powrotu bezrobotnych do populacji pracujących. W przypadku 18 badanych instytucji wskaźnik efektywności zatrudnieniowej wy-nosił poniżej 60%. W pięciu tylko mazowieckich urzędach pracy wspomniany wskaźnik był znacznie wyższy. Zjawisko to odnotowano przede wszystkim w pod-regionie warszawskim wschodnim i zachodnim.
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
345
Warto równocześnie zauważyć, iż wskaźnik efektywności zatrudnieniowej szkoleń w ogóle był niski i dla województwa mazowieckiego w 2009 r. wynosił 29,9%, a dla Polski 34,29.
202
Za niepokojące zjawisko należy uznać fakt, iż w prawie co szóstym obserwo-wanym urzędzie efektywność zatrudnieniowa szkoleń z zakresu obsługi kompute-ra i Internetu nie była badana. Najczęściej na brak tego typu działań wskazywali pracownicy powiatowych urzędów pracy z podregionu ostrołęcko-siedleckiego.
Szkolenia komputerowe były adresowane do różnych grup klientów indywi-dualnych. Wśród nich znajdowały się osoby będące w szczególnej sytuacji na rynku pracy
203, tj. osoby powyżej 50. roku życia, długotrwale bezrobotni i osoby
bez kwalifikacji. Warto zauważyć, iż prawie we wszystkich badanych urzędach wymienione grupy klientów były objęte edukacją z zakresu informatyzacji (wy-kres VI.10).
Wykres VI.10
Odsetek PUP organizujących szkolenia ICT, w których uczestniczyły osoby
będące w szczególnej sytuacji na rynku pracy (N = 28)
27
26
24
22 23 24 25 26 27 28
osoby długotrwale
bezrobotne
osoby powyżej 50.
roku życia
osoby bez kwalifikacji
W urzędach, w których bezrobotni będący w szczególnej sytuacji na rynku pracy nie uczestniczyli w szkoleniach z obsługi komputera i Internetu, jako przy-czyny takiego stanu wskazywano brak zainteresowania ze strony bezrobotnych, obawy przed problemami związanymi z przyswajaniem wiedzy i nauką oraz zbyt wysoki wiek bezrobotnych.
__________
202 Efektywność podstawowych form aktywizacji zawodowej realizowanych w ramach programów na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia i aktywizacji zawodowej, Minister-stwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Funduszy, Warszawa 2010. 203 Osoby będące w szczególnej sytuacji na rynku pracy są zdefiniowane w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy – patrz art. 49 (DzU 2009.6.33).
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
346
Generalnie infrastruktura teleinformatyczna powiatowych urzędów pracy jest rozbudowana. Większość stanowisk pracy jest wyposażona w komputery z dostę-pem do Internetu, co powinno przekładać się na lepszą jakość oferowanych usług w tym e-usług. Luki w komputeryzacji występują na stanowiskach pomocniczo- -administracyjnych. Najczęściej dotyczą stanowisk zajmujących się rejestracją bezrobotnych i poszukujących pracy na obszarach o stosunkowo wysokiej stopie bezrobocia. Zjawisko to występuje zatem w tych instytucjach, w których liczba klientów indywidualnych jest wyższa niż w innych. Objęcie w szerszym zakresie komputeryzacją tego rodzaju czynności mogłoby usprawnić obsługę bezrobotnych.
Istotnym elementem infrastruktury teleinformatycznej są elektroniczne syste-my obiegu dokumentów. Częściej wdrażane są w urzędach dużych, które angażu-ją kapitał ludzki o wysokim potencjale wiedzy informatycznej. Implementowane systemy umożliwiają przede wszystkim wymianę dokumentów wewnątrz instytu-cji, jak również wykorzystywane są do przesyłania dokumentów klientów powia-towych urzędów pracy do innych organów administracji publicznej. Brak odpo-wiednich systemów informatycznych może blokować proces integracji usług publicznych świadczonych w formie on-line.
Wszystkie badane urzędy pracy miały stronę internetową. Nie wszystkie jed-nak dbały o jej systematyczną aktualizację. Ponadto opinie klientów na jej temat znane są tylko niektórym badanym instytucjom.
Publiczne Punkty Dostępu do Internetu (PPDI) to kolejny zidentyfikowany element infrastruktury teleinformatycznej powiatowych urzędów pracy. Analiza wyników badań pozwala wskazać na dwa główne problemy dotyczące ich funk-cjonowania. Po pierwsze – PPDI rzadziej są tworzone na obszarach o wysokim poziomie stopy bezrobocia. W tym przypadku ich brak może ograniczać dostęp klientów indywidualnych do informacji o ofertach pracy i opóźniać ich powrót do zasobu pracujących. Po drugie – PPDI są sporadycznie wykorzystywane przez bez-robotnych i osoby poszukujące pracy. Zjawisko to jest głównie tłumaczone moż-liwością korzystania z Internetu w domu. Uzasadnienie to nie może być do końca traktowane jako pełne i akceptowane ze względu na pojawienie się innych przy-czyn, takich jak brak umiejętności obsługi komputera i Internetu, co zniechęca bezrobotnych do korzystania z takich punktów. Ponadto wyniki Diagnozy Spo-łecznej 2009 wskazują, że w województwie mazowieckim dostęp do narzędzi ICT nie jest powszechny. Tylko 56,4% gospodarstw domowych korzysta z komputera, a 52,5% ma podłączenie do Internetu.
204 Luki w analizowanym obszarze infra-
struktury i słabe przygotowanie bezrobotnych do samodzielnej obsługi kompute-rów mogą sprzyjać petryfikacji ich statusu na rynku pracy, co w konsekwencji może prowadzić nie tylko do wykluczenia cyfrowego, ale i społecznego.
Postawiona teza znajduje uzasadnienie w kolejnych rezultatach badań, z któ-rych wynika, że bezrobotni z obszarów o wyższej stopie bezrobocia są pozbawie-
__________
204 J. Czapiński, T. Panek, red., Diagnoza Społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, Rada Monitoringu Społecznego, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie, Warszawa 2010.
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
347
ni możliwości regularnego uczestniczenia w szkoleniach z zakresu obsługi kom-putera i Internetu. Zjawisko to powinno być eliminowane, bowiem, jak wskazują wyniki badań prowadzonych w Polsce, bezrobotni coraz częściej wykorzystują nowoczesne technologie informacyjne w poszukiwaniu pracy.
205 Równocześnie
najczęściej o inicjowaniu przez PUP szkoleń o tematyce informatycznej decydują potrzeby lokalnych rynków pracy. Należy zauważyć, iż bezrobotni są świadomi wagi kompetencji informatycznych i chętnie uczestniczą w proponowanych im przez urząd kursach. Zdobywają najczęściej wiedzę niezbędną do obsługi pakietów biurowych, którą mogą wykorzystać nie tylko w życiu zawodowym, ale także pry-watnym i jest ona konieczna do funkcjonowania w społeczeństwie informacyjnym.
Umiejętności informatyczne są kryterium selekcji potencjalnych pracowni-ków publicznych służb zatrudnienia. Traktowanie ich jako kompetencji o charak-terze kluczowym jest istotne dla procesu informatyzacji urzędów pracy i może prowadzić do podniesienia standardu świadczonych usług przez ten rodzaj insty-tucji rynku pracy. Kompetencje te są rozwijane poprzez uczestniczenie w tzw. kształceniu pozaformalnym. Aktywność edukacyjną pracowników publicznych służb zatrudnienia determinują potrzeby urzędu i luki w wiedzy informatycznej zatrudnionych osób.
Usługi on-line świadczone przez powiatowe urzędy pracy są w różnym stop-niu przedmiotem zainteresowania poszczególnych aktorów rynku pracy. Internet jako płaszczyznę kontaktu z PUP najczęściej wykorzystują instytucje szkolenio-we. Drugą grupą klientów są bezrobotni i osoby poszukujące pracy, kolejną pra-codawcy, a w najmniejszym zakresie pozostałe instytucje rynku pracy, takie jak OHP czy agencje zatrudnienia.
Obserwowany jest ponadto niski stopień zainteresowania pracodawców elek-tronicznymi formami kontaktu. Informatyzacja usług w tym przypadku miała za-chęcić te podmioty rynku pracy do współpracy z publicznymi służbami zatrud-nienia, szczególnie w zakresie informowania o kreowanych miejscach pracy i strukturze poszukiwanych kwalifikacji. Możliwości systemów informatycznych w tym przypadku nie są wykorzystane. Dla pracodawców stopień użyteczności sieci jest taki sam przy korzystaniu z usługi pośrednictwa pracy.
Jeszcze mniejsze znaczenie wirtualnych kontaktów z PUP jest obserwowane wśród pozostałych instytucji rynku pracy, które mogą pełnić komplementarne funkcje na rynku pracy. Po raz kolejny zauważamy, że nie tylko kontakty bezpo-średnie, ale i wirtualne są między PUP i innymi instytucjami rynku pracy ograni-czone.
206 Potencjał sieci nie jest w pełni wykorzystany do profesjonalnej obsługi
podmiotów rynku pracy. Zauważamy natomiast dużą użyteczność usług on-line dla bezrobotnych. Jest to szczególnie widoczne przy usługach pośrednictwa pracy
__________
205 I. Kukulak-Dolata, Rola ICT w procesie…, op. cit., s. 102. 206 I. Kukulak-Dolata, Współpraca powiatowych urzędów pracy z agencjami zatrudnienia, w: I. Kukulak-Dolata, J. Pichla, red., Rola publicznych służb zatrudnienia i agencji zatrudnienia na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2007, s. 82.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
348
związanych z udostępnianiem informacji o wolnych miejscach pracy. Możliwość ta może pobudzać ich do przyjmowania bardziej aktywnych postaw w poszuki-waniu pracy i sprzyjać ich usamodzielnieniu w tym procesie. Za niepokojące na-leży uznać, iż miejsce lokalizacji klientów ma wpływ na zakres wykorzystania In-ternetu w kontaktach z powiatowymi urzędami pracy. Klienci indywidualni, jak i instytucjonalni z obszarów wiejskich rzadziej korzystają z takiej możliwości. Są więc bardziej narażeni na wykluczenie cyfrowe będące najczęściej wynikiem ba-riery materialnej, ale i w wielu przypadkach mentalnej.
Pracownicy większości badanych PUP pozytywnie oceniają informatyzację swoich miejsc pracy. Traktują ją jako narzędzie ułatwiające obsługę klientów i de-terminujące sprawność zadań wykonywanych na poszczególnych stanowiskach pracy. Pozytywne opinie są częściej formułowane w tych urzędach, w których wszystkie stanowiska pracy są skomputeryzowane, niż w tych, w których część miejsc pracy wyposażona jest w nowoczesne technologie informacyjne. Dlatego należy dążyć do pełnej informatyzacji usług będących w obszarze działania pu-blicznych służb zatrudnienia. Konieczne jest również popularyzowanie wśród po-wiatowych urzędów pracy rozwiązań innowacyjnych w zakresie obsługi elektro-nicznej klientów indywidualnych i instytucjonalnych. Dlatego proponujemy upowszechnianie tzw. dobrych praktyk, jakie zostały wypracowane w ramach pro-jektów systemowych Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki – Zielona Linia, Cen-trum Informacyjno-Konsultacyjne Służb Zatrudnienia; Nowa jakość w obsłudze klienta, z wykorzystaniem nowoczesnych rozwiązań teleinformatycznych.
207
5. Urzędy gmin
5.1. Infrastruktura teleinformatyczna
Nasycenie sprzętem komputerowym w badanych mazowieckich urzędach gmin jest dość wysokie. W co piątym urzędzie na jednego zatrudnionego przypa-dał więcej niż jeden komputer, w co czwartym – jeden, a w co drugim mniej niż jeden. Relatywnie większa liczba komputerów częściej występowała w gminach wiejskich (23,9%) niż miejskich (8,3%), wyłączając Warszawę, dla której ten wskaźnik był znacznie wyższy (33,3%).
Analiza danych wskazuje, że urzędy gmin nie dysponują zbyt nowym sprzę-tem komputerowym. W większości z nich średni okres użytkowania komputerów wynosił od 3 do 4 lat (w 63 urzędach), a w 1/4 powyżej czterech lat. Tylko w co dziesiątym urzędzie były one eksploatowane przez okres krótszy niż dwa lata.
Zdecydowana większość urzędów gminy na Mazowszu jest przygotowana w wymiarze technicznym do wykorzystania możliwości, jakie daje globalna sieć
__________
207 Zatrudnienie i integracja społeczna. Wsparcie systemowe instytucji rynku pracy. EUREKA 2. Re-alizacja projektów systemowych Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Warszawa-Białystok 2009.
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
349
Internet. Tę tezę potwierdzają dane na temat rodzaju połączenia z Internetem, jakie-go używa się w urzędzie. Jest to przede wszystkim łącze szerokopasmowe. W 90 urzędach jest to łącze xDSL, a w 5 inny rodzaj łącza szerokopasmowego. Również 5 urzędów zadeklarowało, że mają stałe łącze bezprzewodowe, a w 3 korzystano z transmisji poprzez sieci telefonii komórkowej. Jedynie w 8 urzędach nadal wy-korzystuje się połączenie za pomocą modemu analogowego.
Podobnie jak w przypadku pozostałych badanych instytucji, w urzędach gmin funkcjonowały głównie sieci lokalne w technologii kablowej (71 urzędów, tj. 66,4%). Natomiast 18 urzędów dysponowało równocześnie kablową i bezprzewo-dowa siecią LAN, podczas gdy 4 urzędy używały wyłącznie lokalnej sieci bez-przewodowej.
W przypadku 72 instytucji wszystkie komputery były podłączone do Inter-netu. W 1/3 urzędów udział podłączonych do Internetu komputerów wyniósł od 51% do 99%. Podłączenie do sieci wszystkich komputerów najczęściej odnoto-wano w urzędach gmin zlokalizowanych w podregionie warszawskim wschod-nim (73,7%) i w ostrołęcko-siedleckim (72,4%). Uwzględniając podział gmin na miejskie, wiejskie i miejsko-wiejskie, należy stwierdzić, że odsetek gmin, w których wszystkie komputery były podłączone do Internetu był porównywal-ny w gminach miejskich i wiejskich (66,7%), zaś w gminach miejsko-wiejskich był wyższy (75%).
Liczba komputerów będących w dyspozycji urzędów warunkuje stopień skom-puteryzowania stanowisk pracy. Wyniki badań dowodzą, że w większości anali-zowanych urzędów gmin (92; 86%) wszystkie stanowiska pracy były wyposażone w komputer z dostępem do Internetu.
208 W badanej grupie brak pełnej informaty-
zacji wszystkich stanowisk pracy odnotowano w przypadku 14 urzędów. W urzę-dach tych wśród stanowisk, które nie były wyposażone w komputer z dostępem do Internetu wymieniano:
– stanowisko do spraw ewidencji ludności (3 wskazania),
– stanowisko do spraw inwestycji (3 wskazania),
– stanowisko do spraw podatków (2 wskazania),
– stanowiska do spraw ewidencji gruntów, finansowo-księgowych, promocji i rozwoju, zagospodarowania przestrzennego, administracyjno-gospodarcze (po 1 wskazaniu).
__________
208 W tym miejscu uwidacznia się pewna niespójność w odpowiedziach respondentów. Chodzi o to, że z porównania odpowiedzi dotyczących liczby komputerów wykorzystywanych w działalności urzę-dów oraz liczby pracowników wynika, iż w 46 urzędach liczba komputerów jest niższa niż liczba pra-cowników. Biorąc dodatkowo pod uwagę to, że część komputerów wykorzystują klienci urzędów, a nie pracownicy łatwo zauważyć, iż realnie w około połowie badanych urzędów nie wszystkie stano-wiska pracy wyposażone są w komputer z dostępem do Internetu. Oczywiste jest również, że de facto nie wszystkie stanowiska muszą czy powinny być wyposażone w ICT (np. personel administracyjno-pomocniczy). Możliwe więc, że respondenci odnosili się w swoich opiniach do tych stanowisk, które wymagają wyposażenia w komputery z dostępem do Internetu, aby skutecznie realizować zadania przypisane do tego stanowiska.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
350
Jako przyczyny braku komputera z dostępem do Internetu na tych stanowi-skach wskazywano brak takiej potrzeby (6 wskazań), kwestie formalno-prawne dotyczące ochrony i dostępu do tajnych danych (4 wskazania) oraz brak środków finansowych (2 wskazania). Częściej luki w wyposażeniu stanowisk w narzędzia ICT odnotowywano w gminach miejsko-wiejskich (18,8%), aniżeli wiejskich (9,3%) czy miejskich (8,3%).
W województwie mazowieckim w ponad połowie urzędów gmin (64) nie wdrożono dotychczas elektronicznego systemu obiegu dokumentów, który wspie-rałby proces gromadzenia, archiwizacji, dystrybucji i obiegu dokumentacji. Syste-my takie funkcjonowały częściej w gminach miejskich (43,8%) i miejsko-wiejskich (41,7%) niż wiejskich (33,3%). Działały natomiast we wszystkich urzędach m. st. Warszawy i miast na prawach powiatu. Najrzadziej miały zastosowanie w pracy administracji samorządowej stopnia podstawowego w podregionie radomskim (25%) i ciechanowsko-płockim (28,6%).
Wśród powodów, które wpłynęły na to, że urzędy gmin nie zdecydowały się na korzystanie z elektronicznego systemu obiegu dokumentów wymieniano naj-częściej brak:
– odpowiedniego przygotowania technicznego do wdrożenia takiego systemu (21 wskazań),
– środków finansowych (17 wskazań),
– potrzeby (6 wskazań).
Kilkanaście urzędów gmin w momencie badania było na etapie wdrażania elektronicznego systemu obiegu dokumentów (13), a 46 zadeklarowało chęć wprowadzenia go do końca 2011 r. Z tych informacji wynika, iż większość urzę-dów gmin jest świadoma korzyści wynikających z funkcjonowania takiego syte-mu, dlatego decyduje się na jego implementację. Tylko 12 objętych badaniem urzędów gmin nie zamierza w ciągu najbliższego roku podjąć działań związanych z przygotowaniem i wdrożeniem elektronicznego systemu obiegu dokumentów.
Podobnie jak w przypadku powiatowych urzędów pracy, elektroniczne syste-my obiegu dokumentów są relatywnie nowym narzędziem stosowanym przez urzędy gmin (wykres VI.11).
W większości urzędów elektroniczne systemy obiegu dokumentów były wdra-żane od 2008 r., a przed 2005 r. działały tylko w trzech urzędach. Do grupy pio-nierów w tym obszarze należały instytucje z gmin miejsko-wiejskich (14,3%) i wiejskich (8,3%) z podregionu ostrołęcko-siedleckiego (15,4%) i warszawskie-go zachodniego (14,3%).
Stosowane w urzędach elektroniczne systemy obiegu dokumentów, tylko w siedmiu przypadkach miały charakter otwarty i stanowiły część większego sys-temu, który obejmował większą liczbę urzędów. Takie rozwiązanie występowało w większości urzędów Warszawy (66,7%). W pozostałych 36 instytucjach działały systemy o charakterze zamkniętym. Częściej taka sytuacja występowała w gminach miejskich (80%) niż wiejskich (45,8%), a najrzadziej w miejsko-wiejskich (28,6%).
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
351
Wykres VI.11
Rok, od którego w urzędach gmin funkcjonują elektroniczne systemy
obiegu dokumentów (N=43) (liczba wskazań)
3
16
19
5
0 5 10 15 20
przed 2005 r.
2005-2007
2008 r. i poniżej
trudno powiedzieć
Mimo tych ograniczeń, wdrożone w 20 urzędach gmin elektroniczne systemy obiegu dokumentów umożliwiały przekazywanie za ich pośrednictwem dokumen-tów do innych urzędów, jeśli było to niezbędne dla załatwienia sprawy klienta.
Stanowiska pracy w urzędach gmin były powszechnie wyposażone w opro-gramowanie biurowe. Najczęściej dysponowały edytorami tekstu i arkuszami kal-kulacyjnymi (100%), a niektóre miały dostęp do specjalistycznych programów do obsługi urzędu (73,8%). W grupie tej dominowały programy finansowo-księgowe (85,7%), kadrowe (53,2%) czy służące do ewidencji ludności, gruntów, nieru-chomości (70,1%). Do specjalistycznego oprogramowania przede wszystkim sięgali pracownicy urzędów gmin z podregionu warszawskiego wschodniego (76,5%), m. st. Warszawy (66,7%) i podregionu warszawskiego zachodniego (63,5%).
Urzędy gmin biorące udział w badaniu stale inwestują w informatyzację, ale wydatki poniesione w 2009 r. na ten cel były zróżnicowane (wykres VI.12).
Najczęściej badane urzędy przeznaczały na informatyzację od 10 do 20 tys. zł. Powyżej 100 tys. zł wydatkowało tylko 9 badanych urzędów gmin. Uwzględ-niając układ przestrzenny, zauważamy, że najwięcej środków było na ten cel wy-datkowanych w urzędach podregionu warszawskiego zachodniego. Warto rów-nież zwrócić uwagę, że respondenci z 29 instytucji nie wiedzieli, ile środków finansowych na informatyzację przeznaczono w 2009 r., bądź nie chcieli udzielić informacji na ten temat, jak zrobiło to dwoje respondentów.
W przypadku połowy urzędów gmin województwa mazowieckiego poziom wydatków na informatyzację nie ulegał zmianie w ciąg ostatnich dwóch lat po-przedzających badanie. Wydatki na ten cel wzrosły w 23 instytucjach administra-cji samorządowej szczebla podstawowego. Były to urzędy w gminach podregionu ostrołęcko-siedleckiego i ciechanowsko-płockiego, w których odsetek skompute-ryzowanych stanowisk był stosunkowo niski. Natomiast w 14 urzędach wydatki na informatyzację zmniejszyły się w porównaniu do 2008 r. Sytuacja taka wystą-piła w gminach podregionu warszawskiego zachodniego.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
352
Wykres VI.12
Wydatki z budżetu gminy na informatyzację urzędu (N=103) (w zł)
10
20
10
12
11
9
2
29
0 5 10 15 20 25 30 35
do 10 tys.
10-20 tys.
20-30 tys.
30-50 tys.
50-100 tys.
powyżej 100 tys.
trudno powiedzieć
odmowa odpowiedzi
5.2. Kapitał ludzki i e-umiejętności kadr urzędów gmin
Stopień realizacji Strategii e-rozwoju województwa mazowieckiego w dużym stopniu zależy od jakości kapitału ludzkiego zaangażowanego w jednostkach sa-morządu terytorialnego, które są istotnym ogniwem w budowaniu społeczeństwa informacyjnego na Mazowszu.
Jedynie w dwóch badanych urzędach gmin mniej niż połowa zatrudnionych pracowników legitymowała się wykształceniem średnim lub wyższym. W prze-ważającej liczbie urzędów odsetek ten przekraczał 90%, a w 53 przypadkach wszyscy pracownicy posiadali wykształcenie średnie lub wyższe.
Z punktu widzenia problematyki wykluczenia cyfrowego o jakości kapitału ludzkiego zaangażowanego w administracji samorządowej stopnia podstawowego decydują przede wszystkim kompetencje informatyczne. Wyniki przeprowadzo-nych analiz dowodzą, że są one traktowane jako jedno z kryteriów selekcji rekru-towanych pracowników w zdecydowanej większości urzędów (84). W 13 badanych urzędach stwierdzono, że uwzględnienie tego typu umiejętności potencjalnych pracowników zależy od stanowiska pracy. Tylko w 9 urzędach umiejętności in-formatyczne nie wpływały na wynik procesu rekrutacji kandydatów do pracy. Tak było przede wszystkim w gminach wiejskich (77,7%) z podregionu ciechanow-sko-płockiego (44,4%).
W urzędach, w których kompetencje informatyczne były w jakimkolwiek stopniu istotne przy przyjmowaniu kandydatów do pracy, wymagano od nich
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
353
przede wszystkim znajomości obsługi edytora tekstu, programów poczty elektro-nicznej, przeglądarek internetowych i arkuszy kalkulacyjnych (odpowiednio we wszystkich urzędach gminy, w 90,6%, 91,8% i 90,7% urzędów gmin). W mniej-szym stopniu oczekiwano od przyszłych urzędników umiejętności z zakresu ob-sługi specjalistycznych programów informatycznych, które są lub mogą być wy-korzystywane w urzędzie, czy kompetencji niezbędnych do tworzenia baz danych (41,2%) i służących do przygotowania prezentacji.
Podobnie jak w przypadku powiatowych urzędów pracy, również w urzędach gmin poziom e-umiejętności pracowników wykazuje największe zróżnicowanie w przekroju wieku. Zdaniem 59 respondentów kompetencje informatyczne są wyż-sze wśród osób poniżej 50. roku życia w porównaniu do tych osób, które już ukoń-czyły 50 lat. Przeciwną opinię wyraziło tylko 7 respondentów, a 37 stwierdziło, że nie dostrzega w tej mierze zróżnicowania. Największe deficyty e-umiejętności w grupie pracowników 50+ zidentyfikowano w gminach miejsko-wiejskich (75%) i w podregionie warszawskim wschodnim (68,4%).
Prawie 3/4 respondentów (77 osób) stwierdziło, że w ich urzędach gmin wśród pracowników nie wystąpiły dysproporcje w poziomie umiejętności infor-matycznych ze względu na płeć. Zjawisko pewnego zróżnicowania odnotowano tylko w przypadku 24 badanych urzędów. Z uzyskanych danych wynika, że jeśli występuje pewna polaryzacja, to częściej oznacza ona wyższe kompetencje in-formatyczne wśród kobiet (15 wskazań) niż mężczyzn (9 wskazań). Lepsze przy-gotowanie kobiet do obsługi komputera i Internetu niż mężczyzn wskazywali przede wszystkim respondenci reprezentujący gminy wiejskie (14,9%), pocho-dzący z podregionu ciechanowsko-płockiego (23,8%) i radomskiego (18,8%).
Niewielkie zróżnicowanie e-umiejętności pracowników badanych urzędów gmin wystąpiło ze względu na poziom wykształcenia. W 72 urzędach jest ono niezauważalne, zaś w 17 przypadkach stwierdzono, że osoby mające co najwyżej średnie wykształcenie cechują się niższymi kompetencjami informatycznymi w porównaniu do umiejętności osób z wyższym wykształceniem. Respondenci z 4 urzędów mieli przeciwne zdanie na ten temat.
Mimo iż w większości przypadków umiejętności informatyczne są trakto-wane jako kompetencje kluczowe i uwzględnia się je przy naborze pracowników, to ich poziom nie satysfakcjonuje kierownictwa urzędów. Największe deficyty e-umiejętności – ich zdaniem – wystąpiły w zakresie tworzenia baz danych, przygo-towywania prezentacji i pracy z arkuszami kalkulacyjnymi (odpowiednio 66, 61 i 51 wskazań). Oznacza to, że grupie wskazywanych przez respondentów luk w kompetencjach pracowników najczęściej znajdują się te, które w mniejszym stopniu są uwzględniane przy naborze pracowników. Może to świadczyć o po-trzebie wprowadzenia zmian w kryteriach oceniania kompetencji pracowników w procesie rekrutacji.
Luki w kompetencjach informatycznych pracowników urzędów gmin są uzu-pełniane poprzez szkolenia, w których regularnie uczestniczą pracownicy z 7 ba-danych instytucji administracji samorządowej szczebla podstawowego. W trzech spośród nich szkolenia odbywają się raz na pół roku, a w kolejnych trzech raz na
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
354
rok. W miarę potrzeb uczestniczyli natomiast w procesach kształcenia z tej dzie-dziny pracownicy z kolejnych 58 urzędów gmin. W przypadku ponad 1/3 urzę-dów nie stwierdzono aktywności edukacyjnej ich pracowników w tym obszarze tematycznym. Brak uczestnictwa w szkoleniach z zakresu stosowania ICT odno-towano częściej w gminach miejskich (58,3%) niż wiejskich (41,7%) oraz w pod-regionie ciechanowsko-płockim (61,9%) i radomskim (50%).
Pracownicy, którzy doskonalili swoje umiejętności informatyczne, byli na ogół kierowani na szkolenia przez urząd gminy, który je finansował (57 wska-zań). W sześciu urzędach proces dalszego rozwoju kapitału ludzkiego w zakresie ICT był decyzją indywidualną pracowników i to oni z własnych środków ponosili koszty tego typu inwestycji. Obserwowano to przede wszystkim w podregionie warszawskim zachodnim (20%) i w gminach miejskich (60%). Były jednak rów-nież takie urzędy, które tylko finansują szkolenie z zakresu ICT (2 przypadki), ale decyzje o podjęciu nauki i wyborze instytucji edukacyjnej podejmował samo-dzielnie pracownik.
Większość badanych urzędów gmin (88) województwa mazowieckiego za-trudniała informatyków, których zadaniem było nadzorowanie sprzętu komputero-wego. Zazwyczaj zatrudniony był jeden informatyk (67 przypadków). Braki tego typu specjalistów najczęściej występowały w gminach wiejskich, a na poziomie NUTS3 – w podregionie ciechanowsko-płockim (33,3%).
5.3. Strona internetowa w urzędach gminy
Wszystkie urzędy gmin na terenie województwa mazowieckiego miały stronę internetową. W trakcie przeprowadzania badania respondenci z dwóch urzędów stwierdzili, że ich urząd gminy nie ma strony WWW, natomiast po zweryfikowa-niu tej deklaracji okazało się, że w obu przypadkach istniały podstrony interneto-we tych urzędów na stronie WWW Biuletynu Informacji Publicznej. Trzeba jed-nak przyznać, że ich funkcjonalność, jak i szybkość działania sprawia, że w zasadzie słuszna była opinia respondentów, iż te strony nie istniały.
Kilkanaście badanych urzędów również miało strony WWW jedynie na ser-werze BIP (12). Najczęściej były to urzędy funkcjonujące w podregionie ciecha-nowsko-płockim i radomskim. Natomiast w 93 przypadkach strony znajdowały się na serwerze urzędu lub serwerze dzierżawionym przez urząd. Dane te dowo-dzą, iż urzędy gmin starają się być postrzegane jako instytucje, które odpowiadają wyzwaniom przyszłości. Przyjmuje się bowiem, że posiadanie strony interneto-wej, to dowód na istnienie w sieci, co należy uznać za przejaw nowoczesności.
209
Ponad połowa badanych instytucji utworzyła stronę internetową w latach 2000–2004.
210 Kolejna 1/4 po 2004 r., a więc po włączeniu Polski do Unii Euro-
__________
209 T. Markowski, Marketing terytorialny, Studia KPZK PAN, CXVI, 2006, s. 89–123. 210 Pytanie dotyczące roku, od którego urząd gminy ma stronę internetową zadano wyłącznie tym urzędom, których strony umieszczone są na ich serwerach lub serwerach przez nie dzierżawionych.
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
355
pejskiej. Strony internetowe wcześniej, tj. przed 2000 r. częściej tworzyły urzędy miejskie niż wiejskie. Proces ten z dużym natężeniem występował w podregionie radomskim i warszawskim zachodnim.
Na stronach internetowych urzędów gminy województwa mazowieckiego moż-na znaleźć wiele informacji. Ich struktura jest w większości przypadków zbliżona, co wynika z pewnych uregulowań prawnych. Zgodnie z ustawą o dostępie do in-formacji publicznej
211 określone organy władzy publicznej są zobligowane do
udostępniania informacji poprzez umieszczanie jej w dokumentach urzędowych, w Biuletynie Informacji Publicznej (BIP). Prawo do informacji publicznych obejmuje uprawnienia do: uzyskania informacji przetworzonej w takim zakresie, w jakim jest to szczególnie istotne dla interesu publicznego, wglądu do dokumen-tów urzędowych, dostępu do posiedzeń kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów.
Prawie we wszystkich urzędach gmin zamieszczane są informacje o charakterze organizacyjnym, tj. o godzinach pracy urzędów, jego kierownictwie, strukturze orga-nizacyjnej, a także podawane są numery telefonów kontaktowych (104 wskazania). Równie często na stronie można znaleźć podstawowe dane o gminie (103 wskaza-nia). Przyjmują one zazwyczaj formę opisów i można je traktować jako narzędzie promocji gminy. Podobną funkcję pełnią dokumenty strategiczne, dotyczące roz-woju gminy jak i te, które występują w formie projektów (wykres VI.13).
Zamieszczanie tego typu informacji na stronie internetowej jest konieczne dla sprawnego funkcjonowania każdej gminy, pozwala szybciej poznać walory okre-ślonych jednostek administracyjnych. Informacje te są szczególnie istotne dla po-zyskania inwestorów zewnętrznych zarówno krajowych, jak i zagranicznych, o ile w tym ostatnim przypadku informacje takie są podawane w języku innym niż pol-ski. Jednak wyniki badań ogólnopolskich pokazują, że odsetek takich urzędów jest stosunkowo niski.
212 Powszechnie też na stronie WWW umieszczane są in-
formacje o organizowanych przetargach przez urzędy. Działanie to jednak wynika z pewnych wymagań formalnych, o czym wcześniej wspomniano.
W najmniejszym zakresie na stronie można znaleźć informacje o proponowa-nych przez urzędy usługach typu on-line. Jest to najprawdopodobniej wynikiem ograniczonej oferty usług, które mogą być świadczone za pośrednictwem sieci, o czym będziemy pisać w dalszej części raportu.
W ponad połowie badanych urzędów gmin stroną internetową administrował informatyk zatrudniony w urzędzie (57 wskazań). Było to przede wszystkim prak-tykowane w urzędach m. st. Warszawy (83,3%) i w podregionie ostrołęcko-
__________
211 Art. 7 ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (DzU 2001 nr 112, poz. 1198 z późn. zm.). 212 Jak pokazują badania ogólnopolskie, odsetek takich urzędów jest stosunkowo niski (25,2%), ale z tendencją rosnącą – por. Stan informatyzacji urzędów administracji publicznej w Polsce w 2008 r. Raport generalny dla Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Arc Rynek i Opinia, War-szawa 2009.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
356
-siedleckim (72,8%). W 1/3 instytucji funkcję taką pełnili pracownicy nie będący informatykami. W przypadku 10 badanych gmin zadanie to było zlecane w ra-mach outsourcingu firmom zewnętrznym. Najczęściej z sytuacją taką mieliśmy do czynienia w urzędach podregionu warszawskiego zachodniego i ciechanowsko- -płockiego. Podobne praktyki są dość często obserwowane w podmiotach funkcjo-nujących w ramach sektora prywatnego.
Wykres VI.13
Rodzaje informacji zawarte na stronie internetowej urzędu gminy (N=105)
104
103
91
78
96
68
83
17
4
0 50 100 150
ogólne w urzędzie
ogólne w gminie
dokumenty dotyczące rozwoju gminy
projekty dokumentów dotyczących rozwoju
gminy
informacja o przetargach
o usługach on-line dostępnych dla
mieszkańców
różne formularze do pobrania
aktualności
inne
Strony internetowe urzędów gmin były aktualizowane z różną częstotliwo-ścią. Duża grupa instytucji robiła to codziennie. Były to wszystkie urzędy m. st. Warszawy, a w podregionie warszawskim zachodnim i warszawskim wschodnim praktyka ta występowała w ponad połowie instytucji. W dużej liczbie urzędów nie ustala się odgórnie częstotliwości aktualizacji stron internetowych, a działania te podejmuje się w zależności od potrzeb i sytuacji (wykres VI.14).
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
357
Strona internetowa urzędów pełni przede wszystkim funkcję informacyjną. Na ograniczony zakres tej funkcji wskazywali tylko respondenci z podregionu ostrołęcko-siedleckiego. Funkcjonalność strony można również analizować pod kątem usprawnienia obsługi klientów urzędów poprzez umożliwienie pobrania określonych formularzy (dostępne w 86 przypadkach), odsyłania wypełnionych formularzy (37 wskazań), składania ofert dotyczących zamówień publicznych (14 wskazań). Wymienione rodzaje czynności były w różnym stopniu praktyko-wane w ramach możliwości technicznych poszczególnych stron urzędów. W naj-mniejszym zakresie były one stosowane w urzędach podregionu ostrołęcko- -siedleckiego, natomiast najczęściej korzystano z nich w podregionie warszaw-skim zachodnim i wschodnim oraz w urzędach m. st. Warszawy.
Wykres VI.14
Częstotliwość aktualizacji stron internetowych urzędów gmin (N=105)
40
16
12
5
31
1
0 10 20 30 40 50
codziennie
raz w tygodniu
kilka razy w tygodniu
rzadziej
w zależności od potrzeb
trudno powiedzieć
Generalnie należy stwierdzić, że większą funkcjonalnością charakteryzują się strony internetowe w gminach miejskich, bowiem w większym stopniu kreują możliwości tzw. interakcji dwustronnej. W gminach miejskich częściej strona in-ternetowa daje możliwości zwrotu wypełnionych formularzy za pośrednictwem Internetu (41,7%) niż w gminach wiejskich (31,4%). Ta sama uwaga odnosi się do składania ofert dotyczących zamówień publicznych.
Tylko połowa (56) urzędów mających stronę internetową znała opinie swoich klientów na jej temat. Brak tej wiedzy częściej występował wśród respondentów reprezentujących urzędy miejskie (66,7%) niż wiejskie (45,7%). Opinie klientów na temat strony internetowej na ogół były pozytywne. Tylko respondenci z dwóch urzędów gmin (miejsko-wiejskich) wskazali na ich zdecydowanie negatywny charakter, a niemal w co piątym urzędzie podkreślono jej przeciętny poziom. Bardzo dobre oceny były deklarowane tylko przez respondentów reprezentują-cych gminy wiejskie.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
358
Z przeprowadzonych badań wynika, że klienci urzędów gmin największe zna-czenie przypisywali aktualnym informacjom (36 wskazań, tj. 66,7%). Chcieliby przede wszystkim za pośrednictwem strony internetowej pozyskiwać rzetelne in-formacje, co może wpływać na jakość wykonywanych przez administrację pu-bliczną usług i może znacznie skrócić czas ich obsługi. Rzetelna informacja może być elementem zwiększającym zaufanie do władzy publicznej i implikować jej sprawność działania. Podobne znaczenie może mieć różnorodność i przydatność umieszczanych na stronie informacji (12 wskazań, tj. 22,2%). Dane znajdujące się na stronie powinny służyć obywatelom i zaspakajać ich różnorodne potrzeby. Po-nadto powinny być one uporządkowane w sposób przejrzysty (13 wskazań, tj. 24,1%), aby dotarcie do nich nie sprawiało trudności. Z wypowiedzi responden-tów wynikało, że zainteresowanie możliwością pobierania różnych dokumentów ze stron WWW urzędów gmin było niewielkie (2 wskazania).
5.4. Usługi on-line w działalności urzędów gmin
Dobrze opracowana strona internetowa jest warunkiem koniecznym do popra-wy jakości obsługi klientów urzędów administracji publicznej. Jej konstrukcja nie-jednokrotnie determinuje stopień korzystania przez różnych klientów z e-usług.
Elektroniczna obsługa klienta może występować w różnych formach. O kilku jej aspektach wspomniano, analizując wypowiedzi przedstawicieli urzędów gmin pod kątem posiadania strony internetowej i jej zawartości oraz zaimplementowa-nych systemów elektronicznego obiegu dokumentów. Obsługa ta może charakte-ryzować się różnym stopniem zaawansowania:
– publikowanie informacji o świadczonej usłudze,
– umożliwienie jednostronnej interakcji polegającej na udostępnianiu formu-larzy w formie elektronicznej,
– umożliwienie interakcji dwustronnej polegającej na przyjmowaniu w formie elektronicznej wypełnionych formularzy,
– umożliwienie transakcji oznaczającej pełne załatwienie sprawy, a więc nie tylko pobór odpowiednich formularzy, ale ich zwrot, wydanie na ich podstawie decyzji, poinformowanie usługobiorcy, dostawa i płatność.
213
Na terenie województwa mazowieckiego tylko 15 badanych urzędów gmin świadczyło usługi w formie on-line. Najczęściej ta forma usług miała zastosowanie w urzędach gmin miejskich (50%), natomiast bardzo rzadko w gminach wiejskich (4,2%). Należy zauważyć, iż tylko w podregionie radomskim żaden urząd gminy nie prowadził usług w formie on-line. W pozostałych podregionach e-administracja w poszczególnych urzędach była w różnym stopniu stosowana. W m. st. Warsza-
__________
213 Strategia informatyzacji i rozwoju społeczeństwa informacyjnego w gminie Zawady na lata 2007–2013, Zawady 2006, s. 21, na podstawie: „Wrota Polski”, ”eGovernment for benchmarking eEurope” ra-port CAPGemini: Summary report. WEB – based Survey on Electronic Public Sevices”, Bruksela 2001.
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
359
wa występowała w 66,7% urzędów, w podregionie warszawskim zachodnim w ok. 1/3 spośród nich (31,3%), a w warszawskim wschodnim w 15,8% urzędach.
Usługą dostępną on-line w największej liczbie urzędów była rejestracja dzia-łalności gospodarczej. W dalszej kolejności należy wyróżnić usługi związane z realizacją zamówień publicznych, z zameldowaniem/wymeldowaniem, pomocą społeczną, podatkami i opłatami lokalnymi (tab. VI.3).
Nie wszystkie jednak wskazane przez respondentów usługi były w pełni reali-zowane za pośrednictwem sieci. Najczęściej poprzez system elektroniczny można było pozyskać ogólne informacje na temat usług, bądź umożliwiał on jednostron-ną interakcję polegającą na pobraniu określonych dokumentów czy formularzy. O wiele rzadziej odnotowano poziom tzw. dwustronnej interakcji oznaczającej, że pobrane wcześniej formularze, po ich wypełnieniu mogły być odesłane w formie elektronicznej do odpowiednich jednostek administracji publicznej. Poziom dwu-stronnej interakcji był obserwowany przy usługach związanych z rejestracją dzia-łalności gospodarczej, poborem podatków i opłat lokalnych oraz przy usługach związanych z zamówieniami publicznymi.
Tabela VI.3
Rodzaje usług realizowanych w formie elektronicznej w urzędach gmin
województwa mazowieckiego (N=92) (w %)
Rodzaj usługi Dostęp on-line
Dostęp do informacji
Dostęp
do formula-rzy
Dostęp do
formularzy i ich zwrot po
wypełnieniu
Zameldowanie i zmiana miejsca pobytu 60,0 60,0 46,7 -
Dokumenty tożsamości 53,3 53,3 40,0 -
Rejestracja działalności gospodarczej 80,0 73,3 73,3 26,7
Podatki i opłaty lokalne 53,3 53,3 46,7 26,7
Zamówienia publiczne 66,7 66,7 40,0 13,3
Akty stanu cywilnego 26,7 26,7 13,3 -
Pomoc społeczna 53,3 53,3 46,7 6,7
W większości badanych urzędów gmin za pomocą technologii informacyj-nych i komunikacyjnych usługi były wykonywane w porównywalnym stopniu dla klientów indywidualnych (mieszkańców), jak i klientów instytucjonalnych (pod-miotów gospodarczych i różnych organizacji) (9 wskazań). W trzech urzędach ja-ko głównego odbiorcę usług on-line wymieniono mieszkańców, a w dwóch wska-zano na podmioty gospodarcze.
Relatywnie wysoki odsetek wskazań zamówień publicznych jako usługi do-stępnej on-line jest warunkowany obowiązującymi regulacjami prawnymi. Tym niemniej jedynie co piąty badany urząd gminy dysponował informatycznym sys-
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
360
temem do obsługi zamówień publicznych. Najczęściej taki system działał w insty-tucjach z podregionu warszawskiego wschodniego i ciechanowsko-płockiego.
W większości urzędów, które miały odpowiedni system informatyczny do ob-sługi zamówień publicznych, zauważamy wysoki stopień jego wykorzystania. W co drugim urzędzie za jego pośrednictwem obsłużono ponad 80% zamówień w 2010 r. Warto zauważyć, iż tylko w pojedynczych przypadkach jego funkcjo-nalność była niższa niż 40%.
Funkcjonowanie urzędów gmin w Internecie daje mieszkańcom możliwość przekazywania skarg i zażaleń drogą elektroniczną. Taka opcja dostępna była w 77 badanych urzędach, przede wszystkim w gminach miejskich oraz m. st. Warszawa. Rzadziej pojawiały się one w urzędach zlokalizowanych podregionie ciechanowsko-płockim, warszawskim zachodnim i radomskim. Co czwarty urząd był pozbawiony takiej formy kontaktu z mieszkańcami.
Oczywiście w praktyce możliwości te są wykorzystane z różnym natężeniem. I tak, w przypadku 35 badanych urzędów tylko część skarg kierowano do urzędu za pomocą systemu informatycznego. Były również gminy (37), w których mieszkańcy wcale nie wykorzystywali systemów informatycznych do składania skarg, mimo iż takie możliwości istniały. W badanej grupie urzędów gmin znala-zły się tylko dwa, w których opisywana forma komunikacji miała zastosowanie w załatwieniu większości tego typu spraw.
Systemy informatyczne są również wykorzystywane do umówienia się z przed-stawicielami władzy samorządowej na spotkania w ramach ich dyżurów. Potencja-łem takim dysponowało 77 badanych urzędów, przede wszystkim w gminach miej-sko-wiejskich i wiejskich, a w wymiarze NUTS3 – w podregionach warszawskim zachodnim (84,8%) i ostrołęcko-siedleckim.
Podobnie jak w przypadku składania skarg on-line, w ponad połowie urzędów za pośrednictwem systemów informatycznych mieszkańcy gmin umawiali się z włodarzami gmin na niektóre spotkania, a w kolejnych 34 badanych instytu-cjach ta forma komunikacji nie znalazła zastosowania.
Droga elektroniczna nie jest też popularnym narzędziem komunikowania się z radnymi. W tym przypadku można wskazać na pewne bariery natury material-nej. Otóż tylko w 8 urzędach wszyscy radni mieli służbowe adresy poczty elek-tronicznej (przede wszystkim w m. st. Warszawa i w kilku gminach miejskich i wiejskich), przy czym radni podczas dyżurów mieli zapewniony dostęp do kom-putera i Internetu w 82 badanych urzędach.
Rezultatem tych uwarunkowań jest niski stopień wykorzystania przez miesz-kańców Internetu do umawiania się z radnymi na spotkania czy przekazywanie im informacji dotyczących życia w gminie. Tylko w dziesięciu urzędach działania tego typu są podejmowane przez mieszkańców. Wydaje się, że ten obszar komu-nikacji powinien być rozwijany w pierwszej kolejności.
W gminach technologie informacyjne i komunikacyjne są upowszechniane również poprzez funkcjonowanie Publicznych Punktów Dostępu do Internetu (PPDI). Działały one w 47 badanych urzędach, głównie w instytucjach administra-cji publicznej zlokalizowanych w Warszawie (66,6%), w gminach wiejskich
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
361
(43,1%) i miejsko-wiejskich (43,1%). Uwzględniając natomiast klasyfikację NUTS3, zauważamy, iż koncentrowały się one przede wszystkim w urzędach gmin podre-gionu ciechanowsko-płockiego (57,1%), m. st. Warszawa (66,7%), a w najmniej-szym zakresie były uruchamiane w urzędach podregionu warszawskiego zachod-niego (18,8%).
PPDI były z różnym natężeniem używane przez mieszkańców gmin. Na co-dzienne korzystanie z takich punktów wskazywali respondenci z większości ba-danych urzędów (24 przypadki), zaś w 1/3 instytucji zainteresowanie Publicznym Punktem Dostępu do Internetu było sporadyczne. Przynajmniej kilka razy w ty-godniu PPDI był używany w 8 urzędach gmin.
Z przeprowadzonych analiz wynika, że mieszkańcy gmin rzadko korzystali z Publicznych Punktów Dostępu do Internetu. Zdaniem respondentów, stan ten jest następstwem powszechnego dostępu gospodarstw domowych do Internetu (9 wskazań). Duża liczba mieszkańców gmin województwa mazowieckiego ma zainstalowany Internet w domu, co eliminuje potrzebę korzystania z takiego punktu. Natomiast te osoby, które nie mają dostępu do sieci w domu, nie korzy-stają z PPDI z różnych innych przyczyn. Najczęściej jest to spowodowane bra-kiem odpowiednich kompetencji (4 wskazania) i obawami, że mogą sobie nie po-radzić z obsługą sprzętu informatycznego (3 wskazania). Istnieje również pewna grupa mieszkańców, która nie odczuwa potrzeby korzystania z Internetu, stanowi ona jednak margines w badanych gminach. Dwóch respondentów stwierdziło, że przyczyną niskiego wykorzystania PPDI jest to, że nie wszyscy mieszkańcy wie-dzą o istnieniu takiego punktu w urzędzie gminy.
5.5. Budowanie społeczeństwa informacyjnego w gminach
Urzędy gmin są ważnym ogniwem w budowaniu społeczeństwa informacyj-nego w województwie mazowieckim, gdyż to na ich barkach spoczywa ciężar określenia wizji rozwoju społeczeństwa informacyjnego na ich terenie, która musi wpisywać się w kierunki rozwoju zdefiniowane na poziomie powiatu czy woje-wództwa. Następnie wizja ta powinna być konsekwentnie wdrażana w życie przy użyciu dostępnych środków i współpracy z innymi instytucjami, które biorą udział w tworzeniu społeczeństwa informacyjnego. Niemałe znaczenie ma tu za-interesowanie władz tą problematyką oraz ich nastawienie do zachodzących proce-sów informatyzacji. Można więc zakładać, że im lepiej będzie oceniana informaty-zacja samego urzędu gminy, tym bardziej władze i urzędnicy będą skłonni do podejmowania działań na rzecz budowy społeczeństwa informacyjnego w gminie.
W tym zakresie wyniki przeprowadzonych badań napawają optymizmem. Przedstawiciele 107 badanych instytucji proces informatyzacji w ich urzędach ocenili pozytywnie. Z tej grupy 47 osób podkreśliło, że informatyzacja uławia gromadzenie i przetwarzanie różnych danych i informacji znajdujących się w ob-szarze ich działania. Kolejne 38 osób wskazało, że komputeryzacja przyczynia się do usprawnienia ich pracy, co prowadzi do większej wydajności i efektywności.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
362
Natomiast 17 respondentów uwypukliło poprawę jakości obsługi klientów. We-dług nich stosowanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych ułatwia im obsługę klientów, a korzyści odczuwają dwie strony – urzędnicy szybciej wyko-nują określone działania, a petenci są sprawniej obsłużeni.
Negatywne opinie na temat informatyzacji urzędów pojawiły się w pojedyn-czych przypadkach (4 wskazania). Podnoszono w nich głównie problem dublowa-nia pracy, co wynika z wypełniania w pierwszej kolejności dokumentów w formie papierowej, a następnie w formie elektronicznej. Jest to niewątpliwie istotny pro-blem, ale nie wynika on bynajmniej ze specyfiki informatyzacji, a z nieodpo-wiedniego przedefiniowania procesów w wyniku wdrażania technologii informa-cyjnych i telekomunikacyjnych.
Dominacja pozytywnych opinii na temat informatyzacji urzędów znalazła od-zwierciedlenie w odpowiedziach respondentów na temat możliwości funkcjono-wania urzędów gmin bez komputerów i Internetu. Według 96 przedstawicieli ma-zowieckich urzędów gmin instytucje te nie mogłyby obecnie wykonywać wielu swoich zadań bez stosowania ICT. Głównymi argumentami była w tym przypad-ku z jednej strony konieczność zapewnienia odpowiedniego poziomu usług klien-tom, a informatyzacja ułatwia pracę (42 wskazania), więc przyśpiesza realizację działań na poszczególnych stanowiskach, z drugiej zaś – konieczność zapewnie-nia szybkiego dostępu do danych i informacji (40 wskazań). Niektórzy stwierdzili wręcz, że korzystanie z komputerów z dostępem do Internetu to wymóg czasu (21 osób), podkreślając, iż bez wykorzystania ICT niezbędne byłoby zwiększenie zatrudnienia w urzędach (5 osób).
Mimo przeważających pozytywnych opinii na temat dotychczasowych działań, podejmowanych na rzecz informatyzacji w badanych urzędach gmin, ponad połowa respondentów (66 osób) dostrzega pewne bariery w rozwoju e-administracji w in-stytucjach, w których pracują (wykres VI.15).
Niedostateczna wielkość środków finansowych jest podstawową, zdaniem re-spondentów, barierą ograniczającą rozwój informatyzacji urzędów gmin. To z ko-lei implikuje brak odpowiedniego sprzętu w urzędach. Problem leży również w popycie na e-usługi. Dopóki nie wzrośnie liczba mieszkańców i podmiotów go-spodarczych mających dostęp do Internetu i z niego korzystających, nie będzie komu świadczyć tych usług drogą elektroniczną. Bariera popytowa determinowa-na jest deficytem e-umiejętności wśród mieszkańców gmin, ale deficyty te do-strzegane są także wśród pracowników urzędu. Na to nakłada się bariera mentalna związana z oporem przed zmianą i preferowaniem tradycyjnego sposobu załatwia-nia spraw urzędowych przez znaczną grupę klientów urzędów gmin. To wszystko dzieje się w sytuacji „niedorozwoju” infrastruktury teleinformatycznej na obsza-rach poszczególnych gmin. Wskazane bariery nie sprzyjają tworzeniu platformy elektronicznej dla administracji, która jawi się jako pozbawiona nowoczesnego sprzętu komputerowego, szybkiego Internetu oraz odpowiednich aplikacji umoż-liwiających sprawne działanie.
Najczęściej bariery były wskazywane przez przedstawicieli urzędów funkcjo-nujących w podregionie warszawskim wschodnim (77,8%), a najrzadziej w pod-
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
363
regionie radomskim (43,8%). Wymieniane przez respondentów bariery miały na ogół charakter finansowy, dość często dotyczyły kapitału ludzkiego i istniejącej infrastruktury.
Wykres VI.15
Bariery rozwoju e-administracji w urzędach gmin (N=106)
10
16
46
12
13
17
22
13
5
0 10 20 30 40 50
brak dostatecznej liczby pracowników o
pożądanych umiejętnościach ogsługi komputera
i Internetu
brak odpowiedniego sprzętu
brak dostatecznych środków finansowych na
zastosowanie technologii informatycznych
brak odpowiedniego programu informatyzacji
urzędu
mentalność mieszkańców, opór przed
informatyzacją usług
niski wśród klientów urzędu poziom
umiejętności obsługi usług online
niski odsetek klientów posiadających dostęp do
Internetu
brak odpowiednie infrastruktury w gminie
inne
Istotnym egzogenicznym uwarunkowaniem natury technologicznej dla rozwo-ju e-administracji jest stan infrastruktury teleinformatycznej w gminach, który zo-stał wskazany przez respondentów jako jedna z barier rozwoju informatyzacji w urzędach. Należy tu zaznaczyć, że zdaniem połowy przedstawicieli urzędów
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
364
gmin biorących udział w badaniu, stan infrastruktury na ich terenie był porówny-walny do stanu, jaki występuje w większości polskich gmin. Natomiast 19 osób uważało, iż sytuacja na tym obszarze jest gorsza niż przeciętnie w kraju, a 27 twierdziło, że lepsza. Na korzystniejszą sytuację wskazywali częściej respondenci z gmin miejskich, w tym m. st. Warszawy, a na gorszą – respondenci z gmin wiejskich.
Chociaż większość badanych przedstawicieli urzędów gmin (85 osób) było zdania, iż infrastruktura teleinformatyczna w ich gminie musi ulec poprawie, to nie traktowali konieczności jej zmiany jako zadania o charakterze priorytetowym. Wśród badanych było również 21 respondentów, którzy stwierdzili, że stan infra-struktury teleinformatycznej jest wystarczający z punktu widzenia obecnych po-trzeb społeczeństwa. Konieczność szybkiej poprawy infrastruktury podkreślali przede wszystkim respondenci z gmin wiejskich i miejsko-wiejskich.
Taki rozkład odpowiedzi może zastanawiać, jeśli weźmie się pod uwagę, że najczęściej wskazywanym ograniczeniem dla szerszego wykorzystania technolo-gii informacyjnych i telekomunikacyjnych na terenie badanych gmin był właśnie nieodpowiedni stan infrastruktury technicznej (55 wskazań). W dalszej kolejności wymieniano: zbyt niski poziom umiejętności obsługi komputera i Internetu wśród mieszkańców gminy (34 wskazania), niechęć do korzystania z nowoczesnych technologii wśród mieszkańców gminy (30 wskazań) oraz zbyt małą liczbę usług dostępnych on-line (28 wskazań).
W jakim stopniu i w jakim czasie infrastruktura teleinformatyczna będzie usprawniona, zależy w znacznej mierze od ujęcia tych kwestii w dokumentach strategicznych gmin. Z przeprowadzonych badań wynika, że większość gmin nie była przygotowana do tego procesu. Tylko 13 gmin opracowało własne strategie rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Zidentyfikowano je przede wszystkim na terenie m. st. Warszawy oraz w podregionie warszawskim wschodnim i ostrołęc-ko-siedleckim. Biorąc pod uwagę charakter gminy, zauważamy, że poza Warszawą strategie takie najczęściej miały gminy miejsko-wiejskie, a najrzadziej wiejskie.
W strategiach rozwoju społeczeństwa informacyjnego najczęściej uwzględniano:
– poprawę dostępu do Internetu (w tym szybki, bezpłatny Internet) – w 6 stra-tegiach,
– rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych – w 5 strategiach,
– upowszechnienie usług on-line – w 3 strategiach,
– edukację informatyczną – w 1 strategii.
Więcej gmin (43) problematykę rozwoju społeczeństwa informacyjnego uwzględniła w strategii rozwoju gminy. Były to przede wszystkim gminy podre-gionu warszawskiego wschodniego, ostrołęcko-siedleckiego i m. st. Warszawa. Uwzględniano w nich, podobnie jak w strategiach e-rozwoju, taki sam zestaw za-dań, czyli poprawę dostępu do Internetu (36 wskazań), rozwój ICT (7 wskazań), rozwój usług on-line (3 wskazania), edukację informatyczną (również 3 wskazania).
Tylko w 1/3 badanych urzędów gmin były zatrudnione osoby, które odpowia-dały za problematykę rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Były to głównie
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
365
urzędy z podregionu ostrołęcko-siedleckiego i warszawskiego zachodniego. Naj-rzadziej stanowiska takie tworzono w gminach podregionu ciechanowsko-płoc- kiego. Charakterystyczne jest, że w tych gminach, w których nie opracowano stra-tegii e-rozwoju oraz nie wprowadzono do strategii rozwoju kwestii dotyczących społeczeństwa informacyjnego, również nie zatrudniano w urzędach osób odpo-wiedzialnych za rozwój społeczeństwa informacyjnego. Brak takich stanowisk występował przede wszystkim w gminach miejsko-wiejskich i miejskich, nato-miast rzadziej dotyczył gmin wiejskich.
Generalnie infrastruktura teleinformatyczna w urzędach gmin Mazowsza nie jest zbyt zróżnicowana pod względem wyposażenia stanowisk pracy i dostępu ich do Internetu, przy czym w większości instytucji sprzęt informatyczny cechuje się dość długim okresem eksploatacji. W ponad połowie urzędów wszystkie stanowi-ska pracy były wyposażone w komputer z dostępem do Internetu, a luki w tym obszarze występują głównie w gminach wiejsko-miejskich. Fakt ten zwraca uwagę na konieczność propagowania pewnych założeń dotyczących realizacji strategii społeczeństwa informacyjnego w urzędach gmin województwa mazowieckiego.
Elektroniczne systemy obiegu dokumentów rzadko stanowią element infra-struktury teleinformatycznej urzędów gmin. Korzystają z nich przede wszystkim pracownicy urzędów zlokalizowanych na terenie gmin miejskich, natomiast naj-rzadziej są w ich posiadaniu urzędy wiejskie. Duża grupa urzędów, które w mo-mencie przeprowadzenia badania nie dysponowały elektronicznym systemem obiegu dokumentów, zamierzała go wdrożyć do końca 2011 r. Funkcjonalność działających w urzędach elektronicznych systemów obiegu dokumentów jest ograniczona ze względu na ich zamknięty charakter. Wdrożone systemy uniemoż-liwiają w większości przypadków przesyłanie dokumentów do innych organów administracji publicznej – ten fakt może hamować proces integracji usług pu-blicznych świadczonych przez administrację lokalną i regionalną.
W większości badanych urzędów gmin e-umiejętności pracowników trakto-wane są jako kompetencje kluczowe, co znajduje odzwierciedlenie w kryteriach rekrutacji. Charakterystyczne jest zróżnicowanie poziomu e-umiejętności pra-cowników urzędów gmin ze względu na wiek. Problem ten z dużym natężeniem występuje w gminach miejsko-wiejskich, w podregionie warszawskim wschod-nim. Dlatego istotne jest włączenie tej grupy w proces kształcenia ustawicznego o charakterze pozaformalnym.
Wszystkie badane urzędy gmin województwa mazowieckiego mają stronę in-ternetową, co dowodzi, że chcą być postrzegane jako nowoczesne instytucje, otwarte na potrzeby społeczeństwa, będące blisko obywateli. Struktura informacji zamieszczanych na stronie urzędów jest zbliżona – dominują informacje o charak-terze organizacyjnym i te, które dostarczają ogólnych informacji o gminach i per-spektywach ich rozwoju, promujące gminę. W większości urzędów strony inter-netowe pełnią tylko funkcję informacyjną, chociaż są też urzędy, gdzie nawet ta funkcja jest realizowana w ograniczonym zakresie. W urzędach tych należałoby zmodyfikować strukturę strony WWW i uczynić ją bardziej przejrzystą.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
366
Niewiele urzędów gmin na Mazowszu świadczy usługi w trybie on-line, a te, które to robią ograniczają się głównie do jednostronnej formy interakcji. Interak-cja dwustronna występuje znacznie rzadziej. Brakuje w strukturze stosowanych form e-usług tzw. transakcji, oznaczających pełne załatwienie sprawy, a więc nie tylko pobór odpowiednich dokumentów, ale też ich wypełnienie i zwrot oraz wy-danie na ich podstawie odpowiednich decyzji przez organ publiczny. Niski sto-pień dostępności e-usług stanowi zagrożenie dla realizacji Strategii e-Rozwoju Województwa Mazowieckiego.
Na obszarze Mazowsza brakuje integracji usług publicznych, świadczonych w formie on-line przez administrację publiczną. Dlatego po raz kolejny należy podkreślić konieczność wdrożenia w urzędach gmin systemów informatycznych warunkujących realizację elektronicznego obiegu dokumentów i administrowanie sprawami klientów. To właśnie integracja elektronicznych usług udostępnianych poprzez Internet jest zasadniczym wyzwaniem dla mazowieckich jednostek ad-ministracji samorządowej. Problem ten jest szczególnie poważny, bowiem 3/4 z nich nie dysponuje żadnym systemem elektronicznego obiegu dokumentów, a wiele dokumentów o charakterze strategicznym nakazuje ich implementację. W takiej sytuacji konieczne jest zbudowanie regionalnej (w skali województwa) platformy realizującej elektroniczne usługi publiczne dla różnego szczebla orga-nów administracji samorządowej.
W niedostatecznym stopniu technologie informacyjne i telekomunikacyjne wykorzystywane są w kontaktach władzy ze społeczeństwem. Czasami są one ograniczone do składania skarg i zażaleń przez obywateli, a mogłyby być użyte do utworzenia e-paneli obywatelskich, w skład których wchodziliby mieszkańcy gminy tworzący tzw. grupy dyskusyjne wypowiadające się na ważne dla gmin tematy. Zastosowanie ich spowodowałoby, że z jednej strony mieszkańcy gmin mieliby większy wpływ na rozwiązywanie szczególnych problemów społeczności lokalnej, a z drugiej strony organy administracji samorządowej mogłyby zapo-znać się z opinią obywateli na ich temat.
Proces informatyzacji urzędów gmin jest oceniany pozytywnie przez ich pra-cowników. Komputeryzacja stanowisk pracy sprzyja lepszej organizacji działań podejmowanych przez urzędników, co poprawia jakość świadczonych usług. Ist-nieją jednak bariery w upowszechnianiu e-administracji. Mają one charakter przede wszystkim materialny. W większości wskazuje się na niedostateczne na-kłady finansowe, które nie sprzyjają rozbudowie i unowocześnieniu infrastruktury informatycznej zarówno w urzędzie, jak i na terenie gminy. Brak dostatecznych środków finansowych nie tylko będzie blokować implementacje e-usług, ale też sprzyjać będzie wykluczeniu cyfrowemu obywateli, którzy mają ograniczony do-stęp do Internetu w ramach swoich gospodarstw domowych.
W wielu gminach stwierdzono brak dokumentów strategicznych dotyczących e-rozwoju. Problem z dużym natężeniem występuje w gminach wiejskich, a warto zauważyć, iż respondenci z tych obszarów deklarowali konieczność wprowadze-nia jak najszybciej działań w zakresie poprawy infrastruktury teleinformatycznej na ich obszarze. Nie będzie to możliwe, bez zaplanowania zadań w określonych
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
367
dokumentach, takich jak strategia rozwoju gminy czy strategia e-rozwoju. Pew-nym usprawnieniem organizacji prac urzędów gmin w zakresie budowania społe-czeństwa informacyjnego może okazać się powołanie w nich stanowiska dla oso-by odpowiedzialnej za proces informatyzacji gminy.
6. Analiza komparatywna
Interesująca z punktu widzenia przeprowadzonych badań jest również analiza porównawcza, dotycząca różnic, jakie występują między badanymi instytucjami w zakresie wyposażenia w infrastrukturę teleinformatyczną, wykorzystania tech-nologii informacyjnych i telekomunikacyjnych w głównych procesach w nich rea-lizowanych, dostępności usług świadczonych drogą elektroniczną oraz jakości kapitału ludzkiego, która warunkuje zakres stosowania ICT. Analiza została prze-prowadzona oddzielnie dla dwóch typów instytucji – edukacyjnych oraz urzędów.
6.1. Instytucje edukacyjne
Ze względu na odmienną specyfikę działania instytucji edukacyjnych w za-leżności od poziomu kształcenia, co skutkowało inną konstrukcją kwestionariuszy wywiadu, analiza porównawcza między szkołami wyższymi a podstawowymi i ponadpodstawowymi możliwa była do przeprowadzenia jedynie w ograniczonym zakresie. Tym niemniej wykazała, że, generalnie rzecz biorąc, szkoły wyższe dys-ponują większym potencjałem w zakresie budowania społeczeństwa informacyj-nego i ograniczania, a właściwie minimalizacji ryzyka wykluczenia cyfrowego w województwie mazowieckim. Szkoły wyższe dysponowały bowiem lepszą infra-strukturą dostępu do Internetu. Jedynie w pojedynczych przypadkach korzystały jeszcze z połączenia za pomocą modemu analogowego, przy czym było ono stoso-wane przede wszystkim jako alternatywa dla łączy szerokopasmowych (tab. VI.4).
Tabela VI.4
Rodzaj połączenia z Internetem
Typ połączenia Szkoły Uczelnie
n % n %
Modem analogowy 12 23 7 13
Szerokopasmowa linia łączności xDSL lub usługa tele-
komunikacyjna 38 72 39 74
Stałe połączenie bezprzewodowe 7 13 15 28
Inna szerokopasmowa linia łączności 0 0 14 26
Transmisja danych przez sieci telefonii komórkowej 0 0 4 8
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
368
Znacznie częściej szkoły wyższe dysponowały sieciami lokalnymi w techno-logii bezprzewodowej. Również nasycenie sieciami LAN w technologii przewo-dowej w uczelniach było wyższe niż w szkołach podstawowych i ponadpodsta-wowych (tab. VI.5).
Tabela VI.5
Typy sieci LAN w szkołach i uczelniach
Sieć lokalna Szkoły Uczelnie
n % n %
Kablowa sieć lokalna LAN 41 77 51 96
Bezprzewodowa sieć lokalna LAN 21 40 38 72
Nie wiem 5 9 1 2
W rezultacie dysponowania lepszą infrastrukturą ICT, więcej szkół wyższych (w wartościach względnych) (92%) niż podstawowych i ponadpodstawowych (85%) było w stanie wyposażyć wszystkie stanowiska administracyjne w kompu-ter z dostępem do Internetu.
Posiadanie własnej strony internetowej jest już standardem w szkolnictwie wyższym, podczas gdy w grupie mazowieckich szkół podstawowych i ponadpod-stawowych znajdują się jeszcze takie, które nie zaistniały w Internecie. Znaczne zróżnicowanie w profesjonalizacji podejścia do zarządzania stronami WWW uwidacznia się podczas analizy odpowiedzi respondentów na pytanie, kto jest od-powiedzialny za administrowanie tymi stronami (tab. VI.6).
Tabela VI.6
Administrator strony internetowej szkoły lub uczelni
Administrator strony WWW Szkoły Uczelnie
n % n %
Zatrudniony informatyk 4 9 38 72
Firma lub instytucja zewnętrzna 2 4 11 21
Nauczyciel informatyk 30 67 0 0
Nauczyciel nie-informatyk 6 13 0 0
Inne 3 7 3 6
Szkoły wyższe zlecają administrowanie stroną WWW zatrudnionym u siebie informatykom bądź firmom zewnętrznym, podczas gdy pozostałe szkoły bazują głównie na wiedzy i doświadczeniu nauczycieli informatyków, co by wskazywa-ło, że nauczyciel informatyki w tych szkołach poza działalnością dydaktyczną zajmuje się również zarządzaniem infrastrukturą ICT. Sięgają także po pomoc nauczycieli, którzy nie są informatykami.
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
369
Bardziej zrównoważona sytuacja występuje w zakresie zawartości platform edukacyjnych, które udostępniają uczniom i studentom badane instytucje eduka-cyjne. Materiały edukacyjne są standardem na wszystkich platformach, niezależ-nie od typu szkoły. Natomiast wirtualna klasa występuje częściej w grupie szkół podstawowych i ponadpodstawowych niż w szkołach wyższych (tab. VI.7). Jest to jeden z niewielu przypadków, gdy szkoły wyższe wypadają gorzej.
Tabela VI.7
Zawartość platform edukacyjnych
Elementy platformy edukacyjnej Szkoły Uczelnie
n % n %
Materiały edukacyjne dla uczniów
lub studentów 4 100 22 100
Testy sprawdzające wiedzę 3 75 20 91
Wirtualna klasa 3 75 9 41
Forum dyskusyjne 1 25 13 59
Technologie informacyjne i telekomunikacyjne w procesie rekrutacji stoso-wane są na szerszą skalę w szkołach wyższych, które częściej niż szkoły podsta-wowe i ponadpodstawowe dopuszczają wyłącznie aplikowanie drogą elektroniczną, jak również częściej wykorzystują hybrydowe systemy rekrutacji (tab. VI.8).
Tabela VI.8
Metody rekrutacji stosowane przez szkoły i uczelnie
Metoda Szkoły Uczelnie
n % n %
Tylko on-line 3 6 10 19
Tylko w sposób tradycyjny 35 66 15 28
Część rekrutacji odbywa się elektronicznie,
a część w sposób tradycyjny 15 28 28 53
W rezultacie to szkoły wyższe częściej zapewniają dostępność on-line po-szczególnych funkcji systemu rekrutacji. Jest to szczególnie widoczne w przy-padku możliwości wypełniania formularzy na stronach internetowych, gdzie róż-nica między odsetkiem szkół wyższych a podstawowych i ponadpodstawowych udostępniających taką możliwość wynosi aż 56 pkt. proc. (tab. VI.9).
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
370
Tabela VI.9
Elementy rekrutacji prowadzone elektronicznie
Funkcje Szkoły Uczelnie
n % n %
Pobranie formularzy 14 93 27 96
Przesyłanie wypełnionych formularzy 8 53 20 71
Wypełnianie formularzy na stronie internetowej 5 33 25 89
Zawiadomienie o przyjęciu do szkoły 10 67 17 61
Korespondencja z kandydatami 4 27 17 61
Informatyzacja bibliotek również wypada korzystniej w szkołach wyższych i uczelniach (tab. VI.10). Uczelnie na pytanie o to, czy zinformatyzowały swoje biblioteki, w 45 przypadkach udzieliły odpowiedzi twierdzącej. Szkoły podsta-wowe i ponadpodstawowe pytano o komputerowe skatalogowanie zbiorów bi-bliotecznych – twierdząco odpowiedziało 29 szkół. Co prawda, nie są to sytuacje bezpośrednio porównywalne, tym niemniej analiza wyników badania pokazuje skalę zróżnicowania między szkołami a uczelniami i szkołami wyższymi.
Tabela VI.10
Usługi biblioteczne dostępne on-line
Typ usługi Szkoły Uczelnie
n %* n %*
Przeglądanie katalogu 21 72 41 91
Sprawdzenie dostępności książek i czasopism 18 62 37 82
Zamawianie książek do wypożyczenia 8 28 29 64
Przedłużanie okresu wypożyczenia książki 11 38 21 47
Zapisanie bądź wypisanie się z biblioteki 9 31 15 33
Dokonanie zamówienia międzybibliotecznego 2 7 11 24
Zapisanie dostępnych artykułów na swoim komputerze 9 31 18 40
* Przy wartościach względnych za bazę do odniesienia przyjęto te uczelnie i szkoły, które zadekla-rowały, odpowiednio, iż mają zinformatyzowaną bibliotekę lub zbiory biblioteczne skatalogowane komputerowo.
Wszystkie badane usługi biblioteczne są częściej dostępne on-line w szkołach wyższych niż podstawowych i ponadpodstawowych, a szczególnie duże różnice występują w przypadku możliwości zamówienia książek do wypożyczenia za pomocą systemu elektronicznego.
Jak podkreślono wcześniej, możliwości wykorzystania technologii informa-cyjnych i telekomunikacyjnych warunkowane są poziomem kapitału ludzkiego zatrudnionego w badanych instytucjach edukacyjnych, w szczególności pozio-mem ich e-umiejętności. Z przeprowadzonych badań wynika, że pracownicy dy-daktyczni szkół wyższych częściej podnoszą swoje kompetencje informatyczne
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
371
niż nauczyciele ze szkół podstawowych i ponadpodstawowych. W różnego rodza-ju formach dokształcania brali udział dydaktycy z 62% uczelni i 53% szkół, przy czym najczęściej w kształceniu ustawicznym w zakresie ICT brali udział pracow-nicy administracyjni zatrudnieni na uczelniach wyższych (70%).
Na uczelniach wyższych najbardziej popularną metodą podnoszenia e-umie- jętności wśród pracowników naukowych, jak i administracyjnych było samo-kształcenie, podczas gdy nauczyciele w szkołach podstawowych i ponadpodsta-wowych preferowali udział w szkoleniach organizowanych przez instytucje ze-wnętrzne (tab. VI.11).
Udział w szkoleniach i kursach organizowanych przez uczelnię jest drugim, po samokształceniu, sposobem podnoszenia kompetencji informatycznych pra-cowników szkół wyższych, co świadczy o wyższym potencjale uczelni w zakresie kształcenia e-umiejętności. Nauczyciele w szkołach z takiej możliwości korzystali znacznie rzadziej. Najmniej popularną formą inwestowania w e-umiejętności we wszystkich badanych typach szkół był udział w studiach podyplomowych.
Tabela VI.11
Formy kształcenia ustawicznego kadr instytucji edukacyjnych
w zakresie e-umiejętności
Formy kształcenia
Uczelnia Szkoły
– nauczyciele pracownicy naukowi
pracownicy administracyjni
n % n % n %
Studia podyplomowe 6 18 3 8 7 25
Szkolenia i kursy organi-zowane przez instytucje zewnętrzne 12 36 15 41 22 79
Szkolenia i kursy organi-zowane przez uczel-nię/szkołę 23 70 18 49 9 32
Samokształcenie 29 88 28 76 15 54
6.2. Urzędy
W przypadku urzędów, pomimo różnic w specyfice ich działania związanej z obsługą innego rodzaju klientów, znalazło się więcej niż w przypadku szkół punktów wspólnych umożliwiających bezpośrednie porównanie ich potencjału w zakresie budowania społeczeństwa informacyjnego i oddziaływania na zjawi-sko wykluczenia cyfrowego.
Nasycenie sprzętem komputerowym wypada lepiej w powiatowych urzędach pracy, gdzie dwa razy częściej niż w urzędach gmin na jednego pracownika przy-pada więcej niż jeden komputer (tab. VI.12).
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
372
Tabela VI.12
Liczba komputerów przypadających na 1 pracownika
Liczba komputerów
na 1 pracownika
PUP UG
n % n %
Poniżej jednego 9 24,3 59 55,7
Jeden 9 24,3 26 24,5
Powyżej jednego 18 48,6 21 19,8
W niemal połowie PUP osiągnięto już stan saturacji, natomiast w przypadku urzędów gmin połowa badanych dysponuje mniejszą liczbą komputerów niż za-trudnia pracowników.
Urzędy gmin bardziej zadbały o to, aby komputery będące w ich posiadaniu zostały podłączone do Internetu. Odsetek urzędów, w których wszystkie kompu-tery są podłączone do Internetu, jest porównywalny dla obu typów instytucji, jed-nak w powiatowych urzędach pracy dostęp do Internetu ma mniej niż połowa komputerów (tab. VI.13).
Tabela VI.13
Odsetek komputerów podłączonych do Internetu
Odsetek PUP UG
n % n %
Do 50% 4 10,8 2 1,9
51–99% 7 18,9 30 28,0
Wszystkie 25 67,6 72 67,3
Trudno powiedzieć 1 2,7 3 2,8
Niezależnie od tych różnic, w podobnej liczbie obu typów urzędów (w warto-ściach względnych) każde stanowisko pracy wyposażone jest w komputer z do-stępem do Internetu. Przyczyny braku wyposażenia w Internet wszystkich stano-wisk pracy są różne. W powiatowych urzędach pracy głównym powodem jest brak takiej potrzeby. Zdaniem przedstawicieli powiatowych urzędów pracy biorą-cych udział w badaniu, niektóre stanowiska pracy po prostu tego nie wymagają. Przedstawiciele urzędów gmin częściej wskazywali na problemy związane z za-pewnieniem bezpieczeństwa danych. Tu także zidentyfikowanym problemem są niewystarczające środki finansowe na informatyzację (tab. VI.14).
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
373
Tabela VI.14
Przyczyny braku wyposażenia wszystkich stanowisk pracy w komputer
z dostępem do Internetu
Powód PUP UG
n % n %
Brak potrzeby 7 100,0 6 42,9
Nie wszyscy pracownicy są przygotowani
do obsługi ICT 1 14,3 . .
Kwestia bezpieczeństwa 1 14,3 4 28,6
Brak środków finansowych . . 2 14,3
Infrastruktura dostępu do Internetu jest na podobnym poziomie w obu typach badanych instytucji. Łączenie się z Internetem za pomocą modemu analogowego występuje w pojedynczych przypadkach. Ponad 90% urzędów dysponuje łączami szerokopasmowymi, przy niewielkim zróżnicowaniu w technologii dostępu (tab. VI.15). Małe zróżnicowanie notowane jest również w zakresie technologii sieci lokalnych LAN.
Tabela VI.15
Rodzaj połączenia z Internetem
Typ połączenia PUP UG
n % n %
Modem analogowy 3 8,1 8 7,5
Szerokopasmowa linia łączności xDSL lub usługa
telekomunikacyjna 35 94,6 90 84,1
Stałe połączenie bezprzewodowe 2 5,4 5 4,7
Inna szerokopasmowa linia łączności . . 5 4,7
Transmisja danych przez sieci telefonii komórkowej . . 3 2,8
Po weryfikacji materiału empirycznego zgromadzonego podczas badań usta-lono, że wszystkie urzędy miały swoje strony internetowe, przy czym ich funk-cjonalność była znacznie zróżnicowana. Przedstawiciele badanych urzędów de-klarowali, że ich klienci pozytywnie odbierają ich strony WWW. Odsetek opinii negatywnych był niski.
Należy stwierdzić, że generalnie badane instytucje administracji samorządo-wej rzadko zlecają administrowanie stronami WWW podmiotom zewnętrznym, bazując przede wszystkim na zasobach wewnętrznych, przy czym w powiato-wych urzędach pracy zajmują się tym przede wszystkim informatycy zatrudnieni w urzędzie, a w urzędach gmin często są to inni pracownicy nie będący informa-tykami (tab. VI.16).
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
374
Tabela VI.16
Administrator strony internetowej
Administrator strony WWW PUP UG
n % n %
Informatyk zatrudniony w urzędzie 30 85,7 57 54,3
Pracownik urzędu nie będący informatykiem 3 8,6 35 33,3
Firma lub instytucja zewnętrzna 1 2,9 10 9,5
Inna osoba . . 3 2,9
Trudno powiedzieć 1 2,9 . .
Aktualizacji informacji zawartych na stronie internetowej dokonują częściej urzędy gmin – niemal 40% robi to codzienne (tab. VI.17).
Tabela VI.17
Częstotliwość aktualizacji strony WWW urzędu
Aktualizacja PUP UG
n % n %
Codziennie 7 20,0 40 38,1
Raz w tygodniu 4 11,4 16 15,2
Kilka razy w tygodniu 2 5,7 12 11,4
Rzadziej niż kilka razy w tygodniu 1 2,9 5 4,8
W zależności od potrzeb 20 57,1 31 29,5
Trudno powiedzieć 1 2,9 1 1,0
W powiatowych urzędach pracy w ponad połowie przypadków częstotliwość ta wynika z potrzeb – aktualizacja dokonuje się wtedy, kiedy konieczne jest wprowadzenie nowych wiadomości lub zmiana informacji znajdujących się na stronie.
Istotnym elementem infrastruktury teleinformatycznej urzędów jest elektro-niczny system obiegu dokumentów. W tym wymiarze widać znaczące różnice między powiatowymi urzędami pracy a urzędami gmin. Wdrożono go w niemal 3/4 powiatowych urzędów pracy i jedynie w 40% badanych urzędach gmin. W tych urzędach, które z niego korzystają częściej stanowi on element większego systemu elektronicznego obiegu dokumentów, a także umożliwia wymianę do-kumentów z innymi urzędami administracji publicznej (w przypadku powiato-wych urzędów pracy). Naturalną konsekwencją tej sytuacji jest to, że wśród insty-tucji, które dotychczas nie wdrożyły takiego systemu, plany implementacji zadeklarowała większa część urzędów gmin niż powiatowych urzędów pracy. Co więcej, biorąc pod uwagę, że najczęstszą przyczyną braku elektronicznego syste-mu obiegu dokumentów w powiatowych urzędach pracy jest brak potrzeby, nale-ży zakładać, że wdrażanie systemu w tych urzędach będzie napotykało na bariery
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
375
natury mentalnej i motywacyjnej. W urzędach gmin podstawowych problemów można upatrywać w braku odpowiedniego przygotowania technicznego oraz zbyt skromnych środkach finansowych (tab. VI.18).
Tabela VI.18
Przyczyny braku elektronicznego systemu obiegu dokumentów w urzędzie
Powód PUP UG
n % n %
Brak potrzeby 5 50,0 6 9,4
Brak przygotowania technicznego 1 10,0 21 32,8
Jesteśmy w trakcie przygotowań 1 10,0 8 12,5
Bardzo wydłuża czas obsługi 1 10,0 . .
Brak środków finansowych . . 17 26,6
System obecnie wdrażany . . 13 20,3
Nie wiem 2 20,0 2 3,1
Niezależnie od występujących między urzędami różnic w infrastrukturze tele-informatycznej i stopniu wykorzystania technologii informacyjnych i telekomuni-kacyjnych w pracy, zdecydowana większość respondentów oceniła pozytywnie proces informatyzacji tych instytucji, przy czym inaczej rozłożyły się akcenty, na jakie zwracali uwagę przedstawiciele urzędów. Pracownicy PUP wskazywali przede wszystkim na ułatwienia dotyczące obsługi klientów, podczas gdy pra-cownicy urzędów gmin najwyżej cenili sobie aspekty dotyczące gromadzenia i przetwarzania informacji (tab. VI.19).
Tabela VI.19
Ocena informatyzacji urzędów
Ocena PUP UG
n % n %
Pozytywnie – ułatwia obsługę klientów urzędu 20 54,1 17 15,9
Pozytywnie – przyspiesza pracę – urzędnik może zrobić więcej w godzinach pracy 6 16,2 38 35,5
Pozytywnie – ułatwia gromadzenie i przetwa-rzanie informacji 9 24,3 47 43,9
Negatywnie 1 2,7 4 3,7
Trudno powiedzieć 1 2,7 1 0,9
Zwiększenie efektywności pracy urzędnika dzięki wykorzystaniu ICT poja-wiało się częściej w wypowiedziach przedstawicieli urzędów gmin. Jedynie w po-jedynczych przypadkach respondenci byli zdania, iż obecnie ich urzędy mogłyby funkcjonować bez wykorzystania ICT.
Łukasz Arendt, Elżbieta Kryńska, Iwona Kukulak-Dolata
376
Skutki wykluczenia cyfrowego mieszkańców województwa mazowieckiego w wymiarze materialnym można ograniczać poprzez zapewnienie im dostępu do komputera i Internetu w miejscach publicznych – w tym w urzędach pracy i gmin w ramach Publicznych Punktów Dostępu do Internetu. Okazuje się jed-nak, że PPDI funkcjonują w stosunkowo niewielkiej liczbie urzędów gmin (44%). Lepsza sytuacja notowana jest w powiatowych urzędów pracy (78%), przy czym w obu typach instytucji stopień ich wykorzystania przez klientów jest podobny. W niemal 1/3 urzędów PPDI są używane sporadycznie, co, zdaniem przedstawicieli powiatowych urzędów pracy i urzędów gmin, wynika przede wszystkim z tego, że ich klienci mają dostęp do Internetu w domu, więc nie mu-szą się w tym celu fatygować do urzędu (tab. VI.20). Zdaniem przedstawicieli powiatowych urzędów pracy ważnym czynnikiem jest to, że bezrobotni i poszu-kujący pracy boją się dotykać sprzętu komputerowego, aby go nie zepsuć. Bra-kuje im też motywacji.
Tabela VI.20
Przyczyny sporadycznego korzystania z PPDI
Powód PUP UG
n % n %
Większość osób ma dostęp do Internetu w domu 6 75,0 9 60,0
Nie wszyscy wiedzą o funkcjonowaniu takiego punktu 2 25,0 2 13,3
Brak umiejętności, aby z niego korzystać 3 37,5 4 26,7
Brak motywacji 4 50,0 2 13,3
Obawa przed kontaktem ze sprzętem komputerowym 6 75,0 3 20,0
Badane urzędy w równym stopniu przywiązują wagę do kompetencji informa-tycznych kandydatów do pracy. W ponad 90% przypadków e-umiejętności były jednym z kryteriów branych pod uwagę przy rekrutacji. Na etapie rekrutacji, nie-zależnie od typu instytucji, największy nacisk kładzie się na umiejętności obsługi edytorów tekstu, programów poczty elektronicznej, przeglądarek internetowych i arkuszy kalkulacyjnych (tab. VI.21). Rzadziej kryterium selekcji jest znajomość obsługi specjalistycznych programów wykorzystywanych w działalności urzędów.
Największe deficyty kompetencji informatycznych notowane są przy zróżni-cowaniu skali problemu w obu typach instytucji w zakresie przygotowania pre-zentacji, obsługi baz danych i arkuszy kalkulacyjnych, czyli generalnie w tych obszarach, które nie mają dużego znaczenia (poza arkuszami kalkulacyjnymi) w procesie rekrutacji. Przedstawiciele powiatowych urzędów pracy wskazywali także na znajomość obsługi programów graficznych i księgowych jako poszuki-wane u kandydatów na pracowników.
Instytucje województwa mazowieckiego a wykluczenie cyfrowe
377
Tabela VI.21
E-umiejętności pracowników urzędów
Typ umiejętności
Oczekiwane przy przyjmo-
waniu do pracy Deficytowe
PUP UG PUP UG
n % n % n % n %
Edytor tekstu 31 91,2 97 100,0 3 8,1 11 10,5
Arkusz kalkulacyjny 25 73,5 88 90,7 11 29,7 51 48,6
Przeglądarka internetowa 26 76,5 89 91,8 1 2,7 8 7,6
Programy do obsługi poczty elektronicznej 26 76,5 94 96,9 2 5,4 13 12,4
Bazy danych 14 41,2 40 41,2 15 40,5 66 62,9
Przygotowanie prezentacji 16 47,1 39 40,2 16 43,2 61 58,1
Oprogramowanie specyficzne dla funkcjonowania urzędu 21 61,8 57 58,8 5 13,5 29 27,6
Graficzne 4 11,8 . . 13 35,1 . .
Księgowe 16 47,1 . . 7 18,9 . .
Ocena e-umiejętności pracowników ze względu na płeć i wykształcenie nie różni się w istotny sposób między powiatowymi urzędami pracy a urzędami gmin. Z przeprowadzonych analiz wynika, iż w większości przypadków kompe-tencje informatyczne kobiet są porównywalne do kompetencji mężczyzn, przy czym nieco wyższy odsetek odpowiedzi wskazujących na lepsze przygotowanie kobiet zanotowano w urzędach gmin. Podobnie rzecz się ma z perspektywy po-ziomu wykształcenia. Generalnie e-umiejętności są porównywalne między urzęd-nikami z wykształceniem wyższym i co najwyżej średnim, przy czym dwukrotnie wyższy odsetek wskazań na lepsze przygotowanie osób z wykształceniem wyż-szym zanotowano ponownie w urzędach gmin.
W przypadku oceny poziomu e-umiejętności ze względu na wiek, przy ogól-nie lepszym przygotowaniu osób poniżej 50. roku życia w obu rodzajach instytu-cji, większe deficyty kompetencji informatycznych zanotowano w grupie osób 50+ w urzędach gmin.
Halina Sobocka-Szczapa (opracowanie)
PODSUMOWANIE,
WNIOSKI I REKOMENDACJE
Szybkie tempo rozwoju technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych wpłynęło w znacznym stopniu na całokształt życia społecznego i gospodarczego. Otworzyło przed ludźmi nowe możliwości i pozwoliło na wyznaczenie nowych jakościowo kierunków rozwoju we wszystkich dziedzinach ich życia. Nic więc dziwnego, że rozwój społeczeństwa informacyjnego – uznany za ważny element procesów rozwoju społeczno-gospodarczego – uwzględniany jest w strategicz-nych dokumentach dotyczących prowadzonej na poziomie lokalnym i regional-nym polityki społeczno-gospodarczej. Jak pokazuje praktyka, w skali całego kraju bywa z tym różnie.
Znaczenie tego zjawiska dostrzegane jest również na Mazowszu. W opraco-wanych na potrzeby tego regionu dokumentach znajdują się liczne propozycje działań zapobiegających wykluczeniu cyfrowemu w regionie, które adresowane są do kilku głównych grup odbiorców: mieszkańców Mazowsza, w tym zbioro-wości szczególnie zagrożonych wykluczeniem cyfrowym, pracowników sektora publicznego, przedsiębiorców, władz lokalnych i regionalnych, uczniów i nau-czycieli, uczelni wyższych, placówek ochrony zdrowia oraz organizacji pozarzą-dowych. Rozwój społeczeństwa informacyjnego jest utożsamiany tu nie tylko z inwestycjami w infrastrukturę informatyczną czy świadczeniem usług publicz-nych drogą elektroniczną, ale obejmuje również projekty szkoleniowo-doradcze, szeroko pojęte działania świadomościowe dotyczące zmiany postaw i przełamy-wania barier mentalnych szczególnie na obszarach już dotkniętych wykluczeniem cyfrowym. Warunkiem efektywności proponowanych rozwiązań jest pogłębiona refleksja władz zarówno na poziomie lokalnym, jak i regionalnym na temat uwa-runkowań budowania społeczeństwa informacyjnego (w skali regionu, miasta, gminy) oraz jego kluczowego znaczenia dla rozwoju regionalnego, a zwłaszcza dla rozwoju gospodarczego i wzrostu zatrudnienia w regionie.
214
Na początek przyjrzyjmy się dotychczasowym uwarunkowaniom możliwości wystąpienia wykluczenia cyfrowego na Mazowszu.
O tym, że zagrożenie zjawiskiem wykluczenia cyfrowego w województwie mazowieckim jest realne, świadczy przede wszystkim to, że większość gmin
__________
214 Jak skutecznie przeciwdziałać wykluczeniu cyfrowemu na Mazowszu? Rekomendacje kluczo-wych działań i zasad postępowania dla władz samorządowych regionu na lata 2008–2010, SiRMA, e-Inclusion, Warszawa-Kraków 2008, s. 10.
Podsumowanie, wnioski i rekomendacje
379
znajdujących się w tym regionie kraju to gminy wiejskie. Z przeprowadzonych badań i analiz wynika bowiem, że mieszkańcy miast znacznie częściej korzystali z komputerów, Internetu i telefonów komórkowych niż mieszkańcy terenów wiej-skich i miast poniżej 20 tys. mieszkańców. Na wsi brakowało odpowiedniej infra-struktury ułatwiającej dostęp do łączy internetowych czy komputerów. Jeśli sami mieszkańcy nie posiadali tego rodzaju sprzętu, to najczęściej jedyną formą sko-rzystania z niego była rodzina lub znajomi. Zatem do powiatów, gdzie najbardziej prawdopodobne jest pojawienie się wykluczenia cyfrowego, należałoby zaliczyć te, na terenie których występuje bardzo dużo gmin wiejskich (powiaty siedlecki, ostrołęcki i płocki). To właśnie do nich trzeba by skierować działania umożliwia-jące rozbudowę sieci szybkiego przesyłu informacji, jak również działania pro-mujące nowoczesne technologie informacyjne i telekomunikacyjne. Konieczne byłoby również przeszkolenie mieszkańców tych obszarów w obsłudze kompute-rów, podstawowego oprogramowania i korzystania z Internetu. Najprostszym rozwiązaniem wydaje się umożliwienie mieszkańcom terenów wiejskich korzy-stania ze sprzętu komputerowego połączonego z globalną siecią w szkołach pod-stawowych, do których uczęszczają ich dzieci. Tam też mogłyby być organizowane szkolenia, na których zapoznawaliby się z obsługą tego sprzętu.
Czynnikami mającymi dotychczas wpływ na występowanie znacznych dys-proporcji w dostępie i korzystaniu z nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych są płeć, wiek i wykształcenie oraz status na rynku pracy. Dotyczyło to w takim samym stopniu gospodarstw domowych, jak i ogólnie cha-rakteryzowanej populacji mieszkańców Mazowsza. Częściej bowiem z kompute-rów i Internetu korzystali mężczyźni niż kobiety. Ponadto tego rodzaju sprzęt był również częściej wykorzystywany przez osoby poniżej 45. roku życia, legitymu-jące się wykształceniem co najmniej średnim oraz pracujące. Zmienne te miały także wpływ na sposób wykorzystania tego rodzaju sprzętu.
Przeprowadzona analiza wykazała, że województwo mazowieckie charakte-ryzuje się znacznym zróżnicowaniem wewnętrznym również pod tym względem. Do obszarów, gdzie występować mogą dysproporcje w dostępie i korzystaniu z komputera i Internetu, należą powiat pruszkowski, Warszawa i Siedlce. Dlatego też podczas planowania działań zapobiegających pojawieniu się zjawiska wyklu-czenia cyfrowego i jego ewentualnemu nasileniu, należałoby zwrócić na tych te-renach większą uwagą na populację mieszkańców płci żeńskiej. Programy adre-sowane do tej grupy muszą uwzględniać również ich role narzucone przez społeczeństwo, związane z prowadzeniem domu i opieką nad wymagającymi tego członkami rodziny, które równocześnie większość z nich internalizuje i godzi się na ich odgrywanie.
Największym problemem, z jakim będzie w przyszłości borykało się woje-wództwo mazowieckie, jest postępujące starzenie się jego mieszkańców, które może generować nie tylko utrzymywanie się, ale również pogłębianie dyspropor-cji w dostępie i wykorzystaniu z nowoczesnych technologii informacyjnych i te-lekomunikacyjnych. Jest to najbardziej silna i trwała zmienna, wpływająca na problem wykluczenia cyfrowego. Dlatego też obszarom Mazowsza, w których
Halina Sobocka-Szczapa
380
występuje znaczny odsetek osób po 45. roku życia powinno poświęcić się więcej uwagi podczas tworzenia różnego rodzaju programów profilaktycznych i plano-wania działań promujących korzystanie z komputera i Internetu. Do obszarów tych, jak dotychczas, należały: Warszawa oraz trzy wschodnie powiaty Mazowsza – lipski, sokołowski i łosicki. Do obszarów zagrożonych w największym stopniu wykluczeniem cyfrowym osób powyżej 45. roku życia zaliczyć należałoby rów-nież miasto na prawach powiatu Ostrołękę oraz powiaty: ciechanowski, ostrołęcki i żuromiński. Tereny te również wymagają podjęcia intensywnych działań ogra-niczających wykluczenie cyfrowe osób starszych, gdyż w ciągu ostatnich sześciu lat liczba osób należących do tej kategorii wieku wzrosła najbardziej.
Poziom wykształcenia jest równie silną zmienną jak wiek. Nawet szybkie tempo, w jakim upowszechniane są nowoczesne technologie informacyjne i tele-komunikacyjne, nie ma wpływu na zacieranie się różnic w dostępie i korzystaniu z tych technologii między osobami legitymującymi się co najmniej średnim wy-kształceniem a osobami z wykształceniem niższym. W przypadku województwa mazowieckiego, pomimo obserwowanego wzrostu poziomu wykształcenia miesz-kańców, nadal ok. 1/5 spośród nich to osoby legitymujące się najniższym pozio-mem wykształcenia i nie posiadające żadnych kwalifikacji zawodowych. Niewie-le niższy udział osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym spowodował, że łącznie 40,7% mieszkańców Mazowsza to osoby w wysokim stopniu narażone na wykluczenie cyfrowe.
Pomimo że województwo mazowieckie charakteryzuje się najwyższym po-ziomem zatrudnienia, aktywności zawodowej i najniższym poziomem bezrobocia w kraju, to występują na jego terenie obszary, gdzie sytuacja na rynku pracy jest bardzo zła, ponieważ stopa bezrobocia znacznie przewyższa wartość tego wskaź-nika dla województwa oraz średnią dla kraju. Na obszarach tych mamy więc do czynienia z większym ryzykiem pojawienia się wykluczenia cyfrowego osób bez-robotnych. Należą do nich powiaty: szydłowiecki, radomski i przysuski. Tam sy-tuacja na rynku pracy jest najgorsza. Zwiększyło się również ryzyko nasilenia się dysproporcji w dostępie do nowoczesnych technologii informacyjnych i teleko-munikacyjnych i korzystaniu z nich w powiatach: pułtuskim, wołomińskim, szy-dłowieckim oraz legionowskim, w których w 2009 r. w porównaniu z rokiem po-przednim stopa bezrobocia wzrosła najbardziej. To samo dotyczy również powiatów: nowodworskiego i ostrołęckiego, w których dynamika zmian tego wskaźnika była najwyższa w 2010 r. w porównaniu do roku poprzedniego. Suge-ruje się więc, aby do tworzonych i/lub realizowanych programów aktywizujących osoby bezrobotne dołączyć elementy przeciwdziałające ich wykluczeniu cyfro-wemu. Pozytywne efekty przyniosłoby zapewne prowadzenie kilkustopniowych szkoleń z zakresu obsługi komputerów, Internetu czy urządzeń przemysłowych sterowanych komputerowo. Warto byłoby poszerzyć ofertę szkoleniową o kie-runki związane z obsługą pojawiających się na rynku i chętnie wprowadzanych przez pracodawców nowoczesnych komunikatorów. Korzystnym rozwiązaniem byłoby również organizowanie szkoleń, na których osoby bezrobotne mogłyby uzupełnić powstałe braki w kompetencjach informatycznych. Szybkie tempo
Podsumowanie, wnioski i rekomendacje
381
rozwoju powoduje bowiem, że posiadane umiejętności i kwalifikacje z czasem dewaluują się, a to znacznie obniża konkurencyjność takich osób na rynku pracy i przyczynia się do wydłużenia czasu poszukiwania przez nich pracy. W skraj-nych przypadkach prowadzić może do zniechęcenia i przechodzenia do zasobu biernych zawodowo, jak również wielokrotnego wykluczenia. Przywrócenie ta-kich osób do aktywności zawodowej staje się wówczas znacznie trudniejsze, wy-maga dużych nakładów finansowych i opracowywania odrębnych programów. Ponieważ są to obszary głównie rolnicze, na pewno pomocne w walce z wyklu-czeniem cyfrowym byłoby udostępnienie przez powiatowe urzędy pracy osobom bezrobotnym poszukującym zatrudnienia komputera z dostępem do Internetu. Możliwość skorzystania z takiego sprzętu w celu poszukiwania oferty w sieci oraz zamieszczania swojego CV niewątpliwie pozwoliłaby osobom sceptycznie podchodzącym do nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyj-nych do zmiany zdania.
Mazowsze jest najbardziej dynamicznie rozwijającym się regionem kraju o najwyższym poziomie koncentracji inwestycji kapitału zagranicznego i rodzi-mego. Doskonale rozwinięty jest w tym regionie sektor usługowy. Województwo to miało również najwyższy w kraju potencjał gospodarczy rozwoju nowocze-snych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych w postaci placówek na-ukowo-badawczych. W regionie tym przeznaczano także najwyższe w kraju na-kłady na tego rodzaju działalność, przy czym ponad połowa ich pochodziła z budżetu państwa. Jednak mimo wzrostu wartości nakładów przeznaczanych na działalność badawczo-rozwojową, ich udział w relacji do PKB w badanym okre-sie spadał, co jednak nie miało znaczenia dla zmiany pozycji tego obszaru wśród innych jednostek podziału terytorialnego o tym charakterze. Pogorszenie tej pro-porcji w przyszłości może przyczynić się do dekapitalizacji majątku i powstania znacznych dysproporcji w dostępie do nowoczesnych urządzeń potrzebnych do prowadzenia prac naukowo-badawczych, co może mieć kolosalne znaczenie dla skali, siły i zakresu występowania na Mazowszu wykluczenia cyfrowego. Pro-blemy te z kolei mogą mieć wpływ na poziom kompetencji osób korzystających z takiego sprzętu, ponieważ nie będzie stymulował ich skłonności do aktualizo-wania swojej wiedzy. Jest to ważny problem, gdyż województwo to dominuje w Polsce również pod względem liczby osób zatrudnionych w działalności ba-dawczo-rozwojowej. Dodatkowo liczba takich zatrudnionych stale w ostatnim czasie rosła, przy czym w największym stopniu dotyczyło to grupy doktorów i doktorów habilitowanych.
Nie najlepiej wypada Mazowsze, jeśli oceniać innowacyjność. Region ten charakteryzował się bowiem dość niskim poziomem finansowania tego rodzaju działalności przez funkcjonujące tam przedsiębiorstwa. Wysokość nakładów prze-znaczanych na działania naukowe, techniczne, organizacyjne, finansowe i komer-cyjne mające na celu wdrażanie innowacji dawało województwu mazowieckiemu dopiero czwarte miejsce w kraju. Bardziej skłonne przy tym do podejmowania działań innowacyjnych były przedsiębiorstwa przemysłowe niż usługowe, cho-ciaż generalnie przedsiębiorcy rozumieli znaczenie, jakie dla rozwoju ich firmy
Halina Sobocka-Szczapa
382
ma inwestowanie w innowacje. Działalność taka finansowana była głównie ze środków własnych, co może wynikać z lepszej kondycji finansowej przedsię-biorstw funkcjonujących na tym obszarze. Środki te najczęściej przeznaczane były na zakup nowoczesnych maszyn, urządzeń technicznych, narzędzi oraz środków transportu. Znacznie rzadziej natomiast na zakup oprogramowania czy szkolenie pracowników. Świadczy to o dość wysokim ryzyku pojawienia się dysproporcji w dostępie do nowoczesnego oprogramowania, ale nie tylko. Pokazuje bowiem również, jak niska jest skłonność pracodawców do inwestowania w rozwój zawo-dowy swoich pracowników. Przy tak szybkim rozwoju technologii informacyjno- -telekomunikacyjnych, jaki obserwujemy obecnie, jest to podstawowy wyznacz-nik pozycji konkurencyjnej podmiotów, jak również wykluczenia cyfrowego osób zatrudnionych w firmach.
Mazowieckie przedsiębiorstwa znacznie wyprzedzały także inne podmioty, zlokalizowane w innych województwach, pod względem wykorzystania kompute-rów i Internetu do budowy przewagi konkurencyjnej firmy na rynku. Najczęściej zainstalowane w nich komputery tworzyły lokalną sieć komputerową pozwalającą na wewnętrzną komunikację w firmie. Nieco rzadziej tworzona była sieć oparta na rozwiązaniach stosowanych w Internecie, powalających na objęcie zasięgiem wszystkich jednostek przedsiębiorstwa, czyli tzw. intranet. Znacznie częściej niż podmioty działające w innych regionach kraju, mazowieckie firmy regularnie prowadziły elektroniczną wymianę informacji na temat zarządzania łańcuchem dostaw z dostawcami i odbiorcami oraz wykorzystywały automatyczną wymianę danych pomiędzy przedsiębiorstwami i innymi zewnętrznymi technologiami in-formacyjnymi i telekomunikacyjnymi, a także używały systemów CRM i ERP. W wykorzystaniu możliwości globalnej sieci (Internet) również widać wyraźną dominację mazowieckich przedsiębiorstw, przy czym większość z nich korzystała z szerokopasmowych łączy dostępowych i miała własną stronę internetową.
Tak wysoki poziom informatyzacji przedsiębiorstw jednak również niesie za-grożenia. Mazowieckie przedsiębiorstwa potrzebować bowiem będą pracowni-ków posiadających wysokie kompetencje teleinformatyczne. Zapewnienie sobie kadry posiadającej niezbędne kwalifikacje, przy niskiej skłonności do inwestowa-nia w rozwój zawodowy pracowników i szybkim tempie wprowadzania nowocze-snych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, może stanowić problem i być czynnikiem hamującym podejmowanie decyzji o wprowadzaniu kolejnych innowacyjnych rozwiązań, jak również wpływać na sytuację na rynku pracy.
Znaczniej gorzej przygotowane do wejścia w erę cyfrową są mazowieckie szkoły. Pomimo obserwowanego w badanych latach wzrostu liczby komputerów, w tym z dostępem do Internetu, w niemal wszystkich typach szkół stopień kom-puteryzacji i informatyzacji był nadal niższy niż w kraju. Wyjątek stanowiły szkoły policealne i licea profilowane, gdzie liczba komputerów i komputerów z dostępem do sieci globalnej w tym czasie spadła. W województwie mazowiec-kim najlepiej wyposażone zarówno w sprzęt komputerowy, jak i komputery z do-stępem do Internetu były szkoły podstawowe, gimnazja i licea ogólnokształcące. Jednak stopnień komputeryzacji i tak dawał Mazowszu tylko piąte miejsce w kra-
Podsumowanie, wnioski i rekomendacje
383
ju szkołom podstawowym, ósmą lokatę – gimnazjom i wreszcie trzecie miejsce – liceom ogólnokształcącym. W zdecydowanie najgorszej sytuacji znalazły się ma-zowieckie zasadnicze szkoły zawodowe, które w tym samym rankingu znalazły się dopiero na dwunastym miejscu w kraju.
Nie lepiej wyglądało wyposażenie mazowieckich szkół w sprzęt komputero-wy połączony z Internetem. W porównaniu z pozostałymi regionami kraju, mazo-wieckie szkoły podstawowe zajęły dopiero czternaste miejsce, gimnazja – trzyna-ste, a zasadnicze szkoły zawodowe – jedenaste. Bardzo dobrze w tym porównaniu wypadły jedynie mazowieckie licea ogólnokształcące, które zajęły pod tym względem pierwsze miejsce w kraju.
Wyposażenie mazowieckich placówek edukacyjnych w komputery, w tym także z dostępem do Internetu wpłynęło również na możliwość korzystania z nich przez uczniów tych szkół. Ich sytuacja była znacznie gorsza niż w pozostałych regionach kraju. W tym przypadku województwo mazowieckie zajęło aż czterna-ste miejsce w kraju. W tej samej klasyfikacji, liczba uczniów przypadających na 1 komputer posiadający dostęp do sieci i przeznaczony do dyspozycji uczniów w przypadku techników dawała piąte miejsce mazowieckim placówkom eduka-cyjnym, szkół podstawowych – ósme miejsce, liceów profilowanych – dziewiąte miejsce, a szkół policealnych – czwartą lokatę w Polsce.
Przytoczone informacje świadczą o tym, iż wszyscy uczniowie mazowieckich szkół mogą mieć porównywalnie gorsze warunki nabywania wiedzy i umiejętno-ści informatycznych w porównaniu do swoich rówieśników z innych woje-wództw. Przede wszystkim dotyczy to jednak uczniów mazowieckich zasadni-czych szkół zawodowych i może wskazywać na zagrożenie właśnie tych młodych ludzi wykluczeniem cyfrowym. Dlatego też szczególnie w odniesieniu do tych ostatnich należałoby podjąć działania mające na celu poprawę ich sytuacji. Pozo-stawienie ich bowiem bez pomocy może bezpośrednio prowadzić do obniżenia pozycji konkurencyjnej absolwentów takich szkół na rynku pracy. Sytuacja ta tym bardziej wymaga uwagi, że zarówno wskaźnik komputeryzacji, jak i udział tego rodzaju szkół wyposażonych w komputery z dostępem do Internetu przeznaczone do użytku uczniów w województwie mazowieckim rośnie najwolniej spośród wszystkich szkół zawodowych.
Równocześnie w układzie przestrzennym, najbardziej ograniczony dostęp do komputerów z dostępem do Internetu w szkołach podstawowych mieli uczniowie w Radomiu, Płocku i Siedlcach, gimnazjaliści z Radomia, Płocka i powiatu ra-domskiego, uczniowie zasadniczych szkół zawodowych z Ostrołęki, powiatu otwockiego, grójeckiego i sochaczewskiego, uczniowie techników z powiatu wę-growskiego, uczniowie liceów profilowanych z powiatu sokołowskiego i m. st. Warszawy oraz licealiści z powiatu ostrowskiego, zwoleńskiego i wyszkowskie-go. Wszystkie wymienione tutaj powiaty wymagają podjęcia działań mających na celu poprawę dostępności uczniów do Internetu w pierwszej kolejności.
O tym, że sytuacja szkół w województwie mazowieckim jest bardzo zła, świadczy również to, iż pomimo obserwowanej w niektórych powiatach znacznej poprawy dostępności uczniów do komputerów podłączonych do sieci globalnej,
Halina Sobocka-Szczapa
384
nadal są one zaliczane do obszarów, gdzie dostęp do tego sprzętu jest najtrudniej-szy w województwie. Oznacza to niewielką efektywność podejmowanych dzia-łań, mających na celu poprawę dostępności do Internetu uczniów w tych powia-tach. Należałoby więc działania te znacznie zintensyfikować. W przeciwnym razie może dojść nie tylko do nasilenia się skali wykluczenia cyfrowego absol-wentów, ale również bezrobocia strukturalnego na tych obszarach. Na tym tle źle wygląda także to, że w 2008 r. ponad połowa gmin powiatów wykluczenia cy-frowego na Mazowszu nie przewidywała do 2010 r. w swoich „wieloletnich pla-nach inwestycyjnych” żadnych inwestycji w projekty teleinformatyczne. Duża grupa samorządów poprzestała na planowaniu zakupów sprzętu i oprogramowa-nia na poziomie wydatków sięgających kilkudziesięciu tysięcy złotych rocznie.
W porównaniu do położenia szkół dobrze natomiast wyglądała sytuacja ma-zowieckich gospodarstw domowych pod względem dostępności i wykorzystania nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych. To tutaj znacz-nie częściej niż w pozostałych regionach kraju gospodarstwa domowe posiadały sprzęt komputerowy. Niestety, województwo to gorzej wypada w ocenie dostępu gospodarstw domowych do Internetu, ponieważ Mazowsze zajęło pod tym wzglę-dem dopiero czwarte miejsce w kraju. Rzadziej też posiadały one drukarki (czwarte miejsce w Polsce), telefony komórkowe (piąte miejsce w kraju) czy sprzęt służą-cy do odbioru telewizji satelitarnej (trzynasta lokata w kraju), co przede wszyst-kim było wynikiem ich częstszego korzystania z telewizji kablowej. Udział go-spodarstw domowych korzystających z tej formy przesyłu sygnału telewizyjnego jest właśnie na Mazowszu najwyższy w kraju. W województwie mazowieckim spadało również w badanym okresie zainteresowanie telefonicznymi łączami głównymi, choć nadal zajmuje ono pierwszą lokatę w kraju. Świadczy to o istnie-niu ryzyka na tym terenie pojawienia się wykluczenia cyfrowego członków go-spodarstw domowych, związanego z dostępem do telefonów komórkowych czy Internetu. Tym bardziej zasługuje to na podkreślenie, że dotychczasowe zaintere-sowanie członków gospodarstw domowych zakupem tych urządzeń było mniejsze niż w innych regionach kraju.
Należałoby równocześnie zaznaczyć, że negatywną stroną mieszkańców tego regionu, która zwiększa ryzyko ich wykluczenia cyfrowego, jest niska skłonność do nabywania i/lub uzupełniania swoich kompetencji cyfrowych. Na tym tle do-brze przedstawiają się tylko uczniowie szkół średnich, którzy chętnie skorzystali-by z możliwości platformy e-leaningowej. Około 75% z ich widzi w tym bardzo dobrą formę wspierania i uzupełniania nauczania metodą tradycyjną.
Generalnie szacuje się, że 40% terytorium województwa mazowieckiego to obszary zagrożone wykluczeniem cyfrowym. Najbardziej zagrożone wystąpie-niem tego zjawiska są powiaty znajdujące się w podregionie radomskim i ostro-łęcko-siedleckim.
Badania pierwotne, przeprowadzone wśród przedstawicieli podażowej strony rynku pracy, świadczą o dość istotnym wpływie wykluczenia cyfrowego na ich aktywność zawodową. Jako zjawisko złożone, w przypadku przedstawicieli tej strony rynku pracy nie powinno być rozpatrywane wyłącznie z punktu widzenia
Podsumowanie, wnioski i rekomendacje
385
twardego determinizmu technologicznego, gdyż jest dość często uwarunkowane czynnikami natury społeczno-kulturowej i zależy od kontekstu, czasu i miejsca.
215
W sposób szczególny wniosek taki dotyczy biernych zawodowo, którzy spo-śród wszystkich badanych kategorii osób charakteryzowali się najmniejszą skłon-nością do uczestnictwa w procesach kształtowania społeczeństwa informacyjne-go. Jest ona głównie pochodną dotychczasowych uwarunkowań występujących w ich gospodarstwach domowych, a przede wszystkim liczbą dzieci w wieku do 16. roku życia pozostających w ich gospodarstwach domowych.
Populacja pracujących w sposób dość ograniczony wykorzystywała technolo-gie informacyjne i telekomunikacyjne zarówno w realizowaniu zadań, wynikają-cych z zajmowanego stanowiska pracy, jak i w gospodarstwach domowych. De-terminantą wykluczenia cyfrowego tej kategorii zasobów pracy było również to, że w zdecydowanej większości nie zadeklarowali oni większej skłonności do po-dejmowania działań umożliwiających podwyższenie posiadanych w tym zakresie umiejętności lub ich nabycie. Powodem jest to, że nie dostrzegali oni potrzeby zwiększenia dostępności do urządzeń/programów/usług ICT oraz ich moderniza-cji w miejscu pracy, jak również w ograniczonym stopniu uzależniali utrzymanie pracy od posiadania umiejętności obsługi takich urządzeń/programów.
Wśród bezrobotnych wykluczenie cyfrowe jest głównie konsekwencją ich braku chęci do uwzględniania w swoich planach zawodowych możliwości więk-szego zastosowania technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych w popra-wianiu swojej pozycji konkurencyjnej na rynku pracy. Szczególnie niechęć ta re-prezentowana jest przez długotrwale bezrobotnych, którzy z tego punktu widzenia mają wprawdzie dość dobrze wyposażone gospodarstwa domowe w urządzenia ICT, tym niemniej – zgodnie z uzyskanymi opiniami – wykorzystywali je przede wszystkim w celu spędzania czasu wolnego. Zastanawiające jest również wśród respondentów z tej kategorii zasobów pracy to, że w ogóle nie widzieli oni związku między posiadaniem przez nich umiejętności informatycznych a możliwością utraty pracy bądź jej uzyskania. Świadczy to o niewielkiej skłonności badanej zbiorowo-ści do zmiany zawodu. Stanowi to niewątpliwie jedną z zasadniczych barier ak-tywności zawodowej, wiążącą się jednak w sposób istotny z poziomem wykształ-cenia badanych.
Zdecydowanie częściej działania mające na celu ograniczenie wykluczenia cyfrowego podejmowane były przez osoby uczące się. Może to mieć związek z po-zostawaniem ich w procesach kształcenia, jak również z tym, że w większym stopniu byli oni skłonni do przystosowywania swoich kwalifikacji do zmieniają-cych się uwarunkowań rynku pracy. Świadczy o tym fakt, że w okresie bezpośred-nio poprzedzającym badanie oraz w jego trakcie podjęli naukę. Wprawdzie nie-koniecznie wybrany kierunek kształcenia mógł wpływać na poszerzenie/nabycie wiedzy informatycznej, tym niemniej umożliwiał w większym potencjalnie stop-
__________
215 Por. Ł. Arendt, Wykluczenie cyfrowe na polskim rynku pracy. Wnioski i rekomendacje, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe…, op. cit., s. 189.
Halina Sobocka-Szczapa
386
niu kontakt z techniką komputerową. Oswojenie z urządzeniami, programami i usługami ICT może w tym przypadku stanowić istotne ograniczenie barier wpły-wających na wykluczenie cyfrowe.
Badania w sposób jednoznaczny potwierdziły również niewielkie zaintereso-wanie reprezentantów strony podażowej rynku pracy kontaktami z instytucjami publicznymi za pośrednictwem technologii informacyjnych i telekomunikacyj-nych. Może to jednak być konsekwencją wskazanych w projekcie uwarunkowań charakteryzujących województwo mazowieckie. Pod względem stopnia rozwoju społeczeństwa informacyjnego Mazowsze zaliczane jest bowiem do zapóźnionej cyfrowo Polski „B”, z wartością wskaźnika dostępności e-usług na poziomie 30% (12 miejsce w kraju). Urzędy w województwie mazowieckim należą do najgorzej wyposażonych w rozwiązania sieciowe w kraju. Władze samorządowe prawie nie inwestowały w publiczne e-usługi, co jednoznacznie wynika ze Strategii e-Rozwoju Województwa Mazowieckiego. Jednak przyczyna może również leżeć po stronie badanych, którzy w głównej mierze użytkowali komputery/Internet w celu spę-dzania czasu wolnego.
Wykluczenie cyfrowe badanej populacji zwiększało się zazwyczaj wraz z wie-kiem respondentów, co może wskazywać na szczególną uciążliwość tego zjawiska w odniesieniu do kształtowania pozycji konkurencyjnej na rynku pracy i aktyw-ności zawodowej tych, którzy reprezentowali starsze roczniki wieku produkcyjne-go. Dlatego też niezbędne wydaje się zindywidualizowanie działań mających na celu ograniczenie barier wpływających wśród tej populacji na występowanie wy-kluczenia cyfrowego. Tego samego rodzaju wniosek należałoby odnieść do postę-powania związanego ze zmniejszaniem znaczenia wykluczenia cyfrowego w po-szukiwaniu zatrudnienia przez kobiety. Mimo że nie wystąpiła ścisła zależność między dostępem do pracy wynikającym z posiadania umiejętności informatycz-nych a płcią, to jednak konieczne wydaje się zwrócenie uwagi na możliwość wystą-pienia dodatkowych czynników dyskryminujących kobiety, chociaż zdecydowanie częściej korzystają one z komputera/Internetu w celach związanych z poszukiwa-niem pracy, a rzadziej związanych ze spędzaniem czasu wolnego.
W badaniach zauważono również, że istotne znaczenie dla przestrzennego zróżnicowania wykluczenia cyfrowego ma bliskość miasta stołecznego Warsza-wy. Częściej wówczas mamy bowiem do czynienia z wpływem wykluczenia cy-frowego na kształtowanie aktywności zawodowej.
Generalnie wykluczenie cyfrowe zasobów pracy oraz osób biernych zawodo-wo i uczących się w województwie mazowieckim należałoby postrzegać w wielu wymiarach. Do podstawowych niewątpliwie zaliczyć można wymiar mentalny, materialny i kwalifikacyjny, chociaż z różnym natężeniem występowały one w po-szczególnych kategoriach mieszkańców Warszawy. W przypadku populacji pracu-jących najważniejszy był wymiar mentalny i kwalifikacyjny (umiejętności), zaś w odniesieniu do bezrobotnych i biernych zawodowo – mentalny i materialny. Tyl-ko w kategorii uczących się zaobserwowano jeden ze wskazanych wymiarów, mianowicie umiejętności.
Podsumowanie, wnioski i rekomendacje
387
Głównymi determinantami tego zjawiska wśród mieszkańców województwa mazowieckiego zarówno pracujących, jak i bezrobotnych oraz biernych zawodo-wo i uczestniczących w okresie badania w procesach kształcenia są:
– wiek, który w miarę starzenia się populacji w sposób coraz bardziej wi-doczny ogranicza dostęp do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych;
– płeć, która w szczególny sposób różnicuje pod względem wykluczenia cy-frowego populację pracujących i bezrobotnych;
– poziom wykształcenia, który świadczy o tym, że wykluczenie cyfrowe może ulegać ograniczeniu w miarę wzrostu kwalifikacji wynikających z ukończonego formalnego poziomu kształcenia;
– miejsce zamieszkania, które wpływa na zmniejszenie dostępności do tech-nologii informacyjnych i telekomunikacyjnych szczególnie na obszarach oddalo-nych od wielkiej aglomeracji miejskiej miasta stołecznego Warszawy;
– czas pozostawania bez pracy, który im jest dłuższy, tym bardziej ogranicza chęć do uczestnictwa w procesach tworzenia społeczeństwa informacyjnego, co może być konsekwencją zniechęcenia i nasilania się wykluczenia społecznego;
– liczba dzieci do 16. roku życia zamieszkujących wspólnie w gospodarstwach domowych; im większa jest liczba takich osób, w tym większym stopniu można mówić o zmniejszaniu znaczenia zjawiska wykluczenia cyfrowego dla kształtowa-nia pozycji konkurencyjnej zasobów pracy, jak i osób biernych zawodowo;
– kondycja ekonomiczna gospodarstw domowych, która wpływa przede wszystkim na skłonność do podejmowania kształcenia w zakresie ICT, ale rów-nież w znacznym stopniu łączy się z jakością wykorzystywanych w nich urządzeń oraz w ogóle wyposażeniem w sprzęt komputerowy, telefony stacjonarne lub komórkowe;
– zjawisko dyfuzji, które przede wszystkim jest obserwowane wśród pracują-cych i w zbiorowości uczących się i wpływa na dostęp do nowszych, bardziej nowoczesnych urządzeń/programów z zakresu ICT;
– skłonność do korzystania z dostępu do stron internetowych, która w naj-większym stopniu w zakresie pobierania i wysyłania formularzy była udziałem osób prowadzących własną działalność gospodarczą lub rolniczą, zaś w zakresie korzystania z informacji na stronach internetowych publicznych instytucji – ogółu pracujących;
– mentalność, która głównym stopniu dotyczy bezrobotnych i biernych zawo-dowo, ograniczając ich skłonność do podejmowania działań podwyższających ich pozycję konkurencyjną na rynku pracy, co zmniejsza ich szanse na znalezienie sa-tysfakcjonującej pracy lub powrót do aktywności zawodowej;
– wyposażenie szkół w pracownie komputerowe, które – jak wynika z prze-prowadzonych badań – jest w przypadku województwa mazowieckiego nader skromne i nie umożliwia pełnego dostępu do technologii informacyjnych i tele-komunikacyjnych;
– sytuacja na rynku pracy, która w znikomym stopniu wymusza na mieszkań-cach tego regionu dostosowywanie swoich umiejętności w zakresie ICT do ocze-
Halina Sobocka-Szczapa
388
kiwań pracodawców, ponieważ zarówno w populacji pracujących, jak i bezrobot-nych uzależnienie utrzymania pracy, jej utrata lub podjęcie tylko w ograniczonym lub bardzo niewielkim stopniu była uwarunkowana posiadaniem tego rodzaju kwalifikacji.
W związku z wymienionymi czynnikami, które w sposób istotny mogą wpły-wać na wykluczenie cyfrowe mieszkańców województwa mazowieckiego oraz rodzaj barier umożliwiających ograniczenie wpływu tego zjawiska na ich aktyw-ność zawodową w szczególności, jak również tworzenie społeczeństwa informa-cyjnego w ogóle, niezbędne jest prowadzenie działań, jednak powinny one mieć zróżnicowany charakter. W odniesieniu do pracujących, bezrobotnych i biernych zawodowo powinny znaleźć odzwierciedlenie w praktyce gospodarczej działania ograniczające barierę mentalną, określającą ich pozycję konkurencyjną na rynku pracy. Tylko w przypadku uczących się bariera ta ma mniejsze znaczenie. W od-niesieniu do nich natomiast ważne byłyby szybkie działania, związane ze zwięk-szeniem liczby pracowni komputerowych, komputerów, które mogłyby być wy-korzystywane podczas zajęć z innych przedmiotów niż informatyka, jak również uelastycznienie programów nauczania pod tym kątem i opracowanie narzędzi, które mogliby podczas tych zajęć odbywających się w pracowniach komputero-wych wykorzystywać.
Skalę i zakres wykluczenia cyfrowego populacji osób biernych zawodowo może w sposób szczególny ograniczyć Internet. Dlatego też akcje promujące ko-rzystanie z Internetu, podczas których osoby w starszym wieku miałyby okazję zapoznać się z jego możliwościami i sposobem użytkowania, mogłyby znacznie przyczynić się do wzrostu zainteresowania nowoczesnymi technikami i technolo-giami telekomunikacyjnymi oraz obniżenia poziomu ich zagrożenia wyklucze-niem cyfrowym. Jest to działanie tym bardziej zasadne, że drugim czynnikiem, który wydaje się mieć istotne znaczenie w ograniczaniu wykluczenia cyfrowego osób nieaktywnych zawodowo jest charakter wykonywanej przez nich wcześniej pracy zawodowej. Ci bowiem, którzy podczas wykonywania swoich obowiązków zawodowych korzystali ze sprzętu komputerowego, częściej posiadali komputer i Internet w swoim domu, częściej też sprawiało im przyjemność korzystanie z tych technik i technologii telekomunikacyjnych w czasie wolnym.
Niezbędne jest również organizowanie szkoleń dostosowanych do możliwości fizycznych uczestników, uniemożliwiających tym samym występowanie zagrożeń wynikających z „nienadążania” tych osób, które pracę utraciły lub są zagrożone jej utratą w starszych rocznikach wieku produkcyjnego. Niemałe znaczenie może mieć również wyeliminowanie bariery materialnej poprzez utworzenie sieci punk-tów, w których dostęp do komputera/Internetu byłby możliwy bez konieczności pokrywania kosztów. Wreszcie ważne byłoby zróżnicowanie działań ze względu na płeć oraz miejsce zamieszkania, ponieważ w przypadku mieszkańców woje-wództwa mazowieckiego występują istotne różnice w podejściu do technologii in-formacyjnych i telekomunikacyjnych ze względu na te dwa przekroje. Uwzględ-nienie ICT w wyznaczaniu ścieżki kariery zawodowej wymaga jednak ze strony
Podsumowanie, wnioski i rekomendacje
389
mieszkańców Mazowsza żmudnych dostosowań, które powinny być wspierane przez pozostałych aktorów rynku pracy, a szczególnie publiczne służby zatrud-nienia. Wiele jednak również zależy od działań podejmowanych przez nich sa-mych, ponieważ – jak wynika z przeprowadzonych badań – w ich subiektywnej ocenie nie stanowili oni kategorii zasobów pracy wykluczonej cyfrowo.
Generalnie, jak wynika z przeprowadzonych w województwie mazowieckim wywiadów kwestionariuszowych, wykluczenie cyfrowe tworzy jednak lukę kom-petencyjną wśród różnych zbiorowości mieszkańców tego obszaru. W głównym stopniu wynika to z braku świadomości odnoszącego się do uznawania takich umiejętności jako podstawowej przesłanki kształtowania pozycji konkurencyjnej na rynku pracy. Tym samym utrudniony jest udział w procesach tworzenia społe-czeństwa informacyjnego, co może w sposób zróżnicowany wpływać na życie społeczne. Szybkie tempo rozwoju nowoczesnych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych wymaga, bowiem, nie tylko częstych inwestycji związa-nych z zakupem nowoczesnego sprzętu i najnowszego oprogramowania, ale także nabywania lub uzupełniania posiadanych kwalifikacji związanych z ich obsługą. Należy w tym przypadku, poza wspomaganiem skłonności do kształcenia w roż-nych formach tradycyjnych, wykorzystać potencjał tkwiący w możliwościach kształcenia na odległość, jak również w samokształceniu. Zarówno, bowiem, sa-modzielne nabywanie umiejętności obsługi urządzeń ICT, jak i e-learning mogą w wyraźny sposób ograniczyć znaczenie barier, jakie wiążą się z edukacją usta-wiczną
216, a w szczególności brak środków finansowych i czasu, na które wska-
zywali przedstawiciele strony podażowej. Chodzi tu także o takie formy doskona-lenia, które pozwolą na zdobycie i aktualizację umiejętności ICT szczególnie przez osoby powyżej 45. roku życia, charakteryzujące się niższym wykształce-niem, najbardziej narażone na wykluczenie cyfrowe.
Także prowadzona polityka regionalna, społeczna i ekonomiczna powinna zawierać elementy mające na celu przeciwdziałanie powstawaniu i/lub nasilaniu się skali tego negatywnego zjawiska. Koniecznością stało się poszukiwanie naj-bardziej efektywnych rozwiązań, pozwalających na eliminowanie pojawiających się dysproporcji w dostępie i wykorzystaniu nowoczesnych technologii informa-cyjnych i telekomunikacyjnych. Przeciwdziałanie pojawieniu się zjawiska wyklu-czenia cyfrowego oraz ograniczanie jego skali i zakresu wymaga równocześnie uwzględnienia dotychczasowego charakteru rozwoju obszaru jako czynnika ze-wnętrznego wpływającego na poziom jego przygotowania do udziału w społe-czeństwie informacyjnym. W wielu przypadkach należałoby odnieść ten postulat do rozwiązań systemowych umożliwiających przeciwdziałanie wykluczeniu cy-frowemu w skali całego kraju, ponieważ jest ono niewątpliwie jednym z przeja-wów wykluczenia społecznego.
__________
216 I. Kukulak-Dolata, Rzeczywistość kształcenia ustawicznego w opinii instytucji rynku pracy, w: E. Kryńska, red. nauk., Kapitał ludzki w małych i średnich przedsiębiorstwach – przystosowania do technologii informatycznych. Wyniki badań empirycznych, IPiSS, Warszawa 2007, s. 368.
Halina Sobocka-Szczapa
390
Analizując wykluczenie cyfrowe w sektorze przedsiębiorstw, zauważono, że wielkość firmy determinuje stopień nasycenia nowymi technologiami informa-tycznymi oraz poziom ich wykorzystania.
Firmy prowadzone jako jednoosobowa działalność gospodarcza były najsła-biej wyposażone w nowoczesne technologie. Jedna trzecia spośród nich nie wy-korzystywała komputerów w swojej działalności, a tylko co druga miała dostęp do Internetu. Jeśli już firma taka posługiwała się nowoczesnymi technologiami, to w nieco gorszych warunkach niż firmy zatrudniające pracowników, mianowicie posiadała Internet z najsłabszym łączem oraz nie miała strony internetowej, na której mogłaby zareklamować swoje produkty lub usługi. Właściciele jednooso-bowych firm rzadko korzystali z narzędzi komunikacji internetowej wykorzysty-wanych w biznesie, a jednocześnie ułatwiających sprawniejsze i tańsze zarządzanie finansami czy szybsze załatwianie spraw administracyjnych. Przewagę konkuren-cyjną jednoosobowe firmy próbowały budować poprzez intensywniejsze w po-równaniu z większymi podmiotami korzystanie z mniej sformalizowanych narzę-dzi typu portale społecznościowe, fora dyskusyjne, aby tymi sposobami dotrzeć do klienta i przyciągnąć go do siebie. Niepokoić może również to, że tylko co dzie-siąty właściciel firmy inwestował w jej rozwój, także w rozwój informatyczny, a nieco częściej, bo niemal co czwarty deklarował, że nie widzi potrzeby wdrażania nowych rozwiązań. Taki pogląd i takie działania stwarzają całkiem spore ryzyko wykluczenia cyfrowego jednoosobowych firm zarówno w wymiarze materialnym, mentalnym, jak i umiejętności, gdyż żaden z właścicieli jednoosobowych firm nie podnosił w ostatnim czasie swoich umiejętności w zakresie ICT.
Sugerować zatem można zwrócenie większej uwagi w działaniach publicz-nych służb zatrudnienia, instytucji szkoleniowych oraz innych podmiotów polityki regionalnej, społecznej i ekonomicznej odpowiedzialnych za wdrażanie nowych rozwiązań i podnoszenie kwalifikacji zawodowych na sytuację jednoosobowych firm. Należy wdrożyć specjalne programy skierowane wyłącznie do osób samoza-trudnionych, które nakierowane byłyby na uświadomienie tym osobom wagi, jaką mają nowoczesne rozwiązania informatyczne we współczesnej gospodarce, aby w ten sposób przeciwdziałać powstawaniu i nasilaniu się skali wykluczenia cy-frowego.
Obraz, jaki wyłania się z analizy wyników badań dotyczących mikroprzedsię-biorstw (1–9 zatrudnionych), nie jest jednoznaczny. Z jednej strony aż 70% bada-nych firm tej wielkości nie wykorzystywało komputerów w swojej działalności, z drugiej zaś – nasycenie sprzętem komputerowym w tych firmach, które je wy-korzystywały, było największe wśród wszystkich badanych podmiotów. Również analizując wykorzystanie Internetu, trzeba stwierdzić, że firmy mikro są zbioro-wością, w której liczba komputerów podłączonych do Internetu w stosunku do wszystkich komputerów w firmie była największa. Prędkość łączy internetowych oraz sposób podłączenia do Internetu nie przedstawia się już tak dobrze. Prędko-ści należą do najniższych, a modem analogowy, najczęściej wśród tych firm stoso-wany, wydaje się już być przeżytkiem. Ponadto mała liczba podmiotów tej wielko-ści miała stronę internetową.
Podsumowanie, wnioski i rekomendacje
391
Jeśli weźmiemy pod uwagę wykorzystanie komputerów i Internetu obraz jest jeszcze mniej optymistyczny. O ile połowa mikroprzedsiębiorstw wykorzystywa-ła już komputery do obsługi księgowej, a 1/3 – do zamówień, to tylko co dziesiąta posługiwała się programami do zarządzania typu CRM. Większość firm wyko-rzystywała e-mail, bankowość internetową czy e-administrację, ale zastosowanie tych narzędzi w kluczowych obszarach działalności firmy nie było już tak popu-larne, choć częstsze niż w przypadku jednoosobowych firm. Znamienne jest, że, podobnie jak najmniejsze podmioty, również i mikroprzedsiębiorstwa wykorzy-stywały nieformalne sposoby kontaktu, takie jak portale społecznościowe czy komunikatory w obsłudze klientów.
Niepokoi również fakt, że 1/3 badanych mikropodmiotów nie widziała po-trzeby wdrażania rozwiązań informatycznych. Jeśli przyjąć, że i tak już duży odse-tek tych firm nie wykorzystywał komputerów, to taka deklaracja potęguje wrażenie ich wykluczenia cyfrowego zarówno w wymiarze materialnym, jak i mentalnym.
Dodatnią stroną widoczną w funkcjonowaniu takich firm jest chęć podnosze-nia kwalifikacji pracowników, także w obszarze ICT. Ta grupa firm najczęściej organizowała bądź brała udział w szkoleniach, dlatego też dobrze oceniane były kwalifikacje zawodowe własnych pracowników. Nie można więc powiedzieć, że wykluczenie cyfrowe jest wynikiem wykluczenia w wymiarze umiejętności.
Należałoby zatem wspomóc mikroprzedsiębiorstwa w jak najlepszym wyko-rzystaniu potencjału kadrowego w rozwoju informatycznym firm poprzez zwięk-szenie skłonności tych podmiotów do inwestowania w nowe technologie oraz wykorzystywania ich w praktyce.
Wszystkie firmy małe (10–49 zatrudnionych) wykorzystywały komputery w swojej działalności. Najczęściej spośród pozostałych podmiotów gospodar-czych korzystały z profesjonalnej obsługi teleinformatycznej w postaci firm ze-wnętrznych. Ponad połowa firm wykorzystywała różne aplikacje w kluczowych obszarach działalności firmy, tj. w księgowości, przy zamówieniach czy w zarzą-dzaniu typu CRM. Na uwagę zasługuje również najczęstsze wykorzystywanie bankowości internetowej w zarządzaniu finansami firmy.
Prawie każda firma miała dostęp do Internetu na nieco lepszych warunkach niż w przypadku mikroprzedsiębiorstw. Ponad połowa miała stronę internetową i wewnętrzną sieć komunikacyjną. Tak więc, w obszarze barier materialnych i wykorzystania możemy mówić o umiarkowanym wykluczeniu.
Gorzej nieco prezentują się małe przedsiębiorstwa, jeśli weźmiemy pod uwa-gę bariery mentalne i umiejętności. Najwięcej firm spośród tej kategorii uznało, że nie mają potrzeby wdrażania nowych rozwiązań informatycznych. Dotyczy to co trzeciego przedsiębiorstwa, a przejawia się w nielicznych inwestycjach, jakie poczyniły badane firmy. Drugim zagrożeniem jest brak aktualnych szkoleń, szczególnie szkoleń z zakresu IT, jakie firmy powinny przeprowadzać wśród swoich pracowników. Takie podnoszenie umiejętności personelu pozwala firmie zachować dobrą, konkurencyjną pozycję na rynku.
Halina Sobocka-Szczapa
392
W celu przeciwdziałania wykluczeniu małych firm w dwóch wymienionych obszarach konieczna jest szeroko rozpowszechniona kampania informacyjna na temat zagrożeń, jakie niosą ze sobą te negatywne zjawiska oraz szans, jakie pra-cownikom daje stała aktualizacja kwalifikacji i umiejętności dotyczących naj-nowszych rozwiązań informatycznych.
Obraz firm średnich i dużych (co najmniej 50 pracowników), jaki wyłania się z analizy przeprowadzonych badań, przedstawia ogólnie dobrą sytuację pod względem zawansowania w nowoczesne technologie informatyczne. Przedsię-biorstwa te były dobrze wyposażone w komputery z podłączeniem do Internetu, z szybszymi prędkościami przesyłu danych najczęściej za pomocą łącza szeroko-pasmowego. W większości miały stronę internetową oraz sieć komunikacji we-wnętrznej.
Firmy te wykorzystywały możliwości aplikacji komputerowych oraz narzędzi komunikacji internetowych w dość dużym stopniu w większości obszarów dzia-łalności firmy. Jedynie zastosowanie e-learningu pozostawiało wiele do życzenia. Przy tak rozrośniętym liczbowo personelu firmy średnie i duże powinny częściej korzystać z możliwości, jakie dają szkolenia internetowe, chociażby poprzez wy-korzystanie wewnętrznej sieci komunikacyjnej. Ponadto dla takich przedsię-biorstw wielkim zagrożeniem pod względem wykluczenia cyfrowego jest prak-tyczny brak szkoleń z zakresu IT wśród pracowników. Być może wymaga to jeszcze większego upowszechnienia specjalistycznych szkoleń dla średnich i du-żych firm, które zachęcałyby pracodawców do podnoszenia kwalifikacji swojego personelu. Ale aby ich przekonać, trzeba najpierw wytworzyć potrzebę wprowa-dzania nowych rozwiązań informatycznych, której to potrzeby nie miała znaczna część badanych podmiotów tej wielkości.
W przeprowadzonych badaniach strony popytowej rynku pracy pojawiły się również problemy związane z jakością kadr zatrudnionych w przedsiębiorstwach. W znacznym stopniu potwierdzone zostały wnioski odnoszące się do populacji pracujących mieszkańców województwa mazowieckiego. Wniosek generalny był taki, że konieczne jest wyeliminowanie powodów, które wywołują znaczącą róż-nicę pod względem wiedzy i umiejętności w zakresie stosowania ICT między osobami powyżej i poniżej 50. roku życia. Osoby te powinny być skierowane na odpowiednie szkolenia podnoszące ich umiejętności teleinformatyczne głównie na etapie zatrudnienia. Może temu służyć część środków unijnych, kierowanych na programy aktywizacji i przeciwdziałania bezrobociu. Warto jednak prowadzić także szkolenia nie związane bezpośrednio z ICT, które pozwoliłyby na uświadomienie samym pracownikom w tej kategorii wieku, że podnoszenie kompetencji w zakre-sie ICT (także samodzielne czy w czasie prywatnym) jest obecnie niezbędne i może stanowić „przepustkę” do dalszego zatrudnienia. Bardzo niepokojąca jest, bowiem, obserwowana w Polsce tendencja „doczekiwania do emerytury” osób w wieku przedemerytalnym, co powoduje brak podejmowania aktywności w kontekście jakiegokolwiek rozwoju umiejętności i kompetencji (także w zakresie ICT), a co za tym idzie, niechęć do inwestowania w tych pracowników przez pracodawców. Tymczasem pracownik starszy, doświadczony, który jednocześnie jest elastyczny
Podsumowanie, wnioski i rekomendacje
393
i podatny na rozwój swoich umiejętności, mógłby stać się najcenniejszym pra-cownikiem w firmie przede wszystkim ze względu na duże doświadczenie, które-go brakuje młodym, oraz ustabilizowaną sytuację życiową.
Badanie szkół podstawowych i ponadpodstawowych oraz uczelni wyższych, jak również powiatowych urzędów pracy i urzędów gmin potwierdziło występo-wanie w tych instytucjach wykluczenia cyfrowego jako zjawiska wielowymiaro-wego i wielowątkowego.
Jest ono po części warunkowane barierą motywacyjną. Brak motywacji, który urzeczywistnił się w badaniach w postaci wypowiedzi respondentów wskazują-cych na brak potrzeby stosowania i wykorzystania niektórych rozwiązań, dotyczy zarówno samych instytucji, których część nie dostrzega potrzeby wdrażania no-woczesnych systemów teleinformatycznych, jak i klientów, którzy nie wykazują chęci korzystania z już istniejących usług on-line. Jest to problem trudny do roz-wiązania, gdyż dotyka sfery psychologii człowieka i jego generalnej niechęci do zmian w otaczającej go rzeczywistości. W tym miejscu należy stwierdzić, że w perspektywie średniookresowej można spodziewać się ograniczenia wpływu tej bariery bardziej na poziomie instytucji niż wśród mieszkańców Mazowsza.
Świadczenie usług drogą elektroniczną wymaga istnienia rozwiniętej infra-struktury teleinformatycznej (dostępu do Internetu oraz wyposażenia stanowisk pracy w sprzęt komputerowy). Skoncentrowano się w związku z tym na rozpo-znaniu wyposażenia badanych instytucji w niezbędną infrastrukturę, chociaż w wypowiedziach respondentów pojawiały się również odniesienia do kwestii do-stępności ICT dla mieszkańców Mazowsza. Zdaniem części przedstawicieli bada-nych urzędów, jedną z przyczyn małego wykorzystania Publicznych Punktów Dostępu do Internetu jest właśnie to, że duża cześć ich klientów ma taką możli-wość w domu.
Z analizy zgromadzonego w trakcie badań materiału empirycznego wynika, że wykluczenie cyfrowe instytucji w wymiarze materialnym stopniowo maleje, przy czym występują różnice w jego skali między poszczególnymi typami bada-nych instytucji. Szkoły i urzędy korzystają przede wszystkim z szerokopasmo-wych łączy internetowych. Zdarzają się, co prawda, jeszcze instytucje, w których pracownicy łączą się z Internetem za pomocą modemu analogowego, ale są to po-jedyncze przypadki. Szeroko rozpowszechnione są sieci lokalne, a w większości instytucji wszystkie stanowiska pracy są wyposażone w komputer z dostępem do Internetu.
W przypadku instytucji edukacyjnych zdecydowanie lepszym wyposażeniem ICT mogły pochwalić się szkoły i uczelnie wyższe, chociaż i w tej grupie instytu-cji należałoby wskazać na potrzebę zwiększenia dostępności infrastruktury telein-formatycznej wykorzystywanej do celów dydaktycznych. W przypadku urzędów różnice nie były aż tak wyraźne, ale generalnie należy stwierdzić, iż to powiatowe urzędy pracy dysponują lepszym zapleczem ICT niż urzędy gmin. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na potencjalny wpływ Publicznych Punktów Dostępu do In-ternetu funkcjonujących w urzędach na ograniczanie skali wykluczenia cyfrowe-go mieszkańców Mazowsza. Otóż wnioski, jakie płyną z przeprowadzonych ana-
Halina Sobocka-Szczapa
394
liz, nie są optymistyczne. Wydaje się, że PPDI nie mają szans na odegranie istot-nej roli w procesie budowania społeczeństwa informacyjnego z dwóch powodów. Po pierwsze, jest ich zbyt mało, a po drugie, stopień ich wykorzystania jest niewiel-ki. Dalsze inwestowanie w ten rodzaj infrastruktury byłoby więc mało efektywnym sposobem na zmniejszanie skali wykluczenia cyfrowego na Mazowszu.
Istotnym problemem z punktu widzenia budowania społeczeństwa informa-cyjnego w województwie mazowieckim jest skala wykluczenia cyfrowego, jaka została zidentyfikowana w badanych instytucjach w wymiarze wykorzystania. Praktycznie jedynym powszechnym sposobem wykorzystania ICT jest strona in-ternetowa (za wyjątkiem szkół podstawowych i ponadpodstawowych, w których również w tym zakresie notuje się braki) przy zastrzeżeniu, że funkcjonalność wielu tych stron jest niska i nie pozwala użytkownikom na pozyskanie interesują-cych ich informacji, nie mówiąc już o jakiejkolwiek formie interakcji w ramach e-usług. W urzędach, a także szkołach wyższych w niedostatecznym zakresie funkcjonują elektroniczne systemy obiegu dokumentów, a jeśli już działają, to są tak skonstruowane, że nie pozwalają na wymianę informacji z otoczeniem. Prak-tycznie brak jest usług świadczonych przez urzędy, które umożliwiałyby pełne za-łatwienie sprawy drogą elektroniczną.
W instytucjach edukacyjnych poprawia się sytuacja w zakresie informatyzacji bibliotek, co skutkuje większą dostępnością różnych usług bibliotecznych świad-czonych drogą elektroniczną, chociaż szkoły podstawowe i ponadpodstawowe nadal dzieli znaczny dystans do szkół wyższych. Coraz częściej rekrutacja do szkół (szczególnie wyższych) prowadzona jest w systemie hybrydowym, gdzie część procesu jest zinformatyzowana, a część realizowana tradycyjne. Nadal zna-czący odsetek szkół nie korzysta z elektronicznych systemów obsługi uczniów i studentów. W szkołach podstawowych i ponadpodstawowych rzadkością są platformy edukacyjne do nauki w trybie e-learningu, na poziomie wyższym takie rozwiązanie oferuje studentom mniej niż połowa badanych uczelni.
Podobnie jak w przypadku wykluczenia cyfrowego w wymiarze materialnym, również w wymiarze wykorzystania w gorszej sytuacji znajdują się szkoły pod-stawowe i ponadpodstawowe oraz urzędy gmin.
W badaniu instytucji nie analizowano w sposób szczegółowy wykluczenia cy-frowego w wymiarze umiejętności.
217 Tym niemniej umieszczone w kwestiona-
riuszu wywiadu pytania dotyczące e-umiejętności pracowników badanych instytucji pozwoliły na sformułowanie pewnych wniosków i wskazanie obszarów proble-mowych w tym zakresie.
Po pierwsze, z przeprowadzonych analiz wynika, że w instytucjach edukacyj-nych oraz urzędach województwa mazowieckiego potencjalnym problemem mo-że być zjawisko wykluczenia cyfrowego osób starszych, bo to one mają większe problemy z obsługą komputera i Internetu.
__________
217 Badanie to przy wykorzystaniu specjalnie skonstruowanego w tym celu testu kompetencji przeprowadzono w module badań mieszkańców województwa mazowieckiego.
Podsumowanie, wnioski i rekomendacje
395
Po drugie, kompetencje informatyczne są postrzegane jako jedne z ważniej-szych dla sprawnego funkcjonowania analizowanych instytucji, co przejawia się między innymi w tym, że w większości szkół i urzędów są one jednym z elemen-tów branych pod uwagę w procesie rekrutacji. Jest to zbieżne z podejściem Unii Europejskiej wyrażonym w zaleceniu Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie (2006/962/WE), w którym do kompetencji kluczowych definiowanych jako wiedza, umiejętności i postawy, które są potrzebne na obecnym etapie roz-woju społeczno-gospodarczego do samorealizacji i rozwoju osobistego, bycia ak-tywnym obywatelem, integracji społecznej i zatrudnienia, zaliczono również kompetencje informatyczne. Najczęściej poszukiwanymi, na etapie rekrutacji, e-umiejętnościami w instytucjach województwa mazowieckiego są: obsługa prze-glądarek internetowych, programów do obsługi poczty elektronicznej i edytory tekstu, czyli umiejętności związane z obsługą pakietów biurowych. Znacznie rza-dziej przyszły pracodawca zwraca uwagę na umiejętności obsługi oprogramowa-nia specyficznego dla danej instytucji. W grupie e-umiejętności deficytowych, których brakuje pracownikom badanych instytucji, najczęściej pojawiają się umiejętności związane z przygotowywaniem prezentacji czy pracą z bazami da-nych. Rozkład tych odpowiedzi jest generalnie zbieżny z wynikami innych badań prowadzonych w Polsce.
218
Podstawowym sposobem na zmniejszanie deficytów kompetencji informa-tycznych pracowników instytucji jest udział w kształceniu ustawicznym, który najczęściej przyjmuje formę szkoleń/kursów.
Instytucje edukacyjne na Mazowszu, jak również w pozostałych wojewódz-twach, są istotnym ogniwem w procesie przeciwdziałania i ograniczania skali wykluczenia cyfrowego (głównie w wymiarze umiejętności). Po pierwsze, ich za-daniem jest przygotowanie młodzieży do życia w społeczeństwie informacyjnym poprzez wyposażenie jej przynajmniej w podstawowe e-umiejętności. I chodzi tu nie tylko o umiejętności instrumentalne, ale przede wszystkim o umiejętności użytkowe, czyli zastosowanie określonych narzędzi informatycznych do wykona-nia określonych zadań zawodowych. ICT w tym przypadku traktowane jest jako narzędzie i właśnie w takim duchu powinno być w większym zakresie włączane do procesu dydaktycznego, co budowałoby świadomość młodych ludzi do czego komputery i Internet można wykorzystać. Jak pokazują wyniki prowadzonych badań
219, a także pośrednio analizy desk research przeprowadzone na potrzeby
opisywanego projektu, niestety polskie szkoły nie wyposażają młodych osób w niezbędne kompetencje informatyczne. Kompetencje te osoby młode nabywa-ją głównie poprzez samokształcenie. Nie kształcą także w wystarczającym za-kresie umiejętności operacyjnych ani nie wskazują, w jaki sposób wykorzystać potencjał ICT.
__________
218 Por. m.in. P. Daniłowicz, M. Szymczak, Umiejętności informatyczne…, op. cit., s. 145–170. 219 Por. m.in. H. Sobocka-Szczapa, Problemy kształcenia…, op. cit., s. 116–144.
Halina Sobocka-Szczapa
396
Drugim zadaniem instytucji edukacyjnych jest mocniejsze włączanie się w pro-ces kształcenia ustawicznego osób, które zakończyły już proces edukacji szkolnej. Biorąc pod uwagę dynamikę rozwoju technologii informacyjnych i telekomunika-cyjnych oraz duże deficyty kompetencji informatycznych zasobów pracy, występu-jące szczególnie w niektórych obszarach zidentyfikowanych w ramach tego bada-nia, tempo i skala deprecjacji e-umiejętności dorosłych mieszkańców Mazowsza jest znacząca i bez podniesienia ich ogólnego poziomu kompetencji informatycz-nych zmniejszenie wykluczenia cyfrowego nie będzie możliwe.
Kluczową rolę do odegrania mają również władze samorządowe, które wyty-czają strategiczne kierunki rozwoju gmin, powiatów i całego województwa. Do-tychczasowa ich działalność w zakresie problematyki rozwoju społeczeństwa informacyjnego i przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu jest stanowczo niewy-starczająca. Na poziomie gmin województwa mazowieckiego strategie e-rozwoju są rzadkością, a zapisy, jakie wprowadzane są do strategii rozwoju gmin odnoszą-ce się do problematyki społeczeństwa informacyjnego, skupiają się głównie na zagadnieniach infrastruktury i budowie szerokopasmowych sieci dostępu do In-ternetu. W tym sensie społeczeństwo informacyjne jawi się bardziej jako byt tech-nologiczny, a nie społeczny, co niewątpliwie utrudnia podejmowanie racjonalnych decyzji w zakresie przeciwdziałania skutkom wykluczenia cyfrowego na Mazow-szu. Aby temu zapobiegać, niezbędne jest permanentne podwyższanie wiedzy i kompetencji, w tym kompetencji cyfrowych władz regionalnych i lokalnych oraz odwaga lokalnych liderów e-rozwoju w podejmowaniu nieszablonowych, innowa-cyjnych rozwiązań. Jak wynika jednak z zapisów „Memoriału w sprawie koniecz-nych zmian w zarządzaniu rozwojem społeczeństwa informacyjnego w Polsce”, przedstawionego w czerwcu 2010 r. na konferencji „Miasta w Internecie”, reali-zowane dotychczas (…) projekty prezentują na ogół niski poziom innowacyjności, a głównym ich efektem jest zainstalowanie sprzętu komputerowego oraz oprogra-mowania, mało wydajnie wykorzystywanego przez urzędników i nie wpływającego na rozwój i jakość świadczonych e-usług.
220
Podsumowując, aby sprostać wyzwaniom, związanym z wkraczaniem Ma-zowsza w erę cyfrową, potrzebna jest odpowiednia infrastruktura, nakłady inwe-stycyjne przeznaczane na zakup nowoczesnego sprzętu (np. komputerów, szyb-szych i wydajniejszych połączeń z siecią globalną itp.) i zasoby pracy posiadające odpowiednie kwalifikacje. Na ocenę poziomu przygotowania tego regionu do udziału w społeczeństwie informacyjnym niewątpliwie wpływ ma także jego po-łożenie geograficzne i rola jaką odgrywa on w gospodarce całego kraju. Centralne położenie województwa oraz fakt, iż na jego terenie znajduje się również naj-większe miasto w Polsce – Warszawa, które jednocześnie jest stolicą kraju i Ma-zowsza, przynosi dla tego regionu korzyści. Niestety, region ten charakteryzuje się dużym wewnętrznym zróżnicowaniem. Korzyści te dotyczą głównie powiatów
__________
220 Polska Cyfrowa Równych Szans. Memoriał w sprawie koniecznych zmian w zarządzaniu roz-wojem społeczeństwa informacyjnego w Polsce, Warszawa 2010, s. 1.
Podsumowanie, wnioski i rekomendacje
397
znajdujących się w centrum województwa mazowieckiego. Dlatego też Mazow-sze napotyka te same, trudne do rozwiązania problemy, co i inne regiony kraju. Rodzaj tych problemów i ich nasilenie jest różne w poszczególnych powiatach. Powiaty znajdujące się na terenie województwa mazowieckiego charakteryzują się różnym poziomem przygotowania do wejścia w erę cyfrową, a więc i różnym stopniem zagrożenia pojawieniem się zjawiska wykluczenia cyfrowego.
Pomimo że województwo mazowieckie ma ogromny potencjał rozwojowy, jest jednym z najlepiej rozwijających się regionów kraju, a przedsiębiorstwa pro-wadzące działalność gospodarczą na jego terenie ponoszą największe nakłady na działalność innowacyjną w porównaniu z innymi regionami w Polsce, to nie jest ono wolne od negatywnych zjawisk wynikających z aktywności człowieka. Nie-małe znaczenie ma w tym przypadku zróżnicowane wyposażenie w urządzenia ICT urzędów samorządu terytorialnego, oznaczające barierę wykorzystania. Two-rzenie trwałych podstaw rozwoju społeczeństwa informacyjnego, które byłoby społeczeństwem inkluzyjnym, gwarantującym pełne uczestniczenie w życiu spo-łecznym, ekonomicznym i politycznym przy wsparciu technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, wymaga funkcjonowania silnych instytucji. Rolą tych in-stytucji jest zaspokajanie potrzeb społecznych. W dobie społeczeństwa informa-cyjnego, aby instytucje te sprawnie realizowały swoje zadania, muszą wkroczyć w świat technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych i w wirtualny świat Internetu. Strategie ich działania z jednej strony powinny zakładać rozszerzanie dostępności usług świadczonych drogą elektroniczną, a z drugiej – zachęcać swo-ich klientów do korzystania z nich. Jednym z podstawowych problemów rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce, w tym na obszarze województwa ma-zowieckiego, jest rozdźwięk między szeroko rozumianą podażą a popytem na te-go rodzaju usługi.
Występuje ponadto na tym terenie ryzyko pojawienia się wykluczenia cyfro-wego odnoszące się do szeroko rozumianej populacji jego mieszkańców, które jest przede wszystkim wynikiem zróżnicowanej struktury według wieku, płci, wy-kształcenia i miejsca zamieszkania, jak również niewielkiej skłonności mieszkań-ców do uczestnictwa w procesach tworzenia społeczeństwa informacyjnego. Mamy w tym przypadku do czynienia z wykluczeniem cyfrowym we wszystkich jego przejawach: materialnym, mentalnym (motywacyjnym), wykorzystania i umiejęt-ności. Szczególnie istotne, chociaż uzależnione od wskazanych zmiennych, wyda-ją się w odniesieniu do mieszkańców województwa mazowieckiego bariery: men-talna i materialna, które znalazły się w deklaracjach wszystkich uczestników wywiadów kwestionariuszowych, niezależnie od ich uczestnictwa w procesach gospodarowania. Pozostałe bariery pojawiały się znacznie rzadziej w wypowie-dziach tych populacji, co było konsekwencją dobrego wyposażenia ich gospo-darstw domowych w urządzenia ICT. Należałoby przy tym podkreślić, że obser-wowany był w ich przypadku kompletny brak uzależnienia pozycji konkurencyjnej na rynku pracy od możliwości korzystania z takich urządzeń, co świadczy o niskim poziomie wiedzy w tej dziedzinie, jak i o ograniczonej mobilności zawodowej. Uwzględnianie w kształtowaniu ścieżek własnej kariery zawodowej zmiany zawo-
Halina Sobocka-Szczapa
398
du może stanowić przesłankę zwiększonej akceptacji dla nabywania kwalifikacji z zakresu technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych.
Podstawowym problemem z punktu widzenia tworzenia społeczeństwa in-formacyjnego na Mazowszu jest również niska dostępność uczniów/studentów do sprzętu komputerowego i Internetu. Wyposażenie placówek edukacyjnych pod tym względem pozostawia wiele do życzenia. Zarówno w kwestii wykorzystania takiego sprzętu podczas zajęć dydaktycznych z informatyki i innych, jak i dostępu do nich poza zajęciami sytuację na Mazowszu należałoby ocenić jako dalece od-biegającą od tej, która występuje w pozostałych regionach kraju. Jest to tym waż-niejsze, że występowanie bariery wykorzystania łatwo może w przyszłości prze-kształcić się w barierę umiejętności, a tym samym spowodować pogłębienie nierównowagi o charakterze strukturalnym występującej na regionalnym rynku pracy. Znaczenie tego problemu w województwie mazowieckim powiększa także to, że dysproporcje w dostępie do nowoczesnych technologii informacyjnych i te-lekomunikacyjnych występować mogą nawet na obszarach dużych aglomeracji miejskich, takich jak Warszawa, Siedlce, Płock czy Radom.
W porównywalnie najlepszej sytuacji, a tym samym większej możliwości uczestnictwa w procesach tworzenia społeczeństwa informacyjnego, są mazowiec-kie przedsiębiorstwa. W ich przypadku o potencjalnym zagrożeniu wystąpienia zjawiska wykluczenia cyfrowego świadczy dość ograniczone wykorzystanie funkcji urządzeń ICT do realizacji zadań związanych z działalnością firmy. Skłonność do wspomagania pozycji konkurencyjnej podmiotów na rynku za pomocą kompute-rów/Internetu wzrasta jednak w miarę powiększania się liczby zatrudnionych, chociaż w sposób istotny uzależniona jest od chęci tych ostatnich do korzystania w pracy z programów umożliwiających większą sprawność prowadzonych przez firmę działań (bariera mentalna, umiejętności i wykorzystania).
Wnikliwe przyjrzenie się przedstawionym uwagom prowadzi do postawienia podstawowej konkluzji, że województwo mazowieckie nie jest w pełni przygo-towane do udziału w tworzeniu społeczeństwa informacyjnego. Takie sformu-łowanie generalne jest możliwe z uwagi na zróżnicowane postawy mieszkańców wobec wykorzystania ICT, różny stopnień skomputeryzowania szkół, instytucji i podmiotów gospodarczych oraz różnice w przestrzennym układzie wykluczenia cyfrowego. Na Mazowszu są bowiem obszary, w których region ten osiąga wyniki najlepsze w kraju, ale są również i takie, gdzie pozostało jeszcze wiele do zrobienia.
Proces budowania społeczeństwa informacyjnego w Polsce przez wiele lat sprowadzał się praktycznie do informatyzacji – tworzenia infrastruktury telein-formatycznej oraz prób wdrażania e-usług. Oczywiście, biorąc pod uwagę zapóź-nienie cywilizacyjne Polski w tym zakresie w porównaniu do krajów wysoko rozwiniętych, takie działania z pewnością były i są nadal koniecznie. Natomiast wydaje się, że, kładąc nacisk na informatyzację, zapomniano właśnie o stronie popytowej – ludziach, którzy umieliby z tej infrastruktury i usług korzystać. Cho-dzi tu zarówno o zagadnienia dotyczące motywacji mieszkańców kraju, w tym Mazowsza do korzystania z nowoczesnych rozwiązań teleinformatycznych, jak i umiejętności, które na to pozwalają. Rezultatem tego rozdźwięku jest sytuacja,
Podsumowanie, wnioski i rekomendacje
399
w której z jednej strony mamy słabo rozwinięty system usług elektronicznych świadczonych przez różnego typu instytucje, z drugiej strony popyt na te usługi jest niewielki, nie osiągnął on również jeszcze punktu krytycznego, który spra-wiłby, że to sami obywatele wymusiliby szybszy rozwój e-usług, a w konsekwen-cji społeczeństwa informacyjnego. Równocześnie procesy informatyzacji i budo-wania społeczeństwa informacyjnego ujawniły niekorzystne strony tych procesów – wykluczenie cyfrowe, które w miarę rozwoju technologii informacyjnych i tele-komunikacyjnych zmienia swoje oblicze.
Przy wdrażaniu rozwiązań służących rozwojowi społeczeństwa informacyjne-go warto również zwrócić uwagę na pobudzanie oddolnej aktywności w tym zakre-sie, co jest niezwykle istotne zwłaszcza na terenach o niskim wskaźniku e-rozwoju. Brak tej aktywności stanowi jedną z najważniejszych przyczyn pogłębiania się wykluczenia cyfrowego. W przeciwdziałaniu rozwarstwienia teleinformatycznego Mazowsza szczególnie pomocne mogą być doświadczenia i dobre praktyki krajów UE w zakresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego oraz nawiązywanie na tym polu współpracy z partnerami zagranicznymi. Kluczowe znaczenie ma jednak zawiązywanie sieci współpracy oraz partnerstw, w tym o charakterze publiczno- -prywatnym, skupiających szerokie grono partnerów: przedsiębiorców, władze sa-morządowe, uniwersytety, ośrodki naukowo-badawcze, organizacje pozarządowe. Konsolidacja sił sektora publicznego i prywatnego, m.in. poprzez udział w proce-sie planowania i wdrażania przedsięwzięć przedstawicieli różnorodnych środo-wisk może odegrać ważną rolę w stymulowaniu rozwoju teleinformatycznego re-gionu. Należy mieć nadzieję, że władze Mazowsza wykorzystają tkwiący w nim potencjał społeczno-gospodarczy do transformacji cyfrowej, co pozwoli na umoc-nienie pozycji konkurencyjnej województwa i zachęci również inne regiony do po-dążania tą samą drogą.
LITERATURA
A Digital Agenda for Europe, Communication from the Commission to the Euro-pean Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, COM 245/2010.
Arendt Ł., Wykluczenie cyfrowe – zagadnienia teoretyczno-empiryczne, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2010.
Arendt Ł., Wykluczenie cyfrowe w małych i średnich przedsiębiorstwach, IPiSS, Warszawa 2009.
Arendt Ł., Dostęp do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2010.
Arendt Ł., Kapitał ludzki wobec technologii informacyjnych i telekomunikacyj-nych w małych i średnich przedsiębiorstwach, w: E. Kryńska, red. nauk., Ka-pitał ludzki w małych i średnich przedsiębiorstwach – przystosowania do technologii informatycznych. Wyniki badań empirycznych, Studia i Materiały, IPiSS, Warszawa 2007.
Batorski D., Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych, w: J. Cza-piński, T. Panek, Diagnoza społeczna 2009. Warunki jakości życia Polaków, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2009.
Castells M., The Internet Galaxy. Reflections in the Internet, Business, and Socie-ty, Oxford University Press, Oxford 2002.
Czapiński J., Panek T., Diagnoza społeczne 2009. Warunki jakości życia Pola-ków, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2009.
Czapiński J., Panek T., red., Diagnoza Społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, Rada Monitoringu Społecznego, Wyższa Szkoła Finansów i Zarzą-dzania w Warszawie, Warszawa 2010.
Daniłowicz P., Szymczak M., Umiejętności informatyczne pracowników i bezro-botnych. Analiza porównawcza, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2010.
Dążenie do dostępnego społeczeństwa informacyjnego, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, COM 804/2008.
Literatura
401
Doktorowicz K., red. nauk., Społeczeństwo informacyjne. Wyzwania dla gospo-darki, polityki i kultury, „Śląsk” Sp. z o. o. Wydawnictwo Naukowe Krystyna Doktorowicz, Katowice 2002.
Efektywność podstawowych form aktywizacji zawodowej realizowanych w ra-mach programów na rzecz promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezro-bocia i aktywizacji zawodowej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, De-partament Funduszy, Warszawa 2010.
E-skkills for the 21st century: Fostering Competitiveness, Growth and Jobs,
Communication from the Commission to the Council, the European Parlia-ment, the European Economic and Social Committee and the Committee of the COM 496/2007.
Filipek M., red., Kompleksowa i prognostyczna informacja o warszawskim rynku pracy, Urząd Pracy m. st. Warszawy, Warszawa 2009.
Fong E., Wellman B., Kew M., Wilkes R., Correlates of the Digital Divide: Indi-vidual, Household and Spatial Variations, Department of Sociology, Univer-sity of Toronto, Toronto 2001.
Golka M., Bariery w komunikowaniu i społeczeństwo (dez)informacyjne, Wy-dawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 2008.
Growth, Competitiveness, Employment. The Challenges and Ways Forward into the 21st Century, White Paper, COM(93) 700, 5 December 1993.
Gunkel D.J., Second thoughts: toward a critique of the digital divide, „New Me-dia & Society”, vol. 5, nr 4/2003.
Haber L.H., Niezgoda M., red., Społeczeństwo informacyjne. Aspekty funkcjonal-ne i dysfunkcjonalne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersy-tet Jagielloński, Kraków 2006.
Hagittai E., Second-Level Digital Divide: Differences in People’s Online Skills, „First Monday”, vol. 7, nr 4/2002.
Hangladarom S., Making Information Transparent as a Means to Close the Glob-al Digital Divide, „Minds and Machines”, vol. 14/2004.
i2010 – Europejskie społeczeństwo informacyjne na rzecz wzrostu i zatrudnienia, Komunikat Komisji do Rady Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Ko-mitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów, Bruksela, dnia 1.6.2005, COM(2005) 229 końcowy.
Jak skutecznie przeciwdziałać wykluczeniu cyfrowemu na Mazowszu? Rekomen-dacje kluczowych działań i zasad postępowania dla władz samorządowych regionu na lata 2008–2010, SiRMA, e-Inclusion, Warszawa-Kraków 2008
Kompetencje cyfrowe mieszkańców województwa mazowieckiego z punktu widze-nia zagrożenia wykluczeniem cyfrowym. Raport z badań, Agencja Rozwoju Mazowsza S.A., Warszawa 2009.
Kryńska E., red. nauk., Edukacja informatyczna – sposób na rozwiązanie proble-mu deficytu umiejętności ICT pracowników małych i średnich przedsiębiorstw, Studia i Monografie, IPiSS, Warszawa 2007.
Literatura
402
Kryńska E., red. nauk., Kapitał ludzki w małych i średnich przedsiębiorstwach – przystosowania do technologii informatycznych. Wyniki badań empirycznych, Studia i Materiały, IPiSS, Warszawa 2007.
Kryńska E., red. nauk., Kształcenie ustawiczne pracowników. Wyniki badań w polskich podmiotach gospodarczych, MPiPS, Warszawa 2008.
Kryńska E. (red. nauk.), Otoczenie małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce – determinanty wykorzystania kompetencji ICT, Studia i Monografie, IPiSS, Warszawa 2007.
Kryńska E., red. nauk., Rozwój zasobów i miejsc pracy na Mazowszu. Uwarunko-wania społeczno-gospodarcze, Studia i Monografie, IPiSS, Warszawa 2011.
Kryńska E., Arendt Ł., red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2010.
Kryńska E., Lisek-Michalska J., Sytuacja grup defaworyzowanych w małych i średnich przedsiębiorstwach, w: E. Kryńska, red. nauk., Kapitał ludzki w małych i średnich przedsiębiorstwach – przystosowania do technologii in-formatycznych. Wyniki badań empirycznych, Studia i Materiały, IPiSS, War-szawa 2007.
Kryńska E., Arendt Ł., Wprowadzenie – zarys problematyki badawczej, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2010.
Kukulak-Dolata I., Rola ICT w procesie poszukiwania pracy, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2010.
Kukulak-Dolata I., red. nauk., Bezrobocie długotrwałe w teorii i na mazowieckim rynku pracy, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ”, IPiSS, Warszawa 2007.
Kukulak-Dolata I., Kształcenie w podmiotach gospodarczych – wyniki badań ilo-ściowych, w: E. Kryńska, red. nauk., Kształcenie ustawiczne pracowników. Wy-niki badań w polskich podmiotach gospodarczych, MPiPS, Warszawa 2008.
Kukulak-Dolata I., Rola ICT w procesie poszukiwania pracy, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red., Wykluczenie cyfrowe na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2010.
Kukulak-Dolata I., Rzeczywistość kształcenia ustawicznego w opinii instytucji rynku pracy, w: E. Kryńska (red. nauk.), Kapitał ludzki w małych i średnich przedsiębiorstwach – przystosowania do technologii informatycznych. Wyniki badań empirycznych, Studia i Materiały, IPiSS, Warszawa 2007.
Kukulak-Dolata I., Współpraca powiatowych urzędów pracy z agencjami zatrud-nienia, w: I. Kukulak-Dolata, J. Pichla, red., Rola publicznych służb zatrud-nienia i agencji zatrudnienia na rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2007.
Kwiatkowski E., Rogut A., Tendencje zmian na rynku pracy w województwie ma-zowieckim w latach 1995–2008, w: E. Kryńska, red., Rozwój zasobów i miejsc pracy na Mazowszu. Uwarunkowania społeczno-gospodarcze, IPiSS, War-szawa 2011.
Literatura
403
Lokalny Plan Operacyjny Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego w Gminie Wo-łomin na lata 2007–2013, Rada Miejska w Wołominie, Kraków – Tarnów – Wołomin 2007.
Markowski T., Marketing terytorialny, Studia KPZK PAN, CXVI, Warszawa 2006.
Martin S., Is the Digital Divide Really Closing? A Critique of Inequality Meas-urement in a Nation Online, „IT & Society”, vol. 14/2003.
Mirosław J., Poliwczak I., Smoder A., Diagnoza stopnia przygotowania Mazow-sza do udziału w społeczeństwie informacyjnym, maszynopis, IPiSS, Warsza-wa 2010.
Mordak R., Tetlak M., Rawski J., Strategia Rozwoju Miasta Radomia na lata 2008–2020, WYG International Sp. z o.o., Warszawa 2008.
Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, War-szawa 2009.
Polska Cyfrowa Równych Szans. Memoriał w sprawie koniecznych zmian w zarzą-dzaniu rozwojem społeczeństwa informacyjnego w Polsce, materiały 14 Konfe-rencji „Miasta w Internecie”, Warszawa 2010.
Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza 2007–2015, Sejmik Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2008.
Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2007–2013, Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2007.
Rice R., Primary Issues in Internet Use, w: L. Lievrouw, S. Livingstone, red., Handbook of New Media, Sage, London-Thousand Oaks, 2002.
Sobocka-Szczapa H., red., I. Poliwczak, Mobilność zawodowa, edukacyjna i prze-strzenna ludności w województwie podlaskim, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, IPiSS, Białystok – Warszawa 2010.
Sobocka-Szczapa H., Mobilność edukacyjna na Podlasiu. Wyniki badań, „Polity-ka Społeczna” nr 8/2010.
Sobocka-Szczapa H., Potrzeby szkoleniowe grup zagrożonych wykluczeniem spo-łecznym na regionalnym rynku pracy województwa podkarpackiego, w: H. Sobocka-Szczapa, red., Czas na pracę – praca na czas. Wyniki analiz i ba-dań w województwie podkarpackim, IPiSS, Warszawa 2006.
Sobocka-Szczapa H., red. nauk., Bezrobotni z grup zwiększonego ryzyka. Studium przypadku województwa mazowieckiego, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ”, IPiSS, Warszawa 2007.
Sobocka-Szczapa H., Kształcenie w podmiotach gospodarczych – wyniki jako-ściowych badań sondażowych, w: E. Kryńska, red., Kształcenie ustawiczne pracowników. Wyniki badań w polskich podmiotach gospodarczych, MPiPS, Warszawa 2008.
Sobocka-Szczapa H., Maturzyści o rynku pracy. Wyniki badań 1998 r., w: E. Kryńska, I. Poliwczak, H. Sobocka-Szczapa, Młodzież na rynku pracy wo-jewództwa łódzkiego, MPiPS, Warszawa 1999.
Literatura
404
Sobocka-Szczapa H., Problemy kształcenia zasobów pracy a wykluczenie cyfro-we, w: E. Kryńska, Ł. Arendt, red. nauk., Wykluczenie cyfrowe na rynku pra-cy, IPiSS, Warszawa 2010.
Sobocka-Szczapa H., Studenci o rynku pracy. Badanie ankietowe 1998 r., w: E. Kryńska, I. Poliwczak, H. Sobocka-Szczapa, Młodzież na rynku pracy wo-jewództwa łódzkiego, MPiPS, Warszawa 1999.
Sprawozdanie w sprawie konkurencyjności Europy w dziedzinie technologii cy-frowych, COM 390/2009.
Stan informatyzacji urzędów administracji publicznej w Polsce w 2008 r. Raport generalny dla Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Arc Rynek i Opinia, Warszawa 2009.
Strategia e-Rozwoju Województwa Mazowieckiego na lata 2007–2013, załącznik do uchwały nr 153/06 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dani 4 wrze-śnia 2006 r.
Strategia informatyzacji i rozwoju społeczeństwa informacyjnego w gminie Za-wady na lata 2007–2013, Zawady 2006.
Strategia kierunkowa rozwoju informatyzacji Polski do roku 2013 oraz perspek-tywiczna prognoza transformacji społeczeństwa informacyjnego do roku 2020, Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, Warszawa 2005.
Strategia Rozwoju Miasta Siedlce do roku 2015 (aktualizacja), Rada Miasta Sie-dlce, Siedlce 2007.
Strategia Rozwoju Miasta Stołecznego Warszawy do 2020 roku, Biuro Strategii Rozwoju i Integracji Europejskiej, Warszawa 2005.
Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego do roku 2013, MSWiA, War-szawa 2008.
Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2020 (aktualizacja), Samorząd Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2006.
Strategia szerokopasmowego dostępu do usług społeczeństwa informacyjnego w Polsce na lata 2007–2013, Ministerstwo Transportu, Warszawa 2007.
Strategia Zrównoważonego Rozwoju Miasta Płocka do 2022 roku (aktualizacja), Rada Miasta Płocka, Płock 2008.
Szczegółowy Opis Priorytetów Regionalnego Programu Operacyjnego Woje-wództwa Mazowieckiego 2007–2013, Zarząd Województwa Mazowieckiego, Warszawa 2010.
Szewczyk A., red., Dylematy cywilizacji informatycznej, PWE, Warszawa 2004.
Understanding the Digital Divide, OECD, Paris 2001.
van Dijk J., The Deepening Divide. Inequality in the Information Society, Sage, Thousand Oaks, London – New Delhi 2005.
Wyzwania stojące przed Europejskim Społeczeństwem Informacyjnym po roku 2005, Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, COM 757/2004.
Literatura
405
Zatrudnienie i integracja społeczna. Wsparcie systemowe instytucji rynku pracy. EUREKA 2. Realizacja projektów systemowych Programu Operacyjnego Ka-pitał Ludzki, Warszawa-Białystok 2009.
Akty prawne
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 16 lipca 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie sposobu prowadzenia przez publiczne przedszkola, szkoły i placówki dokumentacji przebiegu nauczania, działalności wycho-wawczej i opiekuńczej oraz rodzajów tej dokumentacji (DzU 2009 nr 116, poz. 977).
Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie Planu Informatyzacji Państwa na rok 2006 (DzU z 2006 r., nr 147, poz. 1064).
Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie Planu Informatyzacji Państwa na lata 2007–2010 (DzU z 2007 r., nr 61, poz. 414 i 415).
Ustawa z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizu-jących zadania publiczne (DzU nr 64, poz. 565 oraz z 2006 r. nr 12, poz. 65 i nr 73, poz. 501).
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (DzU z 2004 r., nr 99, poz. 1001 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (DzU 2001 nr 112, poz. 1198 z późn. zm.).
Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie (2006/962/WE).
Dane statystyczne
Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2004 (2005), Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa.
Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2005 (2006), Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa.
Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2006 (2007), Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa.
Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2007 (2008), Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa.
Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2008 (2009), Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa.
Aktywność ekonomiczna ludności Polski IV kwartał 2009 (2010), Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa.
Bezrobocie rejestrowane I–III kwartał 2010, GUS, Warszawa 2010.
Diagnoza społeczeństwa informacyjnego na Mazowszu, http://www.idm.org.pl/ prognoza.html.
Literatura
406
Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2000–2004 (2006), GUS, Warszawa.
Łączność – wyniki działalności, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa, wydania z lat 2005–2010.
Nauka i technika w 2004 r. (2005), GUS, Warszawa.
Nauka i technika w 2005 r. (2006), GUS, Warszawa.
Nauka i technika w 2006 r. (2007), GUS, Warszawa.
Nauka i technika w 2007 r. (2009), GUS, Warszawa.
Nauka i technika w Polsce w 2008 r. (2010), Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa.
Nauka i technika w Polsce w 2009 r. (2011), Urząd Statystyczny w Szczecinie, Warszawa
Przedsiębiorstwa korzystające z technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w styczniu 2009 r., GUS, Warszawa 2010.
Rocznik Statystyczny Województw (2005), GUS, Warszawa.
Rocznik Statystyczny Województw (2006), GUS, Warszawa.
Rocznik Statystyczny Województw (2007), GUS, Warszawa.
Rocznik Statystyczny Województw (2008), GUS, Warszawa.
Rocznik Statystyczny Województw (2009), GUS, Warszawa.
Rocznik Statystyczny Województw (2010), GUS, Warszawa.
Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań z lat 2004–2008, GUS, Warszawa 2010.
Wykorzystanie ICT w przedsiębiorstwach, w: Społeczeństwo Informacyjne w Pol-sce. Wyniki badań statystycznych z lat 2006–2010, GUS, Warszawa 2010.
Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej w I–III kwartale 2010 r., GUS, Warszawa 2010.
Źródła internetowe
(http://rpo.mazowia.eu/data/other/szczegolowy_opis_priorytetow_regional_8.pdf
http://dane.plock.eu/bip//dane/uchwaly/v/411_z1.pdf
http://pl.wikipedia.org/wiki/Wykluczenie_cyfrowe
http://republika.pl/mojamapa/
http://www.diagnoza.com/pliki/raporty/Diagnoza_raport_2009.pdf
http://www.gminy.pl/BmbGCgi.exe/dats?comm=map&lang=pl&woj=7
http://www.idm.org.pl/prognoza.html
http://www.mazovia.pl/rozwoj-regionalny/dokumenty-strategiczne/art,336,regionalna-strategia-innowacji-dla-mazowsza-na-lata-2007-2015.html
http://www.mazovia.pl/unia-europejska/rpo-wm-2007-2013/
http://www.mazowia.eu/data/other/strate_1.pdf
Literatura
407
http://www.mbpr.pl/images/zrr/SRWM.pdf
http://www.mswia.gov.pl/strategia/
http://www.mwi.pl/dokumenty/ekspertyzy-i-opracowania/135-strategie-spoeczestwa-informacyjnego.html,
http://www.oecd.org/dataoecd/38/57/1888451.pdf
http://www.piit.org.pl/_gAllery/16/82/1682/6505.pdf
http://www.pti.org.pl/index.php/corporate/Memorial-PCRS,
http://www.radom.pl/files/122060977748c106f1a0341/Strategia_Rozwoju_Miasta_Radomia_na_lata_2008-2020.pdf
http://www.siedlce.pl/pdf/strategia.pdf
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/warsz/ASSETS_09w13_09.pdf
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/warsz/ASSETS_09w13_11.pdf
http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/warsz/ASSETS_10w_06_14.pdf
http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1630_PLK_HTML.htm
http://www.ukie.gov.pl/HLP/files.nsf/0/61B9E65B9496C453C125721F003DCC0E/$file/Strategia_kierunkowa_rozwoju_informatyzacji_Polski_do_roku_2013.pdf
http://www.um.warszawa.pl/v_syrenka/ratusz/strategia.pdf
www.stat.gov.pl/warsz/69_975_PLK_HTML.htm Bank Danych Regionalnych
ANEKS Tabela 1
Uczniowie przypadający na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów
Wyszczególnienie
Szkoły podstawowe dla dzieci i młodzieży bez specjalnych
Gimnazja dla dzieci i młodzieży bez specjalnych
Zasadnicze szkoły zawodowe
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Polska 31,1 27,0 17,8 14,8 12,2 11,6 24,7 23,3 18,2 15,5 12,9 12,2 38,6 35,1 25,7 21,8 18,6 17,6
Województwo mazo-wieckie 34,4 30,7 17,7 14,5 12,7 12,3 21,7 20,6 16,1 13,6 12,2 11,6 63,3 40,9 33,1 35,0 22,4 24,2
Powiat ciechanowski 36,9 33,9 17,4 14,2 13,1 12,1 21,5 19,1 14,0 14,4 12,9 13,4 21,6 139,4 24,6 0,0 0,0 29,0
Powiat gostyniński 29,9 32,0 14,7 11,3 10,3 9,4 27,7 27,4 16,6 11,1 11,3 9,9 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat mławski 31,9 30,0 16,0 12,4 11,5 10,5 19,1 21,0 14,5 11,0 10,0 9,2 0,0 34,5 30,7 5,6 4,8 8,8
Powiat płocki 29,9 30,0 14,7 10,4 10,0 9,6 21,1 19,4 16,6 12,5 12,4 11,5 0,0 0,0 0,0 0,0 10,5 8,7
Powiat płoński 30,7 29,8 18,3 14,8 12,7 12,3 21,6 21,3 14,3 12,8 11,3 10,7 0,0 0,0 0,0 16,9 29,9 36,8
Powiat sierpecki 30,4 26,9 18,7 14,0 11,1 10,7 25,3 26,7 18,8 16,0 12,4 11,6 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat żuromiński 36,8 26,1 14,3 11,5 8,1 7,9 18,3 17,9 15,3 12,0 10,6 9,9 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat m. Płock 41,7 44,2 22,4 21,2 19,7 18,8 23,4 21,7 18,1 17,6 15,9 15,9 33,1 11,0 8,5 0,0 0,0 0,0
Powiat łosicki 24,8 22,5 10,8 8,9 6,8 6,9 18,7 23,2 10,4 10,7 11,4 8,8 0,0 0,0 0,0 0,0 7,8 5,9
Powiat makowski 29,4 27,2 13,9 13,9 9,8 10,0 19,3 20,8 12,1 11,8 10,3 9,5 8,1 6,4 6,7 0,0 0,0 0,0
Powiat ostrołęcki 66,0 50,7 18,1 11,4 9,9 9,0 22,1 19,6 17,3 16,5 15,1 12,9 24,4 9,7 8,0 6,4 5,6 5,9
Powiat ostrowski 31,0 27,1 14,7 10,7 9,7 9,5 19,8 21,0 16,2 15,0 13,1 13,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 20,4
Powiat przasnyski 46,5 53,3 19,8 17,4 16,5 12,8 42,0 22,3 21,0 14,0 12,2 11,2 4,7 4,8 4,6 16,0 0,0 0,0
Powiat pułtuski 39,5 36,3 20,5 17,6 14,5 12,8 18,4 18,4 16,2 13,5 10,8 10,7 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat siedlecki 25,6 22,4 10,6 9,1 7,6 7,5 18,3 16,5 11,5 9,2 9,3 9,0 0,0 0,0 0,0 1,9 1,6 1,1
Powiat sokołowski 25,5 24,0 13,3 11,7 10,6 8,8 25,8 30,6 21,7 13,9 12,5 12,9 0,0 0,0 0,0 31,8 19,1 30,3
Powiat węgrowski 29,0 25,1 13,4 10,1 8,6 8,3 19,1 19,5 17,1 12,7 12,1 11,6 0,0 0,0 0,0 29,4 37,9 17,1
Powiat wyszkowski 53,1 46,3 15,4 11,6 10,3 9,8 28,5 27,2 17,1 13,8 13,2 12,5 34,8 37,5 34,5 26,4 25,3 24,6
Powiat m. Ostrołęka 76,4 59,6 23,7 20,7 16,0 15,4 37,8 35,1 27,0 15,6 13,9 13,2 491,0 19,1 0,0 33,2 45,5 43,6
Powiat m. Siedlce 55,9 41,9 26,5 23,4 19,0 17,6 40,1 32,7 19,4 17,5 14,2 14,4 27,8 26,4 28,2 15,0 13,3 13,0
Aneks
409
Wyszczególnienie
Szkoły podstawowe dla dzieci i młodzieży bez specjalnych
Gimnazja dla dzieci i młodzieży bez specjalnych
Zasadnicze szkoły zawodowe
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Powiat białobrzeski 63,8 42,2 16,9 10,1 8,1 8,3 16,8 18,7 13,5 12,3 11,5 9,9 0,0 6,9 3,6 0,0 2,9 2,1
Powiat kozienicki 22,3 21,8 13,6 12,5 9,6 9,1 22,0 22,8 21,5 17,1 12,2 11,8 0,0 0,0 0,0 0,0 15,0 17,7
Powiat lipski 25,1 24,0 11,4 10,6 8,8 8,5 19,2 18,9 14,8 14,1 13,2 12,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat przysuski 57,8 55,9 24,8 20,3 13,1 12,6 22,7 21,6 18,4 17,5 14,9 14,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat radomski 39,3 35,6 19,2 15,7 13,6 12,3 25,9 25,3 19,3 19,6 15,9 15,9 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat szydłowiecki 52,5 52,2 19,4 13,7 13,0 10,6 30,8 30,3 20,7 14,1 13,2 12,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat zwoleński 27,9 25,4 14,8 12,3 10,9 10,3 19,0 17,7 16,6 16,9 13,8 13,4 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat m. Radom 70,9 62,7 34,4 27,2 20,8 19,9 31,9 31,0 25,0 20,7 18,0 16,6 240,4 238,6 173,7 56,7 12,0 23,3
Powiat m. st. Warszawa 28,9 24,6 18,2 15,5 14,0 13,9 17,2 16,4 14,1 11,7 10,8 10,4 293,3 83,1 873,3 46,3 38,5 56,7
Powiat garwoliński 31,7 26,8 12,5 11,8 9,0 8,6 22,8 22,1 14,1 12,4 11,2 10,3 15,6 14,4 8,8 27,0 24,6 25,3
Powiat legionowski 45,6 37,9 20,0 18,6 17,6 16,3 26,4 28,0 16,0 15,9 13,6 13,6 0,0 0,0 0,0 0,0 40,6 37,6
Powiat miński 38,1 36,5 19,2 15,0 13,4 13,5 25,3 23,9 17,8 16,6 14,9 13,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat nowodworski 39,2 34,0 20,1 18,1 15,4 14,2 20,7 19,7 17,5 12,9 12,3 10,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 17,6
Powiat otwocki 39,0 29,5 21,5 16,2 14,2 13,3 22,4 19,2 16,4 12,0 10,6 10,9 0,0 0,0 0,0 119,0 123,5 53,4
Powiat wołomiński 40,5 34,1 17,9 15,2 13,5 14,0 23,7 22,2 16,3 14,5 12,7 11,8 24,0 23,7 11,0 13,2 11,0 12,0
Powiat grodziski 33,5 35,7 18,7 15,0 13,7 13,4 28,8 27,1 16,8 12,1 12,5 11,2 0,0 0,0 0,0 21,2 19,6 19,8
Powiat grójecki 28,7 27,5 14,9 11,7 10,9 10,6 22,9 19,1 16,5 14,4 12,5 12,2 0,0 0,0 0,0 26,9 27,5 36,5
Powiat piaseczyński 30,9 27,8 17,8 15,2 13,3 13,2 20,2 17,8 15,3 13,9 12,1 11,6 0,0 0,0 0,0 11,2 11,7 11,8
Powiat pruszkowski 37,1 33,8 23,8 19,0 16,4 16,1 32,7 28,5 19,1 18,7 16,3 14,8 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat sochaczewski 31,5 30,3 15,9 13,0 11,1 10,7 21,3 19,1 15,3 12,0 10,5 11,7 582,0 561,0 0,0 38,9 38,0 38,7
Powiat warszawski zachodni 33,9 30,3 22,1 18,8 17,5 16,7 19,3 20,0 15,0 11,4 9,6 9,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat żyrardowski 35,7 37,5 16,6 13,6 13,2 12,6 28,5 26,8 19,7 16,4 15,0 14,4 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Aneks
410
Wyszczególnienie Technika Licea profilowane Licea ogólnokształcące Szkoły policealne
2004 2005 2006 2007 2008 2009a)
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Polska 18,2 15,4 10,3 9,6 7,5 7,1 21,7 21,9 14,6 11,3 8,0 7,3 14,1 12,5 10,5 10,1 24,0 24,3 21,9 11,3 9,9 10,4
Województwo mazo-wieckie 17,5 16,3 10,1 9,6 7,7 7,1 25,4 22,3 16,2 12,6 7,9 8,2 13,4 11,1 9,8 9,5 24,2 28,7 20,6 7,2 9,1 8,7
Powiat ciechanowski 126,5 23,3 17,7 10,8 12,3 9,8 0,0 0,0 12,4 16,1 4,8 4,4 18,9 12,0 16,7 16,2 22,2 21,4 15,7 3,3 3,1 5,1
Powiat gostyniński 11,9 8,9 6,9 0,0 14,9 7,2 13,1 11,7 7,8 0,0 0,0 0,0 23,1 10,6 6,6 10,3 3,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat mławski 1295,0 82,6 17,7 55,5 15,9 10,4 0,0 0,0 29,9 12,5 13,6 5,7 10,2 12,5 11,4 10,4 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat płocki 13,9 12,9 5,0 11,7 7,6 5,3 0,0 0,0 5,6 2,0 0,9 0,0 10,8 5,8 5,8 4,4 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat płoński 26,0 25,2 17,3 8,5 8,2 7,1 33,4 33,6 32,3 16,4 9,5 8,8 15,2 15,5 8,5 8,6 0,0 0,0 16,8 0,0 0,0 0,0
Powiat sierpecki 11,9 12,8 7,4 5,5 5,9 5,1 0,0 0,0 0,0 0,0 12,2 9,2 10,4 11,8 9,8 9,6 15,5 22,6 22,5 0,0 0,0 0,0
Powiat żuromiński 15,2 16,5 14,6 4,3 5,3 5,5 47,0 8,1 6,7 0,0 0,0 0,0 17,6 14,4 14,0 12,9 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat m. Płock 19,1 13,8 9,5 6,1 5,6 5,1 13,8 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 15,7 10,8 9,9 9,5 28,7 46,5 44,9 24,2 9,5 9,7
Powiat łosicki 0,0 19,0 11,5 9,6 8,1 9,6 8,7 24,9 10,5 6,7 9,6 1,5 14,6 13,5 12,0 11,7 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat makowski 11,8 26,4 7,4 5,4 7,3 8,0 0,0 38,7 0,0 15,6 12,6 10,4 19,6 16,2 15,7 14,4 86,0 91,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat ostrołęcki 7,7 18,5 8,7 10,8 5,6 4,8 6,1 5,2 4,1 2,8 2,8 3,0 6,0 4,6 11,4 11,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat ostrowski 9,9 10,1 6,4 10,0 6,0 6,3 0,0 0,0 0,0 0,0 20,5 13,8 45,6 35,9 25,3 24,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat przasnyski 68,6 0,0 0,0 38,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 8,7 0,0 0,0 13,4 7,7 4,6 4,4 54,6 80,0 16,1 3,7 3,5 4,5
Powiat pułtuski 15,8 15,3 9,6 6,3 5,2 5,5 10,4 17,0 11,0 0,0 12,3 12,0 22,8 10,2 17,6 17,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat siedlecki 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 2,0 1,9 1,1 1,4 1,9 1,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat sokołowski 19,0 17,4 10,8 24,4 12,2 13,1 0,0 0,0 0,0 9,3 18,9 17,4 23,4 10,7 10,5 10,3 18,3 0,0 17,5 0,0 0,0 0,0
Powiat węgrowski 397,0 0,0 0,0 15,9 37,1 35,8 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 10,7 16,1 8,7 8,4 2,9 3,9 10,1 0,0 0,0 0,0
Powiat wyszkowski 19,6 17,5 10,2 14,6 6,9 6,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 24,9 21,5 21,2 19,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat m. Ostrołęka 22,3 20,5 10,8 11,1 11,4 9,4 0,0 0,0 0,0 6,5 5,3 9,5 14,6 15,6 12,3 12,5 8,8 10,3 10,5 0,0 0,0 0,0
Powiat m. Siedlce 15,0 13,1 15,0 9,5 9,8 9,9 24,1 0,0 0,0 36,3 16,5 11,5 12,5 15,2 14,6 13,5 35,7 46,2 32,5 8,3 3,2 4,0
Powiat białobrzeski 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 3,8 0,0 0,0 12,2 14,5 11,3 11,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat kozienicki 9,8 11,9 5,0 25,2 9,9 10,9 0,0 0,0 0,0 0,0 2,6 1,1 35,9 6,6 16,4 15,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Aneks
411
Wyszczególnienie Technika Licea profilowane Licea ogólnokształcące Szkoły policealne
2004 2005 2006 2007 2008 2009a)
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Powiat lipski 0,0 0,0 12,1 11,9 6,8 8,4 16,9 15,9 8,3 0,0 0,0 0,0 8,3 6,6 4,7 5,0 28,2 91,2 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat przysuski 9,0 7,8 5,6 5,2 5,5 7,1 0,0 0,0 0,0 0,0 9,9 5,8 18,1 13,4 14,9 13,9 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat radomski 19,6 15,3 8,7 11,3 5,9 5,6 43,3 32,1 25,2 19,0 9,7 6,2 13,0 10,4 9,8 9,8 8,2 22,3 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat szydłowiecki 10,6 7,9 5,4 5,1 3,3 3,4 6,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 14,4 15,1 10,3 10,4 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat zwoleński 0,0 11,1 5,3 3,1 2,8 2,4 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 22,1 23,1 21,8 20,7 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat m. Radom 19,6 18,1 14,6 14,0 9,1 10,1 21,6 47,8 13,1 0,0 4,6 15,9 18,0 18,0 12,3 12,0 38,3 74,8 28,7 12,1 11,7 21,4
Powiat m. st. Warszawa 15,3 13,3 8,9 9,8 7,5 6,4 27,2 15,1 9,3 7,3 6,1 11,0 12,8 10,7 9,6 9,1 21,9 22,8 17,0 7,1 12,0 9,9
Powiat garwoliński 26,6 23,0 18,5 15,0 9,0 6,5 8,4 7,2 5,0 11,6 16,9 12,2 16,8 7,2 7,2 12,9 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat legionowski 0,0 0,0 13,2 9,6 10,4 9,6 29,7 21,5 15,7 15,9 4,7 3,0 12,2 10,3 8,3 8,6 0,0 6,1 3,8 0,0 0,0 0,0
Powiat miński 18,4 19,9 12,5 10,2 7,4 8,0 0,0 0,0 0,0 21,6 33,3 0,0 9,7 7,9 7,3 6,7 70,0 66,8 5,7 5,2 4,0 3,3
Powiat nowodworski 20,0 9,7 7,6 5,6 4,8 6,0 9,4 8,7 6,8 5,4 3,4 3,9 11,0 10,9 9,1 8,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat otwocki 8,7 11,9 7,4 6,3 6,6 5,4 0,0 0,0 0,0 31,2 16,4 11,5 14,4 18,0 13,8 12,2 23,6 25,9 7,0 7,5 6,9 5,1
Powiat wołomiński 11,1 42,5 5,7 5,6 6,4 7,1 44,6 10,2 31,9 12,5 6,7 5,0 12,9 10,0 9,5 9,1 7,5 2,2 3,8 0,0 0,0 0,0
Powiat grodziski 0,0 0,0 0,0 37,6 14,6 11,8 16,4 13,6 6,3 6,3 4,7 7,5 7,8 6,0 6,3 6,0 23,7 11,0 19,3 2,9 5,5 7,6
Powiat grójecki 10,2 13,4 5,3 5,2 6,7 6,6 25,1 8,0 30,3 21,6 4,5 3,1 18,9 15,6 9,0 8,1 0,0 23,6 35,6 0,0 0,0 0,0
Powiat piaseczyński 13,5 12,9 12,7 12,2 6,3 8,0 0,0 0,0 20,9 7,2 2,7 2,2 10,8 10,3 9,7 11,8 0,0 133,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat pruszkowski 0,0 0,0 0,0 6,9 9,3 12,1 0,0 18,3 0,0 0,0 4,2 3,7 14,7 9,1 8,5 7,9 183,0 227,0 24,8 1,6 1,3 0,0
Powiat sochaczewski 44,0 62,0 59,0 21,9 12,5 12,7 77,2 69,3 47,7 29,9 29,3 0,0 8,0 11,9 9,5 9,9 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat warszawski zachodni 18,1 14,0 5,2 4,9 4,7 5,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 9,6 8,7 6,1 7,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
Powiat żyrardowski 13,2 60,8 12,1 7,0 4,7 3,9 0,0 19,9 19,3 2,6 2,5 1,9 10,1 7,6 5,9 6,6 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
a Technika (wraz z ogólnokształcącymi szkołami artystycznymi dającymi uprawnienia zawodowe).
Źródło: www.stat.gov.pl Bank Danych Regionalnych.
