Wykaz zastosowanych skrótów

Podany poniżej wykaz zastosowanych skrótów ma za zadanie ułatwić cytowanie lite-ratury źródłowej oraz opracowań i korzystanie z przypisów, w których zostaną przyto-czone najczęściej wykorzystywane źródła i opracowania. Wprowadzone zostaną zatemnastępujące skróty:

Oznaczenia dzieł Akwinaty:

Compendium theologiae – św. Tomasz z Akwinu, Compendium theologiae ad fratrem Raynaldum[w:] S. Thomae Aquinatis, Opuscula Theologica, t. 1, Taurini 1954, s. 13–138.

Contra Gentiles – św. Tomasz z Akwinu, Liber de veritate catholicae Fidei contra errores infideliumseu Summa contra Gentiles, t. 1–3, ed. P. Marc, C. Pera, P. Caramello, Taurini 1961.

Contra impugnantes – św. Tomasz z Akwinu, Liber contra impugnantes Dei cultum et religionem[w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 41, Roma 1970.

De 36 articulis – św. Tomasz z Akwinu, Responsio de 36 articulis ad lectorem Venetum [w:] S. Tho-mae Aquinatis, Opuscula Theologica, t. 1, Taurini 1954, s. 199–208.

De 43 articulis – św. Tomasz z Akwinu, Responsio de 43 articulis ad magistrum Ioannem de Vercel-lis [w:] S. Thomae Aquinatis, Opuscula Theologica, t. 1, Taurini 1954, s. 211–218.

De aeternitate mundi – św. Tomasz z Akwinu, De aeternitate mundi [w:] Sancti Thomae de AquinoOpera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976.

De ente et essentia – św. Tomasz z Akwinu, De ente et essentia, ed. L. Baur, Monasterii Westfalorum1933.

De iudiciis astrorum – św. Tomasz z Akwinu, De iudiciis astrorum [w:] Sancti Thomae de AquinoOpera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976.

De malo – św. Tomasz z Akwinu, Quaestiones disputatae de malo [w:] S. Thomae Aquinatis, Quaes-tiones disputatae, t. II, ed. P. Bazzi, M. Calcaterra, T. Centi, E. Odetto, P. Pession, ed. IX, Taurini1953.

De mixtione elementorum – św. Tomasz z Akwinu, De mixtione elementorum ad magistrum Philip-pum de Castro Caeli [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita,t. 43, Roma 1976, s. 131–157.

De operationibus occultis – św. Tomasz z Akwinu, De operationibus occultis naturae ad quendammilitem ultramontanum [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. ed-ita, t. 43, Roma 1976, s. 159–186.

De potentia – św. Tomasz z Akwinu, Quaestiones disputatae de potentia Dei [w:] S. Thomae Aqui-natis, Quaestiones disputatae, t. II, ed. P. Bazzi, M. Calcaterra, T. Centi, E. Odetto, P. Pession,ed. IX, Taurini 1953, s. 1–276.

De principiis naturae – św. Tomasz z Akwinu, De principiis naturae ad fratrem Sylvestrum [w:]Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976, s. 37–47.

8

De rationibus Fidei – św. Tomasz z Akwinu, De rationibus Fidei contra Saracenos, Graecos etArmenos ad Cantorem Antiochiae [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIIIP. M. edita, t. 40 B, Roma 1969.

De regimine principum – św. Tomasz z Akwinu, De regimine principum ad regem Cypri [w:]S. Thomae Aquinatis, Opuscula Philosophica, ed. R. Spiazzi, Taurini 1954, s. 257–358.

De sortibus – św. Tomasz z Akwinu, Liber de sortibus ad dominum Iacobum de Tonengo (Recensiovulgata) [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma1976.

De spiritualibus creaturis – św. Tomasz z Akwinu, Quaestio disputata de spiritualibus creaturis [w:]S. Thomae Aquinatis, Quaestiones disputatae, t. II, ed. P. Bazzi, M. Calcaterra, T. Centi,E. Odetto, P. Pession, ed. IX, Taurini 1953, s. 363–415.

De substantiis separatis – św. Tomasz z Akwinu, De substantiis separatis [w:] Sancti Thomae deAquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 40, Roma 1967–1968, pars D, Roma 1968,s. 1–80.

De unitate intellectus – św. Tomasz z Akwinu, De unitate intellectus contra Averroistas, ed.L.W. Keeler [w:] S. Thomae Aquinatis, Opuscula Philosophica, ed. R. Spiazzi, Taurini 1954,s. 63–90.

De veritate – św. Tomasz z Akwinu, Quaestiones disputatae de veritate [w:] Sancti Thomae deAquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 22 (cz. 1–3), Roma 1970–1976.

De virtutibus – św. Tomasz z Akwinu, Quaestiones disputatae de virtutibus in communi [w:] S. Tho-mae Aquinatis Quaestiones disputatae, t. 2, ed. P. Bazzi, M. Calcaterra, T. Centi, E. Odetto,P. Pession, ed. IX, Taurini 1953.

Expositio Peryermeneias – św. Tomasz z Akwinu, Expositio libri Peryermeneias [w:] Sancti Thomaede Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 1, pars 1, Roma 1955.

In De caelo – św. Tomasz z Akwinu, In libros Aristotelis De caelo et mundo expositio [w:] SanctiThomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 3, Roma 1886.

In De divinis nominibus – św. Tomasz z Akwinu, In librum Beati Dionysii De divinis nominibusexpositio, ed. C. Pera, P. Caramello, C. Mazzantini, Taurini 1950.

In Physic. – św. Tomasz z Akwinu, In octo libros Physicorum Aristotelis expositio, ed. M. Maggiolo,Taurini 1954.

In psalmos – św. Tomasz z Akwinu, In psalmos Davidis expositio (Reportatio Reginaldi de Piperno)[w:] Sancti Thomae Aquinatis Opera omnia, t. 14, Parmae 1863, s. 148–312.

Meteor. – św. Tomasz z Akwinu, Meteorologicorum expositio [w:] S. Thomae Aquinatis, In Aristo-telis libros De caelo et mundo; De generatione et corruptione, Meteorologicorum expositio, ed.R. Spiazzi, Taurini 1952.

Q. d. de anima – św. Tomasz z Akwinu, Quaestio disputata de anima [w:] Sancti Thomae AquinatisQuaestiones disputatae, t. II, ed. P. Bazzi, M. Calcaterra, T. Centi, E. Odetto, P. Pession, wyd. 9,Taurini 1953, s. 277–362.

Quodlibet – św. Tomasz z Akwinu, Quaestiones quodlibetales, ed. R. Spiazzi, wyd. 9, Torino 1956.Sentencia De anima – św. Tomasz z Akwinu, Sentencia De anima, ed. A. Pirotta, Taurini 1959.Sentencia De sensu – św. Tomasz z Akwinu, Sentencia De sensu et sensato, ed. A. Pirotta, Taurini

1949.Sententia Ethic. – św. Tomasz z Akwinu, Sententia libri Ethicorum (2 vol.) [w:] Sancti Thomae de

Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 47, Roma 1969.Sententia Metaphysicae – św. Tomasz z Akwinu, In duodecim libros Metaphysicorum Aristotelis

expositio (Sententia libri Metaphysicae), ed. R. Cathala i R. Spiazzi, wyd. 1, Taurini 1950.S. Th. – św. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae cum Supplemento et commentariis Caietani [w:]

Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 4–12, Roma 1888–1906.Super De causis – św. Tomasz z Akwinu, Super librum De causis expositio, ed. H.-D. Saffrey,

Friburgi Helvetiorum 1954.

9

Super De Trinitate – św. Tomasz z Akwinu, Super Boetium De Trinitate, ed. B. Decker, LugduniBatavorum 1959.

Super Gal. – św. Tomasz z Akwinu, Super Epistolam B. Pauli ad Galatas lectura [w:] S. ThomaeAquinatis, Super Epistolas S. Pauli lectura, t. 1, ed. R. Cai, wyd. 8, Taurini 1953, s. 563–649.

Super Heb. – św. Tomasz z Akwinu, Super Epistolam ad Hebraeos lectura [w:] S. Thomae Aquinatis,Super Epistolas S. Pauli lectura, t. 2, ed. R. Cai, wyd. 8, Taurini 1953, s. 335–506.

Super Is. – św. Tomasz z Akwinu, Expositio super Isaiam ad litteram [w:] Sancti Thomae de AquinoOpera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 28, Roma 1965.

Super Io. – św. Tomasz z Akwinu, Super Evangelium S. Ioannis lectura, ed. R. Cai, Taurini 1952.Super Mt. – św. Tomasz z Akwinu, Super Evangelium S. Matthaei lectura (Reportatio Petri de An-

dria) [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 30, Roma 1969,oraz ed. R. Cai, Taurini 1951.

Super II Cor. – św. Tomasz z Akwinu, Super secundam Epistolam B. Pauli ad Corinthios lectura,Reportatio vulgata [w:] S. Thomae Aquinatis, Super Epistolas S. Pauli lectura, t. 1, ed. R. Cai,wyd. 8, Taurini 1953, s. 437–561.

Super Iob – św. Tomasz z Akwinu, Expositio super Iob ad litteram [w:] Sancti Thomae de AquinoOpera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 26, Roma 1965.

Super Sent. – św. Tomasz z Akwinu, Commentum in libros Sententiarum magistri Petri Lombardi[w:] Sancti Thomae Aquinatis Opera omnia, vol. 6–8, Parma 1856–1858.

Super Rom. – św. Tomasz z Akwinu, Super Epistolam B. Pauli ad Romanos lectura [w:] S. ThomaeAquinatis, Super Epistolas S. Pauli lectura, t. 1, ed. R. Cai, wyd. 8, Taurini 1953.

Inne skróty:

Blanchette – O. Blanchette, The Perfection of the Universe According to Aquinas. A TeleologicalCosmology, University Park, Pennsylvania 1992.

Braun – H. Braun, Der hl. Thomas und der gestirnte Himmel. Die Stellung des hl. Thomas von Aquinzu den astrophysikalischen Doktrinen seiner Zeit, „Angelicum”, 17 (1940), s. 32–76.

Cayré – F. Cayré, Patrologie et histoire de la théologie, t. I–III, Paris 1950–1955.Crombie – A. Crombie, Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej, t. 1–2, przeł. S. Łypace-

wicz, Warszawa 1960.Denzinger – H. Denzinger, Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et

morum, ed. 32, Freiburg 1963.Dreyer – J. Dreyer, A History of Astronomy from Thales to Kepler, 2 ed., New York 1953.Duhem – P. Duhem, Le système du monde. Histoire des doctrines cosmologiques de Platon à Coper-

nic, t. V, Paris 1917.Gilson – É. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, przeł. S. Zalewski, wyd. II,

Warszawa 1987.Legrand – J. Legrand, L’univers et l’homme dans la philosophie de Saint Thomas, t. 1–2, Bruxelles

1946.Litt – Th. Litt, Les corps célestes dans l’univers de saint Thomas d’Aquin, Louvain 1963.North – J. North, Historia astronomii i kosmologii, przeł. T. i T. Dworak, Katowice 1997.Patrologia Latina – Patrologiae cursus completus, series latina, sive bibliotheca universalis, integra

omnium ss. patrum, doctorum scriptorumque ecclesiasticorum qui ab aevo apostolico adInnocentii III tempora floruerunt, ed. J. P. Migne, t. 1–221, Parisii 1844–65.

Weisheipl – J. Weisheipl, Tomasz z Akwinu. Życie, myśl i dzieło, przeł. Cz. Wesołowski, Poznań1985.

Wildiers – N. Wildiers, Obraz świata a teologia, od średniowiecza do dzisiaj, przeł. J. Doktór, War-szawa 1985.

Wprowadzenie

Badania nad średniowieczną filozofią przyrody mają już wieloletnią tradycję. Podej-mowano liczne próby dokonania całościowej interpretacji tej filozofii w ujęciu różnychautorów, zwłaszcza działających w przełomowym okresie XII- i XIII-wiecznej recepcjidorobku Arystotelesa przez świat zachodni. Powstały także liczne studia monogra-ficzne nad poszczególnymi zagadnieniami. Wśród tematyki tych badań szczególnieważne miejsce zajmuje postać św. Tomasza z Akwinu i jego dorobek, słusznie uzna-wany za klasyczny w okresie złotej scholastyki (XIII w.)1. Ogrom problematyki filozo-fii przyrody w ujęciu Akwinaty wydaje się trudny do monograficznego przedstawieniaze względu na szerokie zainteresowania Doktora Anielskiego2 i duże rozmiary jegolicznych dzieł. Natomiast możliwe zdaje się poddanie badaniom jednego z najistotniej-szych tematów omawianych przez św. Tomasza w jego komentarzach do Arystotelesai w innych pismach poświęconych problematyce filozoficznej oraz teologicznej. Tymzagadnieniem jest obraz wszechświata w kosmologii (filozoficznej i teologicznej),w której u dominikańskiego uczonego spotyka się inspiracja chrześcijańska z ujęciemrzeczywistości w kategoriach filozofii greckiej, przejętej przede wszystkim od Stagi-ryty i jego komentatorów3.

O rozwoju zainteresowań kulturą średniowieczną w ostatnich dziesięcioleciach na-pisano już wiele, ale pomimo powstania wielu wartościowych monografii i ważnychustaleń poczynionych w różnych publikacjach ciągle utrzymują się uprzedzenia i prze-sądy dotyczące dorobku naukowego autorów średniowiecznych. Dotyczy to szczegól-nie potocznych opinii na temat historii nauk przyrodniczych, a zwłaszcza kosmologii

1 Por. np.: T. Borawska, K. Górski, Umysłowość średniowiecza, Warszawa 1993, s. 89–105.2 O tytule „Doktor Anielski” zob.: Weisheipl, s. 408.3 Należy przede wszystkim rozważyć, w jaki sposób św. Tomasz stosował się do swej zasady wyrażo-

nej w rozprawie z zakresu angelologii w odniesieniu do recepcji zastanych poglądów: „ut si quid inveneri-mus fidei consonum, accipiamus; quae vero doctrinae repugnant Catholicae, refutemus”, De substantiisseparatis, Proemium. Refleksja filozoficzna Akwinaty powinna także być rozpatrywana w świetle jegopodstawowej deklaracji: „studium philosophiae non est ad hoc quod sciatur quid homines senserint, sedqualiter se habeat veritas rerum”, In De caelo, lib. 1, l. 22, n. 8. Zdanie to było m.in. użyte jako motto (wrazz cytatem z Jana Dunsa Szkota) w rozważaniach P. Chojnackiego pt.: Postulaty i logika budowy i rozbudo-wy filozofji tomistycznej, Warszawa 1932. Podstaw takiego podejścia do filozofii u Akwinaty należy szukaćnie tylko w umiłowaniu prawdy, ale również w biblijnym nakazie św. Pawła, który do takiego umiłowaniazachęcał: „omnia autem probate quod bonum est tenete”, 1 Tes 5, 21. W Księdze Mądrości można np.przeczytać słowa dobrze znane św. Tomaszowi (por.: Super Mt., cap. 4, l. 1; Super Io., cap. 1, l. 3; ContraGentiles, lib. 1, cap. 71, n. 10), do których starał się nawiązywać w swej pracy naukowej: „Neminem enimdiligit Deus nisi eum qui cum sapientia inhabitat. Est enim haec speciosior sole et super omnem dispositio-nem stellarum, luci comparata, invenitur prior; illi enim succedit nox, sapientiam autem non vincit malitia”,Sap 7, 28–30.

12

i astronomii w tej epoce. Filozofowie chrześcijańscy bywają traktowani jako zwolen-nicy dosłownej egzegezy Pisma Świętego i wierni adherenci nieaktualnych od dawnapoglądów Arystotelesa4, których mieli bronić wbrew oczywistym świadectwom kolej-nych odkryć przyrodniczych oraz mimo nowych idei, chociażby wniesionych już przezprzedstawicieli renesansowej filozofii przyrody5. Z tego powodu filozofia przyrodyśw. Tomasza jest często traktowana jako mało oryginalny i zgoła nieaktualny aspektjego poglądów, a nawet jako jedna z przyczyn zastoju nauk w późniejszych czasachw myśli chrześcijańskiej6. Problem dalszych dziejów i odkryć w astronomii i teoriiw kosmologii nie jest przedmiotem naszych badań, ale warto niekiedy nawiązać rów-nież do tej problematyki, aby ocenić rozwiązania sformułowane przez dominikańskie-go uczonego na tle późniejszej historii myśli ludzkiej.

Stan badań nad średniowieczną filozofią przyrody świadczy o poważnym rozwojustudiów mediewistycznych na przestrzeni XIX i XX wieku. Niestety, wyniki tych ba-dań pozostają często wyłącznie domeną specjalistów, a potoczne mniemanie na tematpoziomu filozofii, a zwłaszcza filozofii przyrody i rozwoju nauk przyrodniczychutrzymuje się nierzadko nadal na poziomie renesansowych, oświeceniowych i pozyty-wistycznych uprzedzeń7. Z tego powodu ważne wydają się źródłowe badania tych

4 Akwinata z jednej strony obszernie korzystał z dorobku Arystotelesa („ut magis sequamur verba Ari-

stotelis”, Expositio Peryermeneias, lib. 1, l. 5, n. 20), ale z drugiej starał się dociec prawdy. Komentarze dodzieł Stagiryty nie są więc tylko wykładem poglądów greckiego uczonego, ale wyrażają poszukiwaniewiedzy tam, gdzie można się jej było spodziewać w dojrzałej i dopracowanej postaci. Zob.: P. Faucon,Aspects neoplatonicienes de la doctrine de saint Thomas d’Aquin, Lille 1975, s. 431.

5 Por.: J. Pieper, Scholastyka. Postacie i zagadnienia filozofii średniowiecznej, przeł. T. Brzostowski,Warszawa 2000, s. 9–19; Ch. Dawson, Szkice o kulturze średniowiecznej, przeł. J. Sulowski, Warszawa1966, s. 151–182 (Rozwój naukowy kultury średnowiecznej); a także: „Some contemporary non-Catholicphilosophers view the whole philosophical system of St. Thomas as an archaism of no more than merehistorical interest”, H. Reith, The Metaphysics of St. Thomas Aquinas, ed. 2, Milwaukee, Wisconsin 1962,s. V; czy wreszcie: „St. Thomas Aquinas (...) is undervalued by those who think of him as being, outsidetheology, no more than an erratic commentator on Aristotle”, A. Kenny, Introduction [w:] tenże (ed.),Aquinas: A Collection of Critical Essays, London 1970, s. 1.

6 Por.: J. Pieper, Tomasz z Akwinu, przeł. Z. Włodkowa, Warszawa 1966, s. 20. Na temat poznaniaprzyrodniczego u Akwinaty zob. tamże, s. 39 i 94. Św. Tomasz w różnych miejscach podkreśla znaczenietego poznania. Por.: „Aristoteles vero a sensibilibus recedere nolens, ex sola consideratione motuum, utsupra dictum est, pervenit ad ponendum intellectuales substantias separatas: et ideo earum numerum coarc-tavit caelestibus motibus”, De substantiis separatis, cap. 4; „Aristoteles autem posuit plures substantiasseparatas (...) Nec ultra in eis ponendis processit, quia proprium philosophiae eius fuit a manifestis nondiscedere”, De spiritualibus creaturis, a. 5, co.

7 Poważną inspiracją do dezawuowania dorobku myślicieli średniowiecznych było polemiczne nasta-wienie pewnych środowisk do autorów katolickich. Tego rodzaju stanowisko reprezentowali zwolennicynaturalistycznych nurtów filozofii renesansu, pisarze reformacji, autorzy oświeceniowi, a także filozofowiemarksistowscy i niektórzy zwolennicy liberalizmu, pozytywizmu i scjentyzmu. Najwyżsi pasterze Kościoław stanowczych słowach odpierali ataki wymierzone w Kościół i w stworzoną w znacznej mierze przezniego kulturę. Por. zdecydowane słowa Leona XIII (niesłusznie uważanego za liberała, np. przez wydaw-ców zbioru: Leon XIII, Encykliki, t. I–II, Słupsk 1997, wstęp, s. V), odnowiciela tomizmu, z jego encyklikiinauguracyjnej (wydanej na rozpoczęcie pontyfikatu) Quod apostolici muneris (1878): „To zuchwalstwoniewiernych ludzi, które zagraża świeckiemu społeczeństwu każdego dnia coraz poważniejszymi zniszcze-niami, które wywołuje lęk i zamęt we wszelkich umysłach, swoją przyczynę i początek bierze z zatrutychdoktryn (...). Znacie przecież bardzo dobrze (...) tę okrutną wojnę, którą przeciwko wierze katolickiej tocząod XVI wieku innowatorzy. Celem ich jest usunięcie objawienia i obalenie całego porządku nadprzyrodzo-nego, co ma otworzyć dostęp do odkryć, a raczej szaleństw niczym niewspomaganego rozumu”, Leon XIII,encyklika Quod apostolici muneris, Warszawa 2002, s. 7.

13

tematów, mające na celu wyeliminowanie błędów i uproszczeń, a ugruntowanie ocenbliższych rzeczywistości niż poglądy potoczne8. Można powiedzieć zatem, że badaniamediewistyczne służą nie tylko poznaniu konkretnego tematu, ale również budowieobiektywnego obrazu tej epoki9.

Postać św. Tomasza oraz jego dorobek naukowy zajmuje szczególne miejsce rów-nież w panoramie myśli filozoficznej naszych czasów ze względu na odrodzenie tomi-zmu u schyłku XIX wieku i jego rozwój w formie neotomizmu w XX stuleciu10. Wielezagadnień podejmowanych przez Akwinatę było wtedy rozważanych w nowym kon-tekście historycznym11. Na polu teologii katolickiej św. Tomasz od stuleci zajmowałszczególne, eksponowane miejsce12 i dopiero w ostatnich kilku dziesiątkach lat nastę-puje proces odchodzenia teologów katolickich od tomizmu wskutek ogólnych prze-mian podejmowanych pod hasłem dostosowania Kościoła katolickiego do zmieniają-cych się warunków naszych czasów (aggiornamento)13. Wydaje się także, że głębokie

8 Jako pozbawione uzasadnienia należy oceniać stwierdzenia w rodzaju: „We wczesnym średniowieczu

całe życie umysłowe było regulowane przez duchowieństwo, a poglądy na budowę świata były opartew całości na podaniach biblijnych. Dopiero w okresie Odrodzenia poglądy te uległy zmianie”, E. Rybka,Astronomia ogólna, wyd. VII, Warszawa 1983, s. 16. Nader uproszony jest także opis historii astronomiiśredniowiecznej podany w tej samej książce (s. 540). Natomiast rzetelne podejście prezentuje np. Crombie,t. I, s. 98–124. Należy przecież „spojrzeć na filozofię średniowieczną jako na pełnoprawną spadkobierczy-nię i kontynuatorkę filozofii starożytnej i inspiratorkę filozofii nowożytnej”, M . K u r d z i a ł e k ,Średniowiecze w poszukiwaniu równowagi między arystotelizmem a platonizmem, Lublin 1996, s. 5; zob.:„Scholasticism (...) had done much to enlighten mankind by introducing the works of Aristotle into thewestern countries”, Dreyer, s. 281.

9 Por.: „Wszyscy mówią, że średniowiecze zawdzięcza bardzo wiele Grekom – ale i Grecy zawdzię-czają tak samo bardzo wiele średniowieczu, o czym się nie wspomina”, J. Pieper, Tomasz z Akwinu, dz.cyt., s. 48; Wymownym przykładem nader fałszywych ocen jest rozdział szósty (Średniowieczna Europa)książki E. i P. Rybki, Kopernik. Człowiek i myśl, Warszawa 1972, s. 55–65, gdzie możemy przeczytać m.in.że „średniowiecze nie wniosło do astronomii żadnej nowej myśli”, s. 63 (tak samo w książce W. Zonna,Astronomia z perspektywy czasu, Warszawa 1974, s. 87). Nieco dalej czytamy, że „średniowiecze byłomocno skrępowane więzami feudalizmu i władzy Kościoła” (s. 65). Pierwsza z tych opinii jest o tyle nie-sprawiedliwa, że generalizuje pogląd, obejmując nie tylko astronomię obserwacyjną, ale nawet metodologiętej nauki. Drugiej nie potrzeba komentować, chociażby z racji na znaczenie potępienia paryskiego z roku1277 dla rozwoju nauk przyrodniczych. Na kartach wspomnianej właśnie książki znalazła się równieżopinia, że: „głównym czynnikiem niszczącym naukę był Kościół” (s. 58) i wypowiedzi tej także nie potrze-ba opatrywać komentarzem, gdyż jest wystarczająco niedorzeczna.

10 Por.: Leon XIII, encyklika Aeterni Patris, Warszawa 2003; M. Kowalewski, Wstęp do filozofii, Po-znań 1958, s. 162–178 (neotomizm).

11 Por. (zachowano pisownię oryg.): P. Chojnacki, Postulaty i logika budowy i rozbudowy filozofji tomi-stycznej, Warszawa 1932, s. 34–35: „od pięciu dziesiątek lat rozpoczęła się usilniejsza praca w kierunku odro-dzenia filozofji tomistycznej. Studja historyczne i krytyczne nad filozofją św. Tomasza budziły i umacniałyprzeświadczenie, iż jej pryncypja nadają się do autonomicznej syntezy filozoficznej coraz nowszych zdobyczynaukowych przy należytem uszanowaniu danych wiary i umożliwieniu teologji spekulatywnej”.

12 Por.: M. Sieniatycki, Apologetyka, czyli dogmatyka fundamentalna, Kraków 1932, s. 373–374: „NaSoborze Tryd[enckim] suma teologiczna św. Tomasza leżała obok Pisma św. na ołtarzu, by służyć razemz Pismem św. za podstawę przy formowaniu definicji Soboru. Sykstus V nazywa teologię scholastycznątwierdzą obronną przeciw herezjom, «niezwyciężonym przedmurzem wiary», «dziedzictwem naszychOjców» (Bulla «Triumphantis» 1588). Pius IX oświadcza, iż cały Kościół czci «dawną Szkołę», mianowi-cie «naukę najznakomitszych jej mężów», «którą bardzo często najwyższymi pochwałami obdarzył,i polecał jako najsilniejsze przedmurze wiary i groźną broń przeciw swym nieprzyjaciołom» (...) Podobnieo scholastyce mówi Leon XIII (w encykl. «Aeterni Patris» i Pius X w enc[yklice] «Pascendi»)”.

13 Wbrew tendencji odchodzenia od tomizmu wypowiadali się jednak ojcowie II Soboru Watykań-skiego (1962–1965). Por.: „Teologię dogmatyczną tak należy rozplanować, aby najpierw były uwzględ-

14

przemiany w Kościele współczesnym ułatwiły przede wszystkim ograniczenie rolitomizmu nie tylko w teologii, ale również w filozofii. Nawet sam tomizm bywa dziśinaczej pojmowany, niż tradycyjnie (w dobie neotomizmu)14. Również i te zagadnienianie stanowią tematu naszych badań, ale także i do tych kwestii należy niekiedy nawią-zać, aby w pełniejszy sposób rozważać problemy tomistycznej filozofii przyrody.

Podstawowym pytaniem badawczym tej rozprawy będzie problem wzajemnychpowiązań dwóch zasadniczych inspiracji św. Tomasza w ramach kosmologii, to znaczyrefleksji nad wszechświatem (pojmowanym jako całość i uporządkowana struktura)w ramach naukowej i metafizycznej teorii Arystotelesa15 oraz w świetle inspiracjichrześcijańskiej, ufundowanej na Piśmie Świętym i Tradycji katolickiej (apostolskiej,patrystycznej i kościelnej – apostolica, patristica, ecclesiastica)16. Naszym celem jestuchwycenie metody i sposobu wzajemnego pogodzenia tych inspiracji przez Akwinatę,a więc próby podania koherentnej wizji świata zbudowanej na tych dwóch zasadni-czych podstawach17. W trakcie analizy szukać także będziemy innych wpływów (np.platonizmu przekazanego w swoistej formie przez św. Augustyna i Pseudo--Dionizego)18. Ponadto będziemy dążyć do udzielenia odpowiedzi na pytanie: czy,

niane tematy biblijne. Trzeba ukazać alumnom, w czym Ojcowie Kościoła Wschodu i Zachodu przyczynilisię do wiernego przekazania i wyjaśnienia poszczególnych prawd Objawienia, a także dalszą historię do-gmatu przy uwzględnieniu jej stosunku do ogólnej historii Kościoła; następnie dla możliwie pełnego wyja-śnienia tajemnic zbawienia, niech się alumni nauczą głębiej w nie wnikać i wykrywać między nimi związekza pomocą spekulacji, mając tu za mistrza św. Tomasza”, Dekret o formacji kapłańskiej «Optatam Totius»,r. 16, Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst polski, Poznań 1986, s. 296–297. Por.także: Deklaracja o Wychowaniu Chrześcijańskim, «Gravissimum Educationis», r. 10, tamże, s. 321–322.Problematyka ciągłości i zmiany w Kościele w XIX i XX wieku stała się przedmiotem naszych badańpodejmowanych przy innej okazji od kilku już lat. Zob.: M. Karas, Zagadnienia religijne w ramach historiiidei [w:] Definicja religii. Studia i szkice, Kraków 2002 (praca zbiorowa, red. M. Karas), s. 225–232.

14 Jak pisze anonimowy dominikański wydawca biografii św. Tomasza: „W ostatnich dziesięcioleciachtomizm przestał być traktowany jako postać kościelnej ideologii, ideologii Kościoła walczącego, zamknię-tego miasta otoczonego wrogim światem”, Weisheipl, s. 7. Motywy odejścia od pojmowania Kościoła jakoEcclesia militans podał Jan XXIII w swej mowie Gaudet Mater Ecclesia wygłoszonej na otwarcie II Sobo-ru Watykańskiego (11 października 1962 r.), gdzie powiedział m.in.: „Kościół (...) dzisiaj (...) woli posłu-giwać się raczej lekarstwem miłosierdzia, aniżeli surowością. Woli wyjść naprzeciw dzisiejszym potrze-bom, wskazując raczej na skuteczność swojej nauki, aniżeli występując z potępieniem”.

15 Stagiryta uprawiał nauki przyrodnicze w ścisłym związku z refleksją metafizyczną, a więc „Arysto-telesowska fizyka (a także znaczna część jego kosmologii) jest w gruncie rzeczy metafizyką tego co zmy-słowe”, G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. II, przeł. I. Zieliński, Lublin 1996, s. 451. Por. szerzej:tamże, s. 438–451.

16 Pojęcie wielorakiej tradycji ma nader istotne znaczenie w badaniach nad teologią chrześcijańskąi treścią jej przesłania. Por.: J. Herrmann, Institutiones theologiae dogmaticae, t. I, Romae 1897, s. 436–447(De traditione). Podział Tradycji na jej różne kategorie bywa zróżnicowany (por.: tamże, s. 437), ale naj-ważniejsze jest traktowanie tego źródła nauki katolickiej jako: „transmissio alicuius doctrinae vel facti abuno ad alium sive viva voce, sive scriptis, sive praxi”, tamże, s. 436.

17 O zwrocie do Arystotelesa w duchu realistycznym u Akwinaty por. np.: J. Pieper, Tomasz z Akwinu,dz. cyt., s. 27.

18 Warto przytoczyć, że np. Litt w rozdziale poświęconym źródłom, z których korzystał Akwinata(s. 268–280) wymienia obok Arystotelesa i św. Alberta Wielkiego także Awicennę, Pseudo-Dionizego orazneoplatońską Liber de causis. Dominikański mistrz św. Tomasza, św. Albert, przygotował swego uczniaw znaczący sposób do refleksji nad Arystotelesem, chociaż sam jeszcze nie miał wyrobionego zdaniaw wielu kwestiach. Por.: „La source la plus proche est certainement S. Albert le Grand (...) il y a chezAlbert beaucoup plus de formules dubitatives que chez S. Thomas”, Litt, s. 268. Trudno przecenić znacze-nie św. Alberta dla rozwoju naukowego Akwinaty, gdyż rzeczywiście „w całym zachodnim świecie nie

15

w jakim stopniu i w jaki sposób tomistyczna kosmologia (rozumiana jako całościowespojrzenie na wszechświat)19 daje się odbudować w obliczu nowych odkryć nauk przy-rodniczych, które już u schyłku średniowiecza zdezawuowały arystotelizm jako nie-adekwatny opis rzeczywistości?20. W tym celu konieczne jest odróżnienie elementówistotnych i przypadłościowych w tomistycznej kosmologii oraz ocena ich znaczenia.

0.1. Kosmologia jako nauka filozoficzna

Na wstępie podejmowanych badań należy wpierw rozważyć znaczenie samego terminu„kosmologia”, gdyż nazwa tej gałęzi wiedzy ma kilka znaczeń i jest używana w róż-nych kontekstach21. Trzeba zatem dokonać ścisłych rozróżnień między historycznym,współczesnym i przyjmowanym w tej rozprawie znaczeniem takich terminów, jakkosmologia, filozofia przyrody, astronomia, kosmografia i metafizyka świata material-nego22.

Kosmologia jako nauka o całym wszechświecie pojawiła się u samych początkówrefleksji filozoficznej, jako teoria opisująca tworzywo i porządek świata (pytanieo arché), a więc jej zakres pokrywał się z filozofią jako taką i była ona wówczasprzede wszystkim filozofią przyrody. Pierwsze filozoficzne próby naukowego zbadaniai opisania całej rzeczywistości podejmowane przez jońskich filozofów przyrody poło-żyły fundamenty pod późniejszą refleksję. Pierwszym przełomem w myśli filozoficz-nej było podjęcie rozważań nad człowiekiem (sofiści i Sokrates), a następnym – zbu-dowanie wieloaspektowych systemów metafizycznych przez Platona i Arystotelesa,którzy twórczo skorzystali z dorobku swych poprzedników. Równolegle rozwijały sięmatematycznie zorientowane badania przyrodnicze (np. Eudoksos, Kallippos, a późniejPtolemeusz). Przez stulecia z filozofii wyodrębniały się samodzielne nauki, mającewłasny przedmiot badań23. można by było znaleźć dla Tomasza mistrza bardziej odpowiedniego i bardziej nowoczesnego”,J. Pieper, Tomasz z Akwinu, dz. cyt., s. 14.

19 O randze kosmologii w ramach filozofii świadczy fakt, że właśnie od dociekań kosmologicznychrozpoczęła się filozofia grecka w czasach Talesa, aby później ciągle już odgrywać ważną rolę w refleksjiuczonych. Por.: K. Leśniak, Arystoteles, Warszawa 1965, s. 82: „Ciekawość ludzka skierowała się najpierwku zdumiewającym dziełom świata fizycznego, ku planetom, prawidłowości ich ruchów, wiatrom, pioru-nom, błyskawicom i wielu innym tego rodzaju zjawiskom”.

20 Wildiers uważa (np. s. 56, zwłaszcza przyp. 92), że św. Tomasz był zbytnio uwikłany w kosmologięgrecką, aby obiektywnie opisać świat i zbudować trwałą metafizykę. Wydaje się, że to pogląd naderuproszczony i wynikający przynajmniej po części z sympatii Wildiersa do koncepcji Teilharda de Chardina(1881–1955), zwolennika uniwersalnej ewolucji.

21 Por.: S. Mazierski, Elementy kosmologii filozoficznej i przyrodniczej, Poznań 1972, s. 34–49.22 Por.: Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych dla studiujących filozofię chrześcijańską, opr.

A. Podsiad i Z. Więckowski, Warszawa 1983, kol. 189–190.23 Daleko idąca specjalizacja badań w poszczególnych naukach w naszej epoce sprawia, że znawcy hi-

storii filozofii mogą nie znać rezultatów badawczych nauk ścisłych, a przedstawiciele tych ostatnich mogąnie znać historii filozofii. Jako jeden z wielu przykładów można podać fakt, że zasadniczą nieznajomościąfilozofii przyrody Arystotelesa charakteryzuje się np. Słownik chemiczny (red. J. Chodkowski, wyd. VI,Warszawa 1982), w którym znalazło się hasło „quinta essentia (łac.: piąta istota)”. Czytamy tam: „pojęciewprowadzone przez Arystotelesa (pozostałość po usunięciu z ciała czterech elementów Arystotelesa)”,

16

W filozofii budowanej przez przedstawicieli neotomizmu termin „kosmologia” jestsynonimem filozofii przyrody nieożywionej i koncentruje się przede wszystkim nabadaniach świata ziemskiego (ponadto rozróżnienie na świat ziemski i niebieski – zbu-dowany z eteru – utraciło swój sens)24. Z kolei we współczesnych naukach przyrodni-czych kosmologia to nauka badająca „strukturę i ewolucję świata jako całości”25.

Na kartach tej rozprawy przez kosmologię rozumieć będziemy naukę filozoficzną,która bada wszechświat jako całość i poszczególne elementy jego hierarchicznejstruktury26. Z kolei przez filozofię przyrody będziemy rozumieć tę dziedzinę wiedzy,która traktuje o procesach zachodzących na Ziemi, w zmiennej rzeczywistości zbudo-wanej (zdaniem włoskiego dominikanina) z czterech elementów. Odrębność świataziemskiego od niebieskiego w filozofii Akwinaty uzasadnia ten podział. Tak rozu-miana filozofia przyrody nie będzie tematem naszych badań z powodu ogromnej obję-tości pism Doktora Anielskiego z obu tych dziedzin i rozległych zainteresowań samegoArystotelesa na polu różnych dziedzin przyrodoznawstwa, a także z tego powodu, żeZiemia jako część kosmosu uczestniczy w strukturze wszechświata, ale procesy prze-biegające w świecie sublunarnym zasadniczo różnią się (w opinii Stagiryty) od zjawiskniebieskich. Same tylko rozważania nad ciałami niebieskimi i ogólnymi zasadami me-tafizyki całego kosmosu zajmują u obu tych autorów sporo miejsca.

Pamiętając o znaczeniu problematyki metafizycznej w dorobku naukowym domini-kańskiego uczonego, nie będziemy prowadzić szczegółowych studiów nad poszczegól-nymi aspektami jego filozofii pierwszej, gdyż są to kwestie dobrze znane w polskieji obcej literaturze filozoficznej. Z dorobku tych badaczy będziemy natomiast korzy-stać, gdyż refleksja nad wszechświatem podejmowana była przez św. Tomasza w ra-mach jego koncepcji istoty i istnienia, materii i formy, możności i aktu, przyczynowo-ści, hierarchii, celowości, a zwięźle rzecz ujmując – w obrębie jego metafizyki. Naderistotne miejsce w dziełach Akwinaty mają ponadto kwestie teologiczne, którym takżepoświęcimy sporo uwagi, gdyż nie sposób zrozumieć obrazu świata dominikańskiegouczonego bez odniesienia do teologii.

Z innych terminów o kluczowym znaczeniu, należy wspomnieć jeszcze kosmogra-fię, a więc opis struktury kosmosu, a dalej astronomię, która u św. Tomasza ma cha- tamże, s. 478. Podobnie w monografii R. Sołoniewicza, Rozwój podstawowych pojęć chemicznych, War-szawa 1986, s. 36–37, można przeczytać dość niejasne słowa: „Piątą substancją, «quinta essentia», jest eter,który nie jest elementem, ale boską substancją niepodlegającą prawom pierwiastków ziemskich. Ta nie-materialna substancja miała być czynnikiem utrzymującym wszechświat, w którym poruszają się ciałaniebieskie. Za bliższą eterowi i szlachetniejszą od czterech elementów uważana była «pneuma» – eterycznetchnienie gorącej natury i przyczyna ognia gwiazd”.

24 Takie stanowisko zajmuje np. D. Nys, autor książki: Cosmologie ou étude philosophique du mondeinorganique, t. II: La théorie scolastique, Louvain 1928. W tym obszernym tomie brak rozważań nad pro-blematyką astronomiczną. Z powodu tak wybranego obszaru zainteresowań w ramach kosmologii rozwa-żane są więc m.in. pojęcia przestrzeni, ciągłości, ilości materii, miejsca, czasu i ruchu. Por.: G. Blandino,Discussione di alcune questioni di cosmologia neo-tomista, „Aquinas”, 33 (1990), fasc. 1, s. 29–38.

25 Por.: S. Mazierski, Elementy kosmologii..., dz. cyt., s. 209; S. Reinstadler, Elementa philosophiaescholasticae, vol. I, ed. 5, Friburg 1911, s. 371: „Cosmologia (...) est scientia mundi per supremas eiuscausas naturali lumine comparata”.

26 Współcześnie kosmologia zwykle bywa uważana nie za naukę metafizyczną, ale występującw ramach astronomii bada „ogólne prawidłowości występujące we wszechświecie”, a więc jest nauką przy-rodniczą; por.: E. Rybka, Astronomia ogólna, dz. cyt., s. 19. We współczesnej nauce także można mówić,że „Cosmology deals with the whole universe, both observable and unobservable, while astronomy dealswith the observable part”, K. Rudnicki, The Cosmological Principles, Kraków 1995, s. 7.

17

rakter wiedzy przyrodniczej i spekulatywnej, przekazanej przez Arystotelesa i jegokomentatorów, a także późniejszych uczonych oraz metafizykę świata materialnego,która jest zbiorem zasad dotyczących rzeczywistości fizycznej.

Współczesne teorie kosmologiczne nie będą zasadniczo przedmiotem naszego za-interesowania, ale oceniając wkład św. Tomasza w metafizykę i metodologię badańnaukowych, niekiedy nawiązywać będziemy do późniejszego rozwoju kosmologiii astronomii, aby stwierdzić, jak jego myśl ma się do przełomu kopernikańskiego i dopóźniejszych losów tej dziedziny wiedzy. Z tego powodu warto także (sporadycznieprzynajmniej) sięgnąć do głównych wątków refleksji Kopernika, Keplera czy Newto-na, mimo że te zagadnienia należą już do innych epok. Najistotniejsze wydaje się zaśzbadanie, czy recepcja dorobku Arystotelesa była ważnym etapem w ciągłym rozwojuwiedzy przyrodoznawczej, czy raczej przeszkodą na drodze nadchodzącej rewolucjiw ludzkim spojrzeniu na całą otaczającą nas rzeczywistość.

Odpowiedź na pytanie o miejsce i charakter kosmologii w systemie św. Tomaszajest jednocześnie przyczynkiem do zagadnienia aktualności tomizmu dla naszych cza-sów27. Rozważając problem aktualności metafizyki tomistycznej, trzeba skoncentrowaćuwagę na metodologii Akwinaty, który łączył poznanie przyrodnicze, metafizykęz refleksją teologiczną we wszechobejmującej wizji świata28. U podstaw tej rozprawytkwi przekonanie, że refleksja św. Tomasza z Akwinu nad zagadnieniami kosmologiii filozofii przyrody nie jest prostym przejęciem dorobku filozofii greckiej reprezento-wanej w osobie Arystotelesa, ale jej twórczym przemyśleniem w świetle wielowieko-wej i wielowątkowej tradycji chrześcijańskiej29. Najpoważniejsze zastrzeżenia wobeckonsekwentnego arystotelizmu wynikają u św. Tomasza z chrześcijańskiej inspiracjijego filozofii. Inspiracja ta jest pierwszym wyznacznikiem uprawianej przez niegofilozofii i stanowi niejako przyczynę celową podejmowanych przez niego badań.Z tego tylko powodu dominikański uczony nie mógłby przyjąć systemu Arysotelesabezkrytycznie30. Ponadto jednak – jako twórczy umysł – Akwinata rozważał każdy

27 Nader uproszczone i jednostronne jest stanowisko wyrażone przez Wildiersa (s. 66): „theologia pe-rennis jest tak samo niemożliwa jak philosophia perennis. Ludzką egzystencję i ludzkie myślenie cechujehistoryczność”.

28 Por.: „Est etiam necessaria creaturarum consideratio non solum ad veritatis instructionem, sed etiamad errores excludendos. Errores namque qui circa creaturam sunt, interdum a fidei veritate abducunt, secun-dum quod verae Dei cognitioni repugnant”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 3, n. 1. Na wkład Akwinatyw dzieje nauki zwrócił m.in. uwagę prof. kosmologii w Seaton Hall College w New Jersey, Stanley Jaki,oraz uczeni nawiązujący do jego dorobku. Por.: W. Grygiel, Stanleya Jaki koncepcja nauki o początkachnauki, Poznań 2004 (maszynopis pracy magisterskiej napisanej na Wydziale Teologicznym Uniwersytetuim. A. Mickiewicza w Poznaniu, z którego korzystamy dzięki uprzejmości Autora), s. 10: „w czasach,w których Akwinata konstruował swoją koncepcję nauki, to jest w XIII wieku, nauki empiryczne miałyograniczone zastosowanie, ponieważ ich metoda, a zwłaszcza szeroko wykorzystywany przez nie aparatmatematyczny były wówczas prawie całkowicie nieznane. Nie oznacza to jednak, iż św. Tomasz deprecjo-nował jego wartość. Wręcz przeciwnie, w swoim komentarzu do De Caelo Arystotelesa wykazuje on przy-datność matematycznych demonstracji propter quid w opisie zjawisk przyrodniczych”.

29 O gruntownej znajomości pism Stagiryty przez św. Tomasza, świadczy np. wypowiedź dominikań-skiego uczonego, który mając przed oczyma jego cały dorobek, powiada: „fuit dictum etiam ab Aristotele,quamvis in eius libris quae apud nos habentur non inveniatur”, In Psalmos, 8, n. 3.

30 Por. opinię francuskiego tomisty, Jeana Daujata: „Na pewno jest prawdą, że św. Augustyn doskonalewykorzystał to, co było prawdziwe w filozofii Platona, a św. Tomasz – to, co było prawdziwe w filozofiiArystotelesa, ale należałoby także dodać, że właśnie św. Augustyn najlepiej skrytykował błędy Platona,a św. Tomasz najlepiej skrytykował błędy Arystotelesa”, Wprowadzenie ogólne [w:] Praca zbiorowa, Aktu-alność świętego Tomasza, przeł. L. Rutowska, Warszawa 1975, s. 13, zob. jeszcze: „Tomasz nie traktuje

18

niemal aspekt nauki greckiego uczonego, starając się rozwinąć i pogłębić wiele róż-nych zagadnień31. Komentując poglądy Stagiryty i budując swą filozofię, korzystałtakże z dorobku swoich innych poprzedników: zarówno pogańskich autorów starożyt-nych (od przedsokratejskich filozofów przyrody aż do komentatorów pism Arystote-lesa epoki hellenistycznej), pisarzy żydowskich (np. Mojżesza Majmonidesa)32 i arab-skich (m.in. Awicenny i Awerroesa)33, jak również chrześcijańskich pisarzy różnychepok, szczególnie zaś tych, którzy położyli zasługi w szeroko zakrojonym dziele re-cepcji arystotelizmu w myśli chrześcijańskiej Europy (zwłaszcza św. Albert Wielki,mistrz Akwinaty).

System św. Tomasza z Akwinu stał się w istocie syntezą myśli greckiej i chrześci-jańskiej, twórczym połączeniem refleksji różnych epok34. W możliwość powstaniatakiej syntezy jeszcze w starożytności stanowczo wątpił Tertulian, podkreślający wza-jemną odrębność świata pogańskiego antyku i nowych czasów – epoki chrześcijaństwa,które jego zdaniem niepotrzebną uczyniły „próżną” ciekawość starożytnych (Nobiscuriositate opus non est, post Christum Jesum)35.

Poglądy Tertuliana nie zapanowały jednak w myśli chrześcijańskiej Europy, alebyły charakterystycznym wyjątkiem. Apologeci, teologowie i filozofowie chrześcijań-scy szeroko korzystali z osiągnięć myśli greckiej. Zwycięstwo chrystianizmu nad po-gaństwem antycznym nie doprowadziło do zasadniczego zerwania w zakresie myśli

tekstu Arystotelesa tak jak tekstu Pisma”, M.-D. Chenu, Wstęp do filozofii św. Tomasza z Akwinu, przeł. H.Rosnerowa, Kęty 2001, s. 65.

31 Por.: A. Stöckl, J. Weingärtner, Historia filozofii w zarysie, przeł. i opr. K. Kwiatkowski, Kraków1927, s. 209. Krytyczny stosunek św. Tomasza do Arystotelesa można łatwo zauważyć np. przy okazjikrytyki dość arbitralnego argumentu Stagiryty na rzecz doskonałości liczby trzy, która miałaby implikować,że w świecie istnieją tylko trzy wymiary. W tym dowodzeniu grecki uczony powołuje się na (ogólnie trak-towanych) pitagorejczyków, zwykle przez niego krytykowanych: „quod nusquam alibi Aristoteles inveniturPythagoricis rationibus utens ad propositum ostendendum; neque invenitur alibi per numerorum proprieta-tes aliquid de rebus concludere: et forte hoc hic facit propter affinitatem numerorum ad magnitudines, dequibus hic agitur. Videtur tamen quod haec probatio non sit efficax: non enim magis videtur sequi quoddimensiones sint tres, propter hoc quod ternarius est numerus totius et omnis: alioquin sequeretur per ean-dem rationem quod essent solum tria elementa, vel tres digiti manus. Sed sciendum est quod, sicut dicitSimplicius in commento, Aristoteles non procedit hic demonstrative, sed secundum probabilitatem: et hicmodus sufficiens est post demonstrationes praemissas, vel praesuppositas ab alia scientia”, In De caelo, lib.1, l. 2, n. 7.

32 Por.: J. Ochmann, Historia filozofii żydowskiej, t. II: Średniowieczna filozofia żydowska, Kraków1995, s. 151–180 (Mojżesz Majmonides).

33 Por. Wł. Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną, Warszawa 1993, s. 80–84.34 Por.: „Wartość dzieła życiowego św. Tomasza polega na tym, że powiązał on najgłębsze zagadnienia

filozoficzno-teologiczne w jedną jednolitą całość, czym przewyższył mistrza swego, św. Alberta”,F. Kwiatkowski, Filozofia wieczysta w zarysie, t. I, Kraków 1947, s. 108. Wyrazem optymistycznego spoj-rzenia na dorobek Akwinaty są słowa amerykańskiego uczonego: „It is not my intention to write an apologyfor the metaphysics of St. Thomas. His philosophy is its own best apology”, H. Reith, The Metaphysics ofSt. Thomas..., dz. cyt., s. V.

35 Por.: Tertulian, Liber de praescriptionibus adversus haereticos, cap. VII: „Fuerat Athenis, et istamsapientiam humanam, affectatricem et interpolatricem veritatis, de congressibus noverat, ipsam quoque insuas haereses multipartitam varietate sectarum invicem repugnantium. Quid ergo Athenis et Hierosolymis?quid Academiae et Ecclesiae? Quid haereticis et Christianis? Nostra institutio de Porticu Salomonis est, quiet ipse tradiderat «Dominum in simplicitate cordis esse quaerendum» (Sap. I, 1). Viderint, qui stoicum etplatonicum et dialecticum Christianismum protulerunt. Nobis curiositate opus non est, post Christum Je-sum; nec inquisitione, post Evangelium. Cum credimus, nihil desideramus ultra credere. Hoc enim priuscredimus, non esse quod ultra credere debeamus”, Patrologia Latina, t. 2, kol. 20–21.

19

filozoficznej. Jako przykład wystarczy podać św. Augustyna, św. Ambrożego,św. Hieronima czy Orygenesa, a nawet patrystykę traktowaną jako całość, począwszyod św. Justyna, aż do upadku Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie w V wieku36.

Warto także przypomnieć, że u schyłku antyku jeden z ostatnich greckich apologe-tów, Teodoret z Cyru (ok. 393–ok. 466)37 posiłkował się w swym pisarstwie dziełamifilozofów pogańskich, a wśród nich zwłaszcza Platona38. U podstaw filozofii Teodoretatkwiło przekonanie o pogłębieniu i twórczej kontynuacji dorobku filozofów starożytnychprzez autorów chrześcijańskich. Podobna postawa stała się podstawą recepcji starożyt-nych nauk przyrodniczych. Osiągnięcia te, przechowane w środowiskach klasztornychZachodu i w Bizancjum w dobie kryzysu, spowodowanego upadkiem Cesarstwa Rzym-skiego na Zachodzie, a następnie przekazywane kolejnym pokoleniom Europejczykówdały początek rozwojowi nauk w Europie średniowiecznej, która korzystała z różnychźródeł (greckich, arabskich i żydowskich), aby wnet samodzielnie podjąć się ich rozwi-nięcia. Renesans XII stulecia przebiegał pod znakiem interpretacji platonizmu, a później-szy rozwój filozofii w wieku XIII (tzw. złota scholastyka) stanowi w dziejach kulturyzachodniej okres pełnej recepcji antycznej filozofii Stagiryty39.

36 Por.: Ph. Boehner, É. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej. Od Justyna do Mikołaja Kuzańczyka,

przeł. S. Stomma, Warszawa 1962, s. 27–229. Jako przykład nader uproszczonej, a nawet w wielu miej-scach powierzchownej, fałszywej i jednostronnej wizji historii kosmologii patrystycznej i średniowiecznejmogą posłużyć stosowne fragmenty w książce Artura Koestlera pt. Lunatycy. Historia zmiennych poglądówczłowieka na wszechświat (przeł. T. Bieroń, Poznań 2002), której autor nie tylko nie przedstawia solidnieudokumentowanej historii tej dziedziny wiedzy, ale nawet ulega licznym przesądom. Z braku miejscazacytujmy tylko kilka przykładów: „Średniowieczne życie w swych typowych aspektach przypominarytualne zachowania osoby cierpiącej na nerwicę natręctw” (s. 103), natomiast wypowiedzi Arystotelesa„w dziedzinie nauk fizycznych był to stek bzdur” (s. 109). Z kolei koncepcję aktu i możności określonomianem „przerażających akrobacji słownych” (tamże). Oceniając poglądy św. Augustyna, autor powiadazaś, że „cień przez niego rzucany był mroczny i ponury. Przesłonił nawet resztki zainteresowania naturą czyzamiłowania do nauki” (s. 87). Kolejne rozdziały mają już znacznie wyższy poziom (np. nader wartościowaprezentacja Galileusza wolna od oświeceniowej retoryki).

37 Por.: Dictionnaire de Théologie catholique, red. A. Vacant i in., t. 15, Paris 1946, kol. 299–326.38 Por.: „Łączność dwóch światów i systemów wartości: greckiego i chrześcijańskiego, nazwanych kie-

dyś przez Tertuliana przenośnie Atenami i Jerozolimą jest, jak pokazuje Teodoret z Cyru, bardzo szeroka.Obydwa systemy poznania świata często sięgają po te same treści i zawierają te same idee. Pozwala toautorowi apologii liczyć, że poganie zrozumieją, jeśli nie w całości, to chociaż częściowo, jaka jest istotai cel nauki chrześcijańskiej”, M. Karas, Rola Platona w apologii Teodoreta z Cyru, „Filomata”, nr 435–436(1996), s. 182.

39 Por. syntetyczną opinię: „gdy w XII wieku na nowo przedostały się na Zachód dzieła Platona, Arystotelesa,Ptolemeusza i innych autorów greckich, zaznaczyła się świadoma dążność do możliwie pełnego włączenia dawnegoobrazu świata do myśli teologicznej, co swój punkt szczytowy i najpełniejsze urzeczywistnienie miało znaleźć w XIIIwieku w dziele wielkich scholastyków”, Wildiers, s. 10; zob.: tamże, s. 20. Warto również pamiętać, że „Rewolucjamyślowa, która dokonała się w XII wieku i z której korzystały wieki późniejsze, umożliwiła zatem powstanie filozofiiprzyrody autonomicznej i niezależnej od dogmatu i wykładni Pisma św.”, W. Seńko, Jak rozumieć filozofię średnio-wieczną, dz. cyt., s. 140. W dalszych słowach Autor wskazuje na ograniczenia tej filozofii przyrody, gdyżkosmos Platona bądź Arystotelesa, „cechuje (...) rygorystyczne poddanie świata założeniom metafizycznymprzyjętym przez obu autorów oraz prawidłom dialektycznej argumentacji. Dlatego też scholastyka łacińskastworzyła filozofię natury, nie wydała jednak fizyki we współczesnym tego słowa rozumieniu” (tamże).

20

0.2. Mediewistyczna problematyka kosmologicznaw historiografii

Zagadnienia kosmologiczne w ujęciu autorów średniowiecznych zajmują względnieniewiele miejsca w ogólnych opracowaniach historii filozofii tej epoki, chociaż kwestiete były często podejmowane przez ówczesnych filozofów, którzy przypisywali pro-blematyce kosmologicznej istotne znaczenie40. Niedostatek publikacji to ważna moty-wacja do podjęcia badań monograficznych w tym zakresie41. Do cennych wyjątków wtej materii należy klasyczne już dzisiaj dzieło Philotheusa Boehnera i Etienne’a Gilso-na Historia filozofii chrześcijańskiej. Od Justyna do Mikołaja Kuzańczyka42, któregoautorzy poświęcili sporo uwagi kosmologii o inspiracji biblijno-platońskiej (popularnejprzed recepcją arystotelizmu). Jednakże kosmologia uprawiana na podstawie źródełbiblijnych i arystotelesowskich nie została przedstawiona na kartach tego obszernegodzieła. Podobnie w książce tej nie pojawiło się np. ani imię Eudoksosa, ani Ptoleme-usza.

Znaczącym dokonaniem w dziedzinie pogłębionych studiów nad średniowiecznąkosmologią i nad znaczeniem nauki średniowiecznej w dziejach jest monumentalnedzieło Pierre’a Duhema (1861–1916) Le système du monde43. Autor ten przekonującoopisał zasługi autorów średniowiecznych w rozwoju nauk przyrodniczych i ukazał, jakistotne było potępienie z 1277 roku dla późniejszego postępu przyrodoznawstwa i na-rodzin nauki nowożytnej44.

40 Por.: E. Grant, Physical Science in the Middle Ages, Cambridge 2001, gdzie na s. 106–107 zawartajest krótka bibliografia. Zob. też: „wielcy scholastycy XIII wieku wykazywali duże zainteresowanie pro-blemami kosmologicznymi i bardzo dokładnie je studiowali, oczywiście w ramach możliwości, jakie ist-niały w ich epoce”, Wildiers, s. 9. Warto zatem zbadać zarówno te możliwości, jak i osiągnięcia w zakresiegromadzenia materiału przyrodniczego (jeszcze raczej drogą recepcji nauki starożytnej, niż poprzez własneobserwacje) oraz w dziedzinie koncepcji metafizycznych.

41 Ogromny dorobek Akwinaty skłania ciągle badaczy do podejmowania pogłębionej refleksji nad sys-temem tomistycznym. Dlatego nawet tematy dobrze przebadane są na nowo przedmiotem zainteresowaniahistoryków. Kosmologia zaś św. Tomasza należy do kwestii mniej poznanych. Słusznie więc (chociaż możeze zbyt silnym sceptycyzmem) powiada współczesny biograf Doktora Anielskiego: „Nigdy nie doczekamysię prawdopodobnie wyczerpującego studium dotyczącego jego życia i dzieł, że nie wspomnę naweto doktrynie Tomasza”, Weisheipl, s. 9.

42 Ph. Boehner, É. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej, dz. cyt. Książka posiada wielopoziomowypodział na księgi, części, rozdziały, paragrafy i dwa rodzaje zagadnień, oznaczanych liczbami rzymskimii arabskimi. Kosmologia (zgodnie ze stanem nauk w XII w.) została omówiona w rozdziale czwartymksięgi drugiej („Średniowieczny obraz świata”), s. 305–312. Na s. 312 możemy przeczytać: „Badanieprzyrody przy pomocy Arystotelesowskiej fizyki stworzy podstawę rozwoju nowoczesnej nauki, z którejpowstanie z czasem nowoczesna wiedza przyrodnicza”. We wspomnianym opracowaniu nie została przed-stawiona kosmologia św. Tomasza i innych autorów XIII–XIV w., którzy dokonali recepcji i początkówkrytyki myśli Stagiryty.

43 Por.: P. Duhem, Le système du monde. Histoire des doctrines cosmologiques de Platon a Copernic,t. I–X, Paris 1913–1954 (zwłaszcza t. V, wydany w r. 1917). Można też skorzystać z angielskiego przekła-du wybranych fragmentów tego dzieła: P. Duhem, Medieval Cosmology, opr. R. Ariew, Chicago 1987 (600stron).

44 Por.: H. Butterfield, Rodowód współczesnej nauki 1300–1800, przeł. H. Krahelska, Warszawa 1963,s. 19: „dzieło Duhema odegrało ogromną rolę w dziedzinie, która nas tu interesuje, a mianowicie zmieniłostosunek historyków do wieków średnich. Jednym z wątków procesu, który rozpatrujemy, jest postęp doko-nany w zakresie samego myślenia scholastycznego. Innymi słowy, świat nowożytny jest w pewnym sensie

21

W jednym z najnowszych syntetycznych opracowań filozofii późnośredniowiecz-nej, Cambridge History of Later Medieval Philosophy45, problematyka kosmologicznai astronomiczna niemal zgoła nie występuje, pomimo że dzieło to (składające sięz wielu monografii problemowych) dotyczy okresu od 1100 aż do 1600 roku, a więcepoki szczególnie ważnej recepcji i następnie stopniowego przezwyciężania arystotele-sowskiego obrazu świata46.

Wśród współczesnych historyków filozofii aktywnych na polu badań nad kosmolo-gią sporo opublikował amerykański uczony z Indiana University, Edward Grant47. Natemat kosmologii i jej rozwoju w kolejnych okresach kultury średniowiecznej i w cza-sach późniejszych wiele informacji zebrał także Alistair C. Crombie, profesor historiinauki Uniwersytetu w Oksfordzie, autor dwutomowego opracowania pt.: Nauka śre-dniowieczna i początki nauki nowożytnej48.

kontynuacją świata średniowiecznego, a nie wyłącznie reakcją na niego”. Nader słuszne jest więc stanowi-sko, które polega na tym, że „niektórzy historycy nauki próbują modyfikować tradycyjną koncepcję Odro-dzenia i wywodzić ciągłą linię rozwojową myśli zachodniej, począwszy już od XI czy XII stulecia” (tamże).

45 Cambridge History of Later Medieval Philosophy, ed. by N. Kretzmann, A. Kenny, J. Pinborg, Cam-bridge 2000 (ponad 1000 stron). Jak słusznie zauważyła A. Kijewska (w swej monografii pt.: Księga Pismai Księga Natury. Heksaemeron Eriugeny i Teodoryka z Chartres, Lublin 1999, s. 14), książka ta zostałanapisana „w obrębie szeroko pojętego nurtu filozofii analitycznej”, a „konsekwencją takiego podejścia byłoskoncentrowanie się na średniowiecznej problematyce logiczno-epistemologicznej” i dlatego problematykakosmologiczna nie mogła znaleźć należytego miejsca na kartach tego dzieła.

46 Ważnym wyjątkiem jest krótki fragment rozdziału The Medieval Interpretation of Aristotle (s. 80–98,autorstwa C. H. Lohra SJ, badacza z Uniwersytetu we Fryburgu Bryzgowijskim). Na s. 93–94 możemybowiem przeczytać: „While the professional astronomers of the period adopted Ptolemy’s theory of eccen-trics and epicycles and paid little attention to Aristotle’s theory of homocentric spheres, the theologians,who had to threat the question in their commentaries on Book II, dist. 14 of Lombard’s Sentences, werevery disturbed by the contradiction between Ptolemy’s mathematical astronomy which claimed to save thephenomena and Aristotle’s physical theory which was presented as a deduction from first principles”. Dodalszych, kontrowersyjnych rozważań C. Lohra na temat rozwiązania tego dylematu przez św. Tomaszapowrócimy przy okazji analizy konkretnych fragmentów z dzieł Doktora Anielskiego (m.in. komentarz doDe caelo), ale już teraz warto podkreślić, że wspomniany fragment Tomaszowego komentarza do Sentencjima szczególnie ważne znaczenie w kontekście rozważań na strukturą kosmosu widzianego w świetle naukprzyrodniczych, spekulacji filozoficznej i tradycji biblijno-patrystycznej. Niestety, Lohr nie cytuje zgołapowyższego fragmentu, w którym Akwinata przedstawia również swe założenia metodologiczne.

47 Por.: E. Grant, Celestial Incorruptibility in Medieval Cosmology 1200–1687 [w:] S. Unguru (ed.),Physics, Cosmology and Astronomy, 1300–1700: Tension and Accomodation, Dordrecht 1991, s. 101–127(artykuł koncentruje się na zagadnieniach z XVI i XVII stulecia); E. Grant, Physical Science..., dz. cyt.,s. 60–82 (kosmologia); E. Grant, The Foundations of Modern Science in the Middle Ages. Their Religious,Institutional, and Intellectual Contexts, Cambridge 1996 (rozwój nauk od czasów rzymskich do końcaśredniowiecza).

48 A. Crombie, Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej, t. I–II, przeł. S. Łypacewicz, War-szawa 1960. Zob. rozdziały w t. 1: s. 25–52, 98–124, a w t. 2: 207–272. Jest to jedno z niewielu tego ro-dzaju dzieł istniejących w literaturze naukowej, chociaż autor nie ustrzegł się pewnych pomyłek, np. podpispod ilustracją nr I, po s. 160 powinien brzmieć „Kosmologia scholastyczna, arystotelesowskaz uzupełnieniami wynikającymi z refleksji religijnej”, nie zaś „Kosmologia Arystotelesa”, gdyż rycinaprzedstawia sfery Stagiryty oraz scholastyczne niebo empirejskie, primum mobile i niebo krystaliczne. Narysunku przedstawiono łącznie jedenaście sfer nieba. Ten sam rysunek i błąd powtarza się również w art.:H. Ostrowski, Wprowadzenie do kosmografii św. Tomasza [w:] Św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna,t. 5, przeł. i opr. P. Bełch, Londyn 1979, Dodatek III, s. 304; Podobnie w książce Stevena Shapina, Rewolu-cja naukowa, przeł. S. Amsterdamski, Warszawa 2000, rys. 4 na s. 27 przedstawiono kosmos scholastyków(jedenaście sfer) i zatytułowano „Kosmos Ptolemeusza”. Rysunek pochodzi tym razem od Jana Heweliusza(Selenografia).

22

Istotne zagadnienia dotyczące rozwoju nauk przyrodniczych, a więc również astro-nomii i kosmologii w rozważanym tutaj okresie, można odnaleźć w drugim tomieksiążki A History of Magic and Experimental Science, autorstwa Lynna Thorndika49.Problematyce kosmologicznej w ujęciu autorów scholastycznych, zwłaszcza pojmo-wanej jako tło i podstawa rozwoju ogólnej refleksji teologicznej, sporo uwagi poświę-cił Norbert M. Wildiers w rozprawie Obraz świata a teologia50. Warto wszakże zauwa-żyć, że książka została napisana z założeniem przeciwstawienia tradycyjnej, tomi-stycznej i scholastycznej wizji wszechświata (w ramach teologii) i nowemu ujęciuw duchu Teilharda de Chardina (ewolucjonizm) oraz Alfreda N. Whiteheada (filozofiaprocesu). Z tego powodu Wildiers usilnie podkreśla związek pomiędzy arystotelesow-skim (a szerzej – starożytnym) obrazem świata i refleksją teologiczną. Jego zdaniemsztuczne i skazane na niepowodzenie są rozróżnienia pomiędzy fizyką i metafizykątomistyczną, a więc obie te dziedziny winny być zdezawuowane jako nieaktualne.Podobnie oceniane jest pojęcie ordo, które leży u podstaw scholastycznej refleksji nadBogiem, światem i człowiekiem. Problem wydaje się polegać na tym, że Wildiers od-rzuca statyczną – jego zdaniem – wizję świata zawartą w pojęciu ordo oraz hierar-chiczne pojmowanie rzeczywistości, a przyjmuje dynamizm, ewolucję i egalitaryzmoraz monistyczne tendencje Teilharda, co rzutuje na podejmowane przez niego oceny.Z drugiej strony autor ten powiada, że „hipoteza uniwersalnego porządku świata two-rzy podstawę naukowego badania natury”51, a tak właśnie postępował Akwinataw ramach swej filozofii przyrody52. Mimo tego nastawienia Wildiersa, jego książkazachowuje dużą wartość w obrębie historii kosmologii.

W badaniach nad kosmologią dominikańskiego uczonego pomocne są ponadtoopracowania z teologii katolickiej, które ilustrują nie tylko poglądy św. Tomasza, aledowodzą ponadto recepcji jego myśli w teologii katolickiej różnych epok. Jako przy-kład można przywołać trzytomowe dzieło Jana Herrmanna, Institutiones theologiaedogmaticae53.

49 L. Thorndike, A History of Magic and Experimental Science, t. II, New York 1923. Autor poświęca

sporo miejsca problematyce magii, poglądy Akwinaty są przedstawione na s. 593–615. Zagadnieniomkosmologicznym poświęcono jednak nader mało miejsca (por.: s. 601 i przypis 3 [tamże] o komentarzu doDe caelo et mundo). Thorndike koncentruje się na zagadnieniach z pogranicza filozofii i teologii (np. roz-waża problem wpływu gwiazd na wolność człowieka).

50 N. Wildiers, Obraz świata a teologia, od średniowiecza do dzisiaj, przeł. J. Doktór, Warszawa 1985.Autor poświęca sporo miejsca koncepcjom św. Tomasza (s. 53–61, a właściwie aż do s. 65). Istotnymźródłem była dla Wildiersa monografia Th. Litta Les corps célestes dans l’univers de saint Thomasd’Aquin, Louvain 1963, z której często korzystamy w naszych badaniach.

51 Por.: Wildiers, s. 189.52 Por.: „Christian synthesis is central to the understanding of science as an integral part of the classical

Western world view. In it all beings are perceived as purposefully ordered in their natures towards theirultimate goal, which is the glory and praise of God”, W. Grygiel, Quantum Mechanics: A Dialectical Ap-proach to Reality, „The Thomist” 65 (2001), s. 224.

53 J. Herrmann, Institutiones theologiae dogmaticae, t. I–III, Romae 1897.

23

0.3. Podstawowe informacje chronologiczne dotycząceśw. Tomasza i jego dzieł

Biografia i dorobek św. Tomasza są dobrze znane i zostały szczegółowo zrekonstru-owane w opracowaniach naukowych i w publikacjach popularnych54, ale dla zachowa-nia porządku chronologicznego warto przypomnieć najważniejsze informacje dotyczą-ce życia i dzieł Akwinaty, co pozwoli wytyczyć ramy czasowe, w których powstawałyjego główne pisma. W tych ramach będziemy prowadzić analizę55.

Św. Tomasz urodził się około roku 1224 lub 1225 na zamku Roccasecca w Akwinie,na północnym zachodzie Królestwa Sycylii. Około 1230 roku został oddany na wycho-wanie do klasztoru benedyktyńskiego na Monte Cassino, a w 1239 roku rozpoczął studiana neapolitańskim studium generale. W roku 1244 Akwinata wyjechał z Neapolu i wstą-pił do dominikańskiego klasztoru pod wezwaniem św. Dominika. W tym samym rokuzostał jednak uprowadzony przez własną rodzinę, niechętną zakonowi kaznodziejskiemu,i przez rok był przetrzymywany na zamku Roccasecca, gdyż krewni, mając inne plany codo jego osoby, nie chcieli, aby Tomasz został dominikaninem. Okres tej niewoli nie byłdla niego zupełnie stracony, gdyż w tym czasie prawdopodobnie napisał swoje prace: Defallacis (1244–1245)56 oraz De propositionibus modalis (1244–1245). Latem roku 1245,po detronizacji Fryderyka II ogłoszonej przez Pierwszy Sobór Lyoński, rodzina uwolniłaTomasza, pozwalając mu na podjęcie życia zakonnego. Akwinata powrócił wówczas doNeapolu, aby następnie udać się do Paryża, gdzie przebywał w latach 1245–1248.W 1248 roku wyjechał do Kolonii, do założonego tam dominikańskiego studium gene-rale i podjął studia pod kierunkiem św. Alberta Wielkiego (ok. 1193–1280). Podczasczteroletniego pobytu w Kolonii (1248–1252) dominikański uczony prowadził studiai napisał kilka komentarzy biblijnych, a mianowicie do Księgi proroka Jeremiasza, doLamentacji Jeremiasza i do części Księgi Izajasza. Pomiędzy rokiem 1250 a 1251 św.Tomasz przyjął w Kolonii święcenia kapłańskie, a pod koniec 1252 roku udał się doParyża, gdzie zamieszkał w dominikańskim konwencie św. Jakuba. Podjął tam obowiąz-ki bakałarza Sentencji Piotra Lombarda i prowadził wykłady z tego dzieła oraz sporządziłdo niego komentarz (Scriptum), który był pierwszym obszernym dziełem Akwinaty57.

54 Warto przytoczyć niektóre podstawowe opracowania ogólne z historii filozofii, w których omawianajest biografia i poglądy Akwinaty: Cayré, t. II, s. 486–609; Gilson, s. 326–344; Ph. Boehner, É. Gilson,Historia filozofii chrześcijańskiej, dz. cyt., s. 489–529; F. Copleston, Historia filozofii, t. II, Od Augustynado Szkota, przeł. S. Zalewski, Warszawa 2000, s. 351–495; W. Heinrich, Zarys historii filozofii średnio-wiecznej, Warszawa 1963, s. 235–260; Z. Kuksewicz, Zarys filozofii średniowiecznej, wyd. 3, Warszawa1986, t. II, s. 210–215; S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa 2000, s. 643–703;R. Heinzmann, Filozofia średniowiecza, przeł. P. Domański, Kęty 1999, s. 196–216.

55 Wnikliwym studium biograficznym św. Tomasza jest obszerna, pięćset stronicowa monografiaJ. Weisheipla, Tomasz z Akwinu. Życie, myśl i dzieło, przeł. Cz. Wesołowski, Poznań 1985. Autor zamiesz-cza w niej również katalog dzieł Akwinaty (s. 436–488). Zob. też: Z. Włodek, Życie brata Tomasza z Akwi-nu [w:] Dominikanie. Szkice z dziejów zakonu, Poznań 1986, s. 355–371.

56 W tym krótkim wprowadzeniu nie rozważamy kontrowersji związanych z datowaniem wydarzeńz życia i poszczególnych pism św. Tomasza, a ograniczamy się do podania przybliżonych danych chrono-logicznych według najbardziej rozpowszechnionych ustaleń historyków.

57 Cały tekst komentarza w przeliczeniu na tzw. tekst znormalizowany (1800 znaków na stronie) liczyokoło 6400 stron i można z nim porównać (pod względem objętości) jedynie Sumę teologii (również około6400 stron bez Suplementu opracowanego przez Reginalda z Piperno, sekretarza Akwinaty od czasu jego

24

Przed 1256 rokiem powstały w Paryżu traktaty: De ente et essentia oraz De princiiisnaturae ad fratrem Sylvestrum, a także polemiczne dzieło Contra impugnantes Dei cul-tum et religionem (1256).

W kwietniu 1256 został mistrzem teologii i na trzy lata (1256–1259) objął po razpierwszy katedrę teologii paryskiego uniwersytetu. Jego inauguracyjny wykład (prin-cipium) nosi tytuł Rigans montes. Prawdopodobnie w Paryżu powstały wtedy dwakolejne komentarze biblijne: do Księgi Izajasza i do Ewangelii św. Mateusza. Ponadtonapisał w tym czasie Quaestiones disputatae de veritate i niektóre Quodlibeta. W Pa-ryżu rozpoczął także pisanie Summy contra gentiles (ukończonej później w Italii) orazkomentował dwa traktaty Boecjusza: De Trinitate i De ebdomadibus.

W latach 1259–1265 św. Tomasz przebywał w Italii i był mistrzem św. teologiiw Prowincji Rzymskiej Zakonu Kaznodziejskiego. Najpierw pracował w Neapolu(1259–1261), a w latach 1261–1265 w Orvieto (w środkowej Italii), gdzie rezydowałwówczas papież Urban IV (1261–1264). Warto dodać, że na dworze papieskim w tymsamym czasie można było spotkać słynnego matematyka Giovanni de Novara Campa-no (zm. 1298), lekarza i kapelana papieskiego. W dobie pobytu w Orvieto Akwinatanapisał komentarz do Księgi Hioba i teologiczny traktat Contra errores Graecorum58,którego powstanie wiąże się z przygotowywaniem unii kościelnej, mającej przywrócićjedność między Rzymem a Konstantynopolem. Również w Italii powstał jedyny ko-mentarz św. Tomasza do pism Pseudo-Dionizego Areopagity, a mianowicie do DeDivinis nominibus. Krytyce niektórych poglądów doktrynalnych Saracenów (czyliArabów), Greków i Ormian poświęcony został traktat De rationibus fidei, w którymprzypomniane zostały główne zasady katolickiej apologetyki. W związku z rozszerze-niem na cały Kościół obchodów święta Bożego Ciała przez papieża Urbana IV i najego życzenie św. Tomasz ułożył liturgię tego święta wraz z oktawą59.

W roku 1265 Akwinata trafił do Rzymu i przebywał tam w latach 1265–1268.W Rzymie otworzył studium prowincjalne dominikanów (pierwsze w prowincji rzym-skiej zakonu) w konwencie św. Sabiny na wzgórzu awentyńskim i został jego mistrzemregensem. W tym czasie napisał Quaestiones disputatae de potentia Dei, a także dziełopolityczne De regno (nazywane również De regimine principum). Siedem lat pracyzajęło św. Tomaszowi napisanie Sumy teologii. Część pierwszą pisał w Rzymie i Vi-terbo (1266–1268), drugą w Paryżu (1269–1272), a trzecią w Neapolu (do 1273 roku).W latach 1267–1268 Akwinata, jako lektor konwentu dominikańskiego, znów przeby-wał w Viterbo, w siedzibie papieża Klemensa IV (1264–1268), który chciał mianowaćwłoskiego uczonego arcybiskupem Neapolu, ale ustąpił wobec jego stanowczej od-mowy. W Viterbo św. Tomasz zaprzyjaźnił się z flamandzkim dominikaninem Wil-helmem z Moerbeke (ok. 1215–1286)60, który dokonał wielu nowych, ulepszonych tłu-maczeń na język łaciński pism Arystotelesa i innych greckich autorów.

pobytu w Italii w 1259 r.). O krytycznym podejściu ówczesnych mistrzów teologii do autorytetu Lombardapor. Weisheipl, s. 106 („bez wahania odrzucali autorytet Piotra Lombarda, gdy mieli wystarczające powodypo temu”). Na temat Sentencji zob. M. Boczar, Tradycja i «novum» w wykładni kosmogonii biblijnej naprzełomie XII i XIII wieku, „Edukacja Filozoficzna”, t. 24 (1997), s. 167.

58 W tym dziele „Tomasz ujawnia niezrównany zmysł historyczny”, Weisheipl, s. 221.59 Święto (przypadające na czwartek po niedzieli Trójcy Św.) zostało najpierw ustanowione w diecezji

Liège (1246). Zob. Weisheipl, s. 231.60 Por.: The Catholic Encyclopedia, t. XV, New York 1912 [hasło:] „William of Moerbeke” (autor:

M. de Wulf).

25

Mistrz generalny Zakonu Kaznodziejskiego wezwał następnie (1269) włoskiegodominikanina do Paryża w związku z narastającymi polemikami wymierzonymiw działalność zakonów mendykanckich (Wilhelm z Saint-Amour, Gérard d’Abbeville).W ten sposób rozpoczął się drugi pobyt Akwinaty w Paryżu (1269–1272), gdzie objąłdrugą wówczas katedrę dominikańską na uniwersytecie paryskim (okres drugiej regen-sury w Paryżu). W tym czasie pracował wyjątkowo intensywnie61, sporządził komenta-rze do wszystkich większych dzieł Arystotelesa, traktaty polemiczne (De perfectionespiritualis vitae [1269–1270] oraz Contra doctrinam retrahentium a religione [1271])i odpowiedzi na różne problemy (artykuły). Był to najbardziej owocny okres jego ka-riery naukowej. Powstały wtedy również: Komentarz do Ewangelii św. Jana, wykładListu do Rzymian, Quaestio disputata de anima i kilka kolejnych Quodlibetów. Prze-ciwko awerroistom napisał Akwinata De unitate intellectus (1270), a przeciwko niektó-rym poglądom franciszkańskiego uczonego Jana Peckhama, arcybiskupa Canterbury(zm. 1292) – De aeternitate mundi (1270–1272). Badając i komentując Liber de causis,podkreślał jej neoplatoński charakter (oraz że autorem tego pisma był Proklos, wbrewówczesnej tendencji do przypisywania autorstwa dzieła Stagirycie).

Rozwiązawszy te problemy św. Tomasz ponownie wyruszył do Italii (wiosna1272). Latem brał udział w kapitule prowincjalnej swego zakonu we Florencji, a na-stępnie założył w Neapolu nowe, prowincjalne studium generale teologii i podjął wy-kłady na uniwersytecie neapolitańskim (otwarte wykłady odbywały się w konwencieśw. Dominika). Powstała wówczas większość trzeciej części Sumy teologii, wykładydo części Psalmów i do kolejnych pism Arystotelesa.

Rankiem 6 grudnia 1273 roku, w czasie Mszy sprawowanej w kaplicy pod wezwa-niem św. Mikołaja w Neapolu, w uroczystość tego świętego, Akwinata przeszedł cięż-ki kryzys zdrowotny i odtąd przestał pisać. Wezwany na przygotowywany właśnieDrugi Sobór Lyoński (który rozpoczął się 7 maja 1274 roku) wyruszył do Francji napoczątku lutego 1274 r., ale w drodze doznał wypadku i po jednym lub dwóch tygo-dniach pobytu w cysterskim klasztorze Fossanova zmarł 7 marca 1274 roku. Proceskanonizacyjny zakończył się uroczystą kanonizacją w Awinionie, 18 lipca 1323 roku,przeprowadzoną przez papieża Jana XXII (1316–1334). W 1567 roku papież św. PiusV, dominikanin, ogłosił św. Tomasza doktorem Kościoła. Do odnowienia studiów nadfilozofią i teologią Akwinaty, doctora communis seu universalis, w czasach nowożyt-nych przyczyniła się encyklika Leona XIII (1878–1903) Aeterni Patris, wydana4 sierpnia 1879 roku62.

61 Na temat ogromu zagadnień i zakresu dorobku naukowego Akwinaty zob.: Weisheipl, s. 397.62 O znaczeniu Akwinaty dla Kościoła w dobie odrodzenia tomizmu świadczy także rola przypisana

tomizmowi w Kodeksie Prawa Kanonicznego z roku 1917. Por.: can. 589, par. 1: „Religiosi in inferioribusdisciplinis rite instructi, in philosophiae studia saltem per biennium et sacrae theologiae saltem per quadri-ennium, doctrinae D. Thomae inhaerentes (...) diligenter incumbant, secundum instructiones ApostolicaeSedis” oraz can. 1366, par. 2: „Philosophiae rationalis ac theologiae studia et alumnorum in his disciplinisinstitutionem professores omnino pertractent ad Angelici Doctoris rationem, doctrinam et principia, eaquesancte teneant”.

26

0.4. Kosmologia w pismach św. Tomasza z Akwinu

Problematyka kosmologiczna zajmuje w pismach Akwinaty sporo miejsca. Z racjiograniczonych rozmiarów tej rozprawy nie możemy poruszyć szeregu różnych kwestiibardziej lub mniej związanych z rozważanymi tutaj problemami. Nie będziemy więcbadać relacji Boga do świata ani miejsca człowieka we wszechświecie63. Wiele uwagimożna by poświęcić również zagadnieniom epistemologicznym. Interesujące są takżepokrewne kwestie teologiczne, np. problem działania przyczynowego w nauce o sa-kramentach64. Na te problemy także nie mamy miejsca. Z kolei niektóre tematy może-my tylko wspomnieć, gdyż skoncentrujemy się na ogólnej naturze wszechświata,a także na jego poszczególnych częściach. Nie będziemy natomiast bliżej rozważaćkwestii należących ściśle do filozofii przyrody w ramach świata podksiężycowego,ponieważ są to zagadnienia szczegółowe z punktu widzenia kosmologii, a ponadtozajmują one zbyt wiele miejsca w pismach św. Tomasza65.

Zdaniem Akwinaty filozofia przyrody (scientia naturalis) jest tą dziedziną nauki,która zajmuje się badaniem ogólnych praw rządzących ciałami znajdującymi sięw ruchu, gdyż ruch jest najbardziej charakterystyczną i uniwersalną przypadłościąwszystkich bytów materialnych należących do świata przyrody66. W ramach filozofiiprzyrody istotne miejsce zajmuje refleksja nad wszechświatem jako całością i nad jegoelementami składowymi. U podstaw rozważań dominikańskiego uczonego tkwi prze-świadczenie, że wszechświat jako całość stanowi uniwersalny porządek bytów stwo-rzonych przez Boga67, uszeregowanych w hierarchię, która obejmuje całą rzeczywi-stość, duchową i materialną68. W kosmologii św. Tomasza trzeba odróżnić aspekt me-

63 Por.: Legrand, t. I–II, passim.64 Zagadnienia te porusza np. Litt, s. 185–188 (pojęcie „virtus fluens”, przyczynowość instrumentalna);

por.: I. Różycki, Podstawy sakramentologii, Kraków 1970, s. 99.65 Niektóre problemy zaliczane dziś do kosmologii albo astronomii św. Tomasz rozważał w ramach filozo-

fii przyrody świata ziemskiego. Należy tutaj np. refleksja nad meteorami i kometami, zaliczanymi do zjawiskmeteorologicznych. Zob. H. Ostrowski, Wprowadzenie do kosmografii św. Tomasza, art. cyt., s. 284.

66 Por.: „quia in qualibet scientia oportet considerare principia, subiungit quod naturalis scientia estcirca quaecumque principia praedictae substantiae; scilicet corporeae mobilis”, In De caelo, lib. 1, l. 1, n. 2.Filozofia przyrody – jak zauważa św. Tomasz – zajmuje się także problemem niemożności istnienia bytówuznanych za nieistniejące, a więc w tym sensie część z jej przedmiotów nie istnieje. Por. „scientia de natura(...) est etiam circa quaedam quae non sunt in natura, quae aliqui attribuerunt corporibus et magnitudinibus,scilicet circa vacuum et infinitum”, In De caelo, lib. 1, l. 1, n. 2. Zob. także: „necesse est corpora naturaliamoveri: ex hoc enim dicuntur naturalia, quod habent in seipsis principium motus, ut ex II Physic. apparet”,In De caelo, lib. 3, l. 7, n. 2.

67 Por.: „licet creaturae corporales et spirituales sint disparatae secundum proprias naturas, tamen suntconnexae secundum ordinem universi”, De potentia, q. 3, a. 18, ad 16; zob. Legrand, s. 34.

68 Por.: „Quamcumque ergo multitudinem invenimus ordinatam ad invicem, oportet eam ordinari adexterius principium. Partes autem universi, corruptibiles et incorruptibiles, sunt ad invicem ordinatae, nonper accidens, sed per se: videmus enim ex corporibus caelestibus utilitates provenientes in corporibus cor-ruptibilibus vel semper vel in maiori parte secundum eumdem modum; unde oportet omnia, corruptibilia etincorruptibilia, esse in uno ordine providentiae principii exterioris, quod est extra universum”, De veritate,q. 5, a. 3, co.; Na temat roli bytów duchowych – aniołów w tej hierarchii por.: „Angeli enim sunt quaedampars universi, non enim constituunt per se unum universum, sed tam ipsi quam creatura corporea in consti-tutionem unius universi conveniunt. Quod apparet ex ordine unius creaturae ad aliam, ordo enim rerum adinvicem est bonum universi. Nulla autem pars perfecta est a suo toto separata”, S. Th., I-a, q. 61,a. 3, co.

27

tafizyczny od składnika przyrodniczego. O ile ten pierwszy może mieć znaczenietrwałe dla refleksji filozoficznej, o tyle nowe teorie naukowe powstałe od czasówśw. Tomasza radykalnie zmieniły nasz obraz świata. Pozostaje jednak pytanie: jak dziśw ramach tomizmu można rozważać odkrycia nowożytnej, a nawet współczesnej astro-nomii?

Recepcja dorobku Arystotelesa w nauce średniowiecznej, dokonana w ciągu XIIi XIII wieku stała się inspiracją dla wielu znaczących osiągnięć naukowychi filozoficznych69. Po tym okresie nastał czas krytyki dokładnie już poznanego arystoteli-zmu (XIV wiek). Krytyka ta umożliwiła twórcze wykroczenie poza tę inspiracjęi dalszy rozwój nauk, także w dziedzinie kosmologii, w ogólnej teorii wszechświata.Obok przyswajania sobie wiedzy starożytnych uczeni średniowieczni w wielu dziedzi-nach równolegle dochodzili do własnych odkryć. Nauka średniowieczna nie była bo-wiem jedynie powieleniem dorobku minionych pokoleń70. W tych warunkach, nagruncie osiągnięć średniowiecznych, powstał później system heliocentryczny MikołajaKopernika, który jest bardziej owocem refleksji filozoficznej (podejmowanej w duchupitagorejskim), metodologicznej (spójność systemu i zjawisk) i obliczeń niż obserwa-cji71, a później, w procesie weryfikacji i powiększania dotychczasowej wiedzy, rozwi-jała się nauka nowożytna72.

69 Por.: Wł. Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną, dz. cyt., s. 76–80. Zob. też fałszywą opinię

podyktowaną marksistowską wizją historii filozofii: „Tomasz bynajmniej nie oddzielił nauki od teologii,a wręcz przeciwnie, «usłużebniał» ją bez reszty wobec teologii (...) [jego postępowanie dowodzi] głębokie-go jej (nauki – M. K.) zniewolenia, całkowitego wtłoczenia w ramy ortodoksji chrześcijańskiej (…) bezza-sadnie (...) brzmią głosy tych uczonych katolickich, którzy określają Tomasza mianem «pioniera» rozwojunauki w XIII w. (...) Tomasz paraliżuje całkowicie współczesną mu żywotność intelektualną, stępia cieka-wość naukową, wzbudza niepokój intelektualny, a co za tym idzie deprecjonuje automatycznie wartośćówczesnego nurtu umysłowego”, J. Borgosz, Tomasz z Akwinu, Warszawa 1962, s. 38. Ten sam autorstwierdził w innym miejscu: „Zmiany w stosunkach produkcyjnych, czyli w bazie, powodują nieuchronniepewne przeobrażenia w nadbudowie ideologicznej, a więc w świadomości żywiołów mieszczańskich.W konsekwencji pod koniec XII i w pierwszej połowie XIII wieku miasta feudalne zaczynają dążyć dowytworzenia własnej atmosfery kulturalnej”, J. Borgosz, Wybrane zagadnienia z historii filozofii starożyt-nej i średniowiecznej, Warszawa 1970, s. 63.

70 Por.: „Astrolabium to narzędzie nieznane starożytności i posiadanie go umożliwiło rozwój nowej na-uki: pomiary astronomiczne. Oznaka to drobna, ale doniosła, że otwiera się rozległa perspektywa dla nauki,nie mającej rodowodu klasycznej przeszłości”, R. Southern, Kształtowanie średniowiecza, przeł. H. Pręcz-kowska, Warszawa 1970, s. 247; Zob. też: Crombie, t. I, s. 116–121; Braun, s. 56.

71 Por.: „Kopernik (...) podjął się wykazania za pomocą tradycyjnej nauki i na podstawie obserwacjiswoich poprzedników, iż opinia, że Słońce znajduje się w centrum kosmosu, jest całkowicie do utrzymania.Jego zasługą są nie tyle astronomiczne obserwacje – na tym obszarze wkład jego jest stosunkowo mały – iledokonania w dziedzinie teorii kosmologicznej. System Kopernika opiera się głównie na dawniejszychobserwacjach, a zwłaszcza Ptolemeusza”, Wildiers, s. 99; zob.: J. Losse, Wprowadzenie do filozofii nauki,przeł. T. Bigaj, Warszawa 2001, s. 56–57.

72 Jak zauważył Jan Duns Szkot: „In processu generationis humanae semper crevit notitia veritatis”(Ordinatio, IV, d. 1, q. 3, n. 8), cytowany przez T. Włodarczyka we wstępie do polskiego tłumaczenia jegoTraktatu o pierwszej zasadzie (Warszawa 1988, s. VII). Początków nauki nowożytnej francuski uczony,P. Duhem słusznie upatrywał w znanym potępieniu paryskim: „Gdybyśmy mieli wskazać datę narodzinnowożytnej nauki, powinniśmy niewątpliwie wybrać rok 1277, w którym biskup Paryża uroczyście ogłosił,że może istnieć kilka światów oraz że cały system sfer niebieskich może bez sprzeczności zostać wyposa-żony w ruch prostoliniowy”, P. Duhem, Etudes sur Leonardo da Vinci, Paris 1906–1913, t. II, s. 412, przy-toczone przez: R. Palacz, Od wiedzy do nauki. U źródeł nowożytnej filozofii przyrody, Wrocław 1979,s. 132–133 (zaś na s. 145 – ocena tego potępienia); zob. też J. Pieper, Scholastyka..., dz. cyt., s. 127–135.Dodajmy, że w czasach Galileusza istniało aż siedem konkurencyjnych modeli kosmosu, z których żaden

28

Autor tej rozprawy stoi na stanowisku, że w wielowiekowym procesie rozwoju na-uk w Europie Zachodniej istotniejsze znaczenie ma ciągłość niż zmiana, a arystotelizmw dziedzinie nauk przyrodniczych nie jest jedynie przeszkodą, ale, mimo rozlicznychsłabości, jest twórczym etapem tego rozwoju, nawet jeżeli wielu arystotelików cecho-wał nadmierny konserwatyzm i niechęć do nowych teorii naukowych, nierzadko po-dyktowanymi czynnikami pozamerytorycznymi73. W czasach św. Tomasza zresztąsytuacja taka nie miała miejsca, a dorobek Stagiryty był wyrazem postępu, nie zaśskostnienia, otwierając przed uczonymi nowe perspektywy, które były poddawaneocenie z punktu widzenia ogólnych zasad nauki chrześcijańskiej74. Można zaryzyko-wać twierdzenie, że recepcja arystotelizmu stała się koniecznością w XII i XIII wieku,umożliwiając dalszy rozwój nauk i dając uczonym do rąk nową wiedzę fizyczną i me-tafizyczną75. Historia nauki powinna zatem przyznawać ważne miejsce nauce średnio-wiecznej, bez której nie byłoby nauki nowożytnej. Okres scholastyczny stanowił waż-ny i twórczy okres w tym wielowiekowym procesie rozwoju wiedzy, który dopro-wadził do współczesnego stanu nauk76. Obiektywny badacz powinien zaś wszystkimoddać należną im sprawiedliwość i przypisać im posiadane przez nich zasługi, niezapominając również o słabościach77.

Akwinata podejmował problematykę kosmologiczną w niemal wszystkich dziełach,a przede wszystkim w swych komentarzach do pism przyrodniczych i metafizycznych

nie mógł być poparty jednoznacznymi dowodami. Zob.: H. Butterfield, Rodowód współczesnej nauki.., dz.cyt., s. 69–70.

73 Jedną z istotnych przyczyn konserwatyzmu wielu autorów działających dla nauki w dobie nowożyt-nej była atmosfera polemik filozoficznych i teologicznych.

74 Por.: „badania przyrodnicze Arystotelesa nadawały się niemal do bezpośredniego przeniesienia nagrunt myśli chrześcijańskiej. Jedyną korekturą wymaganą ze strony teologii było uzgodnienie dogmatuo stworzeniu świata z filozoficzną refleksją nad przyrodą, ale i to stanowiło bardziej zabieg metafizycznyniż przyrodniczy”, M. Heller, Filozofia świata. Wybrane zagadnienia i kierunki filozofii przyrody, Kraków1992, s. 54; zob. też.: „jednym zaś z punktów szczytowych tego odrodzenia (sc. w XIII w.) stanie się od-krycie Arystotelesa: przeszczepienie myśli greckiej na grunt teologii chrześcijańskiej”, M.-D. Chenu, Wstępdo filozofii św. Tomasza z Akwinu, dz. cyt., s. 28.

75 Por.: „Św. Tomasz i jego współcześni potwierdzili w XIII wieku zgodność wiary chrześcijańskiejz większością teorii starożytnych. Nadając nauce Arystotelesa charakter ortodoksyjny, pozwolili na to, abyjego kosmologia stała się twórczym czynnikiem myśli chrześcijańskiej”, T. Kuhn, Przewrót kopernikański.Astronomia planetarna w dziejach myśli, przeł. S. Amsterdamski, Warszawa 1966, s. 172; „Ist eben auchfür den hl. Thomas Aristoteles schlechthin der Philosophus”, Braun, s. 63.

76 Badania prowadzone w ostatnich dziesięcioleciach wykazały, jak istotne znaczenie miała scholastykaklasyczna (XIII w.), późna (XIV w.) a także nowożytna (XV–XVI w.) dla rozwoju nauk przyrodniczych.Warto przypomnieć, że Pierre Duhem badał np. dorobek hiszpańskiego dominikanina Dominika Soto (zm.1560), uczestnika obrad soboru Trydenckiego, który jeszcze przed Galileuszem sformułował poprawnieprawo spadania ciał. Por.: J. Daujat, Święty Tomasz z Akwinu a nowożytna fizyka [w:] Praca zbiorowa,Aktualność świętego Tomasza, dz. cyt., s. 18, przypis 1; Zob. też: „in the sixteenth century the SpanishDominican, Domingo de Soto, showed how a theory of impetus could be assimilated into Thomistic phys-ics, and used it to correct Aristotle’s «rules» for falling bodies”, W. Wallace, From a Realist Point of View.Essays on the Philosophy of Science, ed. 2, Washington 1983, s. 42.

77 Zob. np.: S. Swieżawski, Dzieje filozofii europejskiej XV wieku, t. 1–6, Warszawa 1974–1983. Doniedawna nie brakowało w Polsce opracowań pisanych według pewnych założeń, w których można byłoprzeczytać oceny tego rodzaju: „przez wprowadzenie idealizmu w najgłębszą tkankę rzeczywistości To-masz stworzył równocześnie system, który z punktu widzenia rozwoju myśli filozoficznej – zmierzającej kumaterialistycznemu i racjonalistycznemu celowi – pozostał ślepym zaułkiem (sic!)”, Z. Kuksewicz, Zarysfilozofii..., dz. cyt., t. II, s. 214.

29

Arystotelesa, w kwestiach dyskutowanych i w pismach teologicznych78. Niektóredzieła dominikańskiego profesora pozostały nieukończone wskutek jego przedwczes-nej śmierci79. Braki te nie uszczuplają jednak systemu tomistycznego w istotny sposób.Św. Tomasz prowadził bowiem przez wiele lat nader czynne i zdyscyplinowane życienaukowe80, a to pozwoliło mu stworzyć kompletny, dojrzały i rozbudowany systemfilozoficzny w ciągu długiej pracy, która zaowocowała licznymi dziełami z filozofiii teologii. Kwestie pominięte w dziełach niedokończonych możemy więc odnaleźćw innych jego pismach.

Podstawowe znaczenie dla badań nad kosmologią Akwinaty ma niedokończonykomentarz do traktatu Arystotelesa O niebie81. W pierwszej księdze dzieła Stagirytyrozważany jest wszechświat jako całość82, w drugiej ciała niebieskie, a w pozostałychdwóch częściach (trzeciej i czwartej) badane są żywioły, czyli ciała proste (simpliciacorpora)83, ale tylko w kosmologicznym aspekcie ich ciężkości i lekkości, a więc tychwłasności, które decydują o ruchu prostolinijnym ciał i tworzą relację ciał prostychz resztą wszechświata84. W rozważaniach nad kosmologią św. Tomasza najważniejsze

78 Oczywiście „Tomasz wyraźnie odróżnia obowiązki filozofa (do którego zadań w średniowieczu na-leżały również nauki przyrodnicze) od obowiązków teologa (...) Filozof czerpie wiedzę z obserwacji, teologz objawienia, mimo iż obydwaj zajmują się poznaniem natury”, Wildiers, s. 55. Motywem do napisanialicznych komentarzy do pism Arystotelesa była u św. Tomasza przede wszystkim chęć przyswojenia naucechrześcijańskiej jego dorobku bez heretyckich interpretacji niektórych wątków. Por.: Weisheipl, s. 356–357;zob.: „[komentarze do Arystotelesa są] gruntem, na którym w subtelny sposób krzyżują się dwa niejakozabiegi: autentyczne odczytywanie Arystotelesa, ale zarazem dochodzenie – poza sferą Arystotelesowskiejmyśli – do filozoficznej prawdy”, M.-D. Chenu, Wstęp do filozofii św. Tomasza z Akwinu, dz. cyt., s. 33.

79 Por.: wstęp J. Salija w edycji: św. Tomasz z Akwinu, Komentarz do Ewangelii Jana, przeł. T. Bartoś,Kęty 2002, s. 5: „W dorobku świętego Tomasza uderza stosunkowo duża liczba dzieł niedokończonych.(...) wynika [to] zarówno stąd, że Tomasz pisał zazwyczaj wiele dzieł równocześnie, jak z różnego ichcharakteru. Na przykład nagłe przerwanie wykładów, jakie prowadził, powodowało zazwyczaj, że równieżdzieła, które powstawały jako zapis tych wykładów, pozostawały niedokończone. Tomaszowi zaś stosun-kowo często kazano zmieniać miejsca pobytu i nauczania”.

80 Akwinata niekiedy mimowolnie daje wyraz swej pracowitości. Por. „Quia sacris Angelorum solem-niis interesse non possumus, non debet nobis devotionis tempus transire in vacuum; sed quod psallendiofficio subtrahitur, scribendi studio compensetur”, De substantiis separatis, Proemium.

81 Por.: Arystoteles, O niebie, przeł. P. Siwek, Warszawa 1980; św. Tomasz, In libros Aristotelis Decaelo et mundo expositio [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 3,Roma 1886. Chenu słusznie zaś zauważa, że: „Największy wysiłek Tomasza kieruje się na dosłowną,szczegółową, ścisłą analizę tekstu. Tradycja ofiarowywała mu do wyboru dwa rodzaje interpretacji: alboparafrazę, albo komentarz dosłowny do najdrobniejszych fragmentów tekstu. Jakeśmy już stwierdzili,okoliczności zewnętrzne i osobisty temperament intelektualny skłoniły Tomasza do obrania drugiej meto-dy”, M.-D. Chenu, Wstęp do filozofii św. Tomasza z Akwinu, dz. cyt., s. 212. Trzeba oczywiście dodać, żekomentatorski charakter tego dzieła Akwinaty sprawia, iż nie zawsze miał on w nim okazję wypowiadaćwłasne poglądy. Z tego powodu bardzo ważne będą inne, samodzielne pisma św. Tomasza (również teolo-giczne) dotyczące tej problematyki.

82 Rozważania kosmologiczne św. Tomasza w tej części dzieła są poprzedzone – za Arystotelesem –ogólnymi wyjaśnieniami dotyczącymi zasad problematyki filozofii przyrody, które nie będą naszym głów-nym przedmiotem zainteresowania w studiach nad kosmologią. Por. „quaecumque magnitudo est divisibi-lis, sit continua: si enim non esset continua, non haberet rationem magnitudinis, sed potius numeri”, In Decaelo, lib. 1, l. 2, n. 9.

83 Por.: „Traduntur enim in hoc libro quaedam pertinentia ad totum universum, sicut patet in primo li-bro; quaedam pertinentia ad corpus caeleste, sicut patet in secundo; quaedam pertinentia ad alia simpliciacorpora, sicut patet in tertio et quarto”, In De caelo, proemium, 3.

84 Por.: In De caelo, lib. 1, l. 2, n. 1: „determinat de aliis simplicibus corporibus, scilicet de gravi etlevi”. Ciała mieszane, złożone z żywiołów, poruszają się stosownie do tego, który żywioł ma przewagę

30

znaczenie mieć zatem będzie kompletny komentarz do drugiej księgi De caelo85. Pro-blem powstawania i ginięcia, który należy do filozofii przyrody ziemskiej częściwszechświata, a któremu Arystoteles poświęca osobny traktat O powstawaniu i ginię-ciu86, również komentowany przez św. Tomasza87, nie będzie zasadniczym przedmio-tem naszego zainteresowania88.

Ważne ustalenia dotyczące struktury wszechświata podejmuje Akwinata takżew swym komentarzu do Metafizyki89. Zagadnienia kosmologiczne pojawiają się rów-nież w komentarzach do Fizyki i Meteorologiki Arystotelesa90. Problematykę kosmolo-giczną św. Tomasz poruszał ponadto w swych samodzielnych dziełach filozoficznychi teologicznych91 wyrażających jego własne poglądy i niebędących tylko komentarzemdo pism greckiego uczonego. Interesujące nas problemy można znaleźć nie tylko nakartach Sumy teologicznej92, ale także w Summa contra Gentiles93, w komentarzu do

ilościową: „necesse est omnibus corporibus simplicibus inesse aliquem motum naturalem. Corpora veromixta sequuntur motum corporis simplicis praedominantis in eis. Ergo omnibus corporibus naturalibus inestaliquis motus naturalis”, In De caelo, lib. 3, l. 5, n. 1. Ruch danego ciała może być także wypadkową ruchunaturalnego i wymuszonego: „motus quodammodo est commixtus, dum speciem habet a natura, additionemautem velocitatis a motore violento”, tamże, l. 7, n. 5.

85 Por.: „Si autem intentio principalis philosophi esset determinare de universo, sive de mundo,oporteret quod Aristoteles considerationem suam extenderet ad omnes partes mundi, etiam usque ad plantaset animalia, sicut Plato in Timaeo”, In De caelo, proemium, 4; „subiectum huius libri sit ipsum universum,quod dicitur caelum vel mundus; et quod de simplicibus corporibus determinatur in hoc libro, secundumquod sunt partes universi”, tamże, proemium, 5. Arystoteles napisał swój traktat w czterech księgach,a komentarz św. Tomasza urywa się po kilku wykładach księgi trzeciej.

86 Arystoteles, O powstawaniu i ginięciu, przeł. L. Regner, Warszawa 1981.87 Por.: św. Tomasz z Akwinu, In librum primum Aristotelis De generatione et corruptione expositio

[w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 3, Roma 1886, s. 259–322.Komentarz ten jest niedokończony i kończy się na 17 wykładzie do I księgi z dwóch ksiąg napisanychprzez Stagirytę. Zdaniem Wilhelma de Tocco było to ostatnie dzieło pisane przez św. Tomasza przedśmiercią. Kontynuacją zajął się nieznany autor.

88 Por.: „si in hoc libro (sc. De caelo) principaliter intenderet de corporibus simplicibus, oporteret quodomnia quae pertinent ad corpora simplicia in hoc libro traderentur; nunc autem in hoc libro traduntur solumea quae pertinent ad levitatem et gravitatem ipsorum, alia vero traduntur in libro de generatione”, In Decaelo, proemium, 4; „de quatuor elementis non determinatur in hoc libro secundum quod sunt calida velfrigida, vel aliquid huiusmodi; sed solum secundum gravitatem et levitatem, ex quibus determinatur eissitus in universo. Aliis autem partibus universi, puta lapidibus, plantis et animalibus, non determinatur situssecundum se, sed secundum simplicia corpora”, tamże, proemium, 5.

89 Zob.: L. Thorndike, A History of Magic and Experimental…, dz. cyt., t. I, s. 104–116.90 Zob.: św. Tomasz z Akwinu, In Aristotelis libros Physicorum [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera

omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 2, Roma 1884; św. Tomasz z Akwinu, Meteorologicorum expositio[w:] In Aristotelis libros De caelo et mundo; De generatione et corruptione, Meteorologicorum expositio,ed. R. Spiazzi, Taurini 1952.

91 Por.: „Koncepcje filozoficzno-przyrodnicze Tomasza z Akwinu należy oceniać w ścisłym związkuz jego poglądami filozoficznymi i teologicznymi”, R. Palacz, Od wiedzy do nauki..., dz. cyt., s. 133;O teologicznym tle badań kosmologicznych por. wypowiedź odnoszącą się już do starożytności chrześci-jańskiej, ale zachowującą aktualność w dalszych stuleciach: „Chrześcijaństwo jako takie nie dawało żadnejnauki o kosmosie, lecz mimo to bardzo szybko zostało zmuszone do podjęcia dyskusji na temat opatrznościi wolnej woli w ramach panujących wówczas koncepcji kosmologicznych”, Wildiers, s. 10.

92 Por.: św. Tomasz z Akwinu, Suma theologiae cum Supplemento et commentariis Caietani [w:] SanctiThomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 4–12, Roma 1888–1906.

93 Por.: św. Tomasz z Akwinu, Liber de veritate catholicae Fidei contra errores infidelium seu Sumacontra Gentiles, t. 1–3, ed. P. Marc, C. Pera, P. Caramello, Taurini 1961.

31

Sentencji Piotra Lombarda94, w zbiorze kwestii dowolnych Quodlibeta95, w zbiorachkwestii dyskutowanych (np. De potentia Dei i De spiritualibus creaturis)96 orazw traktatach poświęconych poszczególnym zagadnieniom, które zaliczane są do kate-gorii mniejszych pism (opuscula), jak np: De ente et essentia,97 De aeternitate mun-di98, De iudiciis astrorum99, De mixtione elementorum ad magistrum Philippum deCastro Caeli100, De operationibus occultis naturae ad quendam militem ultramonta-num101, De principiis naturae ad fratrem Sylvestrum102, De sortibus ad dominum Iaco-bum de Tonengo103, czy w końcu w De substantiis separatis104. Istotne miejsce w bada-niach nad poglądami kosmologicznymi Doktora Anielskiego mają również jego ob-szerne komentarze biblijne, w których podejmowane są także różne problemy filozo-ficzne (np. Expositiones ad litteram: Super Iob, czy Super Isaiam)105. Na koniec wartorównież wspomnieć jego responsiones, czyli odpowiedzi na różne grupy zagadnień,np.: Responsio de 36 articulis ad lectorem Venetum106 oraz Responsio de 43 articulisad magistrum Ioannem de Vercellis107, w których pojawiają się także problemyz zakresu kosmologii.

94 Por.: św. Tomasz z Akwinu, Commentum in libros Sententiarum magistri Petri Lombardi, lib. I–IV

[w:] tenże, Opera omnia, vol. 6–7 (pars 1–2), Parmae 1856–1858. Istotne rozważania kosmologiczne znaj-dujemy np. w dyst. 14, drugiej księgi tego komentarza (stworzenie i natura nieba).

95 Por.: św. Tomasz z Akwinu, Quaestiones quodlibetales, ed. R. Spiazzi, wyd. 9, Torino 1956.96 Por.: „ich problematyka (sc. kwestii dyskutowanych – M. K.) jest zarówno filozoficzna, jak

i teologiczna, i to zwykle w nich Akwinata wykazuje się największą wnikliwością – jednak ze względu naswój charakter podejmują one zazwyczaj aktualną ówcześnie problematykę występującą na uniwersytetach,która w stosunkowo niewielkim stopniu wprost stanowiła problematykę metafizyczną, chociaż niemalzawsze do niej się odwoływała”, A. Nowik, Zagadnienie pierwszych przyczyn rzeczy w komentarzuśw. Tomasza z Akwinu do «Metafizyki» Arystotelesa, Warszawa 2003, s. 28.

97 Por.: św. Tomasz z Akwinu, De ente et essentia, ed. L. Baur, Monasterii Westfalorum 1933.98 Por.: św. Tomasz z Akwinu, De aeternitate mundi [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu

Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976.99 Por.: św. Tomasz z Akwinu, De iudiciis astrorum [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu

Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976.100 Por.: św. Tomasz z Akwinu, De mixtione elementorum ad magistrum Philippum de Castro Caeli

[w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976.101 Por.: św. Tomasz z Akwinu, De operationibus occultis naturae ad quendam militem ultramontanum

[w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976, s. 159–186.102 Por.: św. Tomasz z Akwinu, De principiis naturae ad fratrem Sylvestrum [w:] Sancti Thomae de

Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976.103 Por.: św. Tomasz z Akwinu, Liber de sortibus ad dominum Iacobum de Tonengo (Recensio vulgata)

[w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976.104 Por.: św. Tomasz z Akwinu, De substantiis separatis [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia

iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 40, Roma 1967–1968.105 Por.: św. Tomasz z Akwinu, Expositio super Iob ad litteram [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera

omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 26, Roma 1965; tenże, Expositio super Isaiam ad litteram [w:]Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 28, Roma 1965; Dodajmy, żepapież Pius XII powiedział w przemówieniu do studentów rzymskiego Angelicum, iż nikt nie może uważaćsię za prawdziwego tomistę, jeżeli nie zna gruntownie komentarzy Akwinaty do poszczególnych ksiągPisma Świętego. Zob.: Weisheipl, s. 310–311.

106 Por.: św. Tomasz z Akwinu, Responsio de 36 articulis ad lectorem Venetum [w:] S. Thomae Aqui-natis, Opuscula Theologica, t. 1, Taurini 1954, s. 199–208.

107 Por.: św. Tomasz z Akwinu, Responsio de 43 articulis ad magistrum Ioannem de Vercellis [w:]S. Thomae Aquinatis, Opuscula Theologica, t. 1, Taurini 1954, s. 211–218.

32

0.5. Stan badań nad kosmologią św. Tomasza

Pomimo ogromnego zainteresowania dorobkiem filozoficznym i teologicznymśw. Tomasza w literaturze naukowej108, istnieje niewiele monografii poświęconychproblematyce kosmologicznej w jego pismach, zwłaszcza gdy chodzi o naturęi poszczególne elementy struktury wszechświata109. Przyczyną tego stanu rzeczy wyda-je się przekonanie różnych autorów, że św. Tomaszowi brakowało oryginalnościw ogólnych rozważaniach nad wszechświatem110. W niektórych opracowaniach zgołabrak jakichkolwiek informacji o kosmologii Akwinaty, albo są one nieliczne111. Całarefleksja św. Tomasza w tej dziedzinie miała być dość mechanicznym przejęciem do-robku Arystotelesa, a zatem nie posiada ponoć większego znaczenia dla historii recep-cji arystotelizmu, a tym bardziej dla późniejszej filozofii i rozwoju nauk przyrodni-czych, które z powodu nowych odkryć w astronomii odeszły od nieaktualnych propo-zycji fizyki jakościowej i metafizyki miejsc naturalnych, od teorii piątej natury, du-chowych poruszycieli sfer i w ogóle od całej wizji metafizycznej świata materialnegopodawanej przez Stagirytę i rozważanej przez filozofów chrześcijańskich w ramach ichobrazu świata112.

108 Por.: É. Gilson, Tomizm. Wprowadzenie do filozofii św. Tomasza z Akwinu, przeł. J. Rybałt, War-szawa 1960, s. 533–543 (informacje bibliograficzne z odniesieniem do książki P. Madonneta i J. Destreza,Bibliographie Thomiste, Paris 1921, która wymienia ponad 2000 dzieł traktujących o św. Tomaszu).

109 W wielu publikacjach na temat filozofii dominikańskiego uczonego (a można nawet uznać, żew większości z nich) problematyka kosmologiczna jest często pomijana bądź zajmuje mało miejsca. Jakoprzykłady wystarczy przytoczyć np. następujące opracowania: A. Kenny (ed.), Aquinas, dz. cyt.; pracazbiorowa, Aktualność świętego Tomasza, przeł. L. Rutowska, Warszawa 1975; J. Borgosz, Tomasz z Akwi-nu, Warszawa 1962; H. Reith, The Metaphysics of St. Thomas Aquinas, ed. 2, Milwaukee, Wisconsin 1962;czy też Weisheipl.

110 Por.: R. Palacz, Od wiedzy do nauki..., dz. cyt., s. 134 („reprezentował [...] poglądy raczej tradycyj-ne”). Zob. też J. Losse, Wprowadzenie do filozofii nauki, dz. cyt., passim (autor pomija św. Tomasza);S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, dz. cyt., s. 669; Zob.: A. Pokulniewicz, Problemobrazu świata u św. Tomasza z Akwinu na tle starożytnych poglądów kosmologicznych Platona, Arystotele-sa i Ptolemeusza, „Edukacja Filozoficzna”, t. 35 (2003), s. 317–318. Z drugiej strony por.: „Głębokie filo-zoficzno-teologiczne opracowanie prawdy o stworzeniu, dokonane w XIII wieku przez Tomasza z Akwinu,było niewątpliwie wynikiem jego dobrej znajomości ówczesnych nauk przyrodniczych”, M. Heller, Nowafizyka i nowa teologia, Tarnów 1992, s. 122.

111 Por. np.: J. Borgosz, Tomasz z Akwinu, dz. cyt. (książka pisana z punktu widzenia konsekwentnegomarksizmu); Cambridge Companion to Aquinas, ed. by N. Kretzmann, E. Stump, Cambridge 1994 (obszer-ne dzieło zbiorowe, którego autorzy pomijają tematykę astronomiczną i kosmologiczną, a także całą filozo-fię przyrody); F. Copleston, Historia filozofii, t. II, Od Augustyna do Szkota, dz. cyt.; M.-D. Chenu, Wstępdo filozofii św. Tomasza z Akwinu, dz. cyt.; S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, dz. cyt.;S. Swieżawski, Święty Tomasz na nowo odczytany, Poznań 1995; L. Thorndike, A History of Magic andExperimental Science, dz. cyt.; a także: Cayré, Dreyer, Gilson, North i Weisheipl.

112 W literaturze naukowej i popularyzatorskiej można niekiedy napotkać niezbyt poważne wypowiedzina temat kosmologii starożytnej i średniowiecznej. Opinie te z reguły wynikają z uprzedzeń i nie biorą poduwagę stopniowego rozwoju nauk. Por.: „w starożytności i średniowieczu wierzono w istnienie jednej lubkilku sfer niebieskich otaczających Ziemię i stanowiących twarde sklepienie niebieskie”, Encyklopediapowszechna PWN, t. 4, Warszawa 1976, s. 171 [hasło:] „sfera niebieska”. Podana opinia jest nie tylkomyląca (kto miałby przyjmować istnienie jednej tylko sfery, a nie systemu sfer?) oraz błędna (teoria sfer niebyła przedmiotem wiary, ale teorii naukowej). Jednostronny jest z kolei np. rozdział ósmy („Astronomiaśredniowieczna”) w książce W. Zonna, Astronomia z perspektywy czasu, dz. cyt., s. 83–88 (zob. na s. 87:„W okresie średniowiecza nastąpiło jednak zamulenie nauki, przez co stała się ona po prostu bagnem”).

33

Przy bliższej refleksji okazuje się, że św. Tomasz, świadomie pozostając w niezgo-dzie z kilkoma zasadniczymi tezami filozofii Arystotelesa, sformułował własne roz-wiązania istotnych problemów kosmologicznych, a nawet w swych założeniach meto-dologicznych wypowiedział nowoczesne poglądy w dziedzinie metodologii nauk przy-rodniczych (w konkretnym zaś przypadku astronomii)113. Z tego powodu nie możnamówić o czystym arystotelizmie św. Tomasza, ale należy zbadać, ocenić i uznać jegowłasny dorobek kosmologiczny, który stanowił ważny etap na drodze rozwoju naukprzyrodniczych i ich metodologii w dziejach Europy Zachodniej. Ponadto zdaniemwielu badaczy refleksja filozoficzna i metafizyczne założenia Akwinaty wydają siętrwałe wobec rozwoju nauk szczegółowych. Kwestia ta domaga się weryfikacji. Istotnestaje się więc rozróżnienie pomiędzy pryncypiami tomistycznej filozofii i stanem ba-dań w naukach za czasów św. Tomasza. W konsekwencji należy postawić pytanieo perspektywy kosmologii neotomistycznej.

Pomimo znacznego rozwoju historiografii do dyspozycji badaczy pozostaje zatemniewiele opracowań poświęconych wszechświatowi w kosmologii Akwinaty. Wartopowiedzieć kilka słów o najważniejszych z nich. Jednym z podstawowych dzieł jestobszerna (408 stron) rozprawa zakonnika cysterskiego Thomasa Litta, Les corps cé-lestes dans l’univers de saint Thomas d’Aquin114. Autor podzielił swą rozprawę na 18rozdziałów. W części pierwszej (rozdziały od 1 do 14) przedstawia metafizykę ciałniebieskich, biorąc pod uwagę takie zagadnienia, jak ich niezniszczalność, złożeniez materii i formy, problem duchowych poruszycieli ciał niebieskich, zagadnienie przy-czynowości ciał złożonych z piątej natury czy problem niezależności wolnej woliczłowieka od wpływu gwiazd. Litt rozważa także kwestie teologiczne związanez eschatologią i niebem empirejskim oraz przedstawia źródła refleksji św. Tomasza.W części drugiej (od rozdziału 15 do 18) zawarte są rozważania nad astronomią w pi-smach Akwinaty wraz z dokładnym przedstawieniem teorii Eudoksosa i Ptolemeusza.Autor tej książki szeroko korzystał z materiałów źródłowych, natomiast w bibliografiipodał tylko kilka monografii i artykułów dotyczących kosmologii św. Tomaszaz Akwinu115.

113 Zwracają na to uwagę wydawcy komentarza do De caelo Arystotelesa. Por. św. Tomasz z Akwinu,

In octo libros Physicorum Aristotelis expositio, cura et studio M. Maggiolo, Taurini 1954, s. XIII: „progres-su temporis possibile erat novam invenire rationem et magis certam explicandi phaenomena caelestia”; zob.H. Ostrowski, Wprowadzenie do kosmografii św. Tomasza, art. cyt., s. 276: „Na naukę św. Tomasza (...) niemożna jednak patrzeć jak na niewolnicze przedstawienie astronomicznych poglądów współczesnych muarystotelików. Św. Tomasz jest przede wszystkim teologiem i filozofem, a nie przyrodnikiem, i dlategozdaje się inaczej patrzeć na naukę Arystotelesa o wszechświecie, traktując pojęcia w niej zawarte jakomateriał nadający się do pogłębienia pojęć filozoficznych”. Dorobek naukowy Akwinaty (w zakresie badańprzyrody) docenia także Braun, s. 76: „im Rahmen seiner Zeit gesehen, war seine Stellung auch in diesenProblemen (in die Physik) seiner voll und ganz würdig. Mehr von ihm zu verlangen, wäre, wie bemerkt,unberechtigt”.

114 Th. Litt, Les corps célestes dans l’univers de saint Thomas d’Aquin, Louvain 1963. Omówienie lite-ratury autor podaje na s. 12–22.

115 Na szczególne uznanie zasługuje bardzo sumienne przytaczanie różnorodnych cytatów z wielu dziełśw. Tomasza, także z tych mniej znanych, chociaż niepozbawionych znaczenia. Można zatem stwierdzić, żeTh. Litt w pełnym znaczeniu tego słowa dokonał analizy rozważanej przez siebie problematyki w dziełachśw. Tomasza. Wielu innych autorów ogranicza się tylko do pojedynczych cytatów, a więc ich analizytrudno nazwać rozprawami źródłowymi. Można tutaj przytoczyć fakt, że Litt rozważa np. komentarz Akwi-naty do Księgi Hioba (m.in. s. 319–321), a na s. 373–381 podaje wszystkie cytowane przez siebie dziełaśw. Tomasza. Rozprawa zasługuje zatem wręcz na miano encyklopedii kosmologii tomistycznej, która

34

Ogłoszony w dominikańskim czasopiśmie „Angelicum” artykuł H. Braun Derhl. Thomas und der gestirnte Himmel. Die Stellung des hl. Thomas von Aquin zu denastrophysikalischen Doktrinen seiner Zeit116 stanowi kolejną ważną monografię z małozbadanej problematyki astronomicznej u św. Tomasza. W pierwszej części znajduje sięprezentacja głównych wątków Tomaszowego obrazu świata, a w drugiej przedstawionajest krytyka, w której sporo miejsca zajmuje porównanie poglądów Akwinaty i innychuczonych z jego epoki.

Wiele wnikliwych analiz, popartych dużą liczbą cytatów źródłowych przynosi takżedwutomowa monografia francuskiego jezuity i profesora filozofii Josepha LegrandaL’univers et l’homme dans la philosophie de Saint Thomas117. Autor skoncentrował sięna rozważaniach metafizycznych, które przynoszą wiele wniosków dotyczących róż-nych aspektów ogólnej struktury wszechświata w ujęciu św. Tomasza, ze szczególnymuwzględnieniem miejsca zajmowanego przez człowieka w hierarchicznej rzeczywisto-ści stworzonej przez Boga. Książka (ponad 570 stron) podzielona jest na pięć ksiągi dziesięć rozdziałów.

Obszerne rozważania nad doskonałością wszechświata w refleksji dominikańskiegouczonego podejmuje także Oliva Blanchette, profesor Boston College, autor monogra-fii The Perfection of the Universe According to Aquinas. A Teleological Cosmology118.Na kartach tej książki (334 strony) znajdują się szczegółowe badania podzielone nasiedem rozdziałów, w których autor koncentruje się na ogólnej strukturze kosmosuw powiązaniu z najistotniejszymi kategoriami metafizyki św. Tomasza. Wychodząc odpojęcia doskonałości, Blanchette analizuje całość i jednorodną strukturę wszechświata,problematykę przyczynowości, doskonałość i porządek panujący w świecie fizycznym,a także wśród bytów myślących i w procesie poznania.

W zbiorze artykułów polskiego uczonego, prof. Mariana Kurdziałka (1920–1997) pt. Śre-dniowiecze w poszukiwaniu równowagi między arystotelizmem a platonizmem119, znalazł sięcenny artykuł zatytułowany Średniowieczne stanowiska wobec tezy: Ziemia jest jednąz planet (s. 233–270). Autor krótko omawia w tym artykule również poglądy św. Tomasza(s. 247–249), rozważając te stanowiska kosmologiczne uczonych średniowiecznych, którebyły bliższe rozwiązaniom podanym przez Arystotelesa. Prezentacja ta ma istotne znaczeniew badaniach nad wzajemną relacją między założeniami filozofii tomistycznej a rewolucjąnaukową Kopernika i jego następców120. Ten sam autor napisał także ważny artykuł obejmuje wiele obszernych cytatów z dzieł św. Tomasza. Pewną słabością tej książki jest fakt podawanianajpierw kolejnych fragmentów w postaci obszernych cytatów, które są następnie omawiane, gdyż w tensposób synteza poglądów Akwinaty dopiero stopniowo powstaje w trakcie lektury, a podobne kwestie niesą traktowane łącznie. Należałoby raczej w tekście podać syntezę, a w przypisach odpowiednie cytatyźródłowe.

116 Por.: H. Braun, Der hl. Thomas und der gestirnte Himmel. Die Stellung des Hl. Thomas von Aquinzu den astrophysikalischen Doktrinen seiner Zeit, „Angelicum”, 17 (1940), s. 32–76.

117 J. Legrand, L’univers et l’homme dans la philosophie de Saint Thomas, t. 1–2, Bruxelles 1946.118 O. Blanchette, The Perfection of the Universe According to Aquinas. A Teleological Cosmology,

University Park, Pennsylvania 1992.119 M. Kurdziałek, Średniowiecze w poszukiwaniu równowagi między arystotelizmem a platonizmem,

Lublin 1996.120 Problem aktualności tomizmu pomimo rozwoju nauk przyrodniczych miał szczególnie istotne zna-

czenie w okresie odnowy filozofii tomistycznej u schyłku XIX stulecia. Papież Leon XIII stwierdził zaśw roku 1879 w swej encyklice „Aeterni Patris” (nr 30), że: „liczni i znakomici doktorzy nauk przyrodni-czych naszego stulecia jasno i otwarcie przyznają, że między niezbitymi i potwierdzonymi ustaleniamiwspółczesnej fizyki a filozoficznymi zasadami Scholastyków nie ma żadnej prawdziwej rozbieżności”.

35

w języku niemieckim pt. Über die Möglichkeit der Erdrotation in der Auffassung Thomasvon Aquin poświęcony problemowi ruchu Ziemi w ujęciu św. Tomasza. Artykuł ten zostałopublikowany w pracy zbiorowej, zatytułowanej Próba uwspółcześnienia jego filozofii121,wydanej w Lublinie z okazji 700. rocznicy śmierci Doktora Anielskiego.

Prócz tych opracowań korzystamy obszernie z wielu innych dzieł, w których tema-tyka kosmologiczna stanowi część omawianych zagadnień. Ważne miejsce zajmujątutaj wspomniane już wyżej książki poświęcone szerszemu ujęciu tych kwestii w filo-zofii średniowiecznej. Sięgamy prócz tego do literatury z zakresu historii astronomii122

i do monografii poświęconych filozofii neotomistycznej123. W ten sposób kolejne tek-sty źródłowe będziemy odczytywać i analizować w świetle istniejących opracowańz różnych dziedzin.

Rozważając kosmologię św. Tomasza, będziemy często odwoływać się do jego po-glądów metafizycznych, gdyż najogólniejsze zasady filozoficzne i byty uznawane zapierwsze przyczyny (causae primae) wyznaczają ramy systemu tomistycznego, stano-wiąc o punkcie wyjścia w refleksji spekulatywnej nad danymi nauk przyrodniczych124.Jedną z podstawowych zasad (albo założeń metafizycznych) św. Tomasza, prezento-waną w wielu dziełach, jest przekonanie o hierarchiczności i uporządkowaniu całegowszechświata, czyli tzw. gradualizm125. Pogląd ten łączy inspirację grecką (kosmos) zespojrzeniem chrześcijańskim, pełnym podziwu dla Trójjedynego Boga, który nadałświatu hierarchiczny porządek (ordo)126, stwarzając system bytów zależnych od ich

121 M. Kurdziałek, Über die Möglichkeit der Erdrotation in der Auffassung Thomas von Aquin [w:]

W 700-lecie śmierci św. Tomasza z Akwinu. Próba uwspółcześnienia jego filozofii, red. S. Kamiński,M. Kurdziałek, Z. Zdybicka, Lublin 1976, s. 291–307.

122 Por.: J. Dreyer, A History of Astronomy from Thales to Kepler, 2 ed., New York 1953.123 Por.: C. Boyer, Cursus philosophiae, t. I–II, Brugiae 1940; J. Gredt, Elementa philosophiae aristo-

telico-thomisticae, ed. 5, t. I–II, Friburgi Brisgoviae 1929.124 Por.: „Sicut philosophus dicit in I Physic., tunc opinamur cognoscere unumquodque, cum causas

cognoscimus primas, et principia prima, et usque ad elementa. Ex quo manifeste philosophus ostendit inscientiis esse processum ordinatum, prout proceditur a primis causis et principiis usque ad proximas causas,quae sunt elementa constituentia essentiam rei. Et hoc est rationabile: nam processus scientiarum est opusrationis, cuius proprium est ordinare; unde in omni opere rationis ordo aliquis invenitur, secundum quemproceditur ab uno in aliud. Et hoc patet tam in ratione practica, cuius consideratio est circa ea quae nosfacimus, quam in ratione speculativa, cuius consideratio est circa ea quae sunt aliunde facta”, In De caelo,proemium, 1.

125 Por.: „Constituitur autem universum corporeum ex suis partibus secundum ordinem situs”, In De caelo,proemium, 5; „Quia vero homo habet et intellectum et sensum et corporalem virtutem, haec in ipso ad invicemordinantur, secundum divinae providentiae dispositionem, ad similitudinem ordinis qui in universo invenitur,nam virtus corporea subditur sensitivae et intellectivae virtuti, velut exequens earum imperium; ipsa sensitivapotentia intellectivae subditur, et eius imperio continetur”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 81, n. 4.

126 Por.: Mdr 11, 20: „aleś Ty wszystko urządził według miary i liczby, i wagi!” (Sap 11, 21: „sed om-nia mensura et numero et pondere disposuisti”); Zob. też: „cum per divinam providentiam rebus creatisdiversa accidentia, et actiones et passiones, et collocationes distribuantur, non hoc absque ratione accidit.Hinc est quod sacra Scriptura rerum productionem et gubernationem sapientiae et prudentiae divinae at-tribuit. Dicitur enim (...) Sap. 8–1 dicitur de Dei sapientia quod «attingit a fine usque ad finem fortiter, etdisponit omnia suaviter». Et 11–21 eiusdem dicitur: «omnia in mensura, numero et pondere disposuisti»: utper «mensuram» quantitatem, sive modum aut gradum perfectionis uniuscuiusque rei intelligamus; per«numerum» vero pluralitatem et diversitatem specierum, consequentem ex diversis perfectionis gradibus;per «pondus» vero inclinationes diversas ad proprios fines et operationes, et agentia et patientia, et acciden-tia quae sequuntur distinctionem specierum”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 97, n. 10.

36

Stwórcy127. Z przekonaniem tym będziemy się ciągle spotykać w trakcie badań. Róż-nice obu inspiracji będą dotyczyć szczegółów, a te będziemy się starali uchwycić. Niebędziemy jednak bliżej rozważać głównych zagadnień metafizyki tomistycznej, gdyżjest ona dobrze znana i solidnie zbadana w wielu monografiach i opracowaniach synte-tycznych128.

W dziełach św. Tomasza spotyka się refleksja filozoficzna i teologiczna. Często obu tychdziedzin nie można rozdzielać. Chociaż Akwinata podkreślał wzajemne różnice tych nauk, tozawsze uznawał i doceniał ich znaczenie, a jego obraz świata jest oparty na wiedzy rozumo-wej oraz na Objawieniu. Dlatego, chcąc rozważać tomizm jako całość, należy pamiętać takżeo poglądach jego twórcy wypowiadanych w ramach refleksji teologicznej. WszechświatAkwinaty nie jest wyłącznie mechanizmem sfer i mieszaniną żywiołów przejętych od Ary-stotelesa. Z tych względów omawiać będziemy różne aspekty teologicznej wizji kosmosu św.Tomasza (np. kwestię istnienia i natury nieba empirejskiego). Obecny, doczesny stanwszechświata opisywany przez Akwinatę nie wyraża jego ostatecznego celu, zamie-rzonego przez Boga. Z tego powodu rekonstrukcja kosmologii tomistycznej wymagarównież przedstawienia eschatologicznego obrazu wszechświata, po dopełnieniu sięhistorii ludzkości. W przeciwieństwie do koncepcji naturalistycznych, w chrześcijań-skiej wizji świata byty materialne służą człowiekowi, który dąży do Boga. Obraz tenjest przedstawiany przez św. Tomasza – teologa i wykracza oczywiście poza kosmolo-gię Arystotelesa129.

127 Por.: „Omnes autem creaturae ordinantur ad Deum et sicut ad principium et sicut ad finem, nam

ordo qui est partium universi ad invicem, est per ordinem qui est totius universi ad Deum; sicut ordo qui estinter partes exercitus, est propter ordinem exercitus ad ducem, ut patet XII Metaph. Unde oportet quodcreaturae realiter referantur ad Deum, et quod ipsa relatio sit res quaedam in creatura”, De potentia, q. 7,a. 9, co.; „L’univers, c’est le tout que forment les êtres créés en dépendance de Dieu, cause première et findernière”, Legrand, s. 43.

128 O wzajemnych relacjach pomiędzy metafizyką a filozofią przyrody zob. np. H. Reith, The Meta-physics of St. Thomas..., dz. cyt., zwłaszcza na s. 28–32.

129 Wśród historyków filozofii i idei można napotkać różne oceny dotyczące tomistycznego obrazuświata. Warto w tym miejscu nawiązać do interesującej, ale jednostronnej książki A. Lovejoya pt. Wielkiłańcuch bytu. Studium z dziejów idei (przeł. A. Przybysławski, Warszawa 1999). Autor doszukuje sięsprzeczności w poglądach Akwinaty na temat doskonałości świata, ale nie bierze pod uwagę szereguaspektów koncepcji Doktora Anielskiego (np. że braki są potrzebne dla realizacji boskiego planu stworze-nia, że zło jest brakiem, że wynika z grzechu, że nie wszystkie byty są absolutnie najdoskonalsze, ale sąobdarzone dobrem tylko o tyle, aby spełnić przypisane sobie cele). Powoduje to, że jego obraz filozofiischolastycznej staje się nieadekwatny. Pomijając różne argumenty przytaczane przez św. Tomasza autorzakłada, że dominikański uczony opierał się na zasadzie ciągłości, co jest mylące, gdyż Akwinata przyj-muje raczej stopnie bytu, a nie ciągłe przejścia od jednego bytu do drugiego. Sprzeczne zaś miało być naprzykład rozumowanie (tamże, s. 90): „universum, suppositis istis rebus, non potest esse melius; propterdecentissimum ordinem his rebus attributum a Deo, in quo bonum universi consistit. Quorum si unumaliquod esset melius, corrumperetur proportio ordinis (...). Posset tamen Deus alias res facere, vel aliasaddere istis rebus factis, et sic esset illud universum melius”, S. Th., I-a, q. 25, a. 6, ad 3. Problem polega nawieloznaczności słowa „melius”, które można rozumieć absolutnie, bądź relatywnie, w odniesieniu do celu,jaki został ustalony przez Boga.

37

0.6. Struktura rozprawy i plan badań

Rozprawa niniejsza jest podzielona na cztery rozdziały oraz na wstęp i zakończenie.We wstępie przedstawiamy stan badań, dokonujemy przeglądu źródeł i opracowań,wytyczamy plan analizy i zamysł syntetycznego przedstawienia struktury i naturywszechświata w kosmologii Akwinaty. Zarysowane są w nim również podstawoweinformacje historyczne dotyczące dorobku włoskiego dominikanina. Poszczególnerozdziały podzielone są na mniejsze części, które ułatwiają rozważania nad bardziejszczegółowymi kwestiami należącymi do dorobku św. Tomasza.

W pierwszym rozdziale podejmujemy ogólne zagadnienia dotyczące naturywszechświata jako całości, a więc po pierwsze obszerną kwestię wieczności świata,rozważaną przez niego zarówno w odniesieniu do świadectw filozofii antycznej, jaki w świetle refleksji chrześcijańskiej. Następnie rekonstruujemy strukturę metafizycznąciał niebieskich i teorię ich niezniszczalności. W ramach arystotelizmu św. Tomaszawyróżniamy pojęcia dotyczące ruchu naturalnego ciał niebieskich, ich materii i formyoraz jednostkowienia tych substancji. W kolejnym podrozdziale rozważamy teorięoddziaływania ciał niebieskich na procesy zachodzące na Ziemi. Ponadto przedsta-wiamy zagadnienie wolności człowieka i niezależności zdarzeń od determinującegowpływu ciał niebieskich, a na koniec tego rozdziału podejmujemy jeszcze kwestięoddziaływania gwiazd i planet na Ziemię, a także omawiamy, dlaczego i w jaki sposóbDoktor Anielski sprzeciwiał się spekulacjom astrologicznym.

W drugim rozdziale rozpatrujemy ogólny obraz wszechświata. Po pierwsze bada-my, dlaczego kosmos był pojmowany jako względnie doskonały i kulisty system ciałniebieskich ze światem podksiężycowym w centrum. Następnie przedstawiamy poglą-dy św. Tomasza w kwestii skończoności przestrzennej wszechświata i możliwościistnienia wielości światów z punktu widzenia myśli greckiej i w perspektywie chrze-ścijańskiej (koncepcja nieograniczonej mocy Boga). Ostatni podrozdział dotyczy zaśrefleksji Akwinaty nad dwiema konkurencyjnymi wizjami świata: geocentryzmemArystotelesa i teorią Ptolemeusza.

Rozdział trzeci poświęcamy problematyce astronomicznej, omawiając poszczególneciała wchodzące w skład wszechświata, a więc Ziemię pojmowaną jako kulistei nieruchome ciało położone w centrum kosmosu, gdzie (w regionie sięgającym sferyKsiężyca) wskutek powstawiania i ginięcia tworzą się z czterech żywiołów po-szczególne substancje, a żywioły ulegają przemianom z jednego w drugi130. Zagadnie-nia te otwierają filozofię przyrody w węższym sensie tego terminu i nie należą do ko-

130 Por.: „ignis et aër, et aqua et terra fiunt ex invicem”, Meteor., lib. 1, l. 3, n. 2. Niezmienną podstawą

zmian była zatem materia pierwsza: „unumquodque elementorum est in alio in potentia; et quae sic se ha-bent, adinvicem generari possint (...) communicant in una materia prima” (tamże); „ex aqua per disgrega-tionem sive rarefactionem fit aër, aut ex aëre ignis”, Meteor., lib. 1, l. 3, n. 8; Dodajmy, że w dobie recepcjifizyki arystotelesowskiej niektóre ciała znajdujące się w przestrzeni kosmicznej, czyli komety, meteoryi Drogę Mleczną traktowano jako podległe zmienności obiekty świata podksiężycowego i zaliczano dodomeny meteorologiki, gdyż według greckiego uczonego biorą się one z wyziewów Ziemi i występująw regionie żywiołów ognia i powietrza („generantur sub luna” – Meteor., lib. 1, l. 7, n. 5.). Por.: Arystote-les, Meteorologika. O świecie, opr. A. Paciorek, Warszawa 1982, s. 10–25; Meteor., lib. 1, l. 6–13;M. Kopernik, O obrotach sfer niebieskich, ks. I, przeł. M. Brożek, opr. A. Birkenmajer, Warszawa 1953,s. 95–96, przypis do s. 64, do wiersza 12.

38

smologii wszechświata jako systemu ogromnych ciał. Rozważamy więc Ziemię tylkojako element kosmosu. Ponadto badamy, w jaki sposób Akwinata przedstawiał sferyniebieskie, gwiazdy, Słońce, Księżyc i planety oraz ich ruch, aby na koniec rozważyćjeszcze specjalistyczne teorie astronomiczne precesji i trepidacji.

Po zbadaniu tej problematyki w ostatnim, czwartym rozdziale omawiamy zagad-nienia teologiczne obecne w kosmologii św. Tomasza, a więc strukturę najwyższychregionów kosmosu (niebo empirejskie i niebo krystaliczne), teorię duchowych poru-szycieli sfer niebieskich, a także podejmujemy badania nad niektórymi poglądamieschatologicznymi Akwinaty (obraz świata po zakończeniu dziejów doczesnych). Wy-daje się bowiem, że kwestie te stanowią zwieńczenie systemu tomistycznego i osta-teczne kryterium w Tomaszowej ocenie systemu Arystotelesa w kategoriach filozofiichrześcijańskiej, która czerpie inspiracje doktrynalne z teologii uprawianej w świeciełacińskiej Christianitas. Świat św. Tomasza nie ogranicza się przecież do ciał material-nych, a spojrzenie teologiczne ujawnia jego całość, porządek, sens i ostateczny cel.Korzystając z XIX- i XX-wiecznych dzieł filozoficznych i teologicznych (obok mono-grafii współczesnych), możemy ponadto wykazać trwanie tomizmu i tomistycznejwizji świata aż do czasów najnowszych.

W zakończeniu podejmujemy próbę ogólnej charakterystyki kosmologii DoktoraAnielskiego i rekapitulacji przeprowadzonych badań źródłowych. Staramy się takżeodpowiedzieć na pytanie o zależność bądź niezależność tomistycznej metafizyki odarystotelesowskiej kosmologii geocentrycznej. Rozważamy więc, czy jest możliwakosmologia neotomistyczna w ramach heliocentryzmu i nowożytnej, albo raczej nowo-czesnej fizyki, kosmologii i astronomii.

Dopełnieniem książki jest bibliografia obejmująca wyłącznie źródła i opracowaniawykorzystane w przeprowadzonych badaniach z wyróżnieniem pism Doktora Aniel-skiego (wydań łacińskich i przekładów), dzieł innych autorów, a także literatury filozo-ficznej, teologicznej i opracowań pomocniczych.

0.7. Podziękowania

Autor pragnie złożyć podziękowanie wszystkim, którzy przyczynili się do powstaniatej książki. Słowa wdzięczności należą się przede wszystkim Panu profesorowi Jac-kowi Widomskiemu, znawcy filozofii średniowiecznej, który zechciał być pierwszymczytelnikiem tej rozprawy, oraz innym osobom, które swymi cennymi uwagami ze-chciały przyczynić się do jej sporządzenia i poprawienia. Szczególne podziękowanieskładam Panu profesorowi Józefowi Miśkowi, który po wnikliwej lekturze tekstu mo-nografii sformułował wiele cennych uwag z zakresu filozofii przyrody, astronomiii metodologii nauk. Uwagi te miały duże znaczenie dla powstania ostatecznej wersjirozprawy.

Słowa wdzięczności należą się również Panu profesorowi Jerzemu Szymurze, Kie-rownikowi Zakładu Ontologii w Instytucie Filozofii UJ, który wyraził zrozumienie dlatematyki tych badań podejmowanych w ramach Zakładu i zorganizował zebranie na-ukowe w grudniu 2004 roku, podczas którego autor przedstawił i poddał pod dyskusję

39

niektóre wyniki swoich studiów w wystąpieniu poświęconym dwóm wizjom wszech-świata w pismach św. Tomasza z Akwinu. Władzom Instytutu Filozofii i Zakładu On-tologii Uniwersytetu Jagiellońskiego (Pani profesor Justynie Miklaszewskiej i Panuprofesorowi Jerzemu Szymurze) dziękuję serdecznie za sfinansowanie niniejszej pu-blikacji.

Za udostępnienie literatury naukowej bądź jej wypożyczenie z różnych bibliotekw Krakowie, Lublinie i Warszawie autor chciałby złożyć serdeczne podziękowaniePanu doktorowi Janowi Kiełbasie, pracownikom Biblioteki Jagiellońskiej, BibliotekiInstytutu Filozofii UJ, Biblioteki KUL, a także kolegom: magistrowi JarosławowiZoppie (z Instytutu Filozofii UJ) i magistrowi Michałowi A. Nowakowi (z AkademiiGórniczo-Hutniczej w Krakowie), za pomoc w pozyskaniu opracowań z historii filozo-fii i dziejów astronomii. Za sprowadzenie literatury naukowej z Wielkiej Brytaniii Stanów Zjednoczonych dziękuję także Panu Adamowi Lausch-Hołubowiczowiz Londynu (University of London – The School of Oriental and African Studies), Panumec. Maciejowi Przebindowskiemu i koledze doktorowi nauk medycznych Krzyszto-fowi Wanicowi (Joslin Diabetes Center, Harvard University, Boston, USA). Słowawdzięczności zechce także przyjąć ks. Janusz Pyda OP (z krakowskiego klasztoru Za-konu Kaznodziejskiego), który umożliwił autorowi skorzystanie ze zbiorów bibliotekiStudium Prowincji Polskiej Dominikanów w Krakowie. Składam także podziękowanieks. doktorowi Wojciechowi P. Gryglowi FSSP, który prowadząc własne badania nadproblematyką kosmologiczną, udostępnił autorowi tej monografii kilka ważnych ob-cojęzycznych publikacji z tej dziedziny, w tym również własne artykuły. Pomoc tychwszystkich osób miała istotne znaczenie dla badań prowadzonych zasadniczo od je-sieni 2002 roku do wiosny 2005 roku.

Rozdział 1. NATURA WSZECHŚWIATA

W pierwszym rozdziale monografii poświęconej badaniom nad wszechświatemw kosmologii św. Tomasza z Akwinu podejmujemy studia nad jego poglądami w kwe-stii natury wszechświata traktowanego jako całość. Są to problemy najbardziej filozo-ficzne, obejmujące najogólniejszą refleksję metafizyczną.

1.1. Zagadnienie wieczności świata

Jednym z ważnych zagadnień, które w filozofii św. Tomasza wymagały specjalnegowyjaśnienia, był problem wieczności świata (de aeternitate mundi). W tej kwestii kon-cepcje Arystotelesa (i innych pogańskich autorów starożytnych) zasadniczo odbiegałyod chrześcijańskiej wizji świata1. Wzajemna niezgodność tych ujęć była jedną z najpo-ważniejszych trudności w scholastycznej recepcji arystotelizmu, a nawet całego dzie-dzictwa przyrodniczej myśli greckiej2. Kwestia ta była ponadto w różny sposób roz-strzygana przez autorów stojących na gruncie kreacji świata, a więc filozofów ży-dowskich, arabskich i chrześcijańskich. Rozwiązania podawane przez tych pisarzyi przez św. Tomasza dowodzą zaś, że ich filozofia jest twórcza i nie jest mechanicznymprzejęciem różnych koncepcji Stagiryty3.

1 Z opracowań tematu por.: F. Steenberghen, Thomas Aquinas and Radical Aristotelianism, Washington

1980, s. 1–27; A. Pokulniewicz, Problem wieczności świata w traktacie «De aeternitate mundi» św. Toma-sza z Akwinu, „Edukacja Filozoficzna”, t. 24 (1997), s. 351–358; komentarz w wydaniu: św. Tomaszz Akwinu, O wieczności świata. Teksty i studia, opr. A. Pokulniewicz, Warszawa 2003; wprowadzenie doanglojęzycznej edycji: St. Thomas Aquinas, Siger of Brabant, St. Bonaventure, On the Eternity of theWorld, ed. C. Vollert, L. H. Kedzierski, P. M. Byrne, Milwaukee, Wisconsin 1964. Ponadto: S. Reinstadler,Elementa philosophiae scholasticae, dz. cyt., vol. I, s. 479–481; W. Heinrich, Zarys historii filozofii śred-niowiecznej, dz. cyt., s. 247–248; É. Gilson, Elementy filozofii chrześcijańskiej, przeł. T. Górski, Warszawa1965, s. 182; tenże, Tomizm, dz. cyt., s. 213–219; E. Grant, God and Reason in the Middle Ages, Cambridge2001, s. 237–252 (autor omawia także poglądy niektórych teologów z późniejszych czasów); E. Grant, TheFoundations of Modern Science..., dz. cyt., s. 74–76; Ph. Boehner, É. Gilson, Historia filozofii chrześcijań-skiej, dz. cyt., s. 504–506; F. Copleston, Historia filozofii, t. II, dz. cyt., s. 419–422.

2 Argumenty na rzecz odwieczności świata, z którymi zmierzył się Akwinata, zbiera É. Gilson, Tomizm,dz. cyt., s. 213–214.

3 Por.: „Myśl Tomasza, by pojęciowo oddzielić od siebie stworzenie świata (zależność w istnieniu odBoga) od jego początku, była genialna w swojej prostocie i przewidująca w swoich konsekwencjach”,M. Heller, Nowa fizyka..., dz. cyt., s. 43.

42

Rozważania nad zagadnieniem wieczności świata były kwestią aktualną i szerokodyskutowaną w czasach św. Tomasza, który poświęcił tej sprawie sporo miejscaw swych różnych dziełach4. Obok specjalnego, krótkiego traktatu De aeternitate mundiwymienić tutaj można komentarz do traktatu Arystotelesa O niebie, Komentarz doSentencji, Sumę przeciwko Poganom, kwestie De potentia Dei, Sumę teologii, Quodli-beta, a także Compendium theologiae5. Szczególne znaczenie w Tomaszowej metodo-logii filozofii ma autonomia ludzkiego rozumu6. Ponadto w refleksji Akwinaty zgod-ność wyników nauk przyrodniczych i ich metafizycznych założeń z zasadami wiarychrześcijańskiej (wiara jako reguła negatywna dla filozofii)7 była głównym motywemkrytycznego podejścia do arystotelizmu8.

1.1.1. Rozważania św. Tomasza nad dorobkiem filozofii starożytnej

W starożytności sformułowane zostały różne argumenty na rzecz odwieczności świata.Niebo, jako szlachetniejsza część wszechświata, było uważane za miejsce przebywaniaBoga, albo boskich natur, a to przekonanie wymagało uznania doskonałości i nieznisz-czalności tego wyższego regionu kosmosu (supremum locum), a więc w konsekwencjiwszechświata jako całości9. Potwierdzano w ten sposób pogląd o niezniszczalnym

4 Podczas rozważań nad tym problemem Akwinata dawał niekiedy wyraz swym emocjom, co jest rze-

czą wyjątkową na tle jego wyważonych i spokojnych wypowiedzi. Powodem irytacji św. Tomasza byłyjednostronne – jego zdaniem – poglądy przeciwne. Por.: „Alii autem dixerunt Deum esse principium for-male omnium rerum. Et haec dicitur fuisse opinio Almarianorum. Sed tertius error fuit David de Dinando,qui stultissime posuit Deum esse materiam primam. Omnia enim haec manifestam continent falsitatem,neque est possibile Deum aliquo modo in compositionem alicuius venire, nec sicut principium formale, necsicut principium materiale”, S. Th, I-a, q. 3, a. 8, co. Dwa inne przykłady: „multorum inexperti ad paucarespicientes facile enuntiant”, De aeternitate mundi, cap. 4; „soli sunt homines, et cum illis oritur sapien-tia”, tamże, cap. 9; zob.: M.-D. Chenu, Wstęp do filozofii św. Tomasza z Akwinu, dz. cyt., s. 321.

5 Por.: „From the earliest years of his literary productivity to the end of his life, St. Thomas turned againand again to the subject of the eternity of the world. He regarded the question as so important that he wrotea special treatise on it, De aeternitate mundi. On six other occasions, in different works and at variousperiods of his career, he expressly took up the same theme”, St. Thomas Aquinas, Siger of Brabant,St. Bonaventure, On the Eternity of the World..., dz. cyt., s. 13; zob. też: F. Steenberghen, Thomas Aquinasand Radical Aristotelianism, dz. cyt., s. 10; Warto również skorzystać z rozważań zawartych w De veritate,q. 2, a. 10, tit. 1: „Decimo autem incidenter quaesitum fuit utrum Deus possit facere infinita”; J. Salij,Początek i koniec świata [w:] tenże, Eseje tomistyczne, Poznań 1995, s. 22 (autor podaje te same, ale takżenieco inne miejsca z dzieł Akwinaty).

6 Por.: R. Heinzmann, Filozofia średniowiecza, dz. cyt., s. 198–199.7 Por.: P. Chojnacki, Postulaty i logika budowy i rozbudowy filozofji tomistycznej, Warszawa 1932,

s. 12.8 Zgodność poznania wiary z poznaniem naukowym św. Tomasz wyprowadzał z ich wspólnego źródła:

„quae sunt fidei, quamvis sint supra rationem, non tamen sunt contra rationem: alias Deus esset sibi contra-rius, si alia posuisset in ratione quam rei veritas habet”, Super Sent., lib. 4, d. 10, q. 1, a. 4, qc. 5, expositio;„fides Catholica non confitetur materiam esse aeternam, sicut nec mundum aeternum”, Compendium the-ologiae, lib. 1, cap. 99.

9 Por.: „ex communi hominum opinione, qui ponunt multos deos, vel unum Deum, cui alias substantiasseparatas deservire dicunt; et omnes sic opinantes attribuunt supremum locum, scilicet caelestem, Deo, sivesint barbari sive Graeci, quicumque scilicet putant esse res divinas. Sic autem attribuunt caelum divinissubstantiis, quasi adaptantes immortalem locum immortalibus et divinis rebus; ut sic habitatio Dei in caelointelligatur esse secundum similitudinis adaptationem, quia scilicet hoc corpus inter cetera corpora magis

43

i niezmiennym niebie (ingenitum et impassibile)10, a Arystoteles uzgadniał za pomocątej teorii swą filozofię z tradycyjną religią grecką.

Zdaniem uczonych starożytnych liczne pokolenia astronomów nie były w staniestwierdzić żadnej zmiany na niebie i dlatego taka zmiana została wykluczona. WedługStagiryty świat był odwieczny (ab aeterno), a pokolenia ludzi niezliczone. Przy takimzałożeniu wielowiekowa tradycja ludzka stanowiła rozstrzygający dowód niezmienno-ści nieba11. Symplicjusz (V–VI wiek) przekazał, że w starożytności obliczano tradycjęegipską na 630 tysięcy lat, a babilońską nawet na jeden milion i 400 tysięcy lat12. Takdługi okres obserwacji nieba wydawał się wystarczający do tego, aby jednoznacznierozstrzygnąć problem niezmienności ciał niebieskich13. Rozumowanie Stagiryty nietrafiło do przekonania św. Tomaszowi, który w swym komentarzu do traktatu O niebiesłusznie zauważył, że ten argument może być co najwyżej prawdopodobny (probabi-lis), gdyż zmiany na niebie mogą być tak powolne i długotrwałe (diuturnum), że wielepokoleń ludzkich nie byłoby w stanie ich dostrzec. Pogląd ten należy uznać za nowo-czesny, a dominikański uczony wykazał zrozumienie dla ograniczoności ludzkiegopoznania14. W tym przekonaniu Akwinaty może się wyrażać także ówczesna chrześci-jańska koncepcja dziejów, które były pojmowane jako ograniczony i dość krótki czas(około pięciu tysięcy lat), co dodatkowo osłabiało argumenty o długim trwaniu obser-wacji astronomicznych15.

accedit ad similitudinem spiritualium substantiarum et divinarum. Est enim impossibile quod aliter Deo habi-tatio caeli attribuatur, quasi indigeat loco corporali a quo comprehendatur”, In De caelo, lib. 1, l. 7, n. 5.

10 Por.: „Si igitur ponendae sint res divinae, immo quia pro certo ponendae sunt, consequens est quodbene sint dicta ea quae dicta sunt de prima substantia corporali, scilicet de corpore caelesti, quod scilicet estingenitum et impassibile”, In De caelo, lib. 1, l. 7, n. 5; zob.: „Seit Pythagoras war die Incorruptibilitas derCorpora caelestia schon dogma”, Braun, s. 34.

11 Arystoteles powołuje się nieraz na – jak pisze Akwinata – „antiqua opinio priorum hominum” i naten temat św. Tomasz powiada, że „hoc autem dicit secundum suam opinionem, qua putavit mundum etgenerationem hominum fuisse ab aeterno (...): hoc enim supposito, manifestum fit quasdam opiniones etartes a quibusdam certis temporibus incoepisse; et oportet dicere quod multoties, vel magis infinites, suntdistructae, propter bella vel alias corruptiones, et iterum reinventae”, Meteor., lib. 1, l. 3, n. 5. Św. Tomasz,poszukując konsekwencji w teorii Stagiryty (którą odrzucał), twierdzi zatem, że aby uniknąć fałszywegowniosku, iż nauki są nieskończenie już rozwinięte od wieczności, należałoby uznać, że cywilizacja cyklicz-nie rozwija się i ginie. Fragment ten jest ciekawym przyczynkiem do badań nad możliwością historiozofiiw ramach greckiego obrazu świata.

12 Pomijając konkretne liczby, dodajmy, że jedną z przyczyn wielowiekowego zainteresowania Egip-cjan i Babilończyków astronomią, obok rozwoju cywilizacji i potrzeb układania kalendarza, jest fakt do-skonałej widoczności nieba i horyzontu na pustyniach egipskich i perskich. Zob. Litt, s. 298.

13 Por.: „Secundum enim memoriam quam sibi invicem tradiderunt astrologi, dispositiones et motuscaelestium corporum observantes, in toto praeterito tempore non videtur aliquid transmutatum esse nequesecundum totum caelum, neque secundum aliquam propriam partem eius. Quod quidem non esset si caelumgenerabile et corruptibile esset: quaecumque enim generantur et corrumpuntur, paulatim et successive adperfectum statum perveniunt, et ex eo paulatim recedunt: quod quidem non posset tanto tempore latere incaelo, si naturaliter generationi et corruptioni subiaceret”, In De caelo, lib. 1, l. 7, n. 6.

14 Por.: „Nec tamen hoc est necessarium, sed probabile. Quanto enim aliquid est diuturnius, tanto maiustempus requiritur ad hoc quod eius mutatio deprehendatur; sicut transmutatio hominis non deprehenditur induobus vel tribus annis, in quibus deprehenditur transmutatio canis, vel alicuius alterius animalis brevioremvitam habentis. Posset igitur aliquis dicere quod, etsi caelum sit naturaliter corruptibile, est tamen tamdiuturnum, quod totum tempus cuius memoria potest haberi, non sufficit ad deprehendendam eius transmu-tationem”, In De caelo, lib. 1, l. 7, n. 6; zob.: Blanchette, s. 211, przypis 14; Braun, s. 40.

15 Ponadto rozwój nauk mógł się załamać wskutek różnych kataklizmów, jak powiada św. Tomasz zaArystotelesem: „Potuit enim esse quod scientiarum studia pluries fuerint intermissa, et postmodum post

44

Na rzecz wieczności nieba miało też świadczyć przekonanie o niej podzielane przezwiększość filozofów różnych epok16. Arystoteles w swej teorii niezniszczalności ciałniebieskich oparł się na koncepcji, że tworzywem gwiazd jest piąty element, czyli„eter” (aether), różniący się od czterech żywiołów: ziemi, wody, powietrza i ognia.Etymologię tego słowa grecki uczony wywodził od tego, co „wiecznie się porusza pookręgu (aei thein)”17. Stagiryta sformułował swą teorię piątego elementu w czasie, gdybył uczniem Platona18. Ze względu na względną doskonałość i szczególną rangę przy-pisywaną eterowi w hierarchii wszechświata19, pierwiastek ten nazywany był takżepierwszym elementem (primum elementum)20.

Zdaniem Anaksagorasa etymologia terminu „eter” wywodziła się od tego, co pło-nie, i było to związane z popularnym poglądem, że gwiazdy są zbudowane z ognia21.Arystoteles wykluczył to rozumienie tworzywa ciał niebieskich (przejęte również przezPlatona), ale było ono żywe jeszcze przez wiele stuleci i powracało także we wczes-nym ujęciu chrześcijańskiej koncepcji nieba empirejskiego, czyli „ognistego”, którą –w późniejszej już formie – znajdujemy również u św. Tomasza.

Dla Akwinaty przygotowaniem do dyskusji nad poglądem o wieczności świata jestwskazanie, że Stagiryta także miał wątpliwości w dziedzinie kosmogonii22. Zdaniem longa tempora quasi de novo incepta, ut philosophus etiam dicit”, De potentia, q. 3, a. 17, ad s. c.; „ponen-tes aeternitatem mundi, ponunt aliquam regionem infinities esse mutatam de inhabitabili in habitabilem, ete converso. Et similiter ponunt quod artes, propter diversas corruptiones et accidentia, infinities fueruntinventae, et iterum corruptae. Unde Aristoteles dicit, in libro Meteor., quod ridiculum est ex huiusmodiparticularibus mutationibus opinionem accipere de novitate mundi totius”, S. Th., I-a, q. 46, a. 2, ad 4; zob.też: Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 10, n. 32.

16 Por.: „ipsi (sc. antiqui) etiam hoc modo opinabantur caelum esse incorruptibile, sicut nos opinamur.Et ne aliquis contra hoc obiiceret quod aliqui ante suum tempus, caelum generabile et corruptibile posu-erunt, subiungit quod opiniones verae renovatae sunt secundum diversa tempora non semel aut bis, sedinfinities, supposita infinitate temporis. Destruuntur enim studia veritatis per diversas mutationes in hisinferioribus accidentes: sed quia mentes hominum naturaliter inclinantur ad veritatem, cessantibus impedi-mentis, renovantur studia, et homines tandem perveniunt ad opiniones veras quae prius fuerant: opinionesautem falsas non necesse est renovari”, In De caelo, lib. 1, l. 7, n. 7.

17 Por.: „antiqui, opinantes quod primum corpus, scilicet caeli, esset alterius naturae praeter quatuor ele-menta, nominaverunt supremum locum mundi aethera, ponentes scilicet ei nomen ab eo quod semper curritsempiterno tempore: thein enim in Graeco idem est quod currere”, In De caelo, lib. 1, l. 7, n. 7; zob. także:„nomen aetheris designat corpus velocis motus, cito inflammabile, vel inflammans”, Super Sent., lib. 2,d. 14, q. 1, a. 4, co.; Św. Tomasz jednak posługuje się w tym ostatnim miejscu tą nazwą w odniesieniu dogórnych warstw powietrza, idąc za rozważaniami Hrabana Maura, a więc termin „eter” jest dla Akwinatywieloznaczny. Ta druga etymologia wywodzi ten termin niesłusznie od tego, co płonie (aithesthai). Zob.:Arystoteles, Meteorologika..., dz. cyt., wstęp, s. XXXVII.

18 Por.: P. Siwek, przekład cytowany, wstęp, s. IX–X. Na rzecz Arystotelesa, jako twórcy teorii eteruświadczą starożytni uczeni: Cyceron i Attikos (zob. tamże, s. X).

19 Por.: „Dionysius autem fere ubique sequitur Aristotelem (...) separat corpora caelestia ab aliis corpo-ribus (...) dico, quod caelum non est de natura quatuor elementorum, sed est quintum corpus”, Super Sent.,lib. 2, d. 14, q. 1, a. 2, co.; oraz Quodlibet VI, q. 11, ad 1; zob.: Braun, s. 36.

20 Por.: „primum elementum, scilicet corpus caeleste”, a także „omnia enim corpora caelestia adnaturam illius primi elementi pertinent”, Meteor., lib. 1, l. 3, n. 5.

21 Por.: „Anaxagoras (...) accepit enim quod aether dicitur non propter semper curere, idest continuemoveri, sed ab aethein, quod est ardere, quia superiora corpora credidit esse plena igne”, Meteor., lib. 1, l.3, n. 5; zob. jeszcze G. Kirk, J. Raven, M. Schofield, Filozofia przedsokratejska, przeł. J. Lang, Warszawa1999, s. 366–368.

22 Por.: „Prius tamen quam haec pertractemus secundum nostram opinionem, debemus pertranseuntes,idest breviter, dicere suspiciones aliorum, idest opiniones aliorum philosophorum circa hoc; quas suspicio-nes vocat, quia ex levibus rationibus ad haec dicenda movebantur. Difficile enim est ad hoc inducere effica-

45

św. Tomasza, argument z autorytetu (locus ab auctoritate) nigdy nie może być rozstrzyga-jący, a tylko skłania do podjęcia własnej refleksji23. Przejęcie zaś przez niego znacznejczęści wiedzy przyrodniczej, podanej przez Arystotelesa, wynikało nie tylez autorytetu Stagiryty, ile z faktu, że w wielu dziedzinach jeszcze nie wykroczono wówczaspoza ten dorobek24.

O ile dla starożytnych Greków (którzy nie przyjmowali idei kreacji świata)25 czas(tempus) i ruch (motus) istniały odwiecznie, o tyle w myśli chrześcijańskiej odwiecznyjest jedynie Bóg, a przed stworzeniem świata nie istniał również czas26. Idąc za Stagi-rytą, św. Tomasz przyjmuje rozumienie czasu jako miary ruchu27. Podobnie jak Ary-

ces rationes: unde et ipse Aristoteles dicit in I Topic. quod quaedam problemata sunt de quibus rationes nonhabemus, ut utrum mundus sit aeternus vel non”, In De caelo, lib. 1, l. 22, n. 2; zob.: Arystoteles, Topiki, ks.I, r. 11: „Istnieją (...) problemy, względem których nie mamy żadnych argumentów, ponieważ są zbytrozległe i trudno by nam było podać nasze uzasadnienie, na przykład, czy świat jest wieczny czy nie” [w:]tenże, Dzieła Wszystkie, t. I, s. 352; zob. także: „hoc significant verba philosophi dicentis quod sunt quae-dam problemata de quibus rationem non habemus, ut utrum mundus sit aeternus; unde hoc ipse demonstrarenunquam intendit”, Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5, co.

23 Św. Tomasz zauważa, za Boecjuszem: „nam locus ab auctoritate est infirmissimus, secundum Bo-etium”, S. Th., I-a, q. 1, a. 8, arg. 2. Nie można się zatem zgodzić z poglądem, że autorytet Arystotelesa„paraliżował wszelki postęp naukowy”, oraz że: „Historia nowożytnej nauki i filozofii zaczyna się od buntuprzeciwko tyranii autorytetu Stagiryty”, K. Leśniak, Arystoteles, dz. cyt., s. 110; zob. też: Braun, s. 63.

24 Warto podkreślić znaczenie wiedzy przyrodniczej u św. Tomasza, np. przy krytyce spekulatywnegoskładnika pitagoreizmu. Por.: „Quidam enim Pythagoricorum posuerunt totam naturam ex numeris esseconstitutam (...) quos Plato secutus est. Hoc autem improbat philosophus hic: quia corpora naturalia habentgravitatem et levitatem; unitates autem ad invicem coniunctae, non possunt facere corpus quod sit contin-uum, sed aliquid discretum; nec etiam habent gravitatem, quia abstrahunt a situ, et per consequensa loco (...) concludit quod neque omnium est generatio, neque nullius. Quod enim non sit nullius, sensuapparet” (In De caelo, lib. 3, l. 4, n. 7). Przy tych założeniach istniała dobra perspektywa dla rozwoju naukprzyrodniczych. Ponadto należy pamiętać o podstawowej randze metafizyki u Tomasza, która była nad-rzędna wobec danych doświadczenia, oraz o teologii będącej najdoskonalszą dziedziną wiedzy.W niektórych opracowaniach (np. J. Borgosz, Tomasz z Akwinu, dz. cyt., s. 66–70) odmawia się Akwinaciezainteresowania wiedzą przyrodniczą, ale jest to wynik m.in. marksistowskiej metodologii i poglądówo „obiektywnym idealizmie” dominikańskiego uczonego, a także przeświadczenia o ciężkim losie człowiekarzekomo „zniewalanego przez długie wieki przez doktrynę kościelną (sic!)” (tamże, s. 69 oraz 111).

25 W konsekwencji problem istnienia nie miał dla nich takiej rangi metafizycznej jak w myśli chrześci-jańskiej. Wkład św. Tomasza w twórcze podjęcie kwestii istnienia jest dobrze znany w literaturze nauko-wej. Por. S. Swieżawski, Byt. Zagadnienia metafizyki tomistycznej, wyd. III, Kraków 1999 (zwłaszczas. 237–257); tenże, Istnienie i tajemnica, Lublin 1993 (m.in. s. 60–82); oraz „With the advent of Christian-ity the idea of creation as production of being from nothing became a commonplace. Total dependence ofall finite reality on the first Cause was perceived to be its essential element: the notion of duration came tobe recognized as secondary”, C. Vollert, Translator's Introduction [w:] Thomas Aquinas, Siger of Brabant,St. Bonaventure, On the Eternity of the World..., dz. cyt., s. 9; zob.: „świat Arystotelesa jest odwieczny,rządzony determinizmem, obywający się bez opatrznościowego Boga, znającego wszystkie zdarzeniaprzygodne”, M.-D. Chenu, Wstęp do filozofii św. Tomasza z Akwinu, dz. cyt., s. 38.

26 Por.: „Est tamen ante tempus aliqua duratio, scilicet aeternitas Dei, quae non habet extensionem autprius et posterius, sicut tempus, sed est tota simul; et non est eiusdem rationis cum tempore, sicut nec magni-tudo divina cum magnitudine corporali. Sicut ergo, cum dicimus extra mundum non esse nisi Deum, nonponimus aliquam dimensionem extra mundum; ita cum dicimus ante mundum nihil fuisse, non ponimus aliqu-am successivam durationem ante mundum”, In Physic., lib. 8, l. 2, n. 20; „sed antequam mundus inciperet, solaDei simplex aeternitas fuit, sicut dictum est, quae est omnino extra genus temporis”, In Physic., lib. 8, l. 3, n. 3;zob.: D. Nys, La notion de temps d’apres les principes de saint Thomas d’Aquin, Louvain 1898, s. 106–110;Św. Augustyn, Confessiones, lib. XI, cap. 13 [w:] Patrologia Latina, t. 32, kol. 815.

27 Por.: „quia tempus nihil aliud est quam numerus motus secundum prius et posterius: tempus enimpercipimus, ut dictum est, cum numeramus prius et posterius in motu. Manifestum est ergo quod tempus

46

stoteles, mówiąc o czasie, ma on raczej na uwadze mierzenie dowolnego ruchu za po-mocą miary wziętej z powszechnej zmienności świata niż filozoficzną istotę czasu.Ruch dla tych obu filozofów jest zjawiskiem fizycznym (zmiennością) i metafizycz-nym (aktualizacją możności)28. Czas przez św. Tomasza jest rozumiany jako jedyna,powszechna miara29 (liczba liczona – numerus numeratus) wykorzystywana w fizyce,a nie jako proces zmienności świata lub umysłu rozważany w metafizyce30. Utożsamie-nie czasu z ruchem uniwersalnym dla całego świata, który wywodzi się z ruchu pierw-szej, najwyższej sfery nieba (primi caeli)31 pozwoli w filozofii chrześcijańskiej o tejinspiracji na sformułowanie dylematu: albo wszechświat został stworzony przez Bogaodwiecznie i świat jest nieskończony od przeszłości, albo raczej Bóg stworzył czasi świat w pewnym momencie, oddalonym od teraźniejszości o skończoną liczbę lat.

Czas pojmowany jako miara ruchu sfery gwiazd stałych rodził pewne trudnościteologiczne, gdyż według Księgi Rodzaju firmament (firmamentum) został stworzonydrugiego dnia stworzenia32, a już wcześniej musiał istnieć czas, skoro w tej samej księ-dze Starego Testamentu jest mowa o pierwszym dniu istnienia wszechświata (vespereet mane, dies unus)33. Odpowiadając na tę trudność, Akwinata stwierdza, że czas moż-na potraktować w szerokim sensie tego terminu jako miarę jakiegokolwiek następstwa(successio)34. Zatem ruch sfery gwiazd stałych jest tylko wygodnym narzędziem domierzenia czasu i nie utożsamia się z czasem.

Komentując poglądy Arystotelesa, dominikański uczony rozważał jego teorięwieczności świata na tle innych nurtów, także późniejszej filozofii, i przypomniał, żeprzeciwko wieczności i niestworzoności ciał niebieskich opowiadał się Jan Gramatyk non est motus, sed sequitur motum secundum quod numeratur. Unde est numerus motus”, In Physic., lib. 4,l. 17, n. 10; „Aristotele e S. Tommaso hanno dato una priorità al moto rispetto al tempo e hanno dato defi-nito il tempo come «numerus motus secundum prius et posterius». Non mi pare che ciò sia giusto”,G. Blandino, Discussione di alcune questioni di cosmologia..., art. cyt., s. 35.

28 Por.: „Unde convenientissime philosophus definit motum, dicens quod motus est entelechia, idest actusexistentis in potentia secundum quod huiusmodi”, In Physic., lib. 3, l. 2, n. 3. Najdoskonalszy, zdaniem Arysto-telesa, był zaś wieczny ruch nieba: „motui caelesti competit perpetuitas”, Meteor., lib. 1, l. 2, n. 5.

29 Por.: „omne quod est, in quantum est, unum est. Si ergo non sit unum tempus, sed diversa, non eritens; quod est inconveniens. Oportet ergo ponere unum tempus tantum”, Quodlibet II, q. 3, arg. 2.

30 Por.: „Tempus autem non est numerus quo numeramus, quia sic sequeretur quod numerus cuiuslibetrei esset tempus: sed est numerus numeratus, quia ipse numerus prioris et posterioris in motu tempus dici-tur; vel etiam ipsa quae sunt prius et posterius numerata. Et ideo, licet numerus sit quantitas discreta, tem-pus tamen est quantitas continua, propter rem numeratam; sicut decem mensurae panni quoddam continuumest, quamvis denarius numerus sit quantitas discreta”, In Physic., lib. 4, l. 17, n. 11; Na temat koncepcjiliczby u św. Tomasza zob.: J. Widomski, Ontologia liczby. Wybrane zagadnienia z ontologii liczby w staro-żytności i średniowieczu, Kraków 1996, s. 102–115.

31 Por.: „Tempus quo mensurantur corporales motus, est numerus motus primi caeli, secundum philoso-phum in Lib. IV Physic.”, Quodlibet II, q. 3, s. c. 1.

32 Por.: „fecit Deus firmamentum divisitque aquas quae erant sub firmamento ab his quae erant superfirmamentum et factum est ita vocavitque Deus firmamentum caelum et factum est vespere et mane diessecundus”, Rdz 1, 7–8.

33 Por.: „tempus est mensura motus primi mobilis. Sed primum mobile, scilicet firmamentum, factumest secundo die. Ergo tempus in principio creationis non fuit”, Super Sent., lib. 2, d. 12, q. 1, a. 5, arg. 3;„factumque est vespere et mane, dies unus”, Rdz 1, 5.

34 Por.: „motus caeli incepit secunda die; sed non omnia simul creata sunt; unde non potest intelligi detempore quod est numerus motus primi mobilis; sed oportet quod vel per tempus significetur aevum, utquidam dicunt, vel tempus large sumatur pro numero cujuscumque successionis, ut sic tempus primo crea-tum dicatur quod mensurat ipsam creationem rerum, qua post non esse, in esse res prodierunt”, Super Sent.,lib. 2, d. 12, q. 1, a. 5, ad 3.

47

zwany Filoponem (VI wiek po Chrystusie), przedstawiciel szkoły neoplatońskiejz Aleksandrii35. Autor ten korzystał z teorii Platona, według której niebo – jak i całyświat – zostało zbudowane przez Demiurga, a także wywodził ograniczone czasowotrwanie nieba (które ma ograniczoną wielkość) z jego ograniczonej mocy (virtus –a mówiąc współczesnym językiem: energii), która niechybnie musi się wyczerpaćw skończonym czasie36. Trzeci argument Jana Gramatyka na rzecz tezy, że świat nie-gdyś powstał, a kiedyś zginie, głosi, że niedoskonałość (czyli pewien brak w naturze –privatio) każdego ciała niebieskiego umożliwia jego rozpad po jakimś czasie, gdybyzaś domagać się odrębnej materii pierwszej dla wyjaśnienia wiecznego trwania ciałniebieskich, to wtedy pojęcie materii stałoby się wieloznaczne, ale do tego nie ma pod-staw37.

Zdaniem św. Tomasza przytoczony pogląd Platona dowodzi tylko przekonaniatwórcy Akademii o fakcie powstania nieba, ale nie o jego zmienności38. Argumento ograniczonej mocy ciał niebieskich starał się odeprzeć Awerroes, według któregociała niebieskie posiadają wyłącznie możność czy zdolność (virtus sive potentia) doruchu lokalnego po okręgu, ale nie do wiecznego istnienia39. Ten pogląd Komentatorawydaje się jednak sprzeczny z ujęciem Stagiryty, dla którego ciała wieczne mają zdol-ność czy moc do wiecznego trwania40. Według dominikańskiego uczonego ciała nie-bieskie, podobnie jak aniołowie, mają formalną zdolność do wiecznego istnienia (vir-tus essendi semper), a więc nie jest to tylko możność materialna, ale wynikająca raczejz posiadanej formy41. W ten sposób byty nadksiężycowe mają ograniczoną moc wdziałaniu, ale nieograniczone trwanie42.

35 Por.: „quidam posuerunt corpus caeli esse generabile et corruptibile secundum suam naturam, sicutIoannes grammaticus, qui dictus est Philoponus”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 3; zob.: S. Swieżawski, Dziejeeuropejskiej filozofii klasycznej, dz. cyt., s. 239–240.

36 Por.: „Ioannes grammaticus (...) primo utitur auctoritate Platonis, qui posuit caelum esse genitum ettotum mundum. Secundo inducit talem rationem. Omnis virtus corporis finiti est finita, ut probatur in VIIIPhysic.: sed virtus finita non potest se extendere ad durationem infinitam (unde per virtutem finitam nonpotest aliquid moveri tempore infinito, ut ibidem probatur): ergo corpus caeleste non habet virtutem ut sitinfinitum tempore”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 3.

37 Por.: „In omni corpore naturali est materia et privatio, ut patet ex I Physic.: sed ubicumque est mate-ria cum privatione, est potentia ad corruptionem: ergo corpus caeleste est corruptibile. Si quis autem dicatquod non est eadem materia caelestium corporum et inferiorum, obiicit in contrarium: quia secundum hocoporteret quod materia esset composita, ex eo scilicet quod est commune utrique materiae, et ex eo quodfacit diversitatem inter materias”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 3.

38 Por.: „Quod enim Plato posuit caelum genitum, non intellexit ex hoc quod est generationi subiectum,quod Aristoteles hic negare intendit: sed quod necesse est ipsum habere esse ab aliqua superiori causa,utpote multitudinem et distensionem in suis partibus habens; per quod significatur esse eius a primo unocausari, a quo oportet omnem multitudinem causari”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 4.

39 Por.: „Quod autem obiicit virtutem corporis caelestis esse finitam, solvit Averroes dicendo quod incorpore caelesti est virtus sive potentia ad motum secundum locum, non est autem virtus sive potentia adesse, neque finita neque infinita”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 5.

40 Por.: „Sed in hoc manifeste dixit contra Aristotelem, qui (...) ponit in sempiternis virtutem ad hocquod sint semper”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 5.

41 Por.: „Fuit autem deceptus (sc. Averroes) per hoc quod existimavit virtutem essendi pertinere solumad potentiam passivam, quae est potentia materiae; cum magis pertineat ad potentiam formae, quia unum-quodque est per suam formam. Unde tantum et tamdiu habet unaquaeque res de esse, quanta est virtusformae eius. Et sic non solum in corporibus caelestibus, sed etiam in substantiis separatis est virtus essendisemper”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 5.

42 Por.: „Ipsum autem esse alicuius rei secundum se consideratum non est quantum: non enim habetpartes, sed totum est simul (...) esse caeli non est subiectum variationi nec tempori: unde non est quantum

48

Akwinata wykluczył metafizyczną złożoność materii pierwszej ciał niebieskich(zakładaną przez Filipona), a odmienność ciał niebieskich i ziemskich tłumaczył od-miennością materii i wyższą doskonałością formy ciał niebieskich43. Odrzucił takżepomysł Awerroesa, aby wykluczyć materię z ciał niebieskich44, gdyż byty te nie sączystymi aktami i są poznawalne zmysłowo, a więc konieczne jest przyjęcie ich złożo-ności formalno-materialnej i potencjalno-aktualnej45. W przypadku natury ciał niebie-skich nie potrzeba także przyjmować braków i ograniczeń, gdyż oznaczałoby to jakiśbrak po stronie formy (niedoskonałość natury), a takiego nie stwierdzamy, gdyż ciałaniebieskie mają własny kształt i nie zmieniają go46. Dlatego zdaniem św. Tomasza niemożna mówić o brakach (privatio) w ciałach niebieskich, a tylko o braku co do miejsca(privatio alicuius ubi), uzupełnianym wskutek ciągłego ruchu47. W ten sposób autorkomentarza drogą spekulatywną umacnia przeświadczenie większości filozofów swejepoki, zgodne z ówczesnym stanem rozwoju astronomii, że niebo jest systemem ciałmetafizycznie (a więc również fizycznie) niezmiennych. Nie można także znaleźć żad-nego naturalnego przeciwieństwa (contrarium), które mogłoby doprowadzić do po-wstawania i ginięcia na niebie48. Inspiracja chrześcijańska filozofii tomistycznej nie quantitate durationis, et per consequens neque finitum neque infinitum. Est autem quantum secundumquantitatem corporis extensi; et secundum hoc est finitum. Sic igitur dicendum est quod virtus essendicorporis caelestis est finita: nec tamen sequitur quod sit ad essendum tempore finito; quia finitum et infini-tum temporis accidit ipsi esse rei, quod non est subiectum varietati temporis. Non tamen posset huiusmodivirtus causare esse in infinita magnitudine, vel etiam in maiori quam sit magnitudo caelestis corporis”, InDe caelo, lib. 1, l. 6, n. 5.

43 Por.: „materia caelestis corporis est alia et alterius rationis a materia inferiorum corporum, nonquidem per aliquam compositionem, sicut Philoponus existimavit; sed per habitudinem ad diversas formas,quarum una est totalis et alia partialis: sic enim potentiae diversificantur secundum diversitatem actuum adquos sunt”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 6; w innym miejscu rozważamy bliżej naturę materii i formy ciałniebieskich według Akwinaty.

44 Por.: „Averroes (...) negat enim corpus caeleste habere materiam: sed dicit corpus caeleste esse su-biectum actu ens, ad quod comparatur anima eius sicut forma ad materiam. Et si quidem intelligat quodcorpus caeleste non habeat materiam secundum quod dicitur materia in ordine ad motum vel mutationem,verum dicit: sic enim etiam Aristoteles in VIII et XII Metaphys. ponit corpus caeleste habere materiam nonad esse sed ad ubi; quia scilicet non est subiecta transmutationi quae est secundum esse, sed ei quae estsecundum ubi. Si vero intelligat quod corpus caeleste nullo modo habet materiam, vel quodcumque subiec-tum, manifeste dicit falsum”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 6; zob.: Braun, s. 38–39.

45 Por.: „corpus illud (sc. caelestis) est actu ens: alioquin non ageret in haec inferiora. Omne autemquod est actu ens, vel est actus, vel est habens actum. Non potest autem dici quod corpus caeleste sit actus:quia sic esset forma subsistens, et esset aliquid intellectum in actu, non autem sensu apprehensum. Oportetergo in corpore caelesti ponere aliquod subiectum suae actualitati”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 6.

46 Por.: „Non tamen oportet quod istud subiectum vel materia habeat privationem: quia privatio nihil al-iud est quam absentia formae quae est nata inesse, huic autem materiae vel subiecto non est nata inesse aliaforma, sed forma sua replet totam potentialitatem materiae, cum sit quaedam totalis et universalis perfectio.Quod patet ex hoc, quod virtus activa eius est universalis, non particularis sicut virtus inferiorum corporum;quorum formae, tanquam particulares existentes, non possunt replere totam potentialitatem materiae; undesimul cum una forma remanet in materia privatio formae alterius, quae est apta nata inesse. Sicut etiamvidemus quod corpora inferiora sunt susceptiva diversarum figurarum: sed corpus caeli non est figurabilealia figura”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 6; zob.: Duhem, s. 537.

47 Por.: „Sic igitur in corpore caelesti non est privatio alicuius formae, sed solum privatio alicuius ubi.Unde non est mutabile secundum formam per generationem et corruptionem; sed solum secundum ubi”, InDe caelo, lib. 1, l. 6, n. 6.

48 Por.: „substantiae nihil est contrarium secundum compositum, vel secundum materiam, vel secundumformam substantialem: est tamen aliquid sibi contrarium secundum propriam dispositionem ad talem for-mam, sicut ignis dicitur esse contrarius aquae contrarietate calidi et frigidi. Et talis contrarietas requiritur in

49

prowadziła do zanegowania tego przekonania, ponieważ początek i koniec świata ma-terialnego zaliczano do porządku nadnaturalnego (fizyka nie dotyczy tych kwestii),a w ramach natury opisywanej pojęciami filozofii greckiej można przyjąć przygodnąniezniszczalność świata ciał niebieskich49. Dla św. Tomasza fizyka Arystotelesa wyda-je się szczególnym przypadkiem w ramach ogólniejszej teorii bytu, która uwzględniarefleksję chrześcijańską. Porządek materialny stworzony przez Boga rządzi się więcprawami opisanymi przez Stagirytę.

Zdaniem Arystotelesa, świat jest odwieczny, gdyż materia zawsze musi być ufor-mowana jakąś formą50, niebo jest niezniszczalne51, a byty powstające i ginące ulegająwzajemnym przemianom (generatio unius est corruptio alterius)52. Ponadto, zdaniemgreckiego uczonego, czas jest wieczny, gdyż każda chwila (nunc) jest zawsze końcemczasu przeszłego i początkiem czasu przyszłego53. Awerroes dodawał zaś, że światmusi być odwieczny, gdyż w przeciwnym wypadku poprzedzałaby go próżnia,a tę uważał za niemożliwą54. Rozważając te argumenty, św. Tomasz odpowiada, że

omnibus quae generantur et corrumpuntur. Huiusmodi autem contrarietatem consequitur contrarietas mo-tuum secundum grave et leve: per quorum subtractionem intelligitur corpus caeleste esse exemptum abomnibus aliis contrariis quae comitantur grave et leve”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 10; zob.: Legrand, s. 147:„Les sphères célestes sont donc inaltérables, et leur qualités n’ont pas de contraire”.

49 Por.: „Non tamen dicimus secundum fidem Catholicam, quod caelum semper fuerit, licet dicamusquod semper sit duraturum. Nec hoc est contra demonstrationem Aristotelis hic positam: non enim dicimusquod incoeperit esse per generationem, sed per effluxum a primo principio, a quo perficitur totum esseomnium rerum, sicut etiam philosophi posuerunt. A quibus tamen in hoc differimus, quod illi ponunt Deumproduxisse caelum coaeternum sibi; nos autem ponimus caelum esse productum a Deo secundum totam suisubstantiam ab aliquo determinato principio temporis”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 7; „fides Catholica nihilDeo coaeternum ponit, et propter hoc creatorem et factorem omnium visibilium et invisibilium confitetur”,Compendium theologiae, lib. 1, cap. 99; problem stworzenia w czasie, rozważany wśród filozofów,zwolenników kreacji świata jest tu tylko wzmiankowany. Zob. też: Blanchette, s. 4 i 224.

50 Por.: „Omne quod est ingenitum et incorruptibile, semper fuit et semper erit. Sed materia prima estingenita et incorruptibilis; quia omne quod generatur, generatur ex subjecto, et quod corrumpitur, corrum-pitur in subjectum; materiae autem primae non est aliquod subjectum. Ergo materia prima semper fuit etsemper erit. Sed materia nunquam denudatur a forma. Ergo materia ab aeterno fuit perfecta formis suis,quibus species constituuntur; ergo universum ab aeterno fuit, cujus istae species sunt partes. Et haec estratio Aristotelis in 1 Physic.”, Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5, arg. 1.

51 Por.: „quod non habet contrarium, non est corruptibile nec generabile; quia generatio est ex contrario,et corruptio in contrarium. Sed caelum non habet contrarium, cum motui ejus nihil contrarietur. Ergo cae-lum non est generabile nec corruptibile: ergo semper fuit et semper erit. Et haec est ratio philosophi in 1caeli et mundi”, Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5, arg. 2.

52 Por.: „nullum incorruptibile est quandoque ens et quandoque non ens. Sed omne generabile est hujus-modi. Ergo et cetera. Et haec est ratio philosophi in 1 de Cael. et Mund.”, Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5,arg. 3; „generatio unius est corruptio alterius. Sed nihil corrumpitur nisi generetur prius. Ergo ante omnemgenerationem est generatio, et ante omnem corruptionem corruptio. Sed haec non potuerunt esse, nisimundo existente. Ergo mundus semper fuit. Et haec est ratio philosophi in 1 de generatione”, tamże, arg. 10.

53 Por.: „Omne quod est semper in principio et fine sui, semper fuit et semper erit: quia post principiumest aliquid, et ante finem. Sed tempus semper est in eo quod est principium temporis et finis; quia nihil esttemporis nisi nunc, cujus definitio est quod sit finis praeteriti, et principium futuri. Ergo videtur quod sem-per fuit tempus, et semper erit; et ita motus, et mobile, et totus mundus. Et haec est ratio philosophi in 8Physic.”, Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5, arg. 5; Awerroes dodawał, że nie istnieje pierwsza chwila, gdyżzawsze istniała chwila wcześniejsza, tamże, arg. 6. Podobnie można argumentować z wykorzystaniemkoncepcji ruchu, tamże, arg. 8–9.

54 Por.: „omne quod alicubi est ubi prius nihil erat, est in eo quod prius fuit vacuum: quia vacuum est inquo potest esse corpus, cum nihil sit ibi. Sed si est mundus factus ex nihilo; ubi nunc est mundus, prius nihilerat. Ergo ante mundum fuit vacuum. Sed vacuum esse est impossibile, ut probatur in 4 Physic., et ut multa

50

materia nie musi istnieć odwiecznie, jest przygodna i została stworzona z niczego55,niebo jest stworzone jak i wszystkie inne byty56, a próżnia (vacuum) nie poprzedzałaświata, gdyż o próżni można mówić tylko w odniesieniu do jakiegoś miejsca, a Bóg,stwarzając świat, stworzył także przestrzeń, podobnie jak i czas57. Pierwsze indywiduaposzczególnych gatunków (prima individua generabilium et corruptibilium) nie po-wstały więc, zdaniem Akwinaty, z innych, ale zostały stworzone58.

Dominikański uczony rozważał także argumenty Symplicjusza na rzecz wiecznościświata, ujmujące poglądy Arystotelesa w duchu filozofii Platona. W myśl tych argu-mentów, po pierwsze: świat wydaje się odwiecznie pochodzić z wiecznej istoty Boga(ab ipso)59. Po drugie: świat miał być odwieczny, gdyż Bóg nie mógł być bezczynnyprzed stworzeniem świata60. Po trzecie zaś: ruch nieba musi być odwieczny, gdyż brakinnego ruchu będącego jego przyczyną61. Akwinata odrzuca wszystkie te opinie. Jegozdaniem świat nie pochodzi koniecznie z samej istoty Boga na drodze emanacji, alejest skutkiem aktu stwórczego, podjętego w wyniku wolnej decyzji Boskiego umysłu62.

experimenta sensitiva demonstrant in multis ingeniis quae per hoc fiunt quod natura non patitur vacuum.Ergo impossibile est mundum incepisse. Et haec ratio est Commentatoris in 3 Cael. et Mund.”, Super Sent.,lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5, arg. 4.

55 Por.: „materia est ingenita et incorruptibilis, non tamen sequitur quod semper fuerit: quia incepit essenon per generationem ex aliquo sed omnino ex nihilo; et similiter posset deficere si Deus vellet, cujusvoluntate materiae et toti mundo esse communicatur”, Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5, ad 1.

56 Por.: „illa ratio procedit de inceptione per generationem et motum; unde illa est ratio contra Empedo-clem et alios, qui posuerunt caelum generari”, Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5, ad 2.

57 Por.: „ante creationem mundi non fuit vacuum, sicut neque post: vacuum enim non est tantum nega-tio sed privatio; unde ad positionem vacui oportet ponere locum vel dimensiones separatas, sicut ponentesvacuum dicebant, quorum nullum ponimus ante mundum. Et si dicatur, quod possibile erat ante factionemmundi, mundum futurum esse ubi nunc est, dicendum ad hoc, quod non erat nisi in potestate agentis”, SuperSent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5, ad 4; o czasie i ruchu: tamże, ad 5.

58 Por.: „prima individua generabilium et corruptibilium non prodierunt in esse per generationem, sedper creationem; et ideo non oportet quaedam praeextitisse ex quibus creata sint ut sic in infinitum abeatur”,Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5, ad 10.

59 Por.: „quia Deus produxit caelum secundum suum esse, non per aliquid aliud additum: unde, cumesse suum sit aeternum et invariabile, semper caelum ab ipso processit”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 8.

60 Por.: „si bonitas Dei est causa rerum, fuisset bonitas Dei otiosa et vacans antequam mundus esset, siex aliquo determinato principio temporis incoepit”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 8; „omnis voluntas efficiendistatim producit effectum, nisi desit aliquid illi volito quod sibi postmodum adveniat; sicut si modo habeamvoluntatem faciendi ignem cras quando erit frigus, modo isti volito deest praesentia frigoris, qua adven-iente, statim faciam ignem, si possum, nisi ad hoc aliquid aliud desit. Sed Deus habuit voluntatem aeternamfaciendi mundum; alias esset mutabilis. Ergo impossibile est quod ab aeterno non fecerit mundum, nisi perhoc quod aliquid mundo deerat quod postmodum advenit. Sed non potuit advenire nisi per actionem ali-quam. Ergo oportet quod ante hoc de novo factum praecedat aliqua actio mutationem faciens; et ita a volun-tate aeterna nunquam procedat aliquid novum, nisi motu mediante aeterno. Ergo oportet mundum aeternumsemper fuisse. Et haec est ratio Commentatoris”, Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5, arg. 14.

61 Por.: „omne quod incipit esse in aliqua determinata parte temporis cum prius non fuerit, hoc contingitei ex ordine alicuius superioris motus, ex quo contingit quod hoc nunc incoepit et non prius; sicut homoincoepit esse nunc et non prius, secundum ordinem revolutionis caelestis corporis. Non est autem darealiquam superiorem revolutionem aut motum ultra corpus caeleste. Non ergo potest dici quod corpus caeliita nunc incoeperit quod prius non fuerit”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 8.

62 Por.: „In his autem quae producuntur ab aliquo agente inquantum est intelligens et volens, oportetesse illud quod producitur, hoc modo sicut est intellectum a producente; non autem eo modo quo est ipseproducens secundum suum esse. Unde, sicut non oportet quod id quod est productum a Deo producentesecundum suum esse, sit in aliis conditionibus tale quale est esse divinum, sed quale est determinatum pereius intelligere; ita non est necessarium quod id quod est productum a Deo, sit tam diuturnum quantum

51

Z decyzji Boga wynikają skończone, a nie nieskończone rozmiary świata, gdyż – zda-niem św. Tomasza – Bóg stworzył ograniczony świat dla jakiegoś skończonego celu63.Nie można mówić również o bezczynności Boga przed stworzeniem świata, ponieważbezczynność oznacza brak czynności, która powinna być wykonana dla realizacji za-mierzonego celu. Wola Boża nie miała jednak powodów, aby cokolwiek stwarzaćprzed stworzeniem świata64, a więc czynność taka nie była potrzebna, a zatem w Bogunie było żadnego braku ani bezczynności, tym bardziej że to nie Bóg istnieje dla stwo-rzeń, ale stworzenia dla Boga65. Odpowiadając na trzeci z wymienionych argumentów,św. Tomasz stwierdza, że stworzenie świata jest absolutnym początkiem w porządkuprzyczyn stworzonych i nie wymaga ani wcześniejszego ruchu, ani czasu66. Natomiastodpowiedź na pytanie, dlaczego świat został stworzony w skończonym czasie od dziś,a nie odwiecznie, znajduje Akwinata w wolnej woli Boga (voluntas divina), pozbawio-nej wszelkiej determinacji67. O ile wzajemny porządek we wszechświecie (np. ruchui czasu) warunkuje się wzajemnie swymi elementami składowymi, to racja istnieniacałego wszechświata zależy od wolnej decyzji Boga jako pierwszego i uniwersalnego

Deus, sed quantum determinatum est per intellectum ipsius”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 9; zob.: „Deusautem non per necessitatem naturae, sed per voluntatem producit creaturas in esse (...): nec ex necessitatevult creaturas esse (...). Non igitur est absolute necessarium creaturam esse”, Contra Gentiles, lib. 2, cap.31, n. 3; „voluntas divina non ab aeterno produxit universum, quia aliquid deerat ipsi volito (...) voluit Deusut haberet esse post non esse, sicut natura ita et duratione”, Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5, ad 14.

63 Por.: „hoc etiam potest dici circa quantitatem dimensivam caeli. Quod enim caelum habeat tantamquantitatem et non maiorem, provenit ex determinatione intellectus divini determinantis sibi talem quanti-tatem, et coaptantis ei naturam proportionatam tali quantitati: sicut etiam exemit ipsum a contrariis, ut essetingenitum et incorruptibile, ut dicitur in littera. Quod enim dicit recte fecisse naturam, importat actionemintellectus agentis propter aliquem finem: non enim alia natura superior exemit eum a contrariis nisi di-vina”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 9; o celu tym można się dowiedzieć więcej na podstawie teologicznychrozważań Akwinaty i z jego eschatologii.

64 Por.: „Deus aeternam voluntatem habuit de mundi factione; non tamen ut mundus semper fieret, sedut tunc fieret quando fecit”, De potentia, q. 3, a. 17, ad 9. Określenie „przed” można odnieść – wedługAkwinaty – do Boga przed stworzeniem świata jedynie w sensie uprzedniości co do przyczyny, a niew znaczeniu czasowym.

65 Por.: „Similiter, quod dicit bonitatem divinam fuisse vacantem et otiosam ante productionem mundi,non habet rationem. Otiosum enim dicitur quod non consequitur finem ad quem est: bonitas autem Dei nonest propter creaturas. Unde creaturae essent otiosae si non consequerentur divinam bonitatem: divina autembonitas non esset otiosa, etiam si nullam unquam creaturam produxisset”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 9;można dodać, że przed stworzeniem świata nie istniał również czas, a więc nie można mówić, że istniejąramy dla bezczynności. Problem ten analizował także św. Augustyn w XI księdze Wyznań.

66 Por.: „locum habet in agente particulari, quod praesupponit tempus et in parte temporis aliquid facit:et ita oportet quod id quod fit, proportionetur ab agente et ad aliam partem temporis et ad totum tempus, veletiam ad causam totius temporis. Sed nunc agimus de agente universali, quod producit ipsum totum tempussimul cum his quae sunt in tempore. Et ideo non habet hic locum ut quaeratur quare nunc et non prius: quasipraesupponatur alia pars temporis praecedens, vel aliqua alia causa universalior causans totum tempus”, InDe caelo, lib. 1, l. 6, n. 9.

67 W swym De potentia (q. 3, a. 17) dominikanin rozważa szereg argumentów, na mocy którychz wieczności i niezmienności Boga wywodzono odwieczność stworzenia, ale pominięto wolę Bożą. Por.:„omnis effectus habet necessariam habitudinem ad suam causam efficientem, sive sit causa naturalis, sivevoluntaria. Sed non ponimus Deum causam mundi ex necessitate naturae suae, sed ex voluntate (...), undenecessarium est effectum divinum sequi non quandocumque natura divina fuit, sed quando dispositum estvoluntate divina ut esset, et secundum modum eumdem quo voluit ut esset”, De potentia, q. 3, a. 17, ad 4;zob. również: S. Th., I-a, q. 46, a. 1.

52

czynnika działającego (agens universale), który udzielił istnienia całej rzeczywistościstworzonej68.

Wyrazem wieczności nieba w filozofii Arystotelesa jest naturalny ruch obrotowyciał niebieskich, a nawet gdy inne ciała (np. górne warstwy atmosfery) poruszają sięw ten sposób pod wpływem ruchu sfer nieba, to nie zmienia się w ten sposób ich natu-ra, inna od natury piątego elementu (eteru), któremu brakuje przeciwieństw69. W ro-zumieniu św. Tomasza ruch naturalny (ale niewymuszony) danego ciała wyraża bo-wiem jego naturę70.

Akwinata relacjonuje również inne poglądy starożytnych przytoczone przez Ary-stotelesa w kwestii wieczności świata. Świadectwa tego rodzaju miały niebagatelneznaczenie dla rozwoju refleksji naukowej i filozoficznej, gdyż skłaniały do rozważeniawzajemnie sprzecznych teorii najsłynniejszych uczonych starożytności. Podczas takiejdyskusji można było poszukiwać prawdy (solutio dubitatorum est inventio veritatis)71.Ważne znaczenie ma tutaj także metodologiczna uwaga Arystotelesa, powtórzonaprzez św. Tomasza, że filozof jako poszukiwacz prawdy (qui [sc. philosophes] profi-tentur se inquisitores esse veritatis) powinien wysłuchać wszystkich opinii i zachowaćstosowną bezstronność. Opinia ta uderza w potoczne wyobrażenie o sposobie funkcjo-nowania autorytetu, zarówno w starożytności, jak i w filozofii średniowiecznej, jakozniewalającego umysły dyktatu czyjejś opinii72.

68 Por.: „Sed habet hic locum quaestio, quare agens universale, scilicet Deus, voluit tempus non esse

semper et ea quae sunt in tempore. Et hoc dependet ex determinatione intellectus ipsius: sicut et in domoartifex quantitatem alicuius partis domus accipit secundum proportionem ad aliam partem vel ad totamdomum; sed quantitatem totius domus determinat secundum suum intellectum et voluntatem”, In De caelo,lib. 1, l. 6, n. 9; „esse attribuitur toti universitati rerum a primo ente, quod est suum esse”, De substantiisseparatis, cap. 9; zob.: Blanchette, s. 3.

69 Por.: „non ex necessitate sequi quod corpori caelesti nihil sit contrarium, ex eo quod motui circulari,quo movetur, nihil sit contrarium: quia etiam ignis in propria sphaera, et suprema pars aeris circularitermoventur, ut in I Meteor. dicitur; aeri tamen et igni est aliquid contrarium. Sed dicendum est quod ignis etaer non moventur circulariter quasi proprio motu, sed deferuntur per motum caeli: corpora autem caelestiamoventur circulariter proprio motu: unde non est similis ratio”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 12; „Aristoteles,non probat ex circulatione motus, eius aeternitatem; sed supposito quod sit aeternus, ostendit quod estcircularis; quia nullus alius motus potest esse aeternus”, De potentia, q. 3, a. 17, ad 17.

70 Por.: „secundum rei veritatem, contrarietas motuum naturalium consequitur proprietatem principiorumactivorum sive formalium, ad quae consequitur motus; non autem contrarietatem principiorum passivorum sivematerialium, quia eadem materia susceptiva est contrariorum”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 13.

71 Por.: „assignat rationes tres quare hic et alibi aliorum opiniones pertractet. Quarum prima est quia de-monstrationes, idest probationes, contrariorum, idest contrariarum opinionum, sunt dubitationes de con-trariis, scilicet opinionibus, idest sunt obiectiones ad contrarias opiniones: expedit autem ei qui vult cogno-scere aliquam veritatem, ut sciat dubitationes quae sunt contra illam veritatem; quia solutio dubitatorum estinventio veritatis, ut dicitur in III Metaphys. Et ita ad sciendum veritatem multum valet videre rationescontrariarum opinionum”, In De caelo, lib. 1, l. 22, n. 3; „quia posterior investigatio veritatis, nihil aliud estquam solutio prius dubitatorum (...) ille qui ignorat vinculum, non potest solvere ipsum”, Sententia Meta-physicae, lib. 3, l. 1, n. 2.

72 Por.: „quando nos posuerimus opiniones aliorum, et induxerimus eorum rationes, et solverimus eas,et posuerimus rationes in contrarium, minus inerit nobis quod videamur condemnare dicta aliorum gratis,idest sine debita ratione, sicut qui reprobant dicta aliorum ex solo odio, quod non convenit philosophis, quiprofitentur se inquisitores esse veritatis. Oportet enim eos qui volunt sufficienter iudicare de veritate, quodnon exhibeant seipsos sicut inimicos eorum de quorum dictis est iudicandum; sed sicut arbitros, et disqui-sitores pro utraque parte”, In De caelo, lib. 1, l. 22, n. 5. Warto zauważyć, że Arystoteles posługuje sięnawet prawniczym terminem o wydawaniu sądu (iudicare), co dowodzi dbałości o prawdę. Por.: P. Siwek,przekład cytowany, przypis 132, s. 164.

53

Arystoteles powiada najpierw, że według zgodnego zapatrywania dawniejszych fi-lozofów, świat jako całość nie jest samoistny, ale pochodzi od jakiejś przyczynysprawczej (sit genitus)73. Na tym jednak przekonaniu kończy się zgodność autorówstarożytnych. Stagiryta grupuje istniejące opinie w trzy kategorie. Według bowiemstarożytnych poetów i Platona świat jest stworzony, ale wieczny, zdaniem innych, np.Demokryta, raz powstał i kiedyś ulegnie zniszczeniu jako całość złożona z części (exmultis), a z kolei w opinii Empedoklesa i Heraklita, cyklicznie (quandoque – iterum)powstaje i ginie74.

Stagiryta wykluczał stworzenie wiecznego świata, gdyż w świecie fizycznym to, copowstało, może również zginąć75. Św. Tomasz relacjonuje zaś dwie możliwości omawia-ne przez Arystotelesa, aby sprowadzić ten pogląd do absurdu (ducendo ad impossibile).Jeżeli świat powstał z elementów, to elementy te albo były niezmienne, albo zmienne.Jeżeli były niezmienne, to świat nie mógł z nich powstać76. Jeżeli zaś były i są zmienne,to świat, który się z nich składa, nie może być wiecznie niezmienny77.

Poglądy Platona wyrażone w Timajosie i przemawiające na rzecz wieczności i nie-zniszczalności stworzonego świata starali się obronić przed zarzutami platonicy, m.in.

73 Por.: „primo ponit in quo omnes conveniunt: et dicit quod omnes qui fuerunt ante eum, dixerunt quod

mundus sit genitus, idest a quodam principio temporis esse incipiens per generationem”, In De caelo, lib. 1,l. 22, n. 6. Łaciński termin „genitus” odpowiada Arystotelesowskiemu „gignomenon”, który wskazuje naprzyczynowość. Zob.: P. Siwek, przekład cytowany, przypis 133, s. 164.

74 Por.: „tangit tres opiniones. Quidam enim dicebant quod, quamvis incoeperit esse ab aliquo principiotemporis, tamen in sempiternum durabit; sicut primo dixerunt quidam poetae, ut Orpheus et Hesiodus, quidicti sunt theologi, quia res divinas poetice et fabulariter tradiderunt; quos in hac positione secutus est Plato,qui posuit mundum generatum, sed indissolubilem. Secunda opinio fuit quorundam aliorum, qui posueruntmundum corruptibilem esse eo modo quo quodlibet aliud generatorum, quae constituuntur ex multis; itascilicet quod mundus post corruptionem nunquam reparabitur, sicut Socrates post corruptionem nunquamreparatur per naturam. Et haec fuit positio Democriti, qui posuit mundum generari casu per concursumatomorum semper mobilium, et ita etiam per eorum segregationem quandoque esse dissolvendum. Tertiaopinio est dicentium quod mundus quandoque vicissim generatur et quandoque corrumpitur, et ista vicissi-tudo semper duravit et durabit. Et hoc dixit Empedocles Agrigentinus: posuit enim quod, amicitia congre-gante elementa et lite dissolvente ea, mundus generabatur et corrumpebatur. Hoc etiam posuit HeraclitusEphesius, qui posuit quod quandoque totus mundus exureretur per ignem, et post certos decursus temporumiterum totus mundus generaretur per ignem, quem ponebat esse principium omnium rerum”, In De caelo,lib. 1, l. 22, n. 7. Św. Tomasz omawia tutaj poglądy przytaczanych autorów szerzej niż Stagiryta, wykazu-jąc się dobrą znajomością filozofii presokratejskiej. Zob. też: Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5, co.

75 Por.: „impossibile est mundum esse factum vel genitum ex quodam principio temporis, et quod post-modum in sempiternum duret. Cum enim aliqua volumus sumere rationabiliter, idest probabiliter absquedemonstratione, talia oportet ponere quae videmus esse vera in omnibus aut in multis: hoc enim est deratione probabilis. Sed in proposito accidit contrarium, quia omnia quae generantur, videmus corrumpi. Nonergo est ponendum quod mundus sit generatus, et quod sit incorruptibilis”, In De caelo, lib. 1, l. 22, n. 9.

76 Por.: „Si enim mundus constitutus est ex quibusdam rebus, quae priusquam mundus fieret aliter sehabebant; si ita sit quod illa ex quibus constitutus est mundus, semper sic se haberent sicut prius se habe-bant, et impossibile sit aliter ea se habere, non fieret mundus ex eis”, In De caelo, lib. 1, l. 22, n. 10.

77 Por.: „Si ergo factus est mundus ex eis, necesse est quod illa ex quibus factus est mundus, sint possi-bilia aliter se habere, et quod non semper eodem modo se habeant. Unde sequitur quod etiam constantia,idest postquam fuerint adunata ad constitutionem mundi, iterum possunt dissolvi; et quando erant dissoluta,prius fuerunt composita; et quod infinities vicissim haec sic se habebant, aut possibile erat sic se habere. Etsi hoc est verum, sequitur quod mundus non sit incorruptibilis, neque unquam erit incorruptibilis, si ea exquibus constat mundus aliter se habebant, neque etiam si possibile erat quod aliter se haberent: quia exutroque sequitur quod etiam nunc possibile sit ea aliter se habere”, In De caelo, lib. 1, l. 22, n. 10.

54

Ksenokrates, drugi następca Platona na czele Akademii78. Według takiej linii obronystwierdzenie, że świat kiedyś powstał, ma tylko na celu wyrazić logiczne następstwoświata w stosunku do stwórcy, a nie następstwo w czasie. Przyjęty zaś przez Platonasposób wypowiedzi miałby ułatwić zrozumienie zależności istniejących między stwór-cą a stworzeniem79. Argument ten był przez Arystotelesa traktowany jako wybiegsłowny, gdyż świat przed stworzeniem różni się od świata stworzonego, także przyzałożeniu, że został utworzony z elementów istniejących wcześniej w stanie nieupo-rządkowanym. Zatem świat stworzony nie może być niezniszczalny i stworzony od-wiecznie80. W tym fragmencie swego komentarza św. Tomasz ogranicza się do zrefe-rowania poglądów Arystotelesa, pozostając na gruncie filozofii greckiej i pomijającinspirację chrześcijańską.

Akwinata odrzucił także wraz z Arystotelesem atomizm Demokryta, gdyż powsta-wanie świata przez uporządkowanie atomów nie jest w istocie powstawaniem, a tylkozmianą porządku istniejącego już układu ciał stanowiącego w całości świat, a rozpadtego układu także nie unicestwi świata81. Mimo tego Doktor Anielski wysoko oceniał

78 Por.: „Praemissis rationibus contra opinionem Platonis, hic philosophus excludit quandam excusa-tionem praedictae opinionis, quam Xenocrates et alii Platonici afferebant”, In De caelo, lib. 1, l. 23, n. 1. Natemat Ksenokratesa (IV w. przed Chr.) zob.: G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. III, przeł. E. Zieliń-ski, Lublin 1999, s. 123–131.

79 Por.: „Dicit ergo primo quod non est verum illud auxilium, idest illa excusatio, quam quidam Platoni-corum, dicentium mundum esse incorruptibilem sed tamen factum vel genitum, conantur ferre sibi ipsis, utnon irrationabiliter posuisse videantur. Dicunt enim se dixisse de generatione mundi ad similitudinemeorum qui describunt figuras geometricas, qui primo describunt quasdam partes figurae, puta trianguli, etpostea alias, non quasi prius fuerint huiusmodi partes antequam talis figura ex huiusmodi partibus con-stitueretur, sed ut magis explicite demonstrent ea quae ad figuram requiruntur. Et similiter dicunt Platonemdixisse mundum factum esse ex elementis, non tanquam aliquo tempore determinato mundus sit generatus,sed causa doctrinae; ut facilius instruerentur aliqui de natura mundi, dum prius demonstrantur eis partesmundi, et quid habeant huiusmodi partes ex seipsis, postea demonstratur eis compositio quam habenta causa mundi, quae Deus est. Et ita aspiciunt, idest considerant, mundum esse genitum, ad modum descrip-tionis qua utuntur geometrae in descriptione figurarum”, In De caelo, lib. 1, l. 23, n. 1; zob.: Blanchette,s. 226–227.

80 Por.: „dicit quod non eodem modo se habet quod ipsi dicunt circa generationem mundi, et quodgeometrae dicunt circa descriptiones figurarum (...). Quia in descriptionibus geometricalibus, idem acciditsi omnes partes figurae simul accipiantur ut constituunt figuram, et si non accipiantur simul: quia quandonon accipiuntur simul, nihil aliud dicitur de eis nisi quod sunt lineae vel anguli; et hoc etiam salvatur in eisquando accipiuntur omnia simul in figura constituta ex eis. Sed in demonstrationibus eorum qui ponuntgenerationem mundi, non idem accipitur cum sunt simul et cum non sunt simul; sed impossibile est quodidem ex utraque parte accipiatur, sicut impossibile est opposita esse simul; illa enim quae accipiuntur prius,scilicet ante constitutionem mundi, et posterius, scilicet mundo iam constituto, sunt subcontraria, idesthabent quandam adiunctam et latentem contrarietatem. Dicunt enim quod ex elementis inordinatis facta suntordinata, Deo scilicet reducente inordinationem elementorum ad ordinem, ut Plato in Timaeo dicit”, In Decaelo, lib. 1, l. 23, n. 2.

81 Por.: „si aliquis ponat quod mundus sit factus, et totaliter corrumpatur absque regressu, ita scilicetquod nunquam iterum fiat, hoc quidem est impossibile, si ponatur unus tantum mundus. (...) Sed si aliquisponat infinitos mundos, ita scilicet quod ex quibusdam atomis uno modo compositis fiat hic mundus, et exeisdem vel aliis alio modo compositis fiat alius mundus, et hoc in infinitum; magis poterit sustineri quoddictum est, scilicet quod mundus semel corruptus nunquam iterum generetur; quia ex quo possibile est essealios mundos, ex illis atomis poterit alius mundus constitui. Sed si non posset esse mundus nisi unus, se-queretur inconveniens: quia materia in quam mundus resolveretur, esset adhuc in potentia ut ex ea fieretmundus; unde si non posset esse alius mundus, oporteret quod idem ipse iterum fieret”, In De caelo, lib.1, l. 23, n. 5; zob.: Braun, s. 61. Natomiast o Demokrycie: G. Kirk, J. Raven, M. Schofield, Filozofia przed-sokratejska, dz. cyt., s. 395–423.

55

naukową staranność badań prowadzonych przez Demokryta82. Stagiryta wykluczałponadto kosmologię Empedoklesa i poglądy Heraklita, które słusznie nazwał teoriącyklicznych przemian, łączenia się i rozłączania, a więc dostrzegł w nich koncepcjęwiecznej jedności substancjalnej świata, który wykazuje zmienność jedynie co do po-siadanej w danym okresie formy (forma)83. Teoria ta zakłada (zdaniem Arystotelesa),że świat jest w istocie wieczny w swej zmienności i nie można zgoła mówić o powsta-waniu i ginięciu świata84.

U podstaw odrzucenia powyższych koncepcji kosmologicznych, podanych przezautorów starożytnych, znalazło się przekonanie Arystotelesa, że świat nie może byćzarazem zrodzony i niezniszczalny, albo niezrodzony i zniszczalny85. W opinii Stagiry-ty byty wieczne są bowiem niezniszczalne86. Św. Tomasz rozważa możliwy zarzut, żekażdy byt może jednak przestać istnieć po upływie pewnego czasu87. W świetle reflek-

82 Por.: „Democritus, qui videtur curam habuisse de omnibus diligenter inquirere”, In De generatione,lib. 1, l. 3, n. 2; zob.: Braun, s. 61.

83 Por.: „illi qui dicunt mundum vicissim componi et dissolvi, nihil aliud faciunt quam quod adstruuntmundum esse sempiternum secundum substantiam, sed se transmutare secundum formam, sive secundumeius dispositionem (...) secundum hanc opinionem Empedoclis ponatur ipsa substantia mundi sempiterna,manifestat per hoc quod post separationem elementorum per litem, quando iterum convenient elementa, nonfiet qualiscumque ordo mundi et qualiscumque eius constitutio, sed eadem quae nunc est. Et hoc manifes-tum est et aliter, scilicet per rationem, quia ab eadem causa, scilicet amicitia, congregabuntur tunc elementa,ex qua et prius congregata sunt, et sic eadem constitutio mundi sequetur: sed etiam hoc manifestum estsecundum eos qui hanc positionem ponunt, qui asserunt contrarietatem litis et amicitiae, quas ponuntcausam contrariae dispositionis in elementis, ut scilicet quandoque sint coniuncta, quandoque separata”, InDe caelo, lib. 1, l. 23, n. 4.

84 Por.: „si totum corpus mundi, continuum existens, idest coniunctum, quandoque disponatur et apteturuno modo, quandoque alio modo; cum ipsa consistentia sive substantia omnium corporum vocetur mundussive caelum, sequitur quod mundus non generetur et corrumpatur, sed solum dispositiones ipsius”, In Decaelo, lib. 1, l. 23, n. 4; zob. także: „Si enim esset mundus generabilis et corruptibilis per compositionem etdissolutionem, secundum amicitiam et litem, ut Empedocles posuit, possibile esset esse multos mundos, itascilicet quod, uno corrupto, alius postea generaretur, sicut ipse Empedocles posuit”, tamże, l. 19, n. 2.

85 Por.: „philosophus (...) incipit argumentari ad quaestionem propositam, utrum scilicet aliquid possitesse genitum et incorruptibile, vel ingenitum et corruptibile. Et primo ostendit hoc esse impossibile perrationes communes; secundo per rationem propriam scientiae naturalis”, In De caelo, lib. 1, l. 26, n. 1.Ponieważ Stagiryta poświęcił najpierw sporo miejsca wyjaśnieniom dotyczącym tej terminologii, tośw. Tomasz komentuje te rozważania w wykładach 24 i 25 pierwszej księgi komentarza do De caelo.

86 Por.: „omne quod est semper ens, non potest esse corruptibile; et ita simpliciter est incorruptibile”, InDe caelo, lib. 1, l. 26, n. 5. Szersza argumentacja zawiera się jeszcze w tym fragmencie. Św. Tomaszwzmiankuje w innym miejscu pogląd Platona, że świat jest zrodzony, ale nie może ulec zniszczeniu i pod-daje krytyce tę opinię. Zob.: „genitum est corruptibile, et omne ingenitum est incorruptibile, et e converso(...) Hoc autem videtur dicere contra Platonem, qui posuit mundum genitum sed incorruptibilem, et exconsequenti posuit quod illud inordinatum ex quo mundus est genitus, fuerit ingenitum sed corruptibile:quamvis quidam dicant hoc Platonem non sic intellexisse sicut sonant verba eius, contra quae hic Aristo-teles disputat. Sed quantum pertinet ad expositionem huius libri, non refert utrum sic vel aliter Plato sen-serit, dummodo videatur qualiter haec positio improbetur per rationes Aristotelis”, tamże, l. 29, n. 2.W ostatnich zdaniach Akwinata przywołuje spór pomiędzy uczniami Platona, którzy różnie starali się inter-pretować jego wypowiedzi. Sprzyjała temu platońska forma wypowiedzi, często przenośna i nie do końcaokreślona.

87 Por.: „videtur quod iste processus Aristotelis necessitatem non habeat. Quamvis enim nullius potentiasit ad hoc quod duo opposita sint in eodem tempore in actu, tamen nihil prohibet quod potentia alicuius sitad duo opposita respectu eiusdem temporis sub disiunctione, aequaliter et eodem modo: sicut potentia meaest ad hoc quod cras in ortu solis vel sedeam vel stem; non tamen ut utrumque sit simul, sed aequaliterpossum vel stare non sedendo, vel sedere non stando. Sic igitur posset aliquis obviare rationi Aristotelis”, InDe caelo, lib. 1, l. 26, n. 6.

56

sji chrześcijańskiej autor komentarza zauważa więc, że mogą istnieć byty przygodne(contingentia), to znaczy istniejące, ale zdolne do nieistnienia, nieposiadające nieznisz-czalności z natury. Wieczne zaś mogą być tylko te byty, które z natury muszą istnieć.W tej kwestii św. Tomasz zgadza się ze Stagirytą, że byty takie nie mogą utracić swegoistnienia88. Z kolei gdyby przyjąć pewne byty zrodzone, to nie istniały one w jakimśczasie, a więc nie mogą być wieczne (tak jak byty podległe zniszczeniu)89. Zatemwszystkie byty wieczne są niezrodzone i niezniszczalne. W ramach metafizyki Ary-stotelesa świat pojmowany był jako istniejący odwiecznie i w takim duchu zostałysformułowane rozważania Stagiryty nad bytami, które mogą istnieć odwiecznie, cho-ciaż są złożone z materii i formy. Św. Tomasz, przyjmując (jak każdy filozof chrze-ścijański) pogląd o stworzeniu świata przez Boga w czasie, podkreśla, że koncepcjachrześcijańska nie podważa założeń Arystotelesa dotyczących możności niektórychbytów do posiadania wiecznego istnienia, gdyż w mocy Bożej było stworzenie równieżtakich bytów (chociaż Bóg nie skorzystał z tej możliwości), a więc w ramach filozofiichrześcijańskiej niektóre zasady metafizyczne greckiego uczonego można traktowaćjako szczególny przypadek zasad rządzących bytami możliwymi, które nie zostałyjednak stworzone przez Boga90. Bliższe rozważania nad możliwością odwiecznegostworzenia świata Akwinata podjął w traktacie De aeternitate mundi, ściśle rozróżnia-

88 Por.: „Ponamus enim aliquid semper ens, ita tamen quod istud esse suum sempiternum sit contingens

et non necessarium. Poterit ergo non esse respectu cuiuscumque partis temporis infiniti, in quo ponitursemper esse: nec propter hoc sequetur quod aliquid sit simul ens et non ens. Eadem enim ratio videtur intoto infinito tempore, et in aliquo toto tempore finito. Etsi enim ponamus quod aliquis sit in domo semperper totam diem, tamen non est impossibile eum in domo non esse in quacumque parte diei: quia non exnecessitate est in domo per totam diem, sed contingenter. Sed dicendum est quod non est eadem ratio utro-bique. Nam illud quod semper est, scilicet per infinitum tempus, habet potentiam ut sit in infinito tempore:potentia autem existendi non est ad utrumque respectu temporis in quo quis potest esse; omnia enim appe-tunt esse, et unumquodque tantum est quantum potest esse. Et hoc praecipue patet in his quae sunt a natura,quia natura est determinata ad unum. Et sic quidquid semper est, non contingenter semper est, sed ex neces-sitate”, In De caelo, lib. 1, l. 26, n. 6.

89 Por.: „illud quod est semper, scilicet in infinito tempore, necesse est esse ingenitum. Quia si essetgenitum, esset possibile quod quodam tempore non esset, sicut de corruptibili dictum est: sicut enim cor-ruptibile est quod, cum prius fuerit, nunc non est, vel contingit non esse quandoque in futurum, ita genitumest quod nunc est, sed prius non fuit. (...) Si ergo illud quod semper est, non contingit quandoque non esse,sequitur etiam quod impossibile sit id quod semper est, esse genitum; et similiter impossibile est illud essecorruptibile. Et sic patet quod omne quod est sempiternum, est ingenitum et incorruptibile”, In De caelo,lib. 1, l. 26, n. 7.

90 Por.: „rationes Aristotelis procedunt contra positionem ponentem mundum esse factum per genera-tionem, et etiam esse incorruptibilem vel per se vel per voluntatem Dei. Nos autem secundum fidem Ca-tholicam ponimus quod incoepit esse, non quidem per generationem quasi a natura, sed effluens a primoprincipio, cuius potentia non erat alligata ad dandum ei esse infinito tempore, sed secundum quod voluit,postquam prius non fuerat, ut manifestetur excellentia virtutis eius supra totum ens; quod scilicet totum enstantum dependet ab ipso, et eius virtus non est alligata vel determinata ad productionem talis entis. Ea veroquae ab eo sic producta sunt ut in sempiternum sint, habent potentiam et virtutem ad semper essendum, etnullo modo ad hoc quod aliquando non sint. Quando enim non erant, talem potentiam non habebant: quandoautem iam sunt, non habent potentiam respectu non esse quod prius fuit, sed respectu esse quod nunc est velerit; quia potentia non respicit praeteritum, sed praesens vel futurum, ut philosophus dicit. Sic igitur patetquod rationes praemissae in nullo impugnant sententiam Catholicae fidei”, In De caelo, lib. 1, l. 29, n. 12;zob.: J. Gredt, Elementa philosophiae aristotelico-thomisticae, dz. cyt., s. 291; P. Faucon, Aspects neopla-tonicienes de la doctrine de saint Thomas d’Aquin, dz. cyt., s. 98–99; A. Pokulniewicz, Problem wiecznościświata w filozofii starożytnej i średniowiecznej na tle poglądów św. Tomasza z Akwinu w świetle ujęćM. Gierensa, É. Gilsona i J. Gredta, „Edukacja Filozoficzna”, t. 32 (2001), s. 318–320.

57

jąc poznanie czysto filozoficzne od poznania uzyskiwanego w teologii, w świetle bi-blijnego Objawienia i nauki Kościoła91.

W drugiej księdze komentarza do traktatu O niebie św. Tomasz rozważa poglądyArystotelesa na temat problemu wieczności świata. Zdaniem Stagiryty niebo jako ca-łość (totum caelum), czyli system sfer, jest tożsame ze światem92. Wbrew zmianomzachodzącym w świecie podksiężycowym wszechświat Arystotelesa jako całość cha-rakteryzuje się trwałością w czasie, a więc o doskonałości całości (totus mundus) decy-duje w istocie nadksiężycowa część świata93. Akwinata dostrzega, że Arystoteles przy-pisał światu doskonałość niższą niż Bogu, gdyż Stagiryta mówił w tym pierwszymprzypadku o doskonałości rozciągającej się w czasie, a więc niższej od doskonałościsamego Boga, który jest pozaczasowy (absque successione prioris et posterioris)94.Także pytanie o istnienie czasu przed zaistnieniem ruchu nie ma sensu, gdyż czas jestzawsze powiązany z ruchem95. Aby osłabić siłę argumentów greckiego uczonego, któ-

91 Por.: „St. Thomas Aquinas states that reason and revelation must converge because they both ulti-

mately originate from divine causality. So it would seem that rational scientific methodologies can be usedin the service of sacred theology”, W. Grygiel, The Metaphysics of Chaos: A Thomistic View of Entropyand Evolution, „The Thomist” 66 (2002), s. 251. Dogmatyczną powagę nauki o stworzeniu świata i jegotrwaniu w czasie, ale nie odwiecznie, przypomniał w połowie XX wieku papież Pius XII: „the doctrine thatthe universe has a temporal duration is defined as a dogma of faith. This judgment, common to all theologi-ans, is confirmed by Pius XII in the encyclical «Humani generis» which, among many other errors listedand condemned, specifies the assertion that the world had no beginning, and adds that such a contention iscontrary to the teaching of the Vatican Council”, St. Thomas Aquinas, Siger of Brabant, St. Bonaventure,On the Eternity of the World..., dz. cyt., s. 4.

92 Por.: „Dicit (...) quod ex praemissis possumus accipere credulitatem quod totum caelum neque sitfactum, neque contingat ipsum corrumpi, sicut quidam dicunt. Dicit autem totum caelum esse ingenitum etincorruptibile, eo quod maxima pars corporum mundi est substantia caelestis corporis, quod est ingenitumet incorruptibile”, In De caelo, lib. 2, l. 1, n. 2. W tym fragmencie zaznacza się różnica poglądów Platonai Arystotelesa na temat wiecznej trwałości wszechświata, a zarazem powstaje zagadnienie wymagającerefleksji ze strony przedstawicieli filozofii chrześcijańskiej. Zob.: J. Gredt, Elementa philosophiae aristo-telico-thomisticae, dz. cyt., t. II, s. 293–294.

93 Por.: „huiusmodi corpora quae sunt generabilia et corruptibilia, sicut animalia et plantae et lapides,non proprie sunt partes mundi (alioquin mundus nunquam perfectus esset, cum non habeat omnia huius-modi simul): sed huiusmodi sunt quidam effectus partium mundi; et ideo, licet huiusmodi res subiaceantgenerationi et corruptioni non solum secundum partem, sed secundum totum, nihilominus tamen totusmundus caret generatione et corruptione”, In De caelo, lib. 2, l. 1, n. 2; w ramach hierarchicznie zbu-dowanego świata mniejsza doskonałość niższych elementów nie wpływa na doskonałość całości. Poglądten odegrał ważne miejsce w teodycei św. Tomasza, która pomimo różnic od przekonań Leibniza ma z nimiten wspólny punkt, że w ramach hierarchii bytów każdy stopień doskonałości zajmuje należne miejsce(chociaż nie ma zasady ciągłości). Por.: A. Tymieniecka, Leibniz’ Cosmological Synthesis, Assen 1964 (np.s. 107–168 – ciągłość w naturze).

94 Por.: „ne aliquis putaret mundum corporeum sic dici aeternum sicut Deus, cuius esse et vivere est to-tum simul, scilicet absque successione prioris et posterioris, subiungit habens autem infinitum tempus; quiascilicet eius duratio extenditur secundum successionem temporis”, In De caelo, lib. 2, l. 1, n. 2. Doskona-łość wieczności Boga jest więc pojmowana podobnie jak u Boecjusza.

95 Św. Tomasz jest więc przeciwny absolutyzowaniu czasu. Por.: „tempus continetur a toto mundo, tumquia tempus non extenditur ultra durationem mundi, tum quia tempus causatur ex motu primi corporismundi, ut in IV Physic. habitum est. Unde tempus continetur a mundo, sicut effectus a causa. Habet autemtempus quod mensuret motum caeli, non quidem inquantum continetur ab eo sicut effectus a causa (nonenim continens mensuratur per contentum, sed e converso)”, In De caelo, lib. 2, l. 1, n. 2; Akwinata nawią-zuje w tym miejscu również do platońskiego wątku w myśli Boecjusza, i powiada, że czas jest ruchomymobrazem wieczności: „inquam, habet tempus inquantum est imago quaedam derivata ab aeternitate divina,sicut et Boethius dicit: qui tempus ab aevo ire iubes”, tamże.

58

rych apodyktyczność mogłaby uderzyć w chrześcijańską wizję świata, św. Tomaszdodaje, że rozumowania Arystotelesa nie mają absolutnej konieczności, ale są hipote-zami bardziej prawdopodobnymi (opinio probabilior) od innych poglądów wyrażo-nych w starożytności96. Stwierdzenie to ułatwiło recepcję arystotelizmu w filozofiichrześcijańskiej, która przyjmuje stworzenie świata97.

Uzasadnienia dla szczególnej rangi ruchu ciał niebieskich szukał Arystoteles w jegoregularnej i kolistej naturze98. Ruch ciał niebieskich miał być doskonały, gdyż odbywasię po okręgu i powraca ciągle do tego samego miejsca, a więc przewyższa inne przy-padki ruchu. Każdy bowiem punkt na okręgu może być traktowany zarazem jako po-czątek i koniec tego okręgu (quodlibet enim signum datum in circulo est principium etfinis)99. Stagiryta w swych badaniach nad tym zagadnieniem polemizował z poglądamiwcześniejszych filozofów (Empedoklesa i Platona), aby wykluczyć wyjaśnienia nie-zgodne z jego teorią wiecznego ruchu i tworzywa ciał niebieskich – piątego elementupozbawionego ciężaru i lekkości100.

96 Por.: „opinio Aristotelis, et omnium philosophorum sequentium ipsum (...) inter praedictas prob-

abilior est: tamen omnes sunt falsae et haereticae”, Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5, co.97 Por.: „apparet quod Aristoteles induxit praedictas rationes ad probandum sempiternitatem mundi, non

tanquam ostendentes ex necessitate quod mundus non incoeperit, sed tanquam ostendentes quod non in-coepit illo modo quo ab aliis incoepisse ponebatur”, In De caelo, lib. 2, l. 1, n. 2; zob. także dalej: „inclina-mur ad credendum sempiternitatem mundi”, tamże, n. 3. Starożytni czcili niebo jako boskie, gdyż uważali,że jest wiecznie w ruchu: „omnes illi qui apud gentiles cultum divinum instituerunt, hoc intendebant, quodcultus divinus exhiberetur caelo tanquam divino et immortali corpori et quod semper movetur: unde eta thein, quod est semper currere, in Graeco Theon, idest Deum, nominaverunt”, tamże, n. 3. Na temat wza-jemnych relacji filozofii średniowiecznej i greckiej zob.: „Erazm twierdził, że gdyby nie chrześcijańskascholastyka, myśl grecka byłaby umarła od dawna”, M.-D. Chenu, Wstęp do filozofii św. Tomaszaz Akwinu, dz. cyt., s. 52.

98 W tym miejscu nie rozważamy wyjaśnień dotyczących pewnych nieregularności obserwowanych wruchu planet na niebie (względem gwiazd stałych).

99 Por.: „imperfectum natum est contineri a perfecto. Sicut autem in primo ostensum est, motus circu-laris est perfectus, motus autem recti sunt imperfecti: quia non redeunt ad suum principium, sicut motuscircularis, sed habent terminum maxime distantem et contrarium principio; unde sicut in principio incipiuntmoveri, ita cum sunt in termino, incipiunt quiescere. Unde oportet quod motus circularis contineat aliosmotus, sicut perfectum continet imperfectum. Et propter hoc motus circularis est finis aliorum motuum, itascilicet quod ipse motus circularis nullum habeat principium neque finem, quo incipiat moveri neque desi-nat, sed quod incessabiliter moveatur tempore infinito”, In De caelo, lib. 2, l. 1, n. 4. W dalszym fragmencieśw. Tomasz omawia krytykę Arystotelesa odnośnie do mitycznego wyobrażenia o Atlasie, podtrzymującymniebo. Zob.: tamże, n. 8; a także: Meteor., lib. 1, l. 2, n. 5: „motus circularis non habet finem secundumlocum. Et ne aliquis crederet propter hoc, quod motus circularis esset imperfectus, sicut motus rectus ante-quam perveniat ad finem, subiungit (sc. Aristoteles) quod motus circularis semper est in fine: quodlibetenim signum datum in circulo est principium et finis; et motus circularis in qualibet parte ita est perfectus,sicut motus rectus quando est in fine”.

100 Akwinata relacjonuje polemikę Arystotelesa z Empedoklesem (por.: „excludit opinionem Empedo-clis, qui ponebat quod caelum in tali situ conservatur ne cadat, propter velocitatem sui motus, quae exceditinclinationem propriae naturae ad cadendum”, In De caelo, lib. 2, l. 1, n. 9), a także z przekonaniem Platonawyrażonym w Timajosie o istnieniu duszy świata. Niektórzy autorzy chrześcijańscy, wywodzący się ztradycji neoplatońskiej (Wilhelm z Conches, Teodoryk z Chartres czy Piotr Abelard) starali się schrystiani-zować ideę anima mundi, utożsamiając ją z Trzecią Osobą Trójcy Świętej – Duchem Świętym. Por.: Braun,s. 58; Wildiers, s. 74, zwłaszcza w przypisie 21. Św. Albert Wielki odrzucał ten pogląd i podobnie uczyniłśw. Tomasz: „Quidam enim posuerunt quod Deus esset anima mundi, ut patet per Augustinum in Lib. VIIde civitate Dei, et ad hoc etiam reducitur, quod quidam dixerunt Deum esse animam primi caeli”, S. Th, I-a,q. 3, a. 8, co.

59

Komentarze dominikańskiego uczonego do pism Arystotelesa nie zawierają jeszczewszystkich argumentów w kwestii wieczności świata, gdyż miały one na celu zbadaniei wyłożenie poglądów Stagiryty oraz innych filozofów starożytnych, a nie odnalezieniewłaściwego rozwiązania101. W innych pismach Akwinata przywołuje i ocenia stanbadań nad tym zagadnieniem i dyskutując poglądy różnych uczonych, wyraża swewłasne stanowisko, koncentrując się na dwóch drogach poznania: przez filozofięi przez wiarę chrześcijańską oraz wskazując osiągane w ten sposób rezultaty102.

1.1.2. Refleksja Akwinaty w świetle teologii chrześcijańskiej

W swej reflekcji nad możliwością odwiecznego stworzenia świata przez Boga Akwi-nata nie tylko polemizował z antycznym rozumieniem wszechświata, ale prowadziłspór zarówno ze zwolennikami awerroizmu łacińskiego, jak i z przedstawicielamiszkoły franciszkańskiej, ze św. Bonawenturą na czele, chociaż inspiracją tej pierwszejgrupy było swoiste rozumienie arystotelizmu, a tej drugiej – refleksja nad wszechmocąBoga103. Ważne miejsce w tym sporze zajmuje rozróżnienie między tym, co jest teore-tycznie możliwe, a tym, co zostało przez Boga zrealizowane w ramach istniejącychmożliwości, ograniczonych jedynie zasadą sprzeczności104.

Jako uczony chrześcijański (secundum fidem Catholicam) św. Tomasz przyjmuje,że świat został stworzony przez Boga z niczego (nihil)105, a więc, że jego trwanie odpowstania do momentu teraźniejszego jest ograniczone w czasie (mundus durationisinitium habuit), a problem polega na udzieleniu odpowiedzi, czy byłoby możliwe od-wieczne stworzenie świata. Ponieważ badania dotyczą rzeczywistości, która podlegaczasowi, zatem można stwierdzić, że przedmiotem badań Doktora Anielskiego jestświat fizyczny, a nie byty duchowe. Podchodząc metodycznie do tych badań, Akwinata

101 Dopiero refleksja chrześcijańska umożliwia Akwinacie pełniejsze spojrzenie na ten problem; por.:

„vitare possumus diversos errores gentilium philosophorum. Quorum quidam posuerunt mundum aeternum.Quidam materiam mundi aeternam, ex qua ex aliquo tempore mundus coepit generari: vel a casu; vel abaliquo intellectu; aut etiam amore aut lite. Ab omnibus enim his ponitur aliquid praeter Deum aeternum.Quod fidei Catholicae repugnat”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 38, n. 16.

102 Por.: „St. Anselm, Richard of St. Victor, William of Paris, St. Bonaventure, and Henry of Ghenthold that a world without beginning is intrinsically repugnant, and hence that its finite duration is demon-strable. Of like mind are Alexander of Hales, Robert Grosseteste, Roger Bacon, John Peckham, Matthew ofAquasparta, Richard Middleton, Francis Toletus, and Gregory of Valencia. Opposed to this view is thecontention that eternal creation or a universe existing without a first moment implies no intrinsic contradic-tion and hence is possible. This is the conviction of St. Thomas and his school, such as Giles of Rome,Capreolus, Cajetan, John of St. Thomas, and Dominic Bañes, along with Louis de Molina, Francis Suarez,and a host of others”, St. Thomas Aquinas, Siger of Brabant, St. Bonaventure, On the Eternity of theWorld..., dz. cyt., s. 6.

103 Por.: „For St. Thomas Aquinas, the question of the eternity of the world was a highly current and vi-tal problem”, St. Thomas Aquinas, Siger of Brabant, St. Bonaventure, On the Eternity of the World..., dz.cyt., s. 13; zob. też: S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, dz. cyt., s. 663–665; S. Stój,Relacja świata do Boga według Bonawentury, Niepokalanów 1997, s. 60–62, 127 i przypis 25 na s. 134.

104 Teologowie mówili więc o potentia Dei absoluta i potentia Dei ordinata. Św. Tomasz używał tegopierwszego potęcia. Por.: „non repugnat potentiae Dei absolutae, quia non implicat contradictionem”,Quodlibet XII, q. 2, a. 2, co.; zob.: Cambridge History of Later Medieval Philosophy, dz. cyt., s. 537.

105 Por.: „nihil praeter Deum ab aeterno fuisse”, S. Th., I-a, q. 46, a. 1, co.

60

dokonał wpierw uporządkowania zagadnień i przytoczenia opinii innych autorów106.Uczony uważał także, że nie można przytaczać pozornych argumentów filozoficznych(rationes frivolae) na rzecz niepoznawalnych filozoficznie problemów, które rozstrzy-gane są wyłącznie w ramach teologii, gdyż takie dowodzenie staje się okazją do pod-ważenie wiarygodności katolicyzmu w oczach niewierzących107.

Twierdził, że nie tylko teologia, ale również rozum i powszechna opinia wyrażanaprzez filozofów wykluczają istnienie jakichkolwiek bytów niestworzonych i niezależ-nych od Boga108. Pozostaje zatem rozważyć wszystkie byty jako całkowicie (secundumtotum id quod in eo est) powstałe za przyczyną stwórczego działania Boga. Problempolega zaś na tym, czy jakiekolwiek byty mogły być stworzone odwiecznie (aliquidsemper fuisse)109.

Zdaniem św. Tomasza, wykluczenie odwiecznego stworzenia świata można byoprzeć na dwóch poglądach. Po pierwsze możemy założyć, że Bóg nie mógłby stwo-rzyć (non potuit facere) świata istniejącego odwiecznie i tę możliwość Akwinata od-rzuca, idąc za powszechną opinią teologów, gdyż sprzeciwia się ona wszechmocy Bo-żej (potentia ipsius infinita). Po drugie zaś można by sądzić, że świat zawsze istniejący

106 Por.: „Supposito, secundum fidem Catholicam, quod mundus durationis initium habuit, dubitatiomota est, utrum potuerit semper fuisse. Cuius dubitationis ut veritas explicetur, prius distinguendum est inquo cum adversariis convenimus, et quid est illud in quo ab eis differimus”, De aeternitate mundi, cap. 1;zob. F. Steenberghen, Thomas Aquinas and Radical Aristotelianism, dz. cyt., s. 12–13. W czasach bliskichśw. Tomaszowi, a mianowicie w r. 1215 IV Sobór Laterański ogłosił wyznanie wiary skierowane przeci-wko doktrynie albigensów, w którym przypomniany został artykuł wiary katolickiej, mówiący, że Bóg „suaomnipotenti virtute simul ab initio temporis utramque de nihilo condidit creaturam, spiritualem et corpo-ralem, angelicam videlicet et mundanam: ac deinde humanam, quasi communem ex spiritu et corporeconstitutam”, Denzinger, nr 800, zob.: Breviarium Fidei, V, nr 10; M. Karas, Wyznania wiary i głównezasady doktrynalne. Katolicyzm, Kraków 2000, s. 24–25; oraz: „the Fourth Council of the Lateran defined,in 1215, that God alone has no beginning but always is and always will be; the eternal God is the one andonly principle of all things”, St. Thomas Aquinas, Siger of Brabant, St. Bonaventure, On the Eternity of theWorld..., dz. cyt., s. 3. W innym miejscu Akwinata powiada: „circa mundi principium aliquid est quod adsubstantiam fidei pertinet, scilicet mundum incepisse creatum, et hoc omnes sancti concorditer dicunt”,Super Sent., lib. 2, d. 12, q. 1, a. 2, co.; zob. także: „firmiter tenendum est mundum non semper fuisse, sicutfides Catholica docet. Nec hoc potest aliqua physica demonstratione efficaciter impugnari”, De potentia,q. 3, a. 17, co.

107 Por.: „Est autem valde cavendum ne quis ad ea quae fidei sunt, aliquas demonstrationes adducerepraesumat (...) quia cum plerumque tales rationes frivolae sint, dant occasionem irrisionis infidelibus, dumputant quod propter rationes huiusmodi, his quae sunt fidei assentiamus. Et hoc expresse apparet in rationi-bus hic inductis quae derisibiles sunt, et nullius momenti”, Quodlibet III, q. 14, a. 2, co.; „fidei articulidemonstrative probari non possunt, quia fides de non apparentibus est, ut dicitur ad Hebr. XI”, S. Th., I-a,q. 46, a. 2, s. c.; zob. też: Contra Gentiles, lib. 2, cap. 38, n. 8: „ne videatur fides Catholica in vanis rationi-bus constituta, et non potius in solidissima Dei doctrina. Et ideo conveniens videtur ponere qualiter obvietureis per eos qui aeternitatem mundi posuerunt”.

108 Por.: „Si enim intelligatur quod aliquid praeter Deum potuit semper fuisse, quasi possit esse aliquidtamen ab eo non factum: error abominabilis est non solum in fide, sed etiam apud philosophos, qui con-fitentur et probant omne quod est quocumque modo, esse non posse nisi sit causatum ab eo qui maxime etverissime esse habet”, De aeternitate mundi, cap. 1; „creationem esse, non tantum fides tenet, sed etiamratio demonstrat. Constat enim quod omne quod est in aliquo genere imperfectum, oritur ab eo in quo primoet perfecte reperitur natura generis: sicut patet de calore in rebus calidis ab igne”, Super Sent., lib. 2, d. 1,q. 1, a. 2, co.; „ratione demonstratur et fide tenetur quod omnia sint a Deo creata”, De potentia, q. 3, a. 5,co.; zob.: M. Jaworski, Arystotelesowska i tomistyczna teoria przyczyny sprawczej na tle pojęcia bytu,Lublin 1958, s. 109.

109 Por.: „Si autem intelligatur aliquid semper fuisse, et tamen causatum fuisse a Deo secundum totumid quod in eo est, videndum est utrum hoc possit stare”, De aeternitate mundi, cap. 1.

61

nie mógłby zgoła powstać wraz z czasem, chociaż Bóg teoretycznie mógłby go stwo-rzyć i ten problem należy rozważyć110.

Wykluczenie teoretycznej możliwości, aby świat istniał odwiecznie, a więc zbada-nie potencjalnej zdolności świata do odwiecznego zaistnienia również daje się rozwa-żyć na dwa sposoby. Otóż byt nie może być odwiecznie stworzony i nie może powstaćwtedy, gdy nie ma możności do bycia stworzonym (nie posiada możności biernej –potentia passiva) albo gdy jest wewnętrznie sprzeczny (propter repugnantiam intel-lectuum)111. Zdaniem św. Tomasza, nic nie stoi na przeszkodzie, aby Bóg stworzył byt,który wpierw zgoła nie istnieje, gdyż w sensie zależności przyczynowej uprzedniawobec tego bytu jest czynna moc (potentia activa) Boga112. Natomiast nie jest możliwestworzenie bytu wewnętrznie sprzecznego, gdyż sprzeczność nie może wcale istnieć,ponieważ jest negacją, brakiem i nicością113.

W rozważaniach nad możliwością odwiecznego stworzenia świata Akwinata przy-stępuje zatem do badań nad tym, czy odwieczne stworzenie jest logicznie niesprzecz-ne114. Odpierając możliwy zarzut, stwierdza, że pogląd przypisujący Bogu odwieczne

110 Por.: „Si autem dicatur hoc esse impossibile, vel hoc dicetur quia Deus non potuit facere aliquidquod semper fuerit, aut quia non potuit fieri, etsi Deus posset facere. In prima autem parte omnes consenti-unt: in hoc scilicet quod Deus potuit facere aliquid quod semper fuerit, considerando potentiam ipsiusinfinitam. Restat igitur videre, utrum sit possibile aliquid fieri quod semper fuerit”, De aeternitate mundi,cap. 1–2; zob. też F. Copleston, Historia filozofii, t. II, dz. cyt., s. 419–420.

111 Por.: „Si autem dicatur quod hoc non potest fieri, hoc non potest intelligi nisi duobus modis, vel duascausas veritatis habere: vel propter remotionem potentiae passivae, vel propter repugnantiam intellectuum”,De aeternitate mundi, cap. 2. Bierna możność bytu do istnienia nie oznacza – zdaniem Akwinaty – istnieniażadnej odwiecznej materii niezależnej od Boga, a tylko możność teoretyczną do istnienia, pozostającąw ręku Boga: „posset dici, antequam Angelus sit factus, non potest Angelus fieri, quia non praeexistit adeius esse aliqua potentia passiva, cum non sit factus ex materia praeiacente; tamen Deus poterat facereAngelum, poterat etiam facere ut Angelus fieret, quia fecit, et factus est. Sic ergo intelligendo, simpliciterconcedendum est secundum fidem quod non potest creatum semper esse: quia hoc ponere esset ponerepotentiam passivam semper fuisse: quod haereticum est”, tamże. Dominikański uczony wyklucza więcjasno platońskie rozumienie Boga jako Demiurga.

112 Por.: „Tamen ex hoc non sequitur quod Deus non possit facere ut fiat aliquid semper ens”, De aeter-nitate mundi, cap. 2; „Si autem secundum aliquam potentiam dicitur possibile mundum esse, non est neces-sarium quod dicatur secundum potentiam passivam, sed secundum potentiam activam: ut quod dicitur, quodmundum possibile fuit esse antequam esset, sic intelligatur quod Deus potuit mundum in esse producereantequam produceret”, Compendium theologiae, lib. 1, cap. 99; zob.: De potentia, q. 3, a. 17, ad 10.

113 Por.: „Secundo modo dicitur propter repugnantiam intellectuum aliquid non posse fieri, sicut quodnon potest fieri ut affirmatio et negatio sint simul vera; quamvis Deus hoc possit facere, ut quidam dicunt.Quidam vero dicunt, quod nec Deus hoc posset facere, quia hoc nihil est. Tamen manifestum est quod nonpotest facere ut hoc fiat, quia positio qua ponitur esse, destruit se ipsam”, De aeternitate mundi, cap. 2. Błądzakładający istnienie tego, co jest sprzeczne, nie został określony mianem herezji, a więc autorytet Kościołanie pomaga w jego zwalczeniu: „Si tamen ponatur quod Deus huiusmodi potest facere ut fiant, positio nonest haeretica, quamvis, ut credo, sit falsa; sicut quod praeteritum non fuerit, includit in se contradictionem.Unde Augustinus in libro contra Faustum: quisquis ita dicit: si omnipotens est Deus, faciat ut ea quae factasunt, facta non fuerint: non videt hoc se dicere: si omnipotens est Deus, faciat ut ea quae vera sunt, eo ipsoquo vera sunt, falsa sint. Et tamen quidam magni pie dixerunt Deum posse facere de praeterito quod nonfuerit praeteritum; nec fuit reputatum haereticum”, tamże; zob.: Augustinus, Contra Faustum, lib. 26, cap. 5[w:] Patrologia Latina, t. 42, kol. 481: „Quisquis itaque dicit: «Si omnipotens est Deus, faciat ut quae factasunt, facta non fuerint»; non videt hoc se dicere: «Si omnipotens est, faciat ut ea quae vera sunt, eo ipso quovera sunt falsa sint»”.

114 Por.: „Videndum est ergo utrum in his duobus repugnantia sit intellectuum, quod aliquid sit creatuma Deo, et tamen semper fuerit”, De aeternitate mundi, cap. 3; A. Pokulniewicz, Problem wieczności świataw filozofii starożytnej i średniowiecznej na tle poglądów św. Tomasza z Akwinu..., dz. cyt., s. 317–318.

62

stworzenie świata nie może być nazwany herezją, a nawet przystoi Bożej wszechmocymożliwość odwiecznego powołania świata do istnienia115. Nie można jednak zakładać,że stworzenie świata powoduje jakąś zmianę (novitas) w Bogu116, ani uznać, że od-wieczne decyzje woli Bożej nie mogą dotyczyć działań, które nie są odwieczne (nonab aeterno)117.

Następnie wyklucza sprzeczność (repugnantiam) w pojęciu świata odwieczniestworzonego z niczego, gdyż Bóg nie musi poprzedzać swych dzieł co do trwania(praecedat duratione), a byty stworzone mogłyby zawsze istnieć118. Dalsze rozważaniaposłużyły potwierdzeniu tych dwóch wniosków. Św. Tomasz dowodzi więc, że Bógnie musi poprzedzać swych dzieł (suum causatum) co do trwania, czyli czasu, gdyżBóg stwarza natychmiast i jego działanie nie wymaga żadnego ruchu, czyli następstwa(non per motum, sed subito)119, chociaż dokonuje się ze sprawą Jego woli (causa agens

115 Por.: „quidquid de hoc verum sit, non erit haereticum dicere quod hoc potest fieri a Deo ut aliquid

creatum a Deo semper fuerit. Tamen credo quod, si esset repugnantia intellectuum, esset falsum. Si autemnon est repugnantia intellectuum, non solum non est falsum, sed etiam impossibile: aliter esset erroneum, sialiter dicatur. Cum enim ad omnipotentiam Dei pertineat ut omnem intellectum et virtutem excedat, ex-presse omnipotentiae Dei derogat qui dicit aliquid posse intelligi in creaturis quod a Deo fieri non possit”,De aeternitate mundi, cap. 3; Akwinata dodaje, że nie potrzeba badać, czy niemożność uczynienia przezBoga grzechu nie umniejsza jego mocy, gdyż grzechy są tylko negacją i jako takie nie są stwarzane przezBoga: „Nec est instantia de peccatis, quae inquantum huiusmodi nihil sunt”, tamże.

116 Por.: „Non enim oportet quod per se vel per accidens Deus moveatur si effectus eius de novo esseincipiunt (...) Novitas enim effectus indicare potest mutationem agentis inquantum demonstrat novitatemactionis: non enim potest esse quod in agente sit nova actio nisi aliquo modo moveatur, saltem de otio inactum. Novitas autem divini effectus non demonstrat novitatem actionis in Deo: cum actio sua sit sua es-sentia (...). Unde neque novitas effectus mutationem Dei agentis demonstrare potest”, Contra Gentiles, lib.2, cap. 35, n. 2.

117 Por.: „Nihil igitur prohibet dicere actionem Dei ab aeterno fuisse, effectum autem non ab aeterno,sed tunc cum ab aeterno disposuit”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 35, n. 3. W tym samym miejscu znajdujesię więcej rozważań na temat woli Bożej.

118 Por.: „In hoc ergo tota consistit quaestio, utrum esse creatum a Deo secundum totam substantiam, etnon habere durationis principium, repugnent ad invicem, vel non. Quod autem non repugnent ad invicem,sic ostenditur. Si enim repugnant, hoc non est nisi propter alterum duorum, vel propter utrumque: aut quiaoportet ut causa agens praecedat duratione; aut quia oportet quod non esse praecedat duratione; propter hocquod dicitur creatum a Deo ex nihilo fieri”, De aeternitate mundi, cap. 3; „non repugnat intellectui, quoddicitur agens non praecedere effectum suum duratione; quia in illis quae repugnant intellectui, Deus nonpotest facere ut illud sit”, tamże, cap. 5; zob. też: W. Granat, Teodycea. Istnienie Boga i Jego natura, Po-znań 1960, s. 221 i przypis 39.

119 Por.: „Primo ostendam, quod non est necesse ut causa agens, scilicet Deus, praecedat duratione su-um causatum, si ipse voluisset. Primo sic. Nulla causa producens suum effectum subito, necessario prae-cedit duratione suum effectum. Sed Deus est causa producens effectum suum non per motum, sed subito.Ergo non est necessarium quod duratione praecedat effectum suum”, De aeternitate mundi, cap. 4. Rozwa-żając bliżej tę kwestię, autor dodaje, że w działaniu natychmiastowym początek i koniec są równoczesnei tożsame: „in operatione subita, simul, immo idem est principium et finis eius, sicut in omnibus indivisibi-libus”, tamże. W innym miejscu św. Tomasz powiada: „creatio mutatio dici non potest nisi secundum meta-phoram, prout creatum consideratur habere esse post non esse”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 37, n. 3; po-dobne rozważania zob. także: Compendium theologiae, lib. 1, cap. 98: „Videtur autem quod si Deus volun-tate aeterna et immutabili novum effectum producere possit, tamen oporteat quod novum effectum aliquismotus praecedat (...) Huius autem obiectionis solutio facile potest perpendi, si quis differentiam consideretuniversalis et particularis agentis (...) Agens autem universale, quod Deus est, huiusmodi mensuram, quaetempus est, instituit, et secundum suam voluntatem. Inter res igitur productas a Deo etiam tempus est (...)ante mundum tempus non fuerit”.

63

per voluntatem)120. Bóg może więc zawsze być stwórcą i stworzenie może być zawszedziełem Boga (jako współwieczne Stwórcy)121.

W Compendium theologiae rozważa jeszcze jeden możliwy zarzut, a mianowicie,że stworzenie świata wymaga istnienia odwiecznej materii (materiam necesse sit abaeterno), która jest uprzednia wobec świata, gdyż akt stwórczy jest zmianą, przejściemz nieistnienia do istnienia (de non esse ad esse), a więc wydaje się wymagać jakiegośpodmiotu (subiectum), w którym się dokonuje122. Ponadto może się wydawać, że skoroświat, zanim został stworzony, był w możności (in potentia) do zaistnienia, a możnośćdo przyjęcia jakieś formy jest materią, a więc istniała odwieczna materia123. Odpierającte zarzuty (sformułowane w duchu filozofii antycznej), Akwinata stwierdza, że stwo-rzenie świata dokonuje się z niczego, mocą Bożą i nie jest żadną zmianą w istniejącejjuż materii ani uformowaniem możności tkwiącej w pramaterii, ale w całości pochodziod Boga (universalis productio rerum a Deo)124. Jedną bowiem z głównych różnicmiędzy kosmologią antycznej Grecji a ujęciem chrześcijańskim reprezentowanymprzez św. Tomasza, jest nauka o stworzeniu świata z niczego przez Boga125.

Platon przyjmował w swej kosmologii Demiurga, który patrząc na idee, zbudował światz odwiecznej materii, Arystoteles zaś był przekonany, że świat istnieje odwiecznie i żezawsze będzie istnieć. W refleksji chrześcijańskiej Bóg aktem swej stwórczej mocy, dzia-łając w wolny sposób, stworzył świat z niczego (ex nihilo), a owe nic (nihil) nie było pier-wotnym, nieokreślonym tworzywem. Oznacza ono tutaj brak wszelkiego bytu materialnego(również przestrzeni i czasu)126 i duchowego, odrębnego i niezależnego od Boga127. Dlate-

120 Por.: „Nec potest huic rationi obviare quod Deus est causa agens per voluntatem: quia etiam volun-tas non est necessarium quod praecedat duratione effectum suum; nec agens per voluntatem, nisi per hocquod agit ex deliberatione; quod absit ut in Deo ponamus”, De aeternitate mundi, cap. 4.

121 Por.: „Deus, qui producit totam rei substantiam, potest facere ut causatum suum sit quandocumqueipse est (...) causatum eius potest poni semper eo posito; et ita non est necessarium quod duratione praece-dat”, De aeternitate mundi, cap. 5.

122 Por.: „Videtur autem quod etsi rerum perfectarum productio ab aeterno non fuerit, quod materiamnecesse sit ab aeterno fuisse. Omne enim quod habet esse post non esse, mutatur de non esse ad esse. Siigitur res creatae, ut puta caelum et terra et alia huiusmodi, ab aeterno non fuerint, sed inceperunt essepostquam non fuerant, necesse est dicere eas mutatas esse de non esse ad esse. Omnis autem mutatio etmotus subiectum aliquod habet”, Compendium theologiae, lib. 1, cap. 99.

123 Por.: „si mundus incepit esse postquam non fuerat, quod possibile erat antequam esset, ipsum essevel fieri. Erat igitur aliquid in potentia ad fieri et esse mundi. Quod autem est in potentia ad fieri et essealicuius, est materia eius, sicut lignum se habet ad scamnum”, Compendium theologiae, lib. 1, cap. 99.

124 Por.: „universalis productio rerum a Deo, quae creatio dicitur, se extendat ad omnia quae sunt in re,huiusmodi productio rationem mutationis proprie habere non potest, etiam si res creatae producantur in essepostquam non fuerant (...) etsi mundus esse inceperit postquam non fuerat, non oportet quod hoc per ali-quam mutationem sit factum, sed per creationem, quae vere mutatio non est, sed quaedam relatio rei cre-atae, a creatore secundum suum esse dependentis, cum ordine ad non esse praecedens (...) possibile eratmundum esse vel fieri, non tamen oportet hoc secundum aliquam potentiam dici”, Compendium theologiae,lib. 1, cap. 99; akt stworzenia świata tylko w potocznym języku można nazwać zmianą, przejściem odnieistnienia do istnienia: „secundum quamdam similitudinem creatio mutatio dici potest”, tamże.

125 Por.: S. Reinstadler, Elementa philosophiae scholasticae, dz. cyt., t. I, s. 463–479; podobne rozważaniaAkwinata podejmuje również w S. Th., I-a, q. 46, a. 1, arg. 1: „Si ergo mundus incoepit esse, ante mundum fuitmateria. Sed non potest esse materia sine forma, materia autem mundi cum forma, est mundus”.

126 Pusta przestrzeń nie mogła nigdy istnieć zdaniem św. Tomasza. Por.: „ad rationem vacui non sufficit inquo nihil est, sed requiritur quod sit spatium capax corporis, in quo non sit corpus, ut patet per Aristotelem, inIV Physic. Nos autem dicimus non fuisse locum aut spatium ante mundum”, S. Th., I-a, q. 46, a. 1, ad 4.

127 O stworzeniu z niczego zob. S. Reinstadler, Elementa philosophiae scholasticae, dz. cyt., vol. I, s.463–479; W. Stróżewski, Bóg i świat w myśli św. Tomasza z Akwinu [w:] tenże, Istnienie i sens, Kraków

64

go Akwinata rozważa problem od strony bytów stworzonych i wykazuje, że możliwejest odwieczne istnienie stworzeń powołanych do istnienia przez Boga128. W rozstrzy-gnięciu tego zagadnienia powołuje się na rozważania św. Anzelma z Canterbury, któryna kartach swego Monologionu dowodził, że stworzenie z niczego nie oznacza stwo-rzenia z czegoś, ale właśnie z niczego (de nihilo), to znaczy, że nic nie poprzedzałostworzenia, zanim zaczęło ono istnieć129. Według Akwinaty, stworzenia nie były takżenajpierw nieokreślonym niczym (nihil fuisse) ani nie pozostawaływ żadnej relacji (aliquis ordo) do niczego, aby następnie mogły zaistnieć130.

W trakcie rozważań problemu stworzenia świata z niczego można postawić jednakzarzut, że istnieje relacja między nieistniejącą nicością a światem (ordo ad nihil) pole-gająca na tym, że nicość poprzedza świat w sensie czasowym131. Odpierając ten zarzut,św. Tomasz wyjaśnia, że następowanie świata – w sensie kolejności zdarzeń – po nico-ści (post nihil) oznacza jedynie, że świat jest wtórny w porządku natury (a więc nieko-niecznie w porządku trwania i czasu) wobec nicości, a nicość jest wobec świata pier-wotna, ponieważ, jak zauważył Awicenna, każdy byt stworzony (rozważany samw sobie) jest poniekąd niczym (in se considerata nihil est), skoro istnieje dzięki temu,że został stworzony przez Boga132. Tak więc zanim świat został stworzony, było moż-

1994, s. 73–87. Na temat znaczenia terminu „nihil” por. np. Fredegisus z Tours, Epistola de nihilo et tene-bris [w:] Patrologia Latina, t. 105, kol. 751–756 (zwłaszcza kol. 752: „nihil ad id quod significat refertur.Ex hoc etiam probatur non posse aliquid non esse”). Zob. także św. Anzelm z Canterbury, Monologion.Proslogion, przeł. T. Włodarczyk, opr. I. Zieliński, Warszawa 1992, s. 213, przypis 42 (świadectwa narzecz określenia „nihil”); S. Pawlicki, Metafizyka, opr. M. Mylik, Warszawa 1997, s. 27–31.

128 Por.: „restat videre an repugnet intellectui aliquod factum nunquam non fuisse, propter quod neces-sarium sit non esse eius duratione praecedere, propter hoc quod dicitur ex nihilo factum esse”, De aeterni-tate mundi, cap. 6.

129 Por.: „ostenditur per dictum Anselmi in Monologio, 8 cap., exponentis quomodo creatura dicaturfacta ex nihilo. Tertia, inquit, interpretatio, qua dicitur aliquid esse factum de nihilo, est cum intelligimusesse quidem factum, sed non esse aliquid unde sit factum. Per similem significationem dici videtur, cumhomo contristatus sine causa, dicitur contristatus de nihilo. Secundum igitur hunc sensum, si intelligaturquod supra conclusum est, quia praeter summam essentiam cuncta quae sunt ab eadem, ex nihilo facta sunt,idest non ex aliquo; nihil inconveniens sequetur”, De aeternitate mundi, cap. 6; „secundum Anselmum (...)dicatur creatura facta ex nihilo, quia non est facta ex aliquo”, De potentia, q. 3, a. 14, ad s. c. 7; zob.: Św.Anzelm z Canterbury, De Divinitatis essentia monologium, cap. 8: Quomodo intelligendum sit quod omniafecit ex nihilo [w:] Patrologia Latina, t. 158, kol. 155–157.

130 Por.: „secundum hanc expositionem non ponitur aliquis ordo eius quod factum est ad nihil, quasioportuerit illud quod factum est, nihil fuisse, et postmodum aliquid esse”, De aeternitate mundi, cap. 6.

131 Por.: „supponatur quod ordo ad nihil in praepositione importatus remaneat affirmatus, ut sit sensus:creatura facta est ex nihilo, idest facta est post nihil: haec dictio post ordinem importat absolute”, De aeter-nitate mundi, cap. 7.

132 Por.: „ordo multiplex est: scilicet durationis et naturae. Si igitur ex communi et universali non sequi-tur proprium et particulare, non esset necessarium ut propter hoc quod creatura dicitur esse post nihil, priusduratione fuerit nihil, et postea fuerit aliquid: sed sufficit, si prius natura sit nihil quam ens; prius enimnaturaliter inest unicuique quod convenit sibi in se, quam quod ex alio habetur. Esse autem non habet crea-tura nisi ab alio; sibi autem relicta in se considerata nihil est: unde prius naturaliter est sibi nihilum quamesse. Nec oportet quod propter hoc sit simul nihil et ens, quia duratione non praecedit: non enim ponitur, sicreatura semper fuit, ut in aliquo tempore nihil sit: sed ponitur quod natura eius talis esset quod esset nihil,si sibi relinqueretur”, De aeternitate mundi, cap. 7; „Avicenna dicit, quod non esse praecedat esse rei, nonduratione, sed natura; quia videlicet, si ipsa sibi relinqueretur, nihil esset: esse vero solum ab alio habet”,De potentia, q. 3, a. 14, ad s. c. 7; zob.: „dicit Gregorius quod omnia in nihilum deciderent, nisi ea manusomnipotentis contineret”, Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5, ad s. c. 2; P. Faucon, Aspects neoplatonicienesde la doctrine de saint Thomas d’Aquin, dz. cyt., s. 493.

65

liwe, aby zaistniał, ale możność ta nie polegała na istnieniu materii dającej się ufor-mować, ale wyłącznie na stwórczej mocy Boga (secundum potentiam activam Dei)133.

Akwinata uważa zatem, że można bez sprzeczności uznać, iż Bóg odwiecznie stwo-rzył świat i że nie było nigdy momentu, w którym świat by nie istniał134. Wzmocnie-niem tej tezy są dla doktora Kościoła autorytety filozoficzne, gdyż można przywołaćwypowiedzi znanych autorów (np. św. Augustyna), którzy nie dostrzegali żadnejsprzeczności w pojęciu odwiecznego stworzenia i w ten sposób dopuszczali taką teore-tyczną możliwość135.

Na rzecz stworzenia świata w pewnym odstępie czasowym od teraźniejszościprzytaczano wiele argumentów wynikających z czasowej ograniczoności wszystkichprocesów zachodzących w świecie136. Św. Tomasz wykluczył jednak, aby mogły onerozstrzygnąć ten problem, gdyż jest teoretycznie możliwe nieskończone istnieniezmiennego wszechświata i ciągłego następstwa zdarzeń137.

Uczony rozwiązuje jeszcze kilka wątpliwości, które powstają w związku z wypo-wiedziami znanych teologów na temat zależności stworzenia od Stwórcy. Św. Janz Damaszku (w dziele De fide ortodoxa) i Hugon od św. Wiktora (w De sacramentis)wykluczali bowiem współwieczność (coeternitas) świata i Boga138. Sięgając do wypo-

133 Por.: „antequam mundus esset, possibile fuit mundum esse, non quidem secundum potentiam pas-

sivam, quae est materia; sed secundum potentiam activam Dei. Et etiam secundum quod dicitur aliquidabsolute possibile, non secundum aliquam potentiam sed ex sola habitudine terminorum, qui sibi non re-pugnant; secundum quod possibile opponitur impossibili”, S. Th., I-a, q. 46, a. 1, ad 1; zob.: Duhem, s. 564––565.

134 Por.: „patet quod in hoc quod dicitur, aliquid esse factum et nunquam non fuisse, non est intellectusaliqua repugnantia”, De aeternitate mundi, cap. 8; „si pes ab aeternitate fuisset in pulvere, semper subessetvestigium: quod tamen a calcante factum nemo dubitaret: sic mundus semper fuit semper existente qui fecit;et tamen factus est. Ergo Deus potuit facere aliquid quod semper fuit”, De potentia, q. 3, a. 14, arg. 7; zob.:S. Th., I-a, q. 46, a. 2, ad 1.

135 Por.: „Mirum est etiam quomodo nobilissimi philosophorum hanc repugnantiam non viderunt (...)etiam patet diligenter consideranti dictum eorum qui posuerunt mundum semper fuisse, quia nihilominusponunt eum a Deo factum, nihil de hac repugnantia intellectuum percipientes. Ergo illi qui tam subtiliteream percipiunt, soli sunt homines, et cum illis oritur sapientia”, De aeternitate mundi, cap. 9. Akwinatapowołuje się w tym i w poprzednim rozdziale na poglądy św. Augustyna wyrażonego w jego dzieleO Państwie Bożym (ks. 10, r. 30).

136 Por.: „Quia infinita non est transire. Si autem mundus semper fuisset, essent iam infinita pertransita:quia quod praeteritum est, pertransitum est; sunt autem infiniti dies vel circulationes solis praeteritae, simundus semper fuit”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 38, n. 4; „Sequitur quod infinito fiat additio: cum ad diesvel circulationes praeteritas quotidie de novo addatur”, tamże, n. 5.

137 Por.: „Nam infinitum, etsi non sit simul in actu, potest tamen esse in successione: quia sic quodlibetinfinitum acceptum finitum est. Quaelibet igitur circulatio praecedentium transiri potuit: quia finita fuit. Inomnibus autem simul, si mundus semper fuisset, non esset accipere primam. Et ita nec transitum, qui sem-per exigit duo extrema”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 38, n. 11; „nihil prohibet infinito ex ea parte addi-tionem fieri qua est finitum. Ex hoc autem quod ponitur tempus aeternum, sequitur quod sit infinitum exparte ante, sed finitum ex parte post: nam praesens est terminus praeteriti”, tamże, n. 12.

138 Por.: „Dicit enim Damascenus I Lib. 8 cap.: non aptum natum est quod ex non ente ad esse deduciturcoaeternum esse ei quod sine principio est et semper est. Item Hugo de sancto Victore in principio Lib. suide sacramentis dicit: ineffabilis omnipotentiae virtus non potuit aliud praeter se habere coaeternum, quofaciendo iuvaretur”, De aeternitate mundi, cap. 10; zob.: św. Jan Damasceński, Wykład wiary prawdziwej,Warszawa 1969, s. 36 oraz Hugon od św. Wiktora, De sacramentis christiane fidei, lib. 1, pars 1, cap. 1(Unum esse principium a quo facta sunt omnia de nihilo) [w:] Patrologia Latina, t. 176, kol. 187: „Cujus(sc. Dei) ineffabilis omnipotentiae virtus, sicut non potuit aliud praeter se habere coaeternum, quo in faci-endo juvaretur”; zob.: J. Salij, Początek i koniec świata, art. cyt., s. 23.

66

wiedzi Boecjusza (z piątej księgi De consolatione philosophiae), Akwinata wyjaśnia,że wspomniani autorzy wykluczali raczej zrównywanie Stwórcy i Jego stworzenia codo posiadanej istoty, ale nie odrzucili ich wzajemnej (ale odmiennej co do sposobuistnienia) współwieczności, która nie przekreśla całkowitej zależności bytów przygod-nych od Boga139. Nawet bowiem byty stworzone odwiecznie nie stałyby się boskie,gdyż wieczne trwanie stworzeń nie jest boską doskonałością, a tylko ciągłym następ-stwem (successio)140.

Ostatni ważny argument przeciwko teorii o możliwości wiecznego istnienia świata,z którym zmierzył się św. Tomasz w swym traktacie poświęconym temu zagadnieniu,wynikał z przekonania, że gdyby świat istniał zawsze, to i liczba dusz ludzkich byłabynieskończona, a to sprzeciwiałoby się Pismu Świętemu, które mówi o skończonej licz-bie wybranych i zbawionych. Liczba ta musi się dopełnić, aby mógł nastać kres docze-snego świata141. W odpowiedzi uczony z Akwinu stwierdza, że trudność ta jest pozor-na, gdyż Bóg mógł stworzyć człowieka (niższe dusze są śmiertelne) dopiero w pew-nym momencie istnienia wszechświata, a ponadto nie ma konieczności, aby wykluczyćaktualnie nieskończoną liczebność dusz ludzkich142.

Wcześniej św. Tomasz rozważał kilkakrotnie ten problem143. W jednym ze swychpierwszych dzieł, tj. w komentarzu do Sentencji (1252–1256), wykluczył aktualnąnieskończoność (infinitum actu), dopuszczając jedynie nieskończoność potencjalną,

139 Por.: „dicit Boetius in ult. de consolatione: non recte quidam, cum audiunt visum Platoni mundum

hunc nec habuisse initium temporis, nec habiturum esse defectum, hoc modo conditori conditum mundumfieri coaeternum putant. Aliud enim est per interminabilem vitam duci, quod mundo Plato tribuit; aliudinterminabilis vitae totam pariter complexam esse praesentiam, quod divinae mentis esse proprium mani-festum est. Unde patet quod etiam non sequitur quod quidam obiiciunt, scilicet quod creatura aequareturDeo in duratione; et quod per hunc modum dicatur, quod nullo modo potest esse aliquid coaeternum Deo,quia scilicet nihil potest esse immutabile nisi solus Deus”, De aeternitate mundi, cap. 10–11; zob.: Bo-ecjusz, De consolatione philosophiae, lib. V, prosa VI [w:] Patrologia Latina, t. 63, kol. 859. W kolejnychsłowach rozdziału jedenastego autor znów sięga po argumenty zaczerpnięte z różnych pism św. Augustyna,aby wykazać zasadniczą odmienność Boga i świata. Zob.: Św. Tomasz z Akwinu, O wieczności świata [w:]tenże, Dzieła wybrane, przeł. i opr. J. Salij, Poznań 1984, s. 280–281 (przypisy tłumacza); „we need enter-tain no fear that a creature lacking beginning would rival God in duration, for no comparison is possiblebetween time, even though unlimited, and the immutable possession of eternity. God alone is without be-ginning, end, and succession; He alone is changeless, intemporal”, St. Thomas Aquinas, Siger of Brabant,St. Bonaventure, On the Eternity of the World..., dz. cyt., s. 14.

140 Por.: „aevum et tempus ab aeternitate differunt, non solum ratione principii durationis, sed etiam ra-tione successionis. Tempus enim in se successivum est; aevo vero successio adiungitur prout substantiaeaeternae sunt quantum ad aliquid variabiles, etsi quantum ad aliquid non varientur, prout aevo mensurantur.Aeternitas vero nec successionem continet nec successioni adiungitur”, De potentia, q. 3, a. 14, ad s. c. 9;zob.: S. Th., I-a, q. 46, a. 2, ad 5.

141 Por.: „illa est difficilior quae est de infinitate animarum: quia si mundus semper fuit, necesse estmodo infinitas animas esse”, De aeternitate mundi, cap. 12. W innym miejscu rozważamy bliżej obrazświata w eschatologii św. Tomasza. Por.: „si mundus semper fuit, homines semper fuerunt. Ergo infinitihomines sunt mortui ante nos. Sed homine moriente non moritur anima ejus, sed manet. Ergo modo suntinfinitae animae in actu a corporibus absolutae. Sed impossibile est infinitum esse in actu, ut in 3 Physic.probatur. Ergo impossibile est mundum semper fuisse”, Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5, s. c. 6.

142 Por.: „Deus mundum facere potuit sine hominibus et animabus, vel tunc homines facere quando fe-cit, etiam si totum mundum fecisset ab aeterno; et sic non remanerent post corpora animae infinitae. Etpraeterea non est adhuc demonstratum, quod Deus non possit facere ut sint infinita actu”, De aeternitatemundi, cap. 12; zob.: J. Salij, Początek i koniec świata, art. cyt., s. 27; É. Gilson, Tomizm, dz. cyt., s. 217.

143 Przybliżone datowanie pism Akwinaty przyjmujemy na podstawie: Weisheipl, s. 436-488.

67

ciągłe następstwo zjawisk (per successionem)144. Podobnie uważał w dziewiątym Qu-odlibet (1258)145. Później zaś, w De veritate (1256–1259), zawiesił sąd odnośnie dopytania, czy może istnieć aktualnie nieskończona wielkość146. W Sumie teologii (pars I,1268) odrzucił możność aktualnego istnienia jakiejkolwiek nieskończonej wielkościi dopuścił tylko potencjalną nieskończoność ruchu i czasu, który jest jego miarą147.Natomiast w Summa contra Gentiles (1259–1264) przystał na nieskończoność przypa-dłościową148.

W jednym ze swych późnych dzieł (Quodlibet XII, 1270) Akwinata dopuszcza, żeBóg może teoretycznie powołać do istnienia nieskończoną liczbę bytów. Należy jednakto zagadnienie postrzegać jako teoretyczne rozważania nad mocą Bożą, a nie jako re-fleksję nad realnym światem, który badany jest w ramach kosmologii149. Ostatecznestanowisko autora Sumy teologii w kwestii aktualnej nieskończoności nie jest jedno-znaczne, co zapewne wynika ze złożoności samej problematyki150. Skoro bowiemograniczony rozum ludzki nie może pojąć nieskończoności i jej natury, to stąd wyni-kało wahanie św. Tomasza w odniesieniu do tej kwestii151.

144 Por.: „si mundus fuit ab aeterno, ergo infiniti dies praecesserunt diem istum. Sed infinita non esttransire. Ergo nunquam fuisset devenire ad hunc diem; quod falsum est: ergo et cetera”, Super Sent., lib. 2,d. 1, q. 1, a. 5, s. c. 3; „infinitum actu impossibile est; sed infinitum esse per successionem, non est impos-sibile”, Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 5, ad s. c. 3.

145 Por.: „sicut Deus non potest facere equum rationalem, ita non potest facere ens actu esse infinitum”,Quodlibet IX, q. 1, co.

146 Por.: „Si ergo infinitum actu esse possit secundum rei naturam, secundum mediam opinionem; vel sietiam esse non possit impediente aliquo alio quam ipsa ratione infiniti; dico, quod Deus potest facere infi-nitum actu esse. Si autem esse actu repugnet infinito secundum suam rationem, tunc Deus hoc facere nonpotest; sicut non potest facere hominem esse animal irrationale, quia hoc esset contradictoria esse simul.Utrum autem esse actu repugnet infinito secundum rationem suam, vel non, quia incidenter hoc motum est,discutiendum alias relinquatur ad praesens”, De veritate, q. 2, a. 10, co.; zob.: K. Kłósak, Czy kosmos mate-rialny jest w swych rozmiarach skończony lub nieskończony?, „Roczniki Filozoficzne”, nr 10 (1962), s. 97.

147 Por.: „necesse est quod sub certo numero omnia creata comprehendantur. Impossibile est ergo essemultitudinem infinitam in actu, etiam per accidens. Sed esse multitudinem infinitam in potentia, possibileest”, S. Th., I-a, q. 7, a. 4, co.; zob. też: „hanc rationem (sc. infinitatem animarum) ponentes aeternitatemmundi multipliciter effugiunt quidam enim non reputant impossibile esse infinitas animas actu; ut patet inmetaphysica Algazelis, dicentis hoc esse infinitum per accidens. Sed hoc improbatum est superius”, S. Th.,I-a, q. 46, a. 2, ad 8; W. Granat, Teodycea..., dz. cyt., s. 222; F. Steenberghen, Thomas Aquinas and RadicalAristotelianism, dz. cyt., s. 16–17; S. Reinstadler, Elementa philosophiae scholasticae, dz. cyt., vol. I,s. 403.

148 Zob.: K. Kłósak, Czy kosmos materialny jest w swych rozmiarach skończony lub nieskończony?, art.cyt., s. 97, przypis 106.

149 Por.: „Cum ergo quaeritur utrum sit possibile Deo facere aliquid infinitum in actu, dicendum quodnon”, Quodlibet XII, q. 2, a. 2, co.; S. Mazierski, Prolegomena do filozofii przyrody..., dz. cyt., s. 114.Zdaniem Sebastiana Reinstadlera, który zajmował się filozofią neoscholastyczną na przełomie XIX i XXwieku (S. Reinstadler, Elementa philosophiae scholasticae, dz. cyt., vol. I, s. 479, przypis 2): „versus finemvitae sententia S. Thomae plane fixa erat et firma: non posse esse infinitum secundum multitudinem inrebus neque per se neque per accindens (...) Iunior S. Thomas in hac re minus firmus erat”.

150 O pojęciu nieskończoności u św. Tomasza zob.: K. Kłósak, Czy kosmos materialny jest w swych roz-miarach skończony lub nieskończony?, art. cyt., s. 97–98.

151 Por. F. Copleston, Historia filozofii, t. II, dz. cyt., s. 421–422; F. Steenberghen, Thomas Aquinas andRadical Aristotelianism, dz. cyt., s. 17–18. Warto zauważyć (tamże, s. 18–27), że sam Steenberghen byłświadkiem dyskusji na ten temat wśród wybitnych uczonych tomistów (D. Nys, L. Becker), którzy nie byliw stanie jednoznacznie rozstrzygnąć tej kwestii, i skłaniał się do poglądu Akwinaty z Sumy teologii (S. Th.,I-a, q. 7, a. 4, co.). Zdaniem Steenberghena można wraz ze św. Bonawenturą wykazać, że stworzenie niebyło odwieczne, ale św. Tomasz uległ zbytnio Arystotelesowi i jego cyklicznemu obrazowi świata. Wyklu-

68

Według niego filozoficznie nie można rozstrzygnąć, czy świat został stworzonyodwiecznie, czy też jego istnienie trwa od pewnego czasu, gdyż to Stwórca zdecydo-wał, którą z tych możliwości zrealizować, a nikt nie może poznać planów Bożej wolibez Jego objawienia152. Dlatego rozstrzygnięcie tej kwestii należy do teologii i opierasię na Objawieniu zawartym w Piśmie Świętym153. Jako teolog katolicki Akwinatauważa zaś, że odwieczne stworzenie świata było, owszem, możliwe, ale Bóg nie sko-rzystał z tej możliwości154. W kwestii stworzenia świata i jego odwieczności św. To-masz zajmuje zatem umiarkowane stanowisko, starannie odróżniając poznanie filozo-ficzne i teologiczne, choć korzysta z obu z nich155.

1.2. Struktura metafizyczna i niezniszczalność ciał niebieskich

Postępując za powszechnym przekonaniem uczonych starożytnych i średniowiecznych,wyrażonym dobitnie i ujętym w formie teorii przyrodniczej o piątym elemencie (quintaessentia), św. Tomasz uważał, że ciała niebieskie są bytami zbudowanymi z eteru,niezniszczalnymi (incorruptibilia) przez przyczyny naturalne156. Natomiast wbrewopinii Arystotelesa, który uznał, że byty istniejące na niebie są odwieczne i wieczniebędą istnieć, trwając bez zmian substancjalnych w doskonałym, niezmiennym ruchu,

czenie nieskończoności z przygodnego świata wydaje się rzeczywiście zgodne z ograniczoną naturą rzeczystworzonych, ale Doktor Anielski i tak podporządkował świat Bogu. Zob. również: S. Mazierski, Elementykosmologii..., dz. cyt., s. 129–131.

152 Por.: „id quod est fidei demonstrari non potest, quia fides est non apparentium”, Quodlibet III, q. 14,a. 2, s. c.

153 Por.: „ea quae simplici voluntati divinae subsunt, demonstrative probari non possunt, quia, ut diciturI ad Cor. II, 11, quae sunt Dei, nemo novit nisi spiritus Dei. Creatio autem mundi non dependet ex aliacausa nisi ex sola Dei voluntate; unde ea quae ad principium mundi pertinent, demonstrative probari nonpossunt, sed sola fide tenentur prophetice per spiritum sanctum revelata”, Quodlibet III, q. 14, a. 2, co.;„quis enim scit hominum quae sint hominis nisi spiritus hominis qui in ipso est ita et quae Dei sunt nemocognovit nisi Spiritus Dei”, 1 Cor 2, 11.

154 Por.: „hoc quidem est possibile ex parte Dei creantis, non autem ex parte essentiae a Deo proceden-tis, per suppositionem contrarii, quam fides facit”, De potentia, q. 3, a. 14, co.

155 Warto zauważyć, że według Mojżesza Majmonidesa nie można filozoficznie dowieść stworzeniaświata i jego stworzenia w czasie. Według św. Alberta Wielkiego także nie można dowieść stworzeniaświata, ale można wykazać, że został stworzony w czasie, gdy założymy już teologicznie, że został stwo-rzony. Św. Bonawentura był natomiast zdania, że oba te zdania są dowiedlne. Akwinata sytuuje się po-środku, gdyż uważa, że można dowieść stworzenia świata, ale nie stworzenia w czasie. Por.: S. Swieżawski,Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, dz. cyt., s. 665; „Of all the Scholastics who contend that creation intime is rationally demonstrable, the most emphatic is St. Bonaventure. He not only refutes the main argu-ments proposed by Aristotle, but takes the offensive to prove that the hypothesis of an eternal duration ofa universe created by God is intrinsically repugnant”, St. Thomas Aquinas, Siger of Brabant, St. Bonaven-ture, On the Eternity of the World..., dz. cyt., s. 13.

156 Por.: Braun, s. 33; J. Bobik, Aquinas on Matter and Form and the Elements. A Translation and In-terpretation of the «De Principiis Naturae» and the «De Mixtione Elementorum» of St. Thomas Aquinas,Notre Dame 1996, s. 199–200; E. Grant, The Foundations of Modern Science..., dz. cyt., s. 63–69; H. Os-trowski, Wprowadzenie do kosmografii św. Tomasza, art. cyt., s. 287–288; A. Pokulniewicz, Problemobrazu świata u św. Tomasza z Akwinu na tle starożytnych poglądów kosmologicznych Platona, Arystote-lesa i Ptolemeusza, „Edukacja Filozoficzna”, t. 35 (2003), s. 315.

69

niesione na swych sferach, Akwinata traktował gwiazdy i planety jako byty przygodne,stworzone przez Boga, które nie mają w swej naturze odwiecznego istnienia, gdyżistnienie swe otrzymały od Stwórcy.

Omawiając Tomaszową teorię natury tych doskonalszych bytów materialnegoświata, należy rozpatrzyć zwłaszcza problem złożenia tych substancji z materii i formyw ramach koncepcji hylemorfizmu, będącej jedną z podstaw metafizyki Akwinaty,obok teorii możności i aktu oraz oryginalnej koncepcji istnienia jako aktu dla istotywszystkich bytów przygodnych157. W pismach św. Tomasza znajdują się liczne frag-menty poświęcone problemowi odrębnej natury ciał niebieskich i ziemskich158.

1.2.1. Ruch i natura ciał niebieskich

Rozważania św. Tomasza nad niezniszczalnością ciał niebieskich opierają się na Ary-stotelesowskiej koncepcji ruchów naturalnych. Ruch w górę i ruch w dół Stagirytauważał bowiem za naturalny dla dwóch kategorii ciał podksiężycowych (lekkichi ciężkich), które jednocześnie nie posiadają metafizycznie zupełnej (czyli względniedoskonałej) istoty, a ruch po okręgu – dla ciał niebieskich, których istota jest zupełna(corporis habentis complementum speciei)159. Ciała niebieskie zawsze zajmują sobiewłaściwe miejsca we wszechświecie w wyższej części świata, to znaczy, że nie są anilekkie, ani ciężkie, a ich ruch po okręgu nie prowadzi do zmiany miejsca (odległości)wobec środka Ziemi, a więc ciała te nie zmieniają właściwie położenia co do miejsca,gdyż ciągle powracają do tych samych położeń160.

157 O zasadach istotowych substancji (principia essentialia), czyli materii i formie oraz bytowych (in

ordine entis), czyli istocie i istnieniu por.: C. Boyer, Cursus philosophiae, dz. cyt., t. II, s. 263–265 (Deprincipiis entis compositi). Na temat hylemorfizmu w rozumieniu neotomistycznym zob.: S. Reinstadler,Elementa philosophiae scholasticae, dz. cyt., t. I, s. 436–440, 446–452; K. Wais, Kosmologia szczegółowa,cz. II (dokończył J. Stepa), Gniezno 1932, s. 84–105; T. Wojciechowski, Teoria hylemorfizmu w ujęciuautorów neoscholastycznych, Warszawa 1967.

158 Por.: Litt, s. 59, który dostrzega: „une manière éclatante la continuité doctrinale de S. Thomas sur cepoint”.

159 Por.: „motus rectus et circularis non sint eiusdem rationis. Est enim motus rectus corporis nondum ha-bentis complementum suae speciei, ut in quarto dicetur, et existentis extra proprium locum: motus autemcircularis est corporis habentis complementum suae speciei, et in loco proprio existentis. Unde non videturquod secundum eandem rationem motus simplices corporales sint simplicium corporum; sed quod alii motussint corporum prout sunt in fieri, circularis autem prout sunt in facto esse”, In De caelo, lib. 1, l. 4,n. 5. Warto dodać, że chociaż Akwinata nie doprowadził swego komentarza do końca traktatu O niebie, tojednak znał całe to dzieło, o czym świadczy powyższe odwołanie do czwartej księgi („ut in quarto dicetur”).

160 Zob.: Braun, s. 34. Osobnym problemem jest kwestia, jak pogodzić ten Arystotelesowski poglądo miejscach naturalnych i ruchu ciał niebieskich wokół środka Ziemi z teorią Ptolemeusza o ekscentrykachi epicyklach, przyjmowaną powszechnie przez astronomów w dobie św. Tomasza. Do zagadnienia tegopowracamy w innym miejscu. Dodajmy, że niekiedy wśród autorów powołujących się na filozofię przyrodyArystotelesa pojawiają się nieścisłości w kwestii odróżnienia ciał ciężkich, lekkich i zbudowanych z eteru.Por.: „Ziemia jest (...) ośrodkiem (...) kosmosu, ale jego częścią wcale nie najlepszą, przeciwnie: tę, doktórej dążą, jako do właściwego swego miejsca, ciała ciężkie, podległe rozpadowi, uciekają zaś od niej ciałaeteryczne”, J. Woźniakowski, Góry niewzruszone. O różnych wyobrażeniach przyrody w dziejach nowożyt-nej kultury europejskiej, Warszawa 1974, s. 96 (autor pomylił ciała lekkie i ciała niebieskie, pomijając tepierwsze w swym opisie świata Arystotelesa).

70

Skoro w myśl zasad fizyki Arystotelesa naturalny ruch odpowiada naturze poru-szającego się ciała, dlatego ciała niebieskie są niezniszczalne, ponieważ zdaniemAkwinaty (i zgodnie z jego określeniem) można powiedzieć, że zawsze zajmują onemiejsce, które utrzymuje je w niezmiennym istnieniu (locus conservans)161. O ile ruchlokalny każdego ciała lekkiego bądź ciężkiego prowadzi do nowego miejsca (w górzelub na dole), w którym ciało zatrzymuje się, spoczywa w nim i pozostaje już nieru-chome, jeżeli nie zostanie siłą poruszone162, to nadrzędne miejsce miejsc, położeniew obrębie najwyższej sfery niebieskiej, stanowi ramy dla całego świata (primum conti-nens)163. W tym właśnie miejscu ciała niebieskie znajdują się zawsze, gdy istnieją (za-mocowane na kolejnych sferach współkoncentrycznych, które przylegają jedna dodrugiej).

Ciała położone w tak doskonałym regionie wszechświata powinny więc zarazemposiadać odpowiednio doskonałą naturę. W refleksji św. Tomasza istnieje bowiemprzekonanie, że miejsce zajmowane przez poszczególne byty w hierarchii rzeczywisto-ści odpowiada ich naturze164. Z natury (natura) wynikają zaś działania właściwe dlakażdego bytu (operationes rei)165. Akwinata uważa zatem, że ruch odpowiadającynaturze danego ciała pozwala stwierdzić, jaka jest ta natura (motus ostendit). Jeżeliciało zbudowane jest z jednego lub więcej spośród czterech elementów, wtedy jegoruch (w górę lub w dół) odpowiada dominującemu żywiołowi. Natomiast doskonałyruch ciał niebieskich po okręgu dowodzi zdaniem św. Tomasza innej, doskonalszejnatury tych ciał, które mogą mieć tylko materię pierwszą (materia prima) tej samejnatury, jak byty świata podksiężycowego, albo nawet oba rodzaje materii (dla oburodzajów ciał) noszą nazwę „materia” jedynie analogicznie (są jednoznaczne tylkologicznie, gdyż różnią się w sposób istotny). Problem ten będziemy rozważać później.W ten sposób, zdaniem dominikańskiego uczonego, z ruchu można poznać odmiennąnaturę tych obu rodzajów substancji materialnych, a ruch okazuje się znakiem naturyporuszającego się ciała. Istotna różnica pomiędzy zjawiskami na niebie (ciągły ruch

161 Por.: „quia motus proportionatur mobili tanquam actus eius, conveniens est quod corpori quod estseparatum a generatione et a corruptione, et non potest per violentiam expelli a proprio loco, debeaturmotus circularis, qui est corporis in suo loco existentis: corporibus autem aliis generabilibus et corruptibili-bus debetur motus extra proprium locum, qui est absque complemento speciei. Non tamen ita quod corpusquod movetur naturaliter motu recto, non habeat primum complementum suae speciei, quod est forma; hancenim sequitur talis motus: sed quia non habet ultimum complementum, quod est in consecutione finis, quiest locus conveniens et conservans”, In De caelo, lib. 1, l. 4, n. 5; jak zauważył Litt (s. 47–48, przypis 4)teoria locus conservans pochodzi od samego św. Tomasza, albo od innego nieznanego autora, ale nie ma jeju Arystotelesa. Por.: „locus conservat locatum”, Super Sent., lib. 2, d. 19, q. 1, a. 1, s. c. 4, oraz tamże, lib.4, d. 50, q. 1, a. 2, s. c. 1; „potest enim locatio ad hoc pertinere in universo quod creaturae inferiores fir-mantur quodammodo per superiores quae sunt loca inferiorum, sicut corpora coelestia inferiorum corpo-rum”, In De divinis nominibus, cap. 10, l. 1. Wzmianka o loco conservante znajduje się także w: QuodlibetVI, q. 2, a. 2, s. c.

162 Por.: „Finis autem motus localis est locus, ad quem cum aliquod pervenerit, ibi manet quiescens, etin eo conservatur”, Super Sent., lib. 4, d. 49, q. 1, a. 4, qc. 3, co.

163 Por.: „vis locantis et continentis derivatur ad elementa ex primo continenti, scilicet corpore caelesti”,Sentencia De anima, lib. 2, l. 23, n. 9.

164 Por.: H. Ostrowski, Wprowadzenie do kosmografii św. Tomasza, art. cyt., s. 284.165 Por.: „philosophus dicit in V metaphysicae quod omnis substantia est natura. Tamen nomen naturae

hoc modo sumptae videtur significare essentiam rei, secundum quod habet ordinem ad propriam opera-tionem rei, cum nulla res propria operatione destituatur”, De ente et essentia, cap. 1; „omnis substantiadicitur natura; quia natura quam diximus quae est generationis terminus, substantia quaedam est”, SententiaMetaphysicae, lib. 5, l. 5, n. 16.

71

ciał niebieskich po okręgu) a procesami zachodzącymi na Ziemi (powstawanie i ginię-cie różnych bytów) była dla wielu pokoleń uczonych w starożytności i w średniowie-czu argumentem na rzecz istnienia odrębnej natury bytów w tych dwóch regionachwszechświata. Św. Tomasz również pozostaje w ramach tego zasadniczego po-działu166. Poznanie ruchu, jakiemu z natury podlegają różne byty, daje według niegookazję, aby stwierdzić z jaką materią mamy do czynienia (invenitur in aliquibus mate-ria) w konkretnym przypadku167. Na podstawie naturalnego ruchu można więc ciałaniebieskie nazwać krążącymi (corpora circulares), a ziemskie – poruszającymi sięruchem prostym (corpora recta)168.

Św. Tomasz sięga do historii filozofii, aby wskazać, na czym polega odrębnośćspojrzenia Arystotelesa na problem natury świata nadksiężycowego wobec innychkosmologów starożytności. Platon przedstawił bowiem w Timajosie pogląd, zgodnyz ujęciem wielu innych autorów epoki, w myśl którego ciała niebieskie zbudowane sąz takiego samego tworzywa jak substancje ziemskie, jednakże mocą woli boskiego bu-downiczego wszechświata (Demiurga) są wiecznie zachowywane w istnieniu, w prze-ciwieństwie do bytów ziemskich169. Wbrew temu poglądowi wystąpił jednak Stagiryta,który na podstawie ruchu po okręgu, charakterystycznego dla ciał niebieskich, wy-wnioskował, że posiadają one odmienną naturę od ciał ziemskich170. Skoro okrężnyruch ciał niebieskich nie posiada przeciwieństwa (gdyby odbywał się w przeciwnymkierunku to właściwie byłby takim samym ruchem, gdyż również nie prowadziłby doistotnej zmiany miejsca)171, zatem ciała te są niezniszczalne, ponieważ brak jakiego-

166 Por.: „patet de corporibus caelestibus, quae non habent contrarium, ut eorum motus ostendit”, Con-

tra Gentiles, lib. 2, cap. 40, n. 4; „Caelestia corpora aut in nulla materia conveniunt cum corporibus inferi-oribus, aut non conveniunt in aliqua materia nisi prima: non enim caelum est ex elementis compositum, necnaturae elementaris; quod eius motus ostendit, a motibus omnium elementorum diversus”, Contra Gentiles,lib. 2, cap. 43, n. 3.

167 Por.: „corpora caelestia, quae generationi et corruptioni non subiiciuntur, quia in iis contrarietatesnon inveniuntur, et tamen sunt mutabilia secundum locum: sic autem invenitur in aliquibus materia sicut etmotus, est enim motus actus existentis in potentia. Habent igitur huiusmodi corpora materiam non subiec-tam generationi et corruptioni, sed solum loci mutationi”, Compendium theologiae, lib. 1, cap. 74; „nullomodo in materia conveniant superiora et inferiora corpora (...) materia determinatur per motum: diversitasenim motus est signum diversitatis materiae (...) ubi invenitur una materia per essentiam, inveniatur potentiarespectu ejusdem motus, secundum quod materia est in potentia ad plura”, Super Sent., lib. 2, d. 12, q. 1,a. 1, co.

168 Por.: „Omne corpus finitum est: quod tam de corpore circulari quam de recto probatur in I caeli etmundi”, Contra Gentiles, lib. 1, cap. 20, n. 5; zob.: Litt, s. 48 (Akwinata uznał za swoje te poglądy Sta-giryty – „faisait parfaitement sienne la pensée d’Aristote sur ce point”).

169 Por.: „Plato enim, et omnes philosophi ante Aristotelem, posuerunt omnia corpora esse de naturaquatuor elementorum. Unde cum quatuor elementa communicent in una materia, ut mutua generatio etcorruptio in eis ostendit; per consequens sequebatur quod omnium corporum sit materia una. Quod autemquaedam corpora sint incorruptibilia, Plato adscribebat non conditioni materiae, sed voluntati artificis,scilicet Dei, quem introducit corporibus caelestibus dicentem, natura vestra estis dissolubilia, voluntateautem mea indissolubilia, quia voluntas mea maior est nexu vestro”, S. Th., I-a, q. 66, a. 2, co.; zob. Platon,Timajos, r. 4 [w:] tenże, Timajos, Kritias, przeł. P. Siwek, Warszawa 1986, s. 38–40, a także J. Bobik,Aquinas on Matter and Form and the Elements..., dz. cyt., s. 204.

170 Por.: „Hanc autem positionem Aristoteles reprobat, per motus naturales corporum. Cum enim corpuscaeleste habeat naturalem motum diversum a naturali motu elementorum, sequitur quod eius natura sit aliaa natura quatuor elementorum”, S. Th., I-a, q. 66, a. 2, co.; zob.: Braun, s. 64.

171 Problem kierunku ruchu sfer będziemy rozważać w innym miejscu.

72

kolwiek przeciwieństwa, które mogłoby doprowadzić do ich zniszczenia172. Natomiastruch naturalny żywiołów będących tworzywem ciał podksiężycowych może prowadzićw górę albo na dół i posiada zawsze odpowiedni przeciwny sobie ruch, który dokonujesię w odwrotnym kierunku w ramach wyznaczonych przez te dwa „bieguny” wszech-świata (najwyższa sfera i środek Ziemi). Na tych uniwersalnych założeniach zbudowa-na jest fizyka i kosmografia greckiego uczonego173.

Akwinata jest zdania, że ciała niebieskie nie mogą powstawać i ginąć w obrębie po-rządku natury, ponieważ ich materia nie może przyjąć żadnej innej formy oprócz tej,którą już posiada, a właśnie możność do przyjęcia innej formy jest jego zdaniem pod-stawą do powstawania i ginięcia174. Inny argument na rzecz niezniszczalności ciał nie-bieskich podawany przez niego wynika z przekonania (potwierdzonego przez obserwa-cje dokonywane przez liczne pokolenia astronomów), że byty te zawsze regularnie sięporuszają i nie doznają żadnych dostrzegalnych zmian ani nie mają niedoskonałości175.

W związku z założeniem o doskonałej naturze ciał niebieskich, wynikającymz uogólnienia posiadanych w starożytności i w średniowieczu obserwacji oraz z dopeł-

172 Warto dodać, że św. Tomasz podobnie wykazuje nieśmiertelność ludzkiej duszy. Por.: „In anima au-tem intellectiva non potest esse aliqua contrarietas. Recipit enim secundum modum sui esse, ea vero quae inipsa recipiuntur, sunt absque contrarietate; quia etiam rationes contrariorum in intellectu non sunt con-trariae, sed est una scientia contrariorum. Impossibile est ergo quod anima intellectiva sit corruptibilis”,S. Th., I-a, q. 75, a. 6, co.

173 Por.: „sicut motus circularis, qui est proprius corporis caelestis, caret contrarietate, motus autem ele-mentorum sunt invicem contrarii, ut qui est sursum ei qui est deorsum, ita corpus caeleste est absque contra-rietate, corpora vero elementaria sunt cum contrarietate. Et quia corruptio et generatio sunt ex contrariis,sequitur quod secundum suam naturam corpus caeleste sit incorruptibile, elementa vero sunt corruptibilia”,S. Th., I-a, q. 66, a. 2, co. Warto dodać, że Litt (s. 49, przypis 6) słusznie podkreśla fakt, iż Akwinata podjąłte rozważania nie w komentarzu do jednego z pism Stagiryty, ale w Sumie teologii, a więc w ramach wła-snych badań, a nie jedynie podczas wykładu zamysłu greckiego uczonego. Zob. też: „Non enim inveniturcorruptio nisi ubi invenitur contrarietas, generationes enim et corruptiones ex contrariis et in contraria sunt;unde corpora caelestia, quia non habent materiam contrarietati subiectam, incorruptibilia sunt”, S. Th.,q. 75, a. 6, co.; „poni non potest quod corpora inferiora sint in potentia ad formam caeli, cum nec materiamhabeant communem, nec contrarietatem ad invicem”, Super Sent., lib. 4, d. 47, q. 2, a. 2, qc. 2, co.

174 Por.: „generatio et corruptio sunt ex ente contrario et in ens contrarium; et hoc modo potentia adgenerationem et corruptionem inest alicui secundum quod eius materia est in potentia ad contrarias formas;et hoc modo corpora caelestia et substantiae spirituales nec ad generationem nec ad corruptionem potentiamhabent”, De veritate, q. 5, a. 2, ad 6; „Substantiae vero compositae, quia non sunt suae formae nec suumesse, bonum naturae amissibiliter habent, nisi in illis in quibus potentia materiae non se habet ad diversasformas, neque ad esse et non esse, sicut in corporibus caelestibus patet”, Compendium theologiae, lib. 1,cap. 111; zob.: Litt, s. 59; W. Heinrich, Zarys historii filozofii średniowiecznej, dz. cyt., s. 253.

175 Por.: „Alia vero, intellectu carentia, seipsa in suum finem non dirigunt, sed ab alio diriguntur. Quo-rum quaedam, incorruptibilia existentia, sicut in esse naturali pati non possunt defectum, ita in propriisactionibus ab ordine in finem eis praestitutum nequaquam exorbitant, sed indeficienter regimini primiregentis subduntur: sicut sunt corpora caelestia, quorum motus semper uniformiter procedunt”, ContraGentiles, lib. 3, cap. 1, n. 5; „in substantiis incorruptibilibus, sive incorporeis sive corporeis, nullus defectusnaturalis actionis contingere potest: in Angelis enim semper virtus naturalis manet potens ad suas operatio-nes exercendas; similiter motus corporum caelestium nunquam exorbitare invenitur”, Compendium theolo-giae, lib. 1, cap. 112; „corpora vero caelestia semper naturalem motum servant”, De veritate, q. 9, a. 2, co.Dodajmy, że w polskim tłumaczeniu przedostatniego z tych fragmentów (zob.: św. Tomasz z Akwinu,Dzieła wybrane, przeł. i opr. J. Salij, Poznań 1984, s. 50) wydaje się, że autor przekładu zbyt uwspółcześniłtekst Akwinaty, tłumacząc „exorbitare” jako „wypadać poza orbitę”, gdyż sfery Doktora Anielskiego nie sąorbitami nowoczesnej astronomii. Lepiej wspomniany łaciński czasownik przełożyć np. jako „zboczyćz toru”.

73

nienia ich teorią metafizyczną, filozofowie przyrody wywodzący się z nurtu perypate-tyckiego uznawali również, że ciała te, podobnie jak czyste substancje intelektualne,nie doznają żadnych zdarzeń przypadkowych ani sprzecznych z posiadaną naturą176.Skoro zawsze pozostają w zgodzie ze swą naturą (nunquam deficiunt a sua actionedebita et naturali), to wszelkie przejawy ich istnienia są w doskonałej harmonii z ca-łym wszechświatem (habent omnia sua communicantia ad totum)177. W tym przekona-niu wyraża się pogląd, że kosmos jest jednością, wielkim hierarchicznym systememharmonijnie uporządkowanych bytów178.

Na tej podstawie łatwo dojść do wniosku (podawanego zarówno przez Arystotelesa,jak i św. Tomasza), że ciała niebieskie, należące w porządku rzeczywistości do katego-rii bytów znacznie doskonalszych od substancji podksiężycowych179, są nie tylko od-dalone od Ziemi przestrzennie, ale również – a nawet przede wszystkim – ze względuna naturę i z tego powodu ich specyficzne własności są dla nas poznawalnew bardzo wąskim zakresie180. Można ponadto powiedzieć, że własności, jakie posia-dają ciała niebieskie, są doskonalsze i pierwotniejsze (originaliter) wobec jakości wy-stępujących na Ziemi (per modum eminentiorem)181.

Św. Tomasz wskazuje, że w ramach hierarchicznego porządku wszechświata bytykrążące na niebie, znajdujące się (co do doskonałości) poniżej aniołów (substancjiczystych)182, a ponad ciałami złożonymi z czterech elementów, uczestniczą w pewnym

176 Akwinata mówi tutaj o naturalnych działaniach aniołów, a nie o jednorazowym buncie szatanów,

który był wynikiem ich wolności, ale sprzeciwiał się ich dobrej naturze (słynne non serviam).177 Por.: „illa quae nunquam deficiunt a sua actione debita et naturali habent omnia sua communicantia

ad totum. Illa vero quae aliquando deficiunt ab actione debita et naturali, non habent omnia sua communi-cantia ad totum, sicut huiusmodi corpora inferiora”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 12, n. 10.

178 Por.: A. Kenny, Aquinas on Being, Oxford 2002, s. 111; S. Jaki, Thomas and Universe, „The Tho-mist”, 53 (1989), s. 553; Ph. Boehner, É. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej, dz. cyt., s. 499 (znacze-nie hierarchicznego porządku świata dla poznania istnienia Boga).

179 Por.: „supremum corpus usque ad lunam”, Mateor., lib. 1, l. 4, n. 4.180 Por.: „Corpora autem caelestia non ita sunt longe a nobis tanto, idest secundum quantitatem localis

distantiae; sed multo magis eo quod pauca accidentium eorum cadant sub sensum nostrum; cum tamenconnaturale sit nobis quod ex accidentibus, idest sensibilibus, deveniamus ad cognoscendam naturamalicuius rei. Hanc autem elongationem dicit multo maiorem esse quam localem: quia si consideremus lo-calem distantiam, aliqua proportio est distantiae qua distat a nobis corpus caeleste, ad distantiam qua distata nobis aliquod inferiorum corporum, puta lapis aut lignum, et utraque distantia est unius generis; sed acci-dentia caelestium corporum sunt alterius rationis, et omnino improportionata accidentibus inferiorum cor-porum”, In De caelo, lib. 2, l. 4, n. 3. Poznanie ludzkie nie może więc dosięgnąć wielu własności ciał nie-bieskich ani zmysłowo, ani spekulatywnie – na drodze analogii do bytów ziemskich. Zob.: Braun, s. 69–70.

181 Por.: „in corporibus caelestibus non sunt qualitates tangibiles per modum quo sunt in inferioribus cor-poribus, sed per modum eminentiorem, sicut in causa activa”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 12; „Corpora (...)caelestia habent quidem omnes qualitates existentes in his inferioribus suo modo, scilicet originaliter, et nonprout sunt in his; unde et actiones supremorum corporum non recipiuntur in mediis orbibus, ut alterentur sicuthaec inferiora”, De veritate, q. 5, a. 9, ad 17; zob.: Braun, s. 40; na temat odmiennych własności ciał niebi-eskich i ziemskich zob.: „Sicut sol est causa caloris in istis inferioribus: non tamen inferiora corpora possuntrecipere impressionem solis aut aliorum caelestium corporum secundum eamdem rationem speciei, cum noncommunicent in materia. Et propter hoc non dicimus solem esse calidissimum sicut ignem, sed dicimus solemesse aliquid amplius quam calidissimum”, Sententia Metaphysicae, lib. 2, l. 2, n. 5.

182 Z racji na swą doskonałość gwiazdy są bliższe aniołom niż ciałom zniszczalnym: „corpora incor-ruptibilia, quae sunt perfectiora inter corpora, excedunt quasi incomparabiliter secundum magnitudinemcorpora corruptibilia, nam tota sphaera activorum et passivorum est aliquid modicum respectu corporumcaelestium. Unde rationabile est quod substantiae immateriales excedant secundum multitudinem substan-tias materiales, quasi incomparabiliter”, S. Th., I-a, q. 50, a. 3, co.

74

stopniu zarówno w wieczności tych pierwszych, jak i w czasowości tych drugich. O ileciała niebieskie są niezniszczalne, o tyle mają pewien udział w wieczności (participantaeternitatem), a o ile podlegają ruchowi, który polega na ciągłej zmianie miejsca –o tyle uczestniczą w czasie (participant tempore), który stanowi miarę ruchu i jest pod-stawową kategorią filozofii przyrody, wyrażającą zmienność materialnego świata183.Gdyby jednak rozważać ich naturę, to można by uznać, że skoro od stworzenia świataposiadają już całą swą przygodną doskonałość (totam perfectionem), to nie podlegajążadnemu rozwojowi w przeciwieństwie do bytów podksiężycowych, które muszą stop-niowo się rozwijać (perfectionem suam successive acquirunt)184.

1.2.2. Materia i forma substancji eterycznych

W Tomaszowych badaniach nad niezniszczalnością ciał niebieskich istotne miejscezajmują podejmowane przez niego rozważania nad materią i formą tych bytów. Idącśladem koncepcji Stagiryty, uważa on, że na poziomie materii istnieje odrębność meta-fizyczna między substancjami świata podksiężycowego i mnogością bytów zaludniają-cych firmament185. Materia ciał niebieskich różni się od materii bytów podksiężyco-wych tym, że nie może utracić formy, a jedynie może zmieniać położenie186, będąc(w sensie metafizycznym) składową częścią ciała, które porusza się ruchem okrężnym.Arystoteles nadał takiej materii miano hyle topike, które arystotelicy łacińscy słusznietłumaczyli jako materia ad ubi, albo jako materia localis, a więc jako materia, któramoże zmieniać położenie187. Św. Tomasz także sięga po to rozróżnienie i podkreśla, że

183 Por.: „illa quae sunt media inter existentia immobiliter et ea quae generantur et corrumpuntur, secun-

dum aliquid participant tempore et secundum aliquid aeternitate, sicut corpora caelestia conveniunt quidemcum superioribus spiritibus, inquantum sunt incorruptibilia secundum substantiam et secundum hoc partici-pant aeternitatem; inquantum autem transmutantur secundum locum, conveniunt cum generabilibus etcorruptibilibus, et sic participant tempore”, In De divinis nominibus, cap. 10, l. 3; w tym samym dziele św.Tomasz formułuje ciekawy argument teologiczny, który wynika z przekonania o głębokiej jedności całejstworzonej rzeczywistości. Jego zdaniem niezniszczalność gwiazd wyraża nieutracalną doskonałość zba-wionych: „sicut sunt corpora coelestia quae sunt longe a corruptione et beati qui peccare non possunt”,tamże, cap. 8, l. 5.

184 Por.: „[res generabiles] non statim perfectionem suam habent, sed eam successive acquirunt (...) resincorruptibiles (...) statim a principio habent suam totam perfectionem”, S. Th., I-a, q. 85, a. 5, co.

185 Por.: „Diversarum rerum diversae sunt materiae: non enim est eadem materia spiritualium et corpo-ralium, nec corporum caelestium et corruptibilium”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 16, n. 9; zob.: É. Gilson,Tomizm, dz. cyt., s. 249–250.

186 Por.: „corpora vero caelestia recipiunt innovationem situs, non autem innovationem essendi, sicutcorpora inferiora”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 16, n. 9.

187 Por.: „corpus caeleste universaliter nullo modo habet materiam, si subiectum materiam non dicit; velhabet materiam ad ubi, si subiectum dicatur materia”, Sententia Metaphysicae, lib. 8, l. 4, n. 14; „Non enimsequitur, si aliquid habeat materiam localem, idest per quam sit in potentia ad ubi, quod habeat materiamgenerabilem et corruptibilem, idest subiectam generationi et corruptioni. Deficit enim hoc in corporibuscaelestibus, in quibus etiam est alteratio aliqualis secundum illuminationem et obscurationem, non tamengeneratio et corruptio”, tamże, l. 1, n. 10; „non eodem modo materia est in omnibus substantiis sensibilibus(...) corpora caelestia, quae sunt sempiterna et ingenerabilia, sed mobilia secundum locum, habent quidemmateriam, sed non quae est subiectum generationis, aut quae sit in potentia ad formam et privationem, sedquae est in potentia ad terminos motus localis qui sunt, unde incipit motus, et quo motus intendit”, tamże,lib. 12, l. 2, n. 13; zob. też: Braun, s. 39–40; J. Bobik, Aquinas on Matter and Form and the Elements..., dz.

75

materia bytów powstających i ginących jest w możności do przyjmowania ciągle no-wych form i tworzenia nowych substancji, które mogą zaistnieć (posiada potentiam adesse). Materia ciał niebieskich nie posiada możności do nowego istnienia, pod nowąformą substancjalną. Z kolei będący jeszcze wyżej w tej hierarchii aniołowie, są zgoławolni od jakiejkolwiek materii i zdaniem dominikanina złożeni są tylko z niezłożonejistoty (formy) i z istnienia188. Dwa rodzaje materii można więc odróżniać pod wzglę-dem ich odmiennego odniesienia wobec aktu: materia ciał ziemskich może przyjmo-wać kolejno nowe formy, a ciał niebieskich tylko nowe położenia, które w istocie sąciągle tymi sami miejscami (ciała niebieskie stale wracają do tych samych miejsc)189.To zróżnicowanie materii decyduje o odmiennych rodzajach bytów, które z niej po-wstają, zwłaszcza gdy chodzi o zasadniczo odrębne światy: ziemski i niebieski190.Akwinata dodaje jeszcze, że druga różnica między różnymi rodzajami materii polegana zróżnicowaniu ilościowym (secundum divisionem quantitatis), to znaczy, że każdeindywiduum danego gatunku jest zbudowane z innej porcji materii. Ta różnica nie majednak oczywiście zastosowania w rozważaniach nad wyjątkowością bytów nieznisz-czalnych191.

Św. Tomasz odrzucił teorię podwójnego złożenia materialno-formalnego, sformu-łowaną przez Awerroesa, jakoby gwiazdy składały się, po pierwsze, z duchowej formybędącej poruszycielem danego ciała niebieskiego (motor) i z poruszanej substancjimaterialnej, a po drugie, sama ta substancja miałaby składać się z materii i formy. Todrugie złożenie jako całość miało być odpowiednikiem materii dla tej formy duchowej(poruszyciela). Arabski uczony uważał, że forma materialna jest odpowiedzialna zatrwanie ciała niebieskiego w istnieniu, a forma duchowa za jego wieczny ruch192.W ten sposób forma duchowa nie wpływałaby na materialną istotę gwiazdy, a więcgwiazda byłaby substancjalnie niezmienna i mogłaby się tylko poruszać pod wpływemswego poruszyciela, z którym byłaby formalnie zjednoczona. Św. Tomasz odrzuca tę cyt., s. 202; Na temat określenia hyle topike zob.: Arystoteles, Metafizyka, 1069 b [w:] tenże, Dzieła wszyst-kie, t. II, Warszawa 1990, s. 806 oraz przypis 8.

188 Por.: „lapis in materia, quae est secundum potentiam ad esse, pertingit ad hoc quod subsistat, adquod idem pertingit sol secundum materiam ad ubi et non ad esse et Angelus omni materia carens”, SuperDe Trinitate, pars 2, q. 4, a. 2, co. 5; „in corpore caelesti, secundum Aristotelem, in VIII Metaph., potentiaad ubi, sed non ad esse”, Contra Gentiles, lib. 1, cap. 20, n. 21; „forma [corporis caelestis] sic perficit illammateriam, quod nullo modo in ea remanet potentia ad esse, sed ad ubi tantum”, S. Th., I-a, q. 66, a. 2, co.,oraz: Compendium theologiae, lib. 1, cap. 74. Powyższe poglądy akceptował także Awerroes: „Averroes(...) dicit in eo (sc. in corpore caelesti) esse, non potentiam ad esse, sed solum ad ubi, sicut philosophusdicit”, In Physic., lib. 8, l. 21, n. 12; zob. także: „ in intelligentia nullo modo est compositio ex materia etforma, ut hoc modo accipiatur essentia in eis sicut in substantiis corporalibus, sed est ibi compositio formaeet esse”, De ente et essentia, cap. 3.

189 Por.: „Distinctio autem materiae a materia non invenitur nisi duplex. Una secundum propriam ra-tionem materiae, et haec est secundum habitudinem ad diversos actus: cum enim materia secundum pro-priam rationem sit in potentia, potentia autem ad actum dicatur, necesse est quod secundum ordinem ac-tuum attendatur distinctio in potentiis et materiis. Et hoc modo materia inferiorum corporum, quae estpotentia ad esse, differt a materia caelestium corporum, quae est potentia ad ubi”, De spiritualibus crea-turis, a. 8, co.

190 Por.: „prima quidem materiae distinctio facit diversitatem secundum genus: quia, secundum philoso-phum in V Metaph., genere differunt secundum materiam diversa”, De spiritualibus creaturis, a. 8, co.

191 Por.: „Secunda distinctio materiae est secundum divisionem quantitatis; prout materia existens subhis dimensionibus distinguitur ab ea quae est sub aliis dimensionibus. (...) Secunda autem distinctio mate-riae facit diversitatem individuorum in eadem specie”, De spiritualibus creaturis, a. 8, co.

192 Por.: S. Swieżawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, dz. cyt., s. 669.

76

ciekawą, ale dowolną koncepcję z kilku powodów. Po pierwsze: ciało niebieskie jakoistniejąca substancja (byt materialny) nie może posiadać jednocześnie dwóch form(wyklucza tę możliwość jego koncepcja istnienia jednej tylko formy substancjalnejw każdym bycie. Każda inna forma może być tylko formą przypadłościową). Po drugieciała niebieskie nie są bytami rozumnymi, a więc ich formy nie mogą być rozumne.Dla wytłumaczenia odrębności ciał niebieskich i ziemskich trzeba więc odwołać się doodmiennej doskonałości materii i formy tych ciał193.

Należy jednak wyjaśnić jeszcze problem niezniszczalności ciał niebieskich przyzałożeniu, że składają się one z materii i formy, a więc zarazem z możności i aktu.Wynikałoby stąd, że jako byty złożone mogą przestać istnieć. Aby przyjąć ich nie-zniszczalność, Awerroes uznał więc, że ciała niebieskie nie są złożone z materiii formy jako z możności i aktu, ale że posiadają w swej naturze możność istnienia (po-tentiam essendi)194. W ten sposób arabski filozof wyjaśnił złożenie metafizyczne ciałniebieskich, które traktował jako byty proste (niezłożone z możności i aktu). Akwinataodrzucił to założenie, gdyż taką zdolność istnienia mogą posiadać jedynie proste bytysamoistne. Byt tego rodzaju albo sam jest istnieniem, albo uczestniczy w istnieniu.Substancja będąca samym istnieniem jest tylko jedna (Bóg). Z kolei proste substancjeistniejące mogą być liczne. Ich istoty mogą istnieć, a złożone są z tego, co uczestniczy,i z tego, co jest im udzielane (ex participante et participato). To, co uczestniczy, jestw możności do tego, w czym uczestniczy195. Św. Tomasz zarzucił jednak Awerroesowi

193 Por.: „Averroes dicit (...) quod corpus caeleste acquirit aeternitatem a motore separato, quod est in-

finitae virtutis, sicut et perpetuitatem motus (...) Quod autem in corpore caelesti non sit aliqua potentia adnon esse, ex hoc contingere dicit, quod corpus caeleste dicit non esse compositum ex materia et forma quasiex potentia et actu; sed dicit ipsum esse materiam actu existentem, et formam eius dicit animam ipsius; itatamen quod non constituatur in esse per formam, sed solum in moveri”, In Physic., lib. 8, l. 21, n. 12; zob.:Litt, s. 57. To samo zagadnienie powraca w innym dziele Akwinaty: „Nec tamen dicendum est, ut Averroesfingit, quod ipsum corpus caeleste sit materia caeli, ens in potentia ad ubi et non ad esse; et forma eius estsubstantia separata quae unitur ei ut motor. Quia impossibile est ponere aliquod ens actu, quin vel ipsumtotum sit actus et forma, vel habeat actum seu formam. Remota ergo per intellectum substantia separataquae ponitur motor, si corpus caeleste non est habens formam, quod est componi ex forma et subiectoformae, sequitur quod sit totum forma et actus. Omne autem tale est intellectum in actu; quod de corporecaelesti dici non potest, cum sit sensibile”, S. Th., I-a, q. 66, a. 2, co.; zob. także: „secundum opinionemAverrois caelum est compositum ex materia et forma, sicut animal in inferioribus. Sed tamen materia utro-bique aequivoce dicitur: nam in superioribus non est potentia ad esse sicut in inferioribus, sed ad ubi tan-tum. Unde ipsum corpus actu existens est materia, nec indiget forma quae det ei esse, cum sit ens actu, sedquae det ei motum solum. Et sic corpus caeleste habet nobiliorem formam quam corpus humanum, sed aliomodo”, De spiritualibus creaturis, a. 6, ad 2.

194 Por.: „Relinquitur ergo quod est compositum ex materia et forma, et ex potentia et actu; et sic est inipso quodammodo potentia ad non esse. Sed dato quod corpus caeleste non sit compositum ex materia etforma, adhuc oportet in ipso ponere aliquo modo potentiam essendi”, In Physic., lib. 8, l. 21, n. 13.

195 Por.: „Necesse est enim quod omnis substantia simplex subsistens, vel ipsa sit suum esse, vel partici-pet esse. Substantia autem simplex quae est ipsum esse subsistens, non potest esse nisi una, sicut nec al-bedo, si esset subsistens, posset esse nisi una. Omnis ergo substantia quae est post primam substantiamsimplicem, participat esse. Omne autem participans componitur ex participante et participato, et participansest in potentia ad participatum. In omni ergo substantia quantumcumque simplici, post primam substantiamsimplicem, est potentia essendi”, In Physic., lib. 8, l. 21, n. 13; zob.: „D’après Averroës les corps célestes nesont pas composés de matière et forme, il n’y a en eux aucune composition d’acte et de puissance”;Z. Włodek, Note sur le problème de la «materia coeli» chez les scholastiques du moyen âge tardifà Cracovie [w:] La filosofia della natura nel medioevo, Milano 1966, s. 730, cytowane przez:S. Swieżawski, Dzieje filozofii europejskiej XV wieku, dz. cyt., t. 5 (wszechświat), s. 114, przypis 187.

77

fałszywe uproszczenie rozumienia możności, która jest pojęciem wieloznacznym(aequivocalis)196.

Zdaniem dominikanina, dla wyjaśnienia niezniszczalności ciał niebieskich nie po-trzeba zakładać ich prostoty, ale odróżniając możność wobec przeciwieństw (potentiaad opposita) od możności do istnienia, należy w przypadku gwiazd wykluczyć moż-ność do przyjmowania przeciwieństw, a więc do zmiany jednej formy na inną. Nie-zniszczalność wynika tutaj z faktu, że gwiazdy posiadają odrębną materię niż ciałaziemskie, pozbawioną możności do przyjęcia innej formy, choć nie są bytami prosty-mi, tj. czystymi formami, które nie mogą ulec zniszczeniu. Zniszczenie bytu złożonegopolega bowiem na utracie materii, a byty proste materii nie posiadają. Natomiast formai materia ciał niebieskich nie może się rozdzielić mocą sił natury. W ten sposób św.Tomasz sytuuje gwiazdy poniżej doskonałości aniołów, ale powyżej bytów światapodksiężycowego197. Ciała niebieskie posiadają zatem trwale możność istnienia, boz braku przeciwieństwa naturalnego są niezniszczalne. Ich niezniszczalność nie jestjednak absolutna, ale przygodna, w ramach stworzonego porządku natury198. Obokniezniszczalności ciała niebieskie charakteryzuje niezmienność, a więc według Akwi-naty gwiazdy nie mogą podlegać zmianie wielkości bądź kształtu (magnitudinem velfiguram)199. W doskonale uporządkowanym i niezmiennym co do istot świecie nad-księżycowym nie sposób bowiem znaleźć żadnej przyczyny dla takich zmian. JedynieBóg mógłby spowodować tego rodzaju zmiany, ale teologia nie zna motywów dla tegorodzaju postępowania Pierwszej Przyczyny200.

Naturalna możność (potentia naturalis) materii ciał niebieskich jest całkowicie do-pełniona (omnino completa) przez ich istnienie i przez formę, a więc w przeciwień-stwie do bytów podksiężycowych, materia ta jest wolna od braku i nie może już przy-jąć innej formy, a to decyduje o niezmienności gwiazd, które istnieją wolne od niedo-pełnienia (esse indeficiens habent) oraz ograniczeń i zmienności (elongata sunt

196 Por.: „Deceptus autem fuit per aequivocationem potentiae”, In Physic., lib. 8, l. 21, n. 13.197 W hierarchicznym świecie św. Tomasza istnieje wiele stopni doskonałości, a cała istniejąca różnorod-

ność w ramach tego porządku decyduje o względnej doskonałości świata jako całości. Por.: „in rebus naturali-bus gradatim species ordinatae esse videntur, sicut mixta perfectiora sunt elementis, et plantae corporibusmineralibus, et animalia plantis, et homines aliis animalibus; et in singulis horum una species perfectior aliisinvenitur. Sicut ergo divina sapientia causa est distinctionis rerum propter perfectionem universi, ita et inae-qualitatis. Non enim esset perfectum universum, si tantum unus gradus bonitatis inveniretur in rebus”, S. Th., I-a, q. 47, a. 2, co.; Ph. Boehner, É. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej, dz. cyt. 508.

198 Por.: „Nam potentia quandoque dicitur quod se habet ad opposita. Et hoc excluditur a corporecaelesti, et a substantiis simplicibus separatis: quia non est in eis potentia ad non esse, secundum inten-tionem Aristotelis; eo quod substantiae simplices sunt formae tantum, formae autem per se convenit esse;materia autem corporis caelestis non est in potentia ad aliam formam. Sicut enim corpus caeleste compara-tur ad suam figuram, cuius est subiectum, ut potentia ad actum, et tamen non potest non habere talem figu-ram: ita materia corporis caelestis comparatur ad talem formam ut potentia ad actum, et tamen non est inpotentia ad privationem huius formae, vel ad non esse. Non enim omnis potentia est oppositorum: alioquinpossibile non sequeretur ad necesse, sicut dicitur in II perihermeneias”, In Physic., lib. 8, l. 21, n. 13.

199 Por.: „sunt quidem ex materia et forma composita: sed sicut illud corpus ita est huic magnitudini etfigurae determinatae subiectum, quod tamen non est in potentia ad aliam magnitudinem vel figuram”, Desubstantiis separatis, cap. 8. Arystoteles błędnie uznał, że skoro meteorów nie widzimy wśród gwiazd, tofakt ów potwierdza, że ciała niebieskie są niezmienne. Stagiryta przyjmował fałszywie, iż meteory są zja-wiskiem atmosferycznym. Należało rozumować odwrotnie, że skoro ponad Księżycem zachodzi zmien-ność, to gwiazdy także jej podlegają. Zob.: Meteor., lib. 1, l. 5, n. 9.

200 W rozważaniach św. Tomasza nad eschatologią świata materialnego będziemy mogli dostrzec, jakiezmiany w świecie nadksiężycowym zakładał Doktor Anielski po dopełnieniu się dziejów ludzkości i świata.

78

a privatione et per consequens a corruptione). Natomiast materia ciał ziemskich niejest w pełni dopełniona przez formę, ciała te wykazują braki ze strony formy i dlategozawsze w miejsce danej formy ich materia może przyjąć inną formę, gdyż nadal pozo-staje w możności wobec tej nowej formy, jest zdolna do jej przyjęcia201.

Wyraźne ujęcie tej teorii znajdujemy w komentarzu św. Tomasza do Liber de cau-sis. Materia ciał podksiężycowych uczestniczy w określonej formie, która sprawia, żepowstaje konkretne złożenie substancjalne (ad esse specificum), ale forma nie dopełniacałkowicie możności tkwiącej w materii i możność ta rozciąga się nadal również nainne formy (ad alias formas se extendit), które mogą zaktualizować tę samą porcjęmaterii w miejsce formy obecnie ją kształtującej. Natomiast materia ciał niebieskichjest w pełni kształtowana przez formę, w której uczestniczy (repletur forma quam par-ticipat). Ukształtowana zaś jest do tego stopnia, że nie pozostaje w niej już zgoła żadnamożność do przyjęcia jakiejkolwiek innej formy202.

Inne fragmenty pism św. Tomasza pozwalają lepiej poznać rozważane tu zagadnie-nie. Zestawił on bowiem poglądy Awicenny i Awerroesa. Zdaniem pierwszego, jedno-znaczność logiczna, a więc orzekanie pojęcia „ciało”, zarówno w odniesieniu do bytówniebieskich, jak i ziemskich (ex ratione corporeitatis) wskazuje na jednoznaczność(tożsamość) materii w obu tych rodzajach ciał203. Z kolei Awerroes twierdził, że należyrozumować inaczej: materia jako taka pozostaje w możności do przyjęcia wielu form,ale jednocześnie może posiadać tylko jedną formę. Możność do przyjęcia formy jestokreślana mianem możności biernej (potentia passiva) – tej zawsze odpowiadaw świecie jakaś czynna możność (potentia activa), która jest w stanie ją zaktualizować.Skoro zaś nie można – powiada dalej Awerroes – znaleźć żadnej naturalnej, czynnejmożności zdolnej do zmiany formy posiadanej przez jakiekolwiek ciało niebieskie,gdyż ciała te nie posiadają żadnych przeciwieństw (co widać z ich ruchu obrotowegosfer niemającego przeciwieństwa), to zasada ekonomii pozwala Awerroesowi dowo-dzić zasadniczej odmienności materii pierwszej bytów poruszających się na niebie od

201 Por.: „Invenitur autem in naturalibus quorumdam potentia naturalis omnino completa et per suum

esse et per suam formam; et ideo esse indeficiens habent, sicut patet in corporibus caelestibus, quorumpotentia non est susceptiva alicujus alterius esse vel formae, unde elongata sunt a privatione et per conse-quens a corruptione. Sed materia aquae non tota completur per formam aquae hoc modo ut reducatur inomnem perfectionem possibilem per eam; unde simul cum forma aquae manet privatio formae aeris, et ideohaec corruptibilia sunt”, Super Sent., lib. 2, d. 7, q. 1, a. 1, co.; „materia corporis caelestis, secundum seconsiderata, non est in potentia nisi ad formam quam habet”, S. Th., I-a, q. 66, a. 2, co.; „caelum, cum sitsecundum suam naturam incorruptibile, habet materiam quae non potest subesse alteri formae”, tamże,q. 68, a. 1, co.; zob. też: tamże, q. 90, a. 2, ad 1 oraz tamże, q. 97, a. 1, co.; „Materia enim corporis caelestisita perficitur per suam formam quod non remanet in potentia ad aliquas formas”, Contra Gentiles, lib. 2,cap. 98, n. 13; „sunt (...) composita ex materia et forma, tamen materia eorum non est in potentia nisi adunam formam, sicut est in corporibus caelestibus”, Quodlibet III, q. 3, a. 1, co.; oraz: J. Bobik, Aquinas onMatter and Form and the Elements..., dz. cyt., s. 186; É. Gilson, Tomizm, dz. cyt., s. 250: „materia sferniebieskich, będąc niejako nasycona swoją formą, nie jest już w możności względem żadnego [innego]sposobu bytowania; jest ona wszystkim tym, czym być mogła”.

202 Por.: „Materia enim inferiorum corporum participat quidem formam aliquam ad esse specificum, sedtamen illa forma non repletur materiae potentia, quae adhuc ad alias formas se extendit; materia verocaelestium corporum repletur forma quam participat, quia non remanet in ea potentia ad aliam formam”,Super De causis, l. 10; zob.: H. Ostrowski, Wprowadzenie do kosmografii św. Tomasza, art. cyt., s. 283.

203 Por.: „Avicenna enim, videtur ponere unam materiam esse omnium corporum, argumentum ex ra-tione corporeitatis assumens, quae cum sit unius rationis, una sibi materia debetur”, Super Sent., lib. 2,d. 12, q. 1, a. 1, co.

79

materii bytów podksiężycowych204. Awerroes odpierał zarazem zarzut, jakoby materiapierwsza, z której powstały ciała niebieskie, była tożsama z materią pierwszą bytówpodksiężycowych, ale uznał, że jest zgoła pozbawiona możności do zmiany formy(tota potentia terminetur) za sprawą doskonałości kształtujących ją form (niezniszczal-ność ciał niebieskich byłaby tu uzasadniana tylko od strony formy), gdyż nawet naj-szlachetniejsza forma (forma nobilior et magis perfecta) nie pozbawia materii pierw-szej jej potencjalności, chyba że materia przyjęłaby jednocześnie wszystkie możliweformy, a to jest niedorzeczne205.

Ponadto arabski uczony był zdania, że gdyby obie materie pierwsze były jedna-kowe, to byty podksiężycowe mogłyby ulec przekształceniu w ciała eteryczne (zbudo-wane z piątego elementu) oraz odwrotnie: niebo byłoby zniszczalne, tak jak dowolnybyt ziemski. Wykluczywszy obie te możliwości, Awerroes odrzucił jednoznacznośćmetafizyczną materii pierwszej206. Św. Tomasz po zreferowaniu tych obszernych roz-ważań przychylił się do wniosków i uznał, że jest to teoria bardziej prawdopodobna izgodna z założeniami metafizyki Arystotelesa207. Akwinata uznał zatem, że materiaciał niebieskich jest doskonała i w pełni uformowana (totaliter terminata per for-mam)208. Pojęcie materii jest więc jednoznaczne w sensie logicznym, podobnie jak

204 Por.: „Hanc autem positionem Commentator improbare intendit in Princ. caeli et mundi et in pluri-bus aliis locis, ex eo quod cum materia, quantum in se est, sit in potentia ad omnes formas, nec possit essesub pluribus simul, oportet quod secundum quod est sub una inveniatur in potentia ad alias. Nulla autempotentia passiva invenitur in natura cui non respondeat aliqua potentia activa, potens eam in actu reducere;alias talis potentia frustra esset. Unde cum non inveniatur aliqua potentia naturalis activa quae substantiamcaeli in actum alterius formae reducat, quia non habet contrarium, sicut motus ostendit, quia motui naturaliejus, scilicet circulari, non est aliquid contrarium, ut dicitur in 1 caeli et mundi, oportet quod in ipso nihilinveniatur de materia prima inferiorum corporum”, Super Sent., lib. 2, d. 12, q. 1, a. 1, co.

205 Por.: „Nec potest dici, quod materiae prout est sub forma caeli, tota potentia terminetur, ita quod ni-hil remaneat in eadem potentia ad aliam formam; non enim terminatur potentia nisi per adeptionem formae,ad quam erat in potentia; unde, cum materia prima secundum se considerata sit in potentia ad omnes formasnaturales, non poterit tota ejus potentia terminari nisi per adeptionem omnium formarum. Non enim unaforma recepta in materia (etiam si sit nobilior et magis perfecta) tollit potentiam ad formam aliam minusnobilem; materia enim sub forma ignis existens, adhuc remanet in potentia ad formam terrae. Unde etsiforma caeli sit nobilissima, nihilominus tamen, recepta in materia prima, non terminabit totam potentiamejus, nisi simul cum ipsa recipiantur omnes aliae formae; quod est impossibile”, Super Sent., lib. 2, d. 12,q. 1, a. 1, co.

206 Por.: „praeterea si poneretur quod forma caeli per suam perfectionem, totam materiae potentiamterminaret, adhuc oporteret quod materia stans sub forma elementari, esset in potentia ad formam caeli, etreduceretur in actum per actionem virtutis caelestis; et ita caelum esset generabile et corruptibile”, SuperSent., lib. 2, d. 12, q. 1, a. 1, co.

207 Por.: „hoc videtur probabilius, et magis consonum dictis philosophi”, Super Sent., lib. 2, d. 12, q. 1,a. 1, co. Ostrożność tej opinii wydaje się wynikać z faktu, że cytowane dzieło jest pierwszym tak poważ-nym traktatem dominikańskiego uczonego, jednym z dzieł młodego Akwinaty. Mówiąc ogólnie, św. To-masz nie ma wątpliwości co do omawianych tu zagadnień. Zob.: Litt, s. 85–86. W tym samym komentarzudo traktatu Piotra Lombarda Akwinata raz jeszcze powraca do tego zagadnienia, wskazując również, żedoskonałość wszechświata domaga się hierarchicznego zróżnicowania jego części: „secundum hanc posi-tionem (sc. de materia communis) non salvabitur perfectio universi cum integritate suarum partium, duobuselementis sublatis”, Super Sent., lib. 4, d. 47, q. 2, a. 2, qc. 2, co.; zob. jeszcze: Braun, s. 39.

208 Por.: „materia caelestium corporum est totaliter terminata per formam, ita quod non remanet in po-tentia ad aliam formam”, De veritate, q. 8, a. 15, co.; „corpus caeleste est compositum ex materia et formacorporali, tunc adhuc dici poterit, quod illa forma corporalis erit nobilissima in quantum est forma et actus,quae implet totam potentialitatem materiae, ut non remaneat in ea potentialitas ad aliam formam”, Despiritualibus creaturis, a. 6, ad 2; „corpus caeleste sit compositum ex materia et forma, cum illa materia nonsit in potentia ad aliam formam”, S. Th., I-a II-ae, q. 49, a. 4, co.

80

pojęcie substancji, ale w sensie metafizycznym istnieją dwa niejednoznaczne pojęciamaterii209. Chociaż obie te kategorie ciał (niebieskie i ziemskie) posiadają materię, tonie jest to jednak posiadanie takiej samej materii 210.

Zdaniem włoskiego dominikanina nie istnieje zatem materia wspólna (materiacommunis) dla wszystkich substancji materialnych211. Można powiedzieć ściślej, żemateria pierwsza ciał ziemskich i niebieskich to materia w sensie analogicznym (se-cundum analogiam), gdyż zachodzi między nimi pewne podobieństwo, a mianowicieobie jako takie są w możności do przyjęcia formy (conveniunt in ratione potentiae), alenie w jednakowy sposób212. Wyjaśniając tę analogię bardziej szczegółowo, powiada, żemożność materii na dwa sposoby (dupliciter) może się odnosić do aktu. Po pierwsze:w ciałach niebieskich może być zawsze całkowicie zaktualizowana przez formę (sem-per est perfecta per actum), a po drugie – może tylko zmierzać w kierunku doskonało-ści pełnego zaktualizowania (de potentia procedit in actum), którego jednak nigdy niemoże osiągnąć, jak się to ma w przypadku bytów ziemskich213. W wypowiedziach św.Tomasza znajdujemy przy tym różne, ale zgodne ze sobą określenia tego aktu formo-wania materii pierwszej w ciałach niebieskich przez ich formy. Powiada bowiem, żeforma bytu tego rodzaju całkowicie udoskonala (perficit) możność tkwiącą w jegomaterii214, która z kolei jest całkowicie wypełniona (completa, repleta) działaniem

209 Por.: „logicus inveniens in omnibus his illud materiae, ex quo genus sumebat, ponit omnia in uno

genere substantiae. Naturalis vero et metaphysicus, qui considerant omnia principia rei, non invenientesconvenientiam in materia dicunt genere differre secundum hoc quod dicitur in X metaphysicae quod cor-ruptibile et incorruptibile differunt genere et quod illa conveniunt genere, quorum materia est una et genera-tio ad invicem”, Super De Trinitate, pars 2, q. 4, a. 2, co., 5.

210 Por.: „corpora caelestia, quia non habent eodem modo materiam sicut inferiora”, Sententia Meta-physicae, lib. 2, l. 5, n. 6.

211 Por.: „corpora caelestia et inferiora sunt diversa genere, inquantum non habent materiam commu-nem”, Sententia Metaphysicae, lib. 5, l. 22, n. 7; „corporum caelestium et inferiorum non est una materiacommunis”, De anima, a. 7, co.; „quorumdam est sic diversa materia, quod eorum materiae non reducunturin aliquam priorem, sicut corpora corruptibilia et incorruptibilia”, Sententia Metaphysicae, lib. 8, l. 4, n. 1;„in naturalibus et perpetuis substantiis, scilicet corporibus caelestibus, non est similiter materia sicut incorporibus generabilibus et corruptibilibus. Forsan quidem enim tales substantiae non habent materiam; autsi habent, non habent talem qualem habent generabilia et corruptibilia, sed solum secundum potentiam quaeest in motu locali”, tamże, n. 12.

212 Por.: „non est eadem materia corporis caelestis et elementorum, nisi secundum analogiam, secun-dum quod conveniunt in ratione potentiae”, S. Th., I-a, q. 66, a. 2, co.; „Nec cogimur propter hoc dicere,unam esse communem naturam corpori caelesti et inferioribus elementis; etsi aliquo uno nomine sig-nificetur, ut terrae vel aquae secundum sententiam Augustini; quia unitas ista non intelligitur secundumsubstantiam, sed secundum proportionem prout quaelibet materia consideratur ut in potentia ad formam”,De potentia, q. 4, a. 1, ad 15; zob. też: Braun, s. 37–38; Duhem, s. 538. Termin „natura” oznacza tutajmaterię, zob.: Litt, s. 65.

213 Por.: „Potentia autem dupliciter se habet ad actum. Est enim quaedam potentia quae semper est per-fecta per actum; sicut diximus de materia corporum caelestium. Quaedam autem potentia est, quae nonsemper est in actu, sed de potentia procedit in actum; sicut invenitur in generabilibus et corruptibilibus”,S. Th., I-a, q. 79, a. 2, co.; „materia inferiorum corporum non est completa totaliter per formam, sed est inpotentia ad formas quas non habet, materia autem caelestium corporum est totaliter completa per formam,ita quod non est in potentia ad aliam formam”, tamże, q. 84, a. 3, ad 1; ponadto św. Tomasz był zdania, żecztery żywioły mogą ulegać przemianom jednego w drugi, ale nigdy nie mogą się stać piątym elementem.Przekonanie to – wzięte od Arystotelesa – raz jeszcze podkreśla zasadniczą odrębność świata ziemskiegoi niebieskiego. Zob.: Litt, s. 281–292.

214 Por.: „In corporibus (...) caelestibus, materia non compatitur secum privationem formae, quia formaperficit totam potentialitatem materiae, et ideo non sunt mutabilia secundum esse substantiale; sed secun-

81

aktu215. Innymi słowy formy ciał niebieskich dzięki swej doskonałości odpowiadają ca-łej możności tkwiącej w nich materii (adaequant totam potentiam materiae)216, a więcciała niebieskie posiadają najwyższą osiągalną przez siebie doskonałość (ultimam per-fectionem) już z samej natury217. Ciała niebieskie są więc bytami zupełnymi co doistnienia (ens completum in esse primo) oraz co do swych wszystkich własności (inomnibus proprietatibus intraneis rei) i dlatego przysługuje im doskonały ruch po okrę-gu218. Na tej podstawie można także rozróżnić formę doskonałą albo zupełną (formaquae complet totam possibilitatem materiae czyli forma completa) w przypadku ciałniebieskich i formę niedoskonałą (forma incompleta) w odniesieniu do ciał pod-księżycowych219. Dlatego jedna forma jest zupełna (totalis), a inna częściowa (partia-lis) w sensie aktualizowanej doskonałości220.

Niezniszczalność ciał niebieskich przedstawiona przez św. Tomasza w różnychmiejscach jego pism nie oznacza jednak, że gwiazdy są bytami odwiecznymi i wiecz-nymi221. W ramach filozofii Arystotelesa łatwo można przyjąć teorię, że formy ciałniebieskich są tak doskonałe, że w pełni realizują możność tkwiącą w materii, a samamateria pierwsza tych ciał jest całkowicie zaktualizowana doskonałością formy i nieposiada już żadnej innej możności do przyjęcia jakiejkolwiek innej formy. Wydaje sięwięc, że chociaż materia ciał niebieskich kształtowana jest przez doskonalszą formęniż materia ciał ziemskich, to sama z siebie jest o tyle mniej doskonała, że już nie po-

dum esse locale, quia subiectum compatitur secum privationem huius loci vel illius”, S. Th., I-a, q. 9, a. 2,co.; „Suprema (...) corpora habent potentiam in sui natura totaliter perfectam per formam”, tamże, q. 55,a. 2, co.

215 Por.: „corpora superiora, scilicet caelestia, non habent potentiam ad esse, quae non sit completa peractum”, S. Th., I-a, q. 58, a. 1, co.; „forma corporis caelestis, quia replet totam materiae potentialitatem, itaquod non remanet in ea potentia ad aliam formam, inamissibiliter inest”, tamże, II-a, II-ae, q. 24, a. 11, co.;zob.: Litt, s. 84; Legrand, s. 143–144.

216 Por.: „formae (...) sua perfectione adaequant totam potentiam materiae, ut sic non remaneat potentiaad aliam formam, nec per consequens ad non esse: sicut est in corporibus caelestibus”, Contra Gentiles, lib.2, cap. 30, n. 11.

217 Por.: „corpora vero caelestia statim, ex ipsa sua natura, suam ultimam perfectionem habent”, S. Th.,I-a, q. 58, a. 3, co.

218 Por.: „Sed loci mutatio, ut in 8 Phys. probatur, est maxime perfecta, quia nihil variat de eo quod estintraneum rei; unde subjectum hujus motus est ens completum in esse primo, et in omnibus proprietatibusintraneis rei; et talis motus convenit corpori caelesti; et ideo materia ejus est sicut subjectum completum inistis inferioribus, ut dicit Commentator in Lib. de substantia orbis; unde remanet communitas materiaesecundum analogiam tantum”, Super Sent., lib. 2, d. 12, q. 1, a. 1, ad 5.

219 Por.: „aliquas substantias quae sunt in potentia tantum, esse diversas, secundum quod ad diversagenera actuum ordinantur: per quem modum caelestium corporum materia a materia elementorum distingui-tur. Nam materia caelestium corporum est in potentia ad actum perfectum, idest ad formam quae complettotam potentialitatem materiae, ut iam non remaneat potentia ad alias formas. Materia autem elementorumest in potentia ad formam incompletam, quae totam potentiam materiae terminare non potest”, De substan-tiis separatis, cap. 8.

220 Por.: „materia caelestis corporis est alia et alterius rationis a materia inferiorum corporum, nonquidem per aliquam compositionem, sicut Philoponus existimavit; sed per habitudinem ad diversas formas,quarum una est totalis et alia partialis: sic enim potentiae diversificantur secundum diversitatem actuum adquos sunt”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 6.

221 Por.: P. Brown, St. Thomas Doctrine of Necessary Being [w:] A. Kenny, (ed.), Aquinas, dz. cyt.,s. 161–164 oraz: „St. Thomas followed Aristotle in holding that a necessary being could not begin or ceaseexisting by any «natural» process allowed by the Aristotelian physics; but Aquinas added that such beingscan come into existence via creation ex nihilo, as well as pass out of existence via total anihilation” (tamże,s. 165).

82

siada tak zróżnicowanej możności jak materia ciała podksiężycowego. Z drugiej stronyjednak nie oznacza to mniejszej doskonałości, gdyż formy ze świata niebieskiego sąw hierarchii rzeczywistości znacznie wyższe od form ziemskich. Zatem materia pierw-sza będąca budulcem ciał niebieskich jest doskonalsza, ponieważ jedna forma dosko-nała więcej znaczy niż tysiące niedoskonałych.

Chrześcijańska filozofia św. Tomasza nie jest jednak czystym arystotelizmem,a chociaż rozważania Stagiryty stanowią istotny składnik kosmologii Akwinaty, to jed-nak nie dostarczają one pełnego wyjaśnienia rzeczywistości osiągalnego dla człowieka.Filozofia przyrody greckiego uczonego jest tylko częścią opisu ogólnego obrazu światapodanego przez dominikańskiego uczonego. Chcąc traktować zasady metafizyczneArystotelesa w ramach swej całościowej wizji świata, św. Tomasz przyjmuje, żew ramach porządku stworzonego przez Boga obowiązują one tylko w pewnym zakre-sie, nie są absolutne, chociaż należy im – jego zdaniem – przyznać wiele miejsca222.Akwinata nie zgadzał się z greckim uczonym np. w kwestii wieczności świata, czyniezniszczalności ciał niebieskich. Wychodząc z perspektywy chrześcijańskiej i pa-miętając o przygodności świata stworzonego przez Boga, św. Tomasz w jednym tylkofragmencie swych pism rozpatruje naturę gwiazd z tego szerszego punktu widzenia223.W komentarzu do De Trinitate Boecjusza, a więc w dziele teologicznym, nie musiałograniczać swych wypowiedzi do komentowania myśli greckiego uczonego i mógłpotraktować niezmienność i niezniszczalność gwiazd relatywnie, z punktu widzeniaprzygodności świata224. Dlatego uznał, że wszelka materia, która podlega jakiejkolwiekformie (quae subest alicui formae), może również jej nie podlegać (potest etiam nonsubesse), to znaczy, że dany byt złożony może nie zaistnieć, nie ma w sobie koniecz-ności istnienia z racji istoty, nawet gdy ta istota jest pojmowana jako doskonała225.Właśnie istnienie, o którym tak wiele mówił Akwinata, iż jego filozofia została słusz-nie nazwana egzystencjalizmem, filozofią istnienia, wskazuje na Boga i na przygod-ność bytów. Najbardziej nawet doskonała forma nie musi koniecznie formować mate-rii, choćby to była materia pierwsza ciał niebieskich, gdyż żadna przygodna istota nie

222 Rozważając problematykę przyczynowości sprawczej M. Jaworski stwierdził dobitnie, że „Różnice

między Arystotelesem a św. Tomaszem są uderzające (...) podobna synteza mogła mieć miejsce tylkodzięki przebudowie pojęcia bytu (...) św. Tomasz argumentuje stale w oparciu o wyróżnioną zasadę byturealnego – istnienie”, M. Jaworski, Arystotelesowska i tomistyczna teoria przyczyny sprawczej..., dz. cyt.,s. 123.

223 Odmienność spojrzenia Akwinaty wyrażana we fragmencie, o którym będzie tu mowa, skłoniła na-wet niesłusznie Th. Litta do uznania, że św. Tomasz popełnia błąd, będąc wówczas u progu swej naukowejkariery. Por.: Litt, s. 86–88.

224 Ciała niebieskie jako byty niezniszczalne nie są więc konieczne absolutnie, a jedynie relatywnie. Nietylko powstały jako przygodne, ale również ich przyszłe istnienie nie jest bezwzględnie konieczne. Por.:J. Salij, Początek i koniec świata, art. cyt., s. 31.

225 Por.: „Quod autem potest esse, potest et non esse; et ideo possibile est unam partem inveniri cumalia et sine alia, et ideo compositio materiae et formae non invenitur secundum Commentatorem in I caeli etmundi et in VIII metaphysicae nisi in his quae sunt per naturam corruptibilia. Nec obstat quod aliquodaccidens in aliquo subiecto perpetuo conservetur, sicut figura in caelo, cum tamen corpus caeleste impossi-bile sit esse sine tali figura et omnia accidentia consequuntur substantiam sicut causam, et ideo subiectumse habet ad accidentia non solum ut potentia passiva, sed etiam quodammodo ut potentia activa, et ideoaliqua accidentia naturaliter perpetuantur in suis subiectis. Materia autem non est hoc modo causa formae,et ideo omnis materia, quae subest alicui formae, potest etiam non subesse, nisi fortassis a causa extrinsecacontineatur; sicut virtute divina ponimus aliqua corpora etiam ex contrariis composita esse incorruptibilia,ut corpora resurgentium”, Super De Trinitate, pars 3, q. 5, a. 4, ad 4.

83

musi istnieć z natury, o ile nie otrzyma istnienia od Pierwszej Przyczyny, która jestczystym istnieniem226.

Fragment ten świadczy zarazem o niezależności jego autora od żelaznych regułmetafizyki Stagiryty, która stanowi dla Akwinaty tylko szczególny przypadek regułrządzących światem, tak jak fizyka Newtona jest szczególnym przypadkiem w ramachfizyki Einsteina (prawa Newtona obowiązują w świecie, który nas bezpośrednio ota-cza, a w którym prędkości ciał są nieporównywalnie mniejsze od prędkości światła).

Koncepcja niezniszczalności ciał niebieskich i ich doskonałości w ujęciu św. To-masza powinna być zatem traktowana w ramach jego chrześcijańskiej wizji światastworzonego. Podobnie jak gwiazdy są wieczne w sensie względnym, czyli z naturyposiadają możność wiecznego istnienia i zachowania niezmiennie swego ruchui kształtu, to w sensie absolutnym są tylko utrzymywane w istnieniu przez Boga, sąprzygodne, a przy końcu dziejów tego świata – jak zobaczymy w innym miejscu –ulegną istotnej zmianie, ich ruch zostanie zatrzymany, jasność wzrośnie, świat zostanieodnowiony, ustanie powstawanie i ginięcie, a zasady fizyki Arystotelesa przestanąobowiązywać. Wszystkie te składniki kosmologii dowodzą jasno, że arystotelizmśw. Tomasza był narzędziem w ramach szerszej wizji świata, a nie jedynym wyjaśnie-niem rzeczywistości227.

1.2.3. Kwestia jednostkowienia ciał niebieskich

W powszechnej hierarchii rzeczywistości stworzonej ciała niebieskie zajmują – wedługnaszego autora – miejsce pośrednie między substancjami czystymi a bytami światapodksiężycowego. Miejsce zajmowane we wszechświecie, powyżej sfery ognia, odpo-wiada tej wysokiej pozycji w ramach stworzonej rzeczywistości, a niezniszczalnośćbytów zbudowanych z piątego elementu wyraźnie potwierdza ten status. Akwinataznajduje jeszcze jeden aspekt natury ciał niebieskich, który sytuuje te byty ponad zróż-nicowanym światem ziemskim, a poniżej doskonałych niematerialnych substancji od-dzielonych, z których każda jest odrębnym gatunkiem. W jego pismach została bo-wiem sformułowana koncepcja, że w ramach każdego rodzaju ciał niebieskich istniejetylko jedno indywiduum, a więc, że każda forma ciała niebieskiego posiada tylko jednąkonkretyzację w materii i nie ulega zwielokrotnieniu za sprawą jakiejkolwiek innej

226 Por.: „Św. Tomasz uznaje istnienie jako pierwszą przyczynę wewnętrzną bytu – w przeciwieństwiedo Arystotelesa, który sądził, że przyczyną tego, że byt jest, czyli przyczyną jego bytowania jest ta samaprzyczyna, która powoduje to, czym jest, czyli jego istota pojmowana jako substancja”, A. Nowik, Zagad-nienie pierwszych przyczyn rzeczy..., dz. cyt., s. 72; „The doctrine of a real distinction between essence andexistence in creatures is commonly held to be the kernel of St. Thomas’s metaphysics”, J. Deck, St. ThomasAquinas and the Language of Total Dependence [w:] A. Kenny, (ed.), Aquinas, dz. cyt., s. 240, przypis 2;M. Jaworski, Arystotelesowska i tomistyczna teoria przyczyny sprawczej..., dz. cyt., s. 28–37; A. Kenny,Aquinas on Being, dz. cyt., s. 94–95.

227 Litt (s. 87) nie dostrzega tych rozróżnień i pisząc na temat omawianego fragmentu z komentarza doBoecjusza stwierdza: „Nous ne voyont aucun moyen d’éviter ici à notre Docteur le reproche de se contre-dire. La seule circonstance atténuante est qu’il s’agit encore, en somme, d’une oeuvre de jeunesse”. Podob-nie na następnej stronie: „Nous ne voyont donc vraiment aucun moyen de défendre S. Thomas”. Tymcza-sem nader łatwo obronić Akwinatę – po prostu jako teolog wykroczył poza Arystotelesa. Tyle tylko, żepowinien był o tym jasno wspomnieć. Zob. także: É. Gilson, Elementy filozofii chrześcijańskiej, dz. cyt.,s. 184–187.

84

materii. Teoria ta potwierdza pośrednią pozycję gwiazd i planet. Znajdują się one po-między aniołami, które nie są złożone z materii i formy, a każdy jest odrębnym gatun-kiem, i bytami ziemskimi, które są złożone z materii i formy, a ponadto każda formamoże być wielokrotnie ujednostkowiona za pomocą materii oznaczonej. Ciała niebie-skie z jednej strony są wolne od takiego jednostkowienia (aspekt większej doskonało-ści), ale z drugiej strony składają się z materii i formy (aspekt doskonałości niższej).

Problem jednostkowienia form ciał niebieskich rozwiązany jest w następującychdziełach św. Tomasza: w Summa contra Gentiles, w Summa theologica, w komenta-rzach do pism Arystotelesa (Metafizyka, Hermeneutyka, O niebie), w jednym z ko-mentarzy biblijnych i w kilku innych pismach228.

W Sumie przeciw poganom autor stwierdza, że w przypadku bytów ziemskichzwielokrotnienie tej samej formy w różnych porcjach materii oznaczonej ma na celuzachowanie gatunku, który mógłby zaginąć i zaginąłby, gdyby istniał tylko w jednymjedynym indywiduum (złożeniu materialno-formalnym). Ciała niebieskie z kolei, którenie podlegają zniszczeniu mocą sił natury, nie podlegają również przyczynie celoweji stąd istnieją one tylko w postaci jedynych jednostek (in uno individuo) o danej for-mie229. Do tego samego argumentu św. Tomasz powraca również w Sumie teologii230

oraz w traktacie o substancjach oddzielonych231. Ponadto jego zdaniem zwielokrotnie-nie formy ciał niebieskich nie jest wykluczone absolutnie, a jedynie przygodnie232,gdyż wśród ciał niebieskich nie występuje wielość jednostek takiego samego gatunkuz powodu braku innej porcji materii zdolnej do jednostkowienia (alia materia suscep-tiva), a nie z powodu niedoskonałości form ciał niebieskich233. W Summa contra Gen-tiles autor rozważa ponadto porządek panujący w strukturze wszechświata. Naturasytuuje ciała niebieskie na pośrednim szczeblu wielkiej hierarchii całej rzeczywistości

228 Zob.: Contra Gentiles, lib. 2, cap. 93; S. Th., I-a, q. 47; De substantiis separatis, cap. 12; Sententia

Metaphysicae, lib. 7, l. 15; Expositio Peryermeneias, lib. 1, l. 10; In De caelo, lib. 1, l. 19; tamże, lib. 2,l. 16; Super Heb., cap. 7; De spiritualibus creaturis, a. 8, co.

229 Por.: „Ad hoc sunt plura individua in una specie in rebus corruptibilibus, ut natura speciei, quae nonpotest perpetuo conservari in uno individuo, conservetur in pluribus: unde etiam in corporibus incorrupti-bilibus non est nisi unum individuum in una specie. Substantiae autem separatae natura potest conservari inuno individuo: eo quod sunt incorruptibiles, ut supra ostensum est. Non igitur oportet esse plura individuain illis substantiis eiusdem speciei”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 93, n. 4; zob.: Super De causis, l. 5 (brakzwielokrotnienia form wśród ciał niebieskich); „individua (...) unica in sua specie, ut sol et luna”, De uni-tate intellectus, cap. 5.

230 Por.: „Cum autem materia sit propter formam, distinctio materialis est propter formalem. Unde vide-mus quod in rebus incorruptibilibus non est nisi unum individuum unius speciei, quia species sufficienterconservatur in uno, in generabilibus autem et corruptibilibus, sunt multa individua unius speciei, ad conser-vationem speciei”, S. Th., I-a, q. 47, a. 2, co.

231 Por.: „Illa vero quorum est virtus perfecta et permanentia in ordine suae naturae, non multiplicantursecundum numerum in aequalitate eiusdem speciei. Est enim unus sol tantum, qui sufficit ad semper per-manendum et ad omnes effectus producendos qui sibi conveniunt secundum gradum suae naturae: et idemapparet in ceteris caelestibus corporibus”, De substantiis separatis, cap. 12.

232 Por.: „omnis forma in supposito singulari existens, per quod individuatur, communis est multis, velsecundum rem vel secundum rationem saltem, sicut natura humana communis est multis secundum rem etrationem, natura autem solis non est communis multis secundum rem, sed secundum rationem tantum;potest enim natura solis intelligi ut in pluribus suppositis existens”, S. Th., I-a, q. 13, a. 9, co.

233 Por.: „est unus tantum sol, non quod repugnet rationi solari esse in pluribus secundum conditionemformae ipsius, sed quia non est alia materia susceptiva talis formae”, Expositio Peryermeneias, lib. 1, l. 10,n. 5; „non tamen est aut potest esse aliud caelum, propter hoc quod tota materia caeli comprehensa est subhoc caelo”, In De caelo, lib. 1, l. 19, n. 13.

85

stworzonej. Okazuje się, że pozbawieni materii i zwielokrotnienia formy aniołowie sądoskonalsi od ciał niebieskich. Ciała niebieskie są co prawda niższe od aniołów, skła-dają się bowiem z formy i materii, ale posiadają więcej doskonałości od bytów ziem-skich, ponieważ każda jednostka jest swoim własnym gatunkiem i każda forma madoskonałą moc wypełnienia przypisanych jej działań we wszechświecie. Jako wyraźnyprzykład tej jednostkowości i doskonałego działania św. Tomasz przywołuje dwa naj-większe w jego mniemaniu ciała niebieskie, to znaczy Słońce (sol) i Księżyc (luna)234.

Ze względu na zasadnicze różnice metafizyczne między bytami ziemskimi i niebie-skimi te pierwsze nazywane są przez św. Tomasza niższą (w sensie doskonałości) czę-ścią wszechświata (infima pars universi), która podlega powstawaniu i ginięciu, a pod-stawą do wyróżnienia porządku między bytami tego samego gatunku (oprócz istnieją-cego porządku w hierarchii dla różnych form) jest przypadłościowe zróżnicowaniesubstancji posiadających te same formy235. Natomiast ciała niebieskie, wśród którychistnieje porządek wynikający z odmienności form, należą do wyższej części rzeczywi-stości materialnej (pars superior universi)236. Jeszcze wyżej w hierarchii, a zarazemw najwyższej części wszechświata, znajdują się aniołowie, którzy nie różnią się odsiebie ani przypadłościowo, ani formalnie, ale tylko stopniem doskonałości czystychform (secundum maiorem et minorem perfectionem formarum simplicium) i mniejsząlub większą bliskością (propinquitas) wobec Boga, który jest czystym aktem (actuspurus) i posiada nieskończoną doskonałość237. Zdaniem św. Tomasza w hierarchiiwszechświata byty o wyższej doskonałości są wielością odmiennych form, a substancje

234 Por.: „Substantiae separatae sunt perfectiores quam corpora caelestia. Sed in corporibus caelestibus,

propter eorum perfectionem, non invenitur nisi unum individuum unius speciei: tum quia unumquodqueeorum constat ex tota materia suae speciei; tum quia in uno individuo est perfecte virtus speciei ad com-plendum illud in universo ad quod illa species ordinatur, sicut praecipue patet in sole et luna. Multo igiturmagis in substantiis separatis non invenitur nisi unum individuum in una specie”, Contra Gentiles, lib. 2,cap. 93, n. 6; „in omnibus quorum materia invenitur tota sub uno individuo, non est nisi unum individuumin una specie, sicut patet in sole et luna, et huiusmodi”, S. Th., I-a, q. 119, a. 1, co.; „impossibile sit definiresingularia in sempiternis, et maxime in illis quae sunt unica in una specie, sicut sol et luna. Quia enim suntsempiterna, non videtur de eis concludere ratio, quae ex corruptione singularium procedebat. Quia vero suntunica in una specie, non videtur de eis ratio concludere quae procedebat ex communitate partium defini-tionis. Quaecumque enim convenit soli speciei, conveniunt soli individuo”, Sententia Metaphysicae, lib. 7,l. 15, n. 22.

235 Por.: „In istis autem inferioribus, quae sunt generabilia et corruptibilia, et infima pars universi, et mi-nus participant de ordine, invenitur non omnia diversa habere ordinem per se; sed quaedam habent ordinemper accidens tantum, sicut individua unius speciei”, De spiritualibus creaturis, a. 8, co.

236 Por.: „In superiori autem parte universi, scilicet in corporibus caelestibus, non invenitur ordo per ac-cidens, sed solum per se; cum omnia corpora caelestia ab invicem specie differant, nec sint in eis pluraindividua unius speciei, sed unus tantum sol et una luna, et sic de aliis”, De spiritualibus creaturis, a. 8, co.;„ornamenta terrae et aquae, quia corruptibilia sunt, requirunt multitudinem in eadem specie, ut dictum est.Corpora autem caelestia etiam sunt diversarum specierum, ut dictum est”, tamże, a. 8, ad 12; wszystkiezatem ciała niebieskie są bytami jednego rodzaju, ale różnych gatunków: „corpora caelestia sunt uniusnaturae secundum genus, diversarum autem naturarum secundum speciem”, In De caelo, lib. 2, l. 16, n. 9;zob.: Braun, s. 41–42.

237 Por.: „Multo ergo magis in suprema parte universi non invenitur aliqua ordinata per accidens et nonper se. Et sic relinquitur quod omnes Angeli ab invicem specie differunt secundum maiorem et minoremperfectionem formarum simplicium, ex maiori vel minori propinquitate ad Deum, qui est actus purus, etinfinitae perfectionis”, De spiritualibus creaturis, a. 8, co.; „Substantiae autem spirituales sunt multo per-fectiores corporibus etiam caelestibus. Non igitur in eis inveniuntur multae in eodem gradu naturae: unaenim sufficiente, aliae superfluerent”, De substantiis separatis, cap. 12.

86

niższe zwielokrotniane są za sprawą materii, która zawiera więcej możności i mniejaktu niż jakakolwiek forma238.

Komentując List do Hebrajczyków Akwinata poruszył także kwestię kosmologicznei wyraził przekonanie o głębokim, symbolicznym powiązaniu całej rzeczywistości,w której byty materialne stanowią znaki wyrażające naturę bytów duchowych. Jegozdaniem, ciała niebieskie dzięki swej doskonałości stanowią zawsze jedyne jednostkiw ramach danego gatunku i istnieje tylko jedno jedyne Słońce. Podobnie kapłaństwoChrystusa jest doskonałe, gdyż jest On jedynym prawdziwym kapłanem na wieki, na-tomiast kapłaństwo Starego Przymierza było niedoskonałe, ponieważ kapłani byli licz-ni i następowali kolejno po sobie z racji wymiany pokoleń239.

W komentarzu do De caelo św. Tomasz poddał zaś krytyce pogląd Awerroesa, ja-koby wszystkie gwiazdy (a więc również i planety) stanowiły jednostki należące dojednego gatunku bytów240. Zdaniem Akwinaty nie jest to możliwe po pierwsze z po-wodu odmienności działań i skutków powodowanych przez różne ciała niebieskiew świecie podksiężycowym, a po drugie z racji na wzajemne zróżnicowanie ruchówplanet wobec siebie i w stosunku do sfery gwiazd stałych241. Trzeci argument przeciw-ko opinii arabskiego uczonego bierze się z przekonania dominikańskiego uczonego odoskonałej naturze ciał niebieskich. Św. Tomasz sięga tutaj do argumentacji, którąposiłkował się już w innych pismach, i przywołuje pogląd Arystotelesa o doskonałościwszechświata jako całości242.

Dominikański uczony pomija natomiast w swych rozważaniach problem relacjimiędzy ciałami niebieskimi i ich sferami, a mianowicie, czy bytem jest sama planeta,czy też cała sfera (bądź system kilku sfer) z niesioną na niej planetą. W myśl zasadyo niepodzielności sfer wydaje się, że należy całą sferę traktować wraz z planetą jakojedność, ale funkcjonalną, na której istotne miejsce zajmuje właśnie dane ciało niebie-

238 Por.: „Pertinet etiam magis ad perfectionem universi multiplicatio specierum, cum sit formalis,

quam multiplicatio individuorum, quae est materialis”, In De caelo, lib. 2, l. 16, n. 9.239 Por.: „Sicut autem videmus in naturalibus, quae sunt signa spiritualium, quod incorruptibilia non

multiplicantur sub eadem specie, unde non est nisi unus sol: ita in spiritualibus in veteri testamento, quodfuit imperfectum, multiplicati fuerunt sacerdotes. Et hoc fuit signum quod illud sacerdotium erat corrupti-bile, quia incorruptibilia non multiplicantur eadem specie, ut dictum est, sed iste sacerdos, scilicet Christus,est immortalis. Manet enim in aeternum, sicut verbum patris aeternum, ex cuius aeternitate redundat etiamaeternitas in corpus eius, quia Christus resurgens ex mortuis iam non moritur, Rom. VI, v. 9. Et idcirco exeo quod manet in aeternum, habet sacerdotium sempiternum. Et ideo solus Christus est verus sacerdos, aliiautem ministri eius”, Super Heb., cap. 7, l. 4.

240 Por.: „Dicit autem Averroes in suo commento quod sunt eiusdem naturae in specie, ita quod omnesstellae sunt sicut individua eiusdem speciei. Quod quidem manifeste est falsum”, In De caelo, lib. 2, l. 16,n. 9.

241 Por.: „Primo quidem quia, si essent eiusdem speciei, haberent easdem specie operationes, et eosdemeffectus, sicut patet in omnibus rebus naturalibus eiusdem speciei. Secundo quia, cum motus caelestiumcorporum sint naturales, sequeretur quod omnia corpora caelestia haberent uniformes motus: quod patetesse falsum tum de planetis per comparationem ad invicem, tum per comparationem ad stellas fixas”, In Decaelo, lib. 2, l. 16, n. 9.

242 Por.: „Tertio quia hoc repugnat perfectioni caelestium corporum. Probavit enim (...) Aristoteles quoduniversum est perfectum, eo quod est unum (unum enim est in una specie): ex hoc enim apparet quodconstat ex tota materia suae speciei. Unde et hoc ad perfectionem caelestium corporum pertinet, quod situnum solum in una specie. Videmus enim in inferioribus corporibus multa individua esse unius speciei,propter aliquam impotentiam, vel quia unum individuum non potest semper durare; unde oportet quodspecies conservetur per successionem individuorum in eadem specie”, In De caelo, lib. 2, l. 16, n. 9.

87

skie243. Akwinata nie bada natury sfer pozbawionych gwiazd. Wydaje się, że są onerównież bytami jako całość244. Kolejna kwestia dotyczy natury ósmej sfery, na którejtkwią gwiazdy stałe. Wydaje się, że, zdaniem św. Tomasza, poszczególne gwiazdy sąodrębnymi bytami, gdyż przyjmuje on, że poszczególne gwiazdy oddziałują osobno naniższe regiony wszechświata245. Nie jest tutaj przeszkodą fakt, że cała ósma sfera poru-sza się jednym wspólnym ruchem, złożonym z dwóch albo trzech składowych, gdyżjest to jedność funkcjonalna, a nie istotowa246.

Rozważając problem jednostkowienia ciał niebieskich, św. Tomasz sięga do zasadswej metafizyki. Przyjmując istnienie pojedynczych indywiduów dla każdego gatunkuwśród ciał niebieskich, dopracowuje szczegóły swej hierarchicznej wizji świata, którejkażdy szczebel jest przemyślany i dokładnie przedstawiony. Porzucenie poszczegól-nych aspektów tej wizji w dalszym rozwoju kosmologii nie przekreśla ogólnego prze-konania o istnieniu porządku panującego we wszechświecie i wydaje się, że rozwójastronomii i wykluczenie tomistycznej zasady jednostkowienia z metafizyki kosmosuma drugorzędne znaczenie w debacie nad aktualnością tomizmu.

Refleksje Akwinaty nad ruchem, naturą, materią i formą oraz jednostkowieniemciał niebieskich zostały przeprowadzone na gruncie metafizyki peryparetyckiej, alew sposób charakterystyczny dla metodologii św. Tomasza. Korzysta on bowiem z zało-żeń filozoficznych greckiego uczonego, o ile pozostają one w zgodzie z chrześcijańskąwizją świata, i stara się włączyć je do swego systemu, w którym ciała niebieskie zaj-mują należne im miejsce w uniwersalnej hierarchii całej rzeczywistości.

1.3. Oddziaływanie ciał niebieskich na procesy zachodzącena Ziemi

Lektura tekstów źródłowych prowadzi do wniosku, że wszechświat jako całość jestwedług św. Tomasza hierarchiczną strukturą złożoną z bytów niematerialnych i mate-rialnych, w której panuje ustalony przez Boga porządek. Jeden z najważniejszychaspektów tego porządku w świecie materialnym ma stanowić zasada uniwersalnegooddziaływania ciał niebieskich na procesy fizyczne zachodzące w świecie podksięży-cowym247. W pismach Akwinaty można bowiem często spotkać pogląd, że ciała nie-

243 Por.: Litt, s. 97–98 (odmienny pogląd).244 Por.: Litt, s. 98.245 Por.: „sphaera stellarum fixarum praeeminet in stellarum multitudine, quod congruit universalitati

causalitatis eius, propter diversas effectuum species”, In De caelo, lib. 2, l. 18, n. 13; „planetis mediantibusquodammodo deferuntur et coaptantur multiplices virtutes stellarum fixarum ad haec inferiora (...) supremasphaera abundet in multitudine stellarum, in quibus radicantur diversae virtutes activae, planetae autemabundant in multitudine motuum”; tamże, lib. 2, l. 19, n. 4; „stellas octavae sphaerae (...) quarum tamenquaedam inveniuntur esse calidissimi effectus”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 1, ad 3; „nisi etiam omnesstellae quae sunt in octava sphaera, infrigidarentur: quarum tamen plurimae inveniuntur esse calidae secun-dum effectum”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 5.

246 Litt (s. 98) nie rozwiązuje jednoznacznie dylematu jedności bądź wielości bytów ósmej sfery.247 Wbrew platońskimu przekonaniu, że idee są przyczynami rzeczy i zjawisk istniejących w świecie,

św. Tomasz uważa, że zmienności świata nie sposób wyjaśnić nieruchomymi i oddzielonymi ideami,

88

bieskie wywierają wpływ na procesy powstawania i ginięcia zachodzące na Ziemi248.Teoria ta wywodzi się nie tylko od Arystotelesa, ale jest również wyrazem przekonaniachrześcijańskiego teologa o hierarchicznym porządku świata stworzonym przez Boga igodnym podziwu, a więc poznania, uznania i wyrażenia chwały Bożej249.

Rozważania nad tymi zagadnieniami św. Tomasz podejmuje w większości swychlicznych dzieł filozoficznych i teologicznych. Można zatem uznać, że przez cały okresswej działalności naukowej250 był on przekonany o istnieniu tego hierarchicznego po-rządku całej rzeczywistości251, rządzonej przez Boga za pośrednictwem bytów stwo-rzonych, i uważał, że ciała wyższe i szlachetniejsze poruszają i kierują ciałami niższe-go rzędu, a więc, że w szczególności ciała niebieskie oddziałują na ciała świata pod-księżycowego według porządku ustalonego przez Boga (np. powodując przypływyi odpływy mórz)252. a należy odwołać się do innej teorii, zgodnej z empirią: „Platonici, reduxerunt eos (sc. prima principia) informas simplices et separatas, sicut in prima principia: ex quibus, ut dicebant, erat esse et generatio in istisinferioribus, et omnis proprietas naturalis. Sed hoc etiam non potest stare. A causa enim eodem modo sehabente est effectus semper eodem modo se habens: formae autem illae ponebantur esse immobiles: undeoporteret ut semper ab eis generatio esset uniformiter in istis inferioribus; cuius contrarium videmus adsensum”, De veritate, q. 5, a. 9, co.; zob.: S. Th., I-a, q. 115, a. 3, ad 2; „Formarum autem substantialiumprincipium Platonici quidem attribuebant substantiis separatis, quas species vel ideas vocabant, quarumimagines dicebant esse formas naturales materiae impressas. Sed hoc principium non potest sufficere”, Deoperationibus occultis, n. 445 (6), (numeracja paragrafów pochodzi z wydania oficyny Marietti, OpusculaPhilosophica).

248 W dziełach św. Tomasza istnieje ogromna liczba fragmentów, w których jest podejmowany problemoddziaływania ciał niebieskich na ciała ziemskie. Por. Litt, s. 110: „Les textes affirmant une causalités descorps célestes sur les corps inférieurs sont extrêment nombreux”. Zob. np.: „oportet ponere, principia gen-erationis et corruptionis et aliorum motuum consequentium in his inferioribus, esse aliqua quae non sempereodem modo se habeant: oportet tamen ea semper manere quasi prima generationis principia ut generatiocontinua esse possit: et ideo oportet ea esse invariabilia secundum substantiam, moveri autem solum secun-dum locum; ut, per accessum et recessum contrarios et diversos motus in his inferioribus efficiant; et hui-usmodi sunt corpora caelestia; et ideo omnes effectus corporales oportet reducere in ea sicut in causas”, Deveritate, q. 5, a. 9, co; „principia formarum huiusmodi corruptibilium corporum sunt caelestia corpora, quaediversimode se habentes secundum accessum et recessum, ad generationem et corruptionem in his inferiori-bus causant”, De operationibus occultis, n. 445 (6); zob. też: Braun, s. 41.

249 Por.: „admirabile est dispositio inferiorum corporum secundum superiora, et quantum ad hoc subditet pones rationem eorum in terra, ut scilicet cognoscas effectus proprios singularum causarum caelestium?”,Super Iob, cap. 38.

250 W swych pismach, od wczesnych do późnych, Akwinata stoi konsekwentnie na gruncie teorii od-działywania ciał niebieskich na byty świata podksiężycowego. Zob.: Litt, s. 195–196.

251 Hierarchiczny porządek różnych zbiorowości kierowanych do swego celu, każda przez jednegozwierzchnika jest – zdaniem Akwinaty – uniwersalnym prawem. We wszechświecie ciała niebieskie jakonajszlachetniejsze rządzą innymi substancjami. W przypadku człowieka rządzi głowa, w duszy – rozum,a w ciele – serce albo głowa. Por.: De regimine principum, lib. 1, cap. 1: „in omnibus quae in unum ordi-nantur, aliquid invenitur alterius regitivum. In universitate enim corporum per primum corpus, scilicetcaeleste, alia corpora ordine quodam divinae providentiae reguntur, omniaque corpora per creaturam ration-alem. In uno etiam homine anima regit corpus, atque inter animae partes irascibilis et concupiscibilis rati-one reguntur. Itemque inter membra corporis unum est principale, quod omnia movet, ut cor, aut caput”.Zob.: Litt, s. 110.

252 Por.: „corporibus inferioribus naturale est moveri a caelestibus corporibus, quae sunt superiora se-cundum naturae ordinem”, S. Th., III-a, q. 44, a. 2, ad 1. O takim uniwersalnym porządku wypowiadał siętakże św. Augustyn, które cytuje Akwinata: „sicut Augustinus dicit in 3 de Trin., divina providentia statuitut corpora crassiora et inferiora per subtiliora et potentiora quodam ordine regantur”, Super Sent., lib. 4, d.43, q. 1, a. 3, qc. 1, co.; zob.: „corpora crassiora et inferiora per subtiliora et potentiora quodam ordinereguntur; ita omnia corpora per spiritum vitae, et spiritus vitae irrationalis per spiritum vitae rationalem, et

89

1.3.1. Przyczynowość ciał niebieskich

Ciała niebieskie posiadają zupełną naturę i pełnią rolę zasad (quaedam principia) dlaciał podksiężycowych, podobnie jak cztery żywioły dla ciał mieszanych, złożonychz tych żywiołów253. Przyczynowość ta jest przyjmowana przez św. Tomasza w celuwyjaśnienia procesów powstawania i ginięcia, gdyż – jego zdaniem – tylko ciała nie-bieskie mogą być czynną zasadą pozostającą w ruchu (principium activum mobile),która powoduje postrzeganą zmysłami zmienność świata podksiężycowego254. Ciałaniebieskie są zatem pierwszymi fizycznymi zasadami powstawania w świecie podksię-życowym255. Przyczynowość ta ma charakter powszechny (agens universale)256. Akwi-nata powiada więc, że sklepienie niebieskie (firmamentum), bez rozróżnień na po-szczególne ciała niebieskie, jest aktywną przyczyną powstawania ciał mieszanych,a żywioły stanowią tylko ich materię257. Można zatem powiedzieć, że żywioły są przy-czyną materialną ciał, a niebo stanowi przyczynę sprawczą ich powstawania258. Bytypodksiężycowe posiadają więc tylko wtórne działania i same działają jedynie jako siły

spiritus vitae rationalis desertor atque peccator per spiritum vitae rationalem pium et justum, et ille peripsum Deum, ac sic universa creatura per Creatorem suum”, św. Augustyn, De Trinitate, lib. III, cap. 4, nr 9[w:] Patrologia Latina, t. 42, kol. 873.

253 Por.: „principiorum duo sunt genera. Quaedam enim sunt quae et sunt in se ipsis quaedam naturaecompletae et sunt nihilominus principia aliorum, sicut corpora caelestia sunt quaedam principia inferiorumcorporum et corpora simplicia corporum mixtorum”, Super De Trinitate, pars 3, q. 5, a. 4, co. 1; Akwinatazauważa w innym miejscu, że każdy uczony stara się dostrzec ogólne prawidłowości w świecie: „communisintentio omnium fuit reducere multitudinem in unitatem, et varietatem in uniformitatem, secundum quodpossibile esset”, De veritate, q. 5, a. 9, co.; zob.: Braun, s. 69.

254 Por.: „secundum philosophum, in II de Gen., necesse est ponere aliquod principium activum mobile,quod per sui praesentiam et absentiam causet varietatem circa generationem et corruptionem inferiorumcorporum. Et huiusmodi sunt corpora caelestia. Et ideo quidquid in istis inferioribus generat, movet adspeciem sicut instrumentum caelestis corporis; secundum quod dicitur in II Physic., quod homo generathominem, et sol”, S. Th., I-a, q. 115, a. 3, ad 2; zob.: „tota materia corporum inferiorum subjacet variationisecundum motum caelestium corporum; unde esset contra ordinem quem divina providentia in rebus statuit,si materia inferiorum corporum ad statum incorruptionis perduceretur manente motu corporum superi-orum”, Super Sent., lib. 4, d. 43, q. 1, a. 3, qc. 1, co.

255 Por.: „primum generationis principium est corpus caeleste”, Meteor., lib. 1, l. 4, n. 5.256 Por.: „ad generationem animalium imperfectorum sufficit agens universale, quod est virtus caelestis,

cui assimilantur non secundum speciem, sed secundum analogiam quandam, neque oportet dicere quodeorum formae creantur ab agente separato”, S. Th., I-a, q. 45, a. 8, ad 3.

257 Por.: „firmamento virtutem esse collatam ad mixtorum generationem (...) sicut inferiorum elemento-rum formatio intelligitur (...) quantum ad mixtorum generationem (...) sicut elementa inferiora sunt materiamixtorum, ita firmamentum est causa mixtorum activa”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 15; Akwinata przy-jmował łącznie aktywność gwiazd i żywiołów w rodzeniu się niektórych niższych zwierząt: „animalia exputrefactione generata producuntur ex virtutibus stellarum et elementorum quas a principio acceperunt,etiam si novae species talium animalium producantur”, S. Th., I-a, q. 73, a. 1, ad 3; zob.: Legrand, s. 169 Iprzypis 1.

258 Św. Tomasz powołuje się w tej sprawie na pogląd Stagiryty dotyczący bytów ożywionych. Por.:„[Aristoteles] ponit corpora mixta animata, sicut animalia et plantas et partes eorum. Deinde manifestatquae sint operationes harum substantiarum. Et dicit quod primo quidem sunt motus locales uniuscuiusquehorum corporum, et etiam aliorum quorum ista corpora sunt causa, vel materialis, sicut elementa, vel effec-tiva, sicut caelum (et tamen causatis corporibus congruit motus secundum virtutem corporum simplicium,ex quibus causantur)”, In De caelo, lib. 3, l. 1, n. 4. Człowiek zaś nie podlega determinacji ze strony mate-rialnego kosmosu, gdyż posiada duszę rozumną: „in homine sit aliquid quod non continetur virtute nec inelementis nec in caelestibus corporibus, scilicet anima rationalis”, De potentia, q. 5, a. 10, co.

90

materialne i instrumentalne (virtutes materiales et instrumentales), mające przyczynęswych działań w szlachetniejszym, regularnym i doskonalszym ruchu ciał niebie-skich259, który nadaje bieg złożonemu światu bytów podksiężycowych260.

W swych pismach Akwinata określa ciała niebieskie mianem powszechnychi wspólnych przyczyn (causae universales, causae communes) w ramach świata stwo-rzonego. Odrzucając spekulacje astrologiczne, jest jednak zdania, że powszechna,czynna moc ciał niebieskich (universalis virtus activa) powoduje poszczególne skutkiza pomocą pośrednich przyczyn, a więc np. procesów biologicznych zachodzącychw substancjach ożywionych261. Opierając się na tych założeniach, św. Tomasz pojmo-wał zrodzenie człowieka jako skutek oddziaływania mocy ciał niebieskich na konkret-ny proces biologiczny (virtus particularis) zachodzący na Ziemi262. Kolejnym wyra-zem hierarchii i porządku panującego na świecie jest przekonanie, że ciała niebieskiejako szlachetniejsze mają większą moc (virtus) od bytów podksiężycowych263, a niższeprzyczyny (byty istniejące na Ziemi) otrzymują swą moc od przyczyn wyższych (ciałniebieskich), a te z kolei biorą moc od swych duchowych poruszycieli obdarzonychdziałaniem przez Boga264, który kieruje całym uporządkowanym systemem bytów,zwanym wszechświatem265.

259 Pogląd ten Akwinata opierał na wypowiedzi Symplicjusza. Por.: „cessante motu caeli, omnis motus

corporum inferiorum cessaret, ut Simplicius dicit: quia virtutes inferiorum corporum sunt sicut materiales etinstrumentales respectu caelestium virtutum, ita quod non movent nisi motae”, In De caelo, lib. 2, l. 4,n. 13.

260 Por.: „naturae opera fiunt cum quadam transmutatione, et secundum certum temporis spatium, pro-venit ex corpore caelesti, per cuius motum temporis mensura definitur”, De operationibus occultis, n. 446(7); „Primus autem motus secundum locum est motus caelestis. Omnis igitur motus ad formam fit mediantemotu caelesti”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 43, n. 6.

261 Procesy te mogą zaś zachodzić dopiero pod wpływem ciał niebieskich, a więc przyczyny w świecieziemskim i niebieskim warunkują się wzajemnie, chociaż w różnym stopniu: „rationes seminales quae suntin elementis, ad effectum producendum non sufficiunt nisi motu caeli coadiuvante; et ideo motu caeli ces-sante non sequitur quod oporteat animalia vel plantas esse; nec tamen sequitur quod rationes seminales sintfrustra, quia sunt de perfectione ipsorum elementorum”, De potentia, q. 5, a. 9, ad 14; zob.: Legrand, s. 152.

262 Por.: „caelum est causa universalis respectu inferiorum corporum”, De potentia, q. 6, a. 1, ad 1;Sententia Metaphysicae, lib. 6, l. 3, n. 16 (causa communis); „Virtus autem activa universalis (...) caelestiscorporis determinatur ad effectum generationis humanae per virtutem particularem quae est in semine”,Contra Gentiles, lib. 3, cap. 99, n. 3. Określanie (determinatio) mocy powszechnej przez moc szczegółowąnie ogranicza tej pierwszej, ale określa tylko sposób jej wpływu w ramach powszechnej przyczynowościpochodzącej ostatecznie od Boga. Zob.: „universalis causa hominum non est aliquis homo, nihil enim estsui ipsius causa: sed sol, qui est extra genus humanum, est universalis causa generationis humanae, etulterius Deus”, Contra Gentiles, lib. 4, cap. 7, n. 16; oraz: Litt, s. 155.

263 Por.: „Corpora ergo caelestia sunt universalioris virtutis quam corpora inferiora. Universales autemvirtutes sunt motivae particularium (...) Corpora igitur caelestia movent et disponunt corpora inferiora”,Contra Gentiles, lib. 3, cap. 82, n. 3.

264 Por.: „in (...) rebus naturalibus perfectis, praeter universales causas agentes, sunt propriae virtutes indi-tae singulis rebus perfectis, ab universalibus agentibus derivatae, non enim solus sol generat hominem, sed estin homine virtus generativa hominis; et similiter in aliis animalibus perfectis”, S. Th., I-a, q. 79, a. 4, co.

265 Por.: „quia ratio eorum quae sunt ad finem, sumitur ex fine, ideo necesse est quod non solum ordoexercitus sit propter ducem, sed etiam quod a duce sit ordo exercitus, cum ordo exercitus sit propter ducem.Ita etiam bonum separatum, quod est primum movens, est melius bonum bono ordinis, quod est in universo.Totus enim ordo universi est propter primum moventem, ut scilicet explicatur in universo ordinato id quodest in intellectu et voluntate primi moventis. Et sic oportet, quod a primo movente sit tota ordinatio uni-versi”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 12, n. 5; zob.: Blanchette, s. 72.

91

Najwyższa sfera nieba (sfera gwiazd stałych) ma w tej hierarchii rangę pierwszejprzyczyny w szeregu przyczyn naturalnych i otrzymuje miano powszechnej natury(natura universalis), uniwersalnego czynnika zmian zachodzących w ramach porządkumaterialnego266. Z kolei w świecie podksiężycowym każda substancja posiada swąwłasną naturę, a więc i moc służącą działaniu i zachowaniu (virtus activa et conserva-tiva) danego bytu w istnieniu267. W ten sposób obie kategorie przyczyn odpowiedzialnesą odpowiednio za powszechne i szczegółowe powstawanie form w świecie podksię-życowym268. Im wyższa jest przyczyna, tym bardziej powszechne jest jej działanie269.Podobnie coraz doskonalsze byty fizyczne mają coraz wyższe ontologicznie formy i sącoraz bliższe doskonałości ciał niebieskich270. Najwyższą zaś przyczyną wśród wszyst-kich przyczyn jest Bóg, który posługuje się niższymi przyczynami, aby zrealizowaćzamysłów swej woli271. Hierarchia taka daje się odkryć – zdaniem św. Tomasza – rów-nież w ramach struktury sfer nieba: im wyższa (a więc i większa co do rozmiarów)sfera, tym jej działanie jest bardziej powszechne i bardziej potężne, a to wynika już

266 Por.: „natura universalis dicitur vis activa primi corporis, quod est primum in genere causarum natu-

ralium”, In De divinis nominibus, cap. 4, l. 21; „dicitur autem natura universalis virtus activa in causa uni-versali, puta in corpore caelesti”, In De caelo, lib. 2, l. 9, n. 2; „Natura vero universalis est virtus activa inaliquo universali principio naturae, puta in aliquo caelestium corporum; vel alicuius superioris substantiae,secundum quod etiam Deus a quibusdam dicitur natura naturans”, S. Th., I-a, II-ae, q. 85, a. 6, co. Celemdziałania tej mocy jest dobro wszechświata zaplanowane przez Boga: „Quae quidem virtus intendit bonumet conservationem universi” (tamże); zob.: Litt, s. 157–158 i dalej: s. 159 (finalizm w świecie),a także M. Kurdziałek, Średniowieczne stanowiska wobec tezy: Ziemia jest jedną z planet [w:] tenże, Śre-dniowiecze w poszukiwaniu..., dz. cyt., s. 248.

267 Por.: „Natura quidem particularis est propria virtus activa et conservativa uniuscuiusque rei”, S. Th.,I-a, II-ae, q. 85, a. 6, co. Uniwersalny czynnik działający odpowiada nie tylko za powstawanie, ale równieżza ginięcie, gdyż kieruje celowością procesów natury: „[natura particularis] (...) est conservativa uniuscuiu-sque individui quantum potest: unde praeter intentionem eius est quod deficiat in conservando. Non autemest praeter naturam universalem, ex qua causatur non solum generatio, sed etiam corruptio, et per conse-quens alii defectus ad corruptionem tendentes, in his inferioribus”, In De caelo, lib. 2, l. 9, n. 2.

268 Por.: „Quod autem intelligentia comprehendat omnia supradicta, probat per hoc quod natura continetgenerationem, id est res generatas, tamquam principium generationis existens: particularis quidem naturagenerationis particularis; universalis autem natura quae est in corpore caelesti comprehendit universaliteromnem generationem sicut suum effectum. Anima vero continet naturam, quia secundum opinionem po-nentium corpora caelestia animata, quam auctor huius libri supponit, anima est principium motus primicorporis et consequenter omnium motuum naturalium”, Super De causis, l. 9; dodajmy, że Akwinata niezgadzał się z przywołanym tu neoplatońskim przekonaniem, że ciała niebieskie są ożywione, ale modyfi-kował tę koncepcję, przyjmując, że sfery mają żywych poruszycieli.

269 Por.: „causa superior agat secundum formam magis universalem et minus contractam. Et sic est con-siderare in ordine rerum: quia quanto aliqua sunt superiora in entibus, tanto habent formas minus contractas,et magis dominantes supra materiam, quae coarctat virtutem formae. Unde et id quod est prius in causando,invenitur esse prius quodammodo secundum rationem universalioris praedicationis; ut puta, si ignis estprimum calefaciens, caelum non tantum est primum calefaciens, sed primum alterans”, In Physic., lib. 2, l.6, n. 3; „quanto aliqua causa est altior, tanto eius causalitas ad plura se extendit. Habet enim causa altiorproprium causatum altius”, Sententia Metaphysicae, lib. 6, l. 3, n. 15; „quanto aliqua causa est superior,tanto eius causalitas ad plura se extendit”, Quodlibet III, q. 3, a. 1, co.; „Quanto aliqua causa est superior,tanto est universalior, et virtus eius ad plura se extendit”, De substantiis separatis, cap. 10.

270 Por.: „quanto corpus elementale est propinquius corpori caelesti, tanto plus habet de forma”, Senten-cia De anima, lib. 2, l. 23, n. 9.

271 Por.: „quanto aliqua causa efficiens est prior, tanto eius virtus ad plura se extendit; unde oportet utproprius effectus eius communior sit. Causae vero secundae proprius effectus in paucioribus invenitur; undeet particularior est. Ipsa enim causa prima producit vel movet causam secundo agentem, et sic fit ei causa utagat”, Super De causis, l. 1.

92

z mocy duchowych poruszycieli poszczególnych sfer272. Akwinata przedstawia w swejkoncepcji zadziwiająco zwarty obraz świata, uważa bowiem, że stosownie do corazwiększej mocy poszczególnych bytów, zajmują one zarazem coraz wyższe miejsca:ciała niebieskie znajdują się najwyżej (sunt omnibus loco superiora), a więc panują nadciałami niższymi. Struktura ta ma charakter uniwersalny273.

W kosmologii św. Tomasza można wskazać na jeszcze jeden aspekt hierarchiczne-go porządku. Chociaż wszechświat można podzielić na dwie zasadnicze części,a więc na region sfer niebieskich i na świat podksiężycowy, a w ramach systemu sferwszystkie byty są zbudowane z tego samego, względnie doskonałego i niezmiennegopierwiastka, to jednak Akwinata uważa, że w naturze tych wyższych bytów panujepewna wtórna hierarchia metafizyczna, a więc jedne ciała niebieskie są bardziej czystei szlachetniejsze od innych (est aliquid purius, et aliquid minus purum vel sincerum).Im dalej od Ziemi, tym bardziej doskonałe są ciała niebieskie (magis nobile, magisvirtuosum, magis formale). Księżyc zaś, który znajduje się najbliżej regionu czterechelementów, jest w pewnym sensie bytem pośrednim, to znaczy można na nim wskazaćjakieś zróżnicowanie i zacienienie, zmienia się jego blask i pomimo że jest zbudowanyz eteru, to możemy uznać, że jest to eter w jakimś znaczeniu mniej doskonały (minuspurum vel sincerum)274. Fragment ten wyraża pewne napięcie panujące w koncepcjiniezmiennych ciał niebieskich: fakty przeciwne teorii eteru sformułowanej przez Ary-stotelesa i przejętej przez Akwinatę (chociażby widoczne na powierzchni Księżycagóry i „morza”) starano się podporządkować ogólnej zasadzie275. Dominikański uczo-ny zadowala się dodatkowym argumentem o formalnym zróżnicowaniu ciał ete-rycznych, ale nie dostrzega, że w tym punkcie można było wykazać Stagiryciesprzeczność i zainicjować nową fizykę. Krok ten uczyniły kolejne pokolenia uczonych,ale przyswojenie tego zagadnienia nauce europejskiej jest zasługą m.in. św. Tomasza.

272 Por.: „Sic igitur quanto corpus caeleste est superius, tanto habet universaliorem, diuturniorem et po-

tentiorem effectum. Et cum corpora caelestia sint quasi instrumenta substantiarum separatarum moventium,sequitur quod substantia quae movet superiorem orbem sit universalioris conceptionis et virtutis; et perconsequens oportet quod sit nobilior”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 9, n. 10; „Inter ipsa enim corporacaelestia unum est universalius activum quam alterum; nec universalius agens agit seorsum ab inferioribusagentibus, sed ultimum agens proprium agit in virtute omnium superiorum”, De spiritualibus creaturis, a. 3,ad 20; zob.: Litt, s. 179 (fr. nr 14); Braun, s. 53; H. Ostrowski, Wprowadzenie do kosmografii św. Tomasza,art. cyt., s. 287.

273 Por.: „Quanto aliquod corpus est superius loco, tanto invenitur esse formalius et propter hoc etiamrationabiliter est locus inferioris, nam formae est continere, sicut et loci; aqua enim est formalior terra, aeraqua, ignis aere. Sed corpora caelestia sunt omnibus loco superiora. Ipsa igitur sunt magis formalia omnibusaliis. Ergo magis activa. Agunt ergo in inferiora corpora. Et sic per ea inferiora disponuntur”, Contra Gen-tiles, lib. 3, cap. 82, n. 2.

274 Por.: „in ipso supremo corpore est aliquid purius, et aliquid minus purum vel sincerum: non quod ibisit aliqua compositio vel mixtio extraneae naturae; sed magis purum dicitur quod est magis nobile, magisvirtuosum, magis formale. Unde et habet differentias in virtute et nobilitate: et maxime ista differentiamanifesta est ex illa parte qua desinit ad aërem et ad mundum inferiorem qui est circa terram; in luna enimapparet defectus luninis, et quando est plena, apprent in ea quaedam umbrositates”, Meteor., lib. 1, l. 4, n. 4.

275 Por.: Arystoteles, Meteorologika..., dz. cyt., s. 8: „najwyższy region aż po Księżyc wypełniony jestżywiołem różnym od ognia i powietrza, wolnym – w niektórych miejscach bardziej, w innych mniej – odubocznych składników, niejednorodnym zwłaszcza tam, gdzie graniczy z powietrzem oraz otaczającymZiemię obszarem”. W łacińskim tekście z którego korzystał św. Tomasz słowa Arystotelesa są nieco złago-dzone: „in ipso hoc quidem purius esse, hoc autem minus sincerum; et differentias habere”, św. Tomaszz Akwinu, Meteorologicorum expositio, dz. cyt., s. 404 (Textus Aristotelis, cap. III).

93

Po przyjęciu, że istnieje eter, Arystoteles i jego zwolennicy konsekwentnie staralisię wykluczyć wszelkie zmiany w świecie nadksiężycowym. Wszystkie świadectwa narzecz tezy przeciwnej wyjaśniali w myśl przyjętego założenia, a niewielka liczba da-nych obserwacyjnych z zakresu astronomii ułatwiała takie stanowisko, gdyż nieznanebyły gwiazdy supernowe, a meteory i komety sytuowano w atmosferze. Podobny pro-blem rozważał Stagiryta w swej Meteorologice, w której powiada, że niektóre gwiazdywydają się posiadać ogon (coma) jak komety, ale sprowadza tę kwestię do zjawiskamieszanego: niezmienna gwiazda ma otrzymywać widoczny z Ziemi ogon unoszącysię w powietrzu, daleko od samej gwiazdy, ale pod wpływem jej oddziaływania276.

1.3.2. Powstawanie nowych jakości na Ziemi

Według św. Tomasza oddziaływanie ciał niebieskich na świat podksiężycowy powo-duje powstawanie pewnych jakości (qualitates), które wykraczają poza naturalne wła-sności czterech żywiołów277. Po pierwsze: istnieją działania właściwe ciałom złożonymz czterech elementów, wynikające z natury żywiołów składających się na te ciała.Formy kształtujące materię dla utworzenia czterech żywiołów są najmniej doskonałymiformami najniższego rzędu, najbliższymi materii (propinquissimae materiae), a więctworzą byty o niewielkiej doskonałości278. Przykładem działań właściwych tym żywio-łom jest ruch wynikający z ich ciężkości bądź lekkości, a także ogrzewanie bądźochładzanie innych ciał279. Każde ciało złożone z elementów ma naturalne własnościstosownie do tego, jaki żywioł w nim przeważa (praedominans)280. Św. Tomasz po-wiada więc, że np. kamień porusza się w kierunku środka Ziemi, gdyż dominujew nim żywioł zwany ziemią, a metale mają zdolność do ochładzania innych ciał (wy-

276 Por.: Arystoteles, Meteorologika, przekład cyt., s. 19; św. Tomasz, Meteor., lib. 1, l. 10, n. 6: „etiam

quaedam stellarum non errantium accipiunt comam”; tamże, l. 10, n. 6: „quando sub aliqua stellarum erran-tium vel non errantium, exhalatio adunatur per motum illius stellae, tunc aliqua stellarum dictarum fitcometa”. Dodajmy, że rozważania św. Tomasza są znacznie bardziej jasne, niż Stagiryty. Podobnym zjawi-skiem ma być tzw. halo w powietrzu („in superori loco aëris”), ale wokół świecącej gwiazdy („consequensmotum illarum stellarum”). Zob.: Meteor., lib. 1, l. 11, n. 6; „exhalatio consequens aliquam stellam, facit ibivideri comam”, tamże, lib. 1, l. 13, n. 4.

277 W opinii św. Tomasza ciała niebieskie posiadają w doskonalszy sposób niż żywioły wszystkie ichdokonałości, a więc mogą udzielać pewnych własności przez swe oddziaływanie na procesy powstawaniana Ziemi: „Sicut ea quae sunt in istis generabilibus et corruptibilibus sunt nobiliori modo in corporibuscaelestibus, sicut in causis universalibus. Calidum enim et frigidum, et alia huiusmodi, sunt in istis inferi-oribus velut quaedam qualitates particulares et formae; sed in corporibus caelestibus sunt velut quaedamuniversales virtutes, a quibus derivantur in haec inferiora”, De anima, a. 18, co.

278 Por.: „post istam formam, quae est anima, inveniuntur aliae formae plus de potentia habentes etmagis propinquae materiae in tantum quod esse earum sine materia non est. In quibus etiam invenitur ordoet gradus usque ad primas formas elementorum, quae sunt propinquissimae materiae”, De ente et essentia,cap. 3; „Imperfectissimae quidem formae et maxime materiae propinquae, sunt formae elementorum, exquibus alia inferiora corpora materialiter componuntur”, De operationibus occultis, n. 447 (8).

279 Por.: „Corpora etiam mixta habent quasdam operationes sibi proprias, quae consequuntur naturamquatuor elementorum, ut tendere deorsum, calefacere, infrigidare”, De veritate, q. 22, a. 13, co.

280 Por.: „aliquid potest habere virtutem aliquam et secundum propriam naturam et secundum virtutemsuperioris causae; verbi gratia, commixtum ex elementis habet virtutem unam ex natura elementorum se-cundum motum praedominantis elementi; aliam habet ex corpore caelesti”, Quodlibet XII, q. 9, a. 2, co.

94

dają się zimne), gdyż dominuje w nich element wody281. Aby wyjaśnić bardziej dosko-nałe oddziaływania występujące w świecie, nie wystarcza już – jego zdaniem – ograni-czyć się do tych form znajdujących się na dolnym szczeblu hierarchii rzeczywistościstworzonej i potrzeba odnieść się do zasad doskonalszych. Można tu wskazać na formybytów złożonych z żywiołów282.

Akwinata wprowadza również teorię oddziaływania bytów szlachetniejszych naniższe. W przyrodzie występują bowiem takie działania ciał mieszanych (złożonychz elementów), które wynikają z oddziaływania ciał niebieskich, nie zaś z ich własnychform, i są zwane działaniami ukrytymi (operationes occultae)283. Przykładem takichdziałań jest przyciąganie żelaza przez magnes (magnes)284 albo lecznicze własnościprzypisywane szafirowi (sapphyrus)285. Św. Tomasz uważa, że forma ciała mieszanegomoże wywierać jedynie takie skutki, jakie tkwią w jego materii, a więc skutki charakte-rystyczne dla czynnego oddziaływania poszczególnych żywiołów (principia activa),których formy są całkowicie zanurzone (immersae) w potencjalności materii i ichdziałania naturalne wynikają z takich cech naturalnych, jak: bycie ciepłym bądź zim-nym, suchym bądź mokrym, czy też ciężkim bądź lekkim. Wpływ zaś ciał niebieskichzostał nazwany udziałem (participatio) niższych bytów w mocy bytów wyższych286.

281 Por.: „Videmus siquidem quod corpora elementorum in se dominantium motus sequuntur: puta quod

lapis movetur ad medium secundum proprietatem terrae dominantis in eo; metalla etiam secundum pro-prietatem aquae habent infrigidandi virtutem”, De operationibus occultis, n. 440 (1).

282 Por.: „quanto forma est nobilior, tanto magis dominatur materiae corporali, et minus ei immergitur,et magis sua operatione vel virtute excedit eam. Unde videmus quod forma mixti corporis habet aliquamoperationem quae non causatur ex qualitatibus elementaribus”, S. Th., I-a, q. 76, a. 1, co.; św. Tomasz niezawsze powołuje się bowiem na przyczynowość ciał niebieskich, wskazując również na doskonalsze dzia-łania form wyższych niż te działania, które wynikają z form żywiołów. Zob.: Litt, s. 127–128 (Autor tejmonografii wskazuje na podobną do podanej przez św. Tomasza teorię oddziaływania ciał niebieskich,a sformułowaną przez św. Alberta Wielkiego, tamże, s. 128).

283 Por.: „non omnes operationes elementatorum corporum occultas rationes habentes esse huiusmodi.Primo quidem, quia praedictae operationes quae non consequuntur aliquam formam impressam, non in-veniuntur communiter in omnibus quae sunt eiusdem speciei: non enim omnis aqua fluit et refluit secundummotum lunae, nec omnia mortuorum ossa apposita sanant aegrotos. Quaedam vero operationes occultae inquibusdam inveniuntur corporibus, quae similiter conveniunt omnibus quae sunt eiusdem speciei, sicutomnis magnes attrahit ferrum”, De operationibus occultis, n. 443 (4).

284 Por.: „habent alias operationes ex impressione caelestium corporum, ut magnes attrahit ferrum”, Deveritate, q. 22, a. 13, co.; „aliquis effectus est a corporibus caelestibus in istis corporibus, qui non causaturex calido et frigido, sicut magnes attrahit ferrum”, De veritate, q. 5, a. 10, ad 5.

285 Por.: „Forma autem corporis mineralis habet aliquam operationem excedentem qualitates activas etpassivas, quae consequitur speciem ex influentia corporis caelestis; ut quod magnes attrahit ferrum, et quodsapphyrus curat apostema”, De spiritualibus creaturis, a. 2, co.

286 Por.: „Invenimus enim aliquas infimas formas, quae in nullam operationem possunt nisi ad quam seextendunt qualitates quae sunt dispositiones materiae, ut calidum, frigidum, humidum et siccum, rarum,densum, grave et leve, et his similia: sicut formae elementorum. Unde istae sunt formae omnino materiales,et totaliter immersae materiae. Super has inveniuntur formae mixtorum corporum, quae licet non se exten-dant ad aliqua operata quae non possunt compleri per qualitates praedictas, interdum tamen operantur illoseffectus altiori virtute, quam sortiuntur ex corporibus caelestibus, quae consequitur eorum speciem: sicutadamas trahit ferrum”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 68, n. 8–9; „principia activa in istis inferioribus corpori-bus non inveniuntur nisi qualitates activae elementorum, quae sunt calidum et frigidum et huiusmodi”,S. Th., I-a, q. 115, a. 3, ad 2; „Super has autem sunt formae mixtorum corporum, quae praeter praedictasoperationes, habent aliquam operationem consequentem speciem, quam sortiuntur ex corporibus caeles-tibus; sicut quod adamas attrahit ferrum, non propter calorem aut frigus aut aliquid huiusmodi, sed exquadam participatione virtutis caelestis”, Q. d. de anima, a. 1, co.

95

Byty podksiężycowe uzyskują w ten sposób wsparcie i dzięki temu mogą wywieraćnowe oddziaływania w świecie podksiężycowym287. Zatem zdaniem Doktora Kościołaniektóre ciała pozbawione duszy (inanimata) uzyskują od ciał niebieskich pewną moc(vires et efficacias), która wykracza poza czynne i bierne własności żywiołów, z któ-rych zbudowane są te ciała. Oprócz przytoczonych przykładów z magnesem i szafiremśw. Tomasz uważa, że tego rodzaju ukryte (occultas) oddziaływania mogą uzyskiwaćrównież minerały i rośliny, a także zwierzęta, a więc byty pośrednie między żywiołamia człowiekiem288. Z tego samego powodu niektórzy ludzie (np. lekarze, rolnicy czyżołnierze) mogą – zdaniem dominikańskiego uczonego – posiadać swoiste zdolnościwynikające z oddziaływania ciał niebieskich na ich ciała i dusze, a ma na myślizwłaszcza ten wpływ, który dokonał się przy poczęciu danego człowieka. Pogląd tenwynika z przekonania o hierarchicznym porządku oddziaływań istniejących w świeciestworzonym289. Znacznie ważniejsze i potężniejsze są jednak zdolności ludzkie, któreczłowiek otrzymuje od Boga jako dary naturalne czy nadprzyrodzone290. W świecieistnieje zatem szereg dróg przekazywania mocy, zarówno naturalnych, jak i nadprzy-rodzonych.

Oprócz oddziaływania ciał niebieskich, wpływ i działanie bytów doskonalszych napowstanie i działanie niższych form można wprost przypisać również Bogu i anio-łom291, gdyż Akwinata formułuje ogólną zasadę, że niektóre działania należy sprowa-

287 Por.: „aliqua forma est quidem actus corporis ex elementis commixti, et tamen habet aliquam vir-

tutem quae non est virtus alicuius elementi, sed competit tali formae ex altiori principio, puta corporecaelesti; sicut quod magnes habet virtutem attrahendi ferrum, et iaspis restringendi sanguinem”, De unitateintellectus, cap. 1; warto zauważyć, że Akwinata podaje kolejny przykład oddziaływania ciał niebieskich,a mianowicie, że jaspis hamuje krwotok.

288 Por.: „etiam inanimata corpora quasdam vires et efficacias a caelestibus corporibus consequuntur,etiam praeter eas quae ad qualitates activas et passivas elementorum consequuntur, quas etiam non estdubium caelestibus corporibus esse subiectas: sicut quod magnes attrahat ferrum, habet ex virtute caelestiscorporis, et lapides quidam et herbae alias occultas virtutes”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 92, n. 8; „Formaeenim elementorum, quae sunt infimae et materiae propinquissimae, non habent aliquam operationem exce-dentem qualitates activas et passivas, ut rarum et densum, et aliae huiusmodi, quae videntur esse materiaedispositiones”, Q. d. de anima, a. 1, co.; „Forma enim elementi non habet aliquam operationem nisi quae fitper qualitates activas et passivas; quae sunt dispositiones materiae corporalis”, De spiritualibus creaturis,a. 2, co.; zob. Litt, s. 126–127.

289 Por.: „nihil prohibet quod etiam aliquis homo habeat ex impressione caelestis corporis aliquam effi-caciam in aliquibus corporalibus faciendis, quas alius non habet: puta medicus in sanando, et agricola inplantando, et miles in pugnando”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 92, n. 8; „si loquamur de anima humana exparte susceptibilis, sic aliquo modo est ex impressione intelligentiae, in quantum scilicet ipsum corpushumanum disponitur ad hoc quod sit susceptivum talis animae per virtutem caelestis corporis operantem insemine, ratione cuius dicitur quod homo generat hominem et sol”, Super De causis, l. 5.

290 Por.: „Hanc autem efficaciam multo perfectius Deus hominibus largitur ad sua opera efficaciter ex-equenda. Quantum ergo ad primum auxilium, quod est in eligendo, dicitur Deus hominem dirigere. Quan-tum vero ad secundum auxilium, dicitur hominem confortare. Et haec duo auxilia tanguntur simul inPsalmo, ubi dicitur, dominus illuminatio mea, et salus mea, quem timebo? Quantum ad primum; dominusprotector vitae meae, a quo trepidabo? Quantum ad secundum”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 92, n. 9.

291 W opinii Akwinaty aniołowie udzielają form bytom niższym za pośrednictwem ciał niebieskich:„Procedunt tamen huiusmodi formae a substantiis separatis sicut a primis principiis, quae mediante virtuteet motu caelestium corporum imprimunt formas apud se intellectas in materiam corporalem. Et quia actio-nes et virtutes naturalium corporum ex formis specificis causari ostendimus; consequens est quod ulteriusreducantur, sicut in altiora principia, et adhuc ulterius in substantias intellectuales separatas. Utrorumqueautem principiorum vestigium quoddam apparet in ipsis naturalium rerum operibus”, De operationibusoccultis, n. 446 (7).

96

dzić do wpływu wyższych zasad (altiora principia)292. Jako teolog podaje przykładytakich oddziaływań, gdy powiada, że Bóg niekiedy udziela mocy swoim świętym i ichrelikwiom, gdyż sami tylko ludzie albo ich relikwie nie posiadają z natury zdolności doczynienia cudów293. Również rozważania, w których św. Tomasz uwzględnia aniołówi ich wpływ na świat, wynikają z inspiracji chrześcijańskiej (secundum nos) i dopeł-niają metafizyczną schedę po Arystotelesie rozważaniami natury teologicznej294. Na-tomiast w ramach teorii o przyczynowości ciał niebieskich dominikański uczonystwierdza, że ich aktywność wywodzi się od Boga za pośrednictwem aniołów, gdyżjako byty nieożywione ciała niebieskie nie mogą na mocy własnej fizycznej naturyniczego ożywiać. Ta opinia jest przeciwna poglądom przyjętym w epoce św. Tomaszana temat natury ciał niebieskich (zakładającym ich żywą naturę). Akwinata uważałnatomiast, że należy szukać mocy ożywczej na wyższych szczeblach hierarchii bytówniż wśród samych ciał niebieskich, o których można tylko powiedzieć, że są ożywione(animata) jedynie w sensie analogicznym tego słowa. Określenie „ożywiony” bywaużywane wieloznacznie (aequivoce) i ożywienie w omawianym przypadku oznaczabycie narzędziem dla duchowego poruszyciela danego ciała niebieskiego295.

Teoria wieloznaczności nazw w filozofii św. Tomasza ma istotne znaczenie rów-nież w jego rozważaniach przyczynowości ciał niebieskich i podksiężycowych296. Po

292 Por.: „Sunt autem quaedam huiusmodi corporum quae a virtutibus elementorum causari non pos-

sunt: puta quod magnes attrahit ferrum, et quod quaedam medicinae quosdam determinatos humores pur-gant, et a determinatis corporis partibus. Oportet igitur huiusmodi actiones in aliqua altiora principia re-ducere”, De operationibus occultis, n. 440 (1); zob.: Litt, s. 124: „altiora principia ou superiora agentiasont non seulement les corps célestes, mais aussi, encore plus haut, les substances séparées”.

293 Por.: „enim ad umbram Petri apostoli sanarentur infirmi, vel etiam quod ad tactum reliquiarumalicuius sancti aliqua aegritudo pellatur, non fit per aliquam formam his corporibus inditam, sed solum peroperationem divinam quae huiusmodi corporibus utitur ad tales effectus”, De operationibus occultis, n. 442(3); Litt (s. 124–125) omawia ten fragment bez podawania cytatu i zauważa, że Bóg posiłkuje się tymimaterialnymi substancjami jako instrumentami, narzędziami swej mocy (comme instruments de ces mira-cles). Zob. też: „in plateas eicerent infirmos et ponerent in lectulis et grabattis ut veniente Petro saltimumbra illius obumbraret quemquam eorum”, Ac 5, 15.

294 Por.: „[Aristoteles] (...) posuit quod corpora caelestia moventur a substantiis spiritualibus; quarumnumerum conatus fuit assignare secundum numerum motuum qui apparent in corporibus caelestibus. Sednon posuit quod essent aliquae substantiae spirituales quae haberent immediatam praesidentiam suprainferiora corpora, nisi forte animas humanas (...) non consideravit aliquas operationes in inferioribus cor-poribus exerceri nisi naturales, ad quas sufficiebat motus corporum caelestium. Sed quia nos ponimus multain corporibus inferioribus fieri praeter naturales actiones corporum, ad quae non sufficiunt virtutes caeles-tium corporum; ideo secundum nos, necesse est ponere quod Angeli habeant immediatam praesidentiamnon solum supra caelestia corpora, sed etiam supra corpora inferiora”, S. Th., I-a, q. 110, a. 1, ad 2.

295 Por.: „corpus caeleste etsi non sit vivum, agit tamen in virtute substantiae viventis a qua movetur,sive sit Angelus, sive sit Deus. Secundum philosophos tamen ponitur corpus caeleste animatum et vivum”,De potentia, q. 3, a. 11, ad 13. Zob. także: „Sic igitur negandum est corpora caelestia esse animata eo modoquo ista inferiora corpora animantur. Non est tamen negandum corpora caelestia esse animata, si per ani-mationem nihil aliud intelligatur quam unio motoris ad mobile”, De spiritualibus creaturis, a. 6, co; „cor-pora caelestia non sunt animata eo modo quo plantae et animalia, sed aequivoce. Unde inter ponentes eaesse animata, et ponentes ea inanimata, parva vel nulla differentia invenitur in re, sed in voce tantum”,S. Th., I-a, q. 70, a. 3, co.; zob. także Braun, s. 50–51.

296 Św. Tomasz wyjaśnia w innym miejscu, że nazwy wieloznaczne są analogiczne z różnychpowodów, gdyż „Aequivoce praedicatur, quod praedicatur de aliquibus secundum idem nomen, et secun-dum diversam rationem: sicut canis dicitur de latrabili et de caelesti, quae conveniunt solum in nomine, etnon in definitione sive significatione: id enim quod significatur per nomen, est definitio, sicut dicitur inquarto Metaph. Analogice dicitur praedicari, quod praedicatur de pluribus quorum rationes diversae sunt

97

pierwsze termin „ciało” (corpus) jest wieloznacznie odnoszone do tych pierwszychi drugich, gdyż zgodnie z rozróżnieniem ówczesnej filozofii przyrody na świat nad-i podksiężycowy, ciała niebieskie są niezmienne, a byty niższego świata podlegają po-wstawaniu i ginięciu297. Po drugie, przyczynowość tych dwóch kategorii substancjirozpatruje Akwinata również jako dwa analogiczne rodzaje oddziaływań. Każda przy-czyna powoduje skutek jakoś podobny do siebie (omne agens agit sibi simile)298. Przy-czyna może być tak nazwana w sensie jednoznacznym (univoce), gdy skutek ma takąsamą formę, jak i przyczyna, a więc gdy przyczyna jest w pewien sposób obecnaw swym skutku. Jeżeli zaś skutek jest mniej doskonały i tylko po części przypominaswą przyczynę, wtedy można mówić jedynie o przyczynowości w znaczeniu „słab-szym”, sięgając do wieloznaczności nazw (aequivoce), czyli korzystając z szerokorozumianego pojęcia przyczyny (jednoznaczność zachodzi w takim przypadku wyłącz-nie w sensie logicznym, gdyż zarówno do przyczyny, jak i do skutku można odnieśćnazwy tego samego rodzaju)299.

Z tym drugim rodzajem przyczynowości mamy do czynienia wtedy, gdy rozwa-żamy oddziaływanie ciał niebieskich. Jako przykład św. Tomasz podaje ogrzewanieciał przez Słońce – ciało niebieskie, które najbardziej ogrzewa świat ziemski300, cho-ciaż samo nie było uważane za gorące (zgodnie z teorią niezmiennego eteru)301. Akwi-nata sądził, że Słońce swą mocą wywołuje efekty w postaci ciepła w ciałach podksię-życowych za pomocą światła (lumen), które wysyła302. W przekazywaniu ciepła ważne

sed attribuuntur uni alicui eidem: sicut sanum dicitur de corpore animalis et de urina et de potione, sed nonex toto idem significat in omnibus”, De principiis naturae, cap. 6; zob. też: J. Bobik, Aquinas on Matterand Form and the Elements..., dz. cyt., s. 92–94.

297 Por.: „corpus (...) aequivoce de corruptibilibus et incorruptibilibus praedicatur, cujus tamen ratio ea-dem est in utroque si secundum intentionem communem consideretur”, Super Sent., lib. 1, d. 35, q. 1,a. 4, ad 5; „corpus dicatur de corpore caelesti et de corpore corruptibili, aequivoce dicitur, naturaliter lo-quendo, quia eorum non est materia una”, In Physic., lib. 7, l. 8, n. 8; „corruptibile et incorruptibile nonconveniunt in genere secundum considerationem naturalem, propter diversum modum essendi”, De spiritu-alibus creaturis, a. 2, ad 16.

298 Por.: „agens naturale agit sibi simile. Homo enim generat hominem; non quidem universalis singula-rem, sed singularis singularem”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 3, n. 14; „omne agens agit sibi simile”,Contra Gentiles, lib. 2, cap. 20, n. 3; zob. też: De potentia, q. 3, a. 1, co.; De veritate, q. 21, a. 4, co.

299 Czynnik działający w szerokim sensie słowa „działać”, a więc zgodnie z teorią wieloznaczności działa-nia (agens aequivocum), którym jest niebo, realizuje powszechną celowość świata stworzonego: „appetitproprium bonum in causando agens aequivocum: sicut caelum”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 24, n. 7.

300 Por.: „calor in istis inferioribus causatur magis ex motu solis, quam ex motu alicuius alterius corpo-ris superioris”, Meteor., lib. 1, l. 5, n. 6; zdaniem Akwinaty, ruch Słońca jest szybki (velox) i bliski (propi-nquus) Ziemi i z tego powodu wywołuje te skutki. Uzupełniając wypowiedź Stagiryty dominikański uczonydodaje, że „secundum autem proprios motus, luna velocissime movetur” (tamże), ale przy ogrzewaniuZiemi przyczyną nie jest ruch własny, ale bardziej uniwersalny ruch dzienny (motum diurnum) i dlategoSłońce mocniej ogrzewa niż Księżyc.

301 Por.: „Corpora autem caelestia sunt in suis naturis absque omni contrarietate perfecta: non enim suntlevia neque gravia, neque calida neque frigida”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 82, n. 3; „corpus caeleste nonest calidum, quia non est ignis neque aër”, Meteor., lib. 1, l. 4, n. 2; zob. tamże, lib. 1, l. 5, n. 4. Akwinataszuka potwierdzenia, że Słońce nie jest gorące i powiada, że „sol (...) videtur coloris albi et non ignei”,tamże, lib. 1, l. 5, n. 9; zob.: A. Pokulniewicz, Problem obrazu świata u św. Tomasza z Akwinu na tle staro-żytnych poglądów kosmologicznych..., dz. cyt., s. 315.

302 Por.: „ex intersectione radiorum non sequitur calor sicut ex confricatione corporum; sed quia exconcurrentibus multis radiis ad unum punctum oportet multiplicari lumen, et ex hoc multiplicatur calor,inquantum lumen, ex hoc quod est qualitas primi alterantis, habet quod ad alterationem juvet, et praecipue

98

znaczenie ma także ruch (zmiany położenia ciał i tarcie w świecie sublunarnym) i jegoskutki303. Istnieje zatem związek między mocą Słońca a ogrzewaniem ciał, gdyżw Słońcu tkwi powszechna, czynna moc do ogrzewania (causa univeralis calefactio-nis)304. Pomiędzy przyczyną w szerszym sensie, a jej skutkiem zachodzi zatem pewnarelacja, ale nie ma odpowiedniości305. Czynnik działający udziela skutkowi części swejmocy, a więc sam wykracza poza swój skutek. Ponadto jedna przyczyna może tworzyćwiele skutków tego samego rodzaju. W opinii Akwinaty przyczyny działające w szero-kim sensie przyczynowości są tylko narzędziami (instrumenta) wyższej przyczynowo-ści (causae instumentales) i nie udzielają same z siebie tych form, które są skutkamiich działań306. Jednakże przyczyny te są metafizycznie wyższe od przyczyn pojmowa-nych w sposób ścisły, które mogą tworzyć jedynie skutki tego samego rodzaju, doktórego należy dana przyczyna. Przykładem przyczynowości rozumianej szeroko(wieloznacznie) jest także zdolność do działania bytów stworzonych przez Boga, gdyżstworzenia otrzymują od swego Stwórcy tylko część Jego mocy i udział w istnieniu.Bóg nie jest oczywiście przyczyną instrumentalną, ponieważ jest przyczyną najwyższąi to od Niego pochodzi wszelka moc307.

secundum illam qualitatem quae est simpliciter et maxime activa, scilicet calor, ac per hoc virtuti primialterantis maxime conformis”, Super Sent., lib. 2, d. 13, q. 1, a. 3, ad 6; zob.: Legrand, s. 156.

303 Por.: „radii procedentes a sole ad terram sunt causa calididatis”, Meteor., lib. 1, l. 4, n. 3; „per par-ticipationem motus fit calor in istis inferioribus, et per elongationem a motu caelesti e coverso fit frigidus”,tamże, n. 6.

304 Por.: „quia omne agens agit sibi simile, ideo effectus agentis oportet quod aliquo modo sit in agente.In quibusdam enim est idem secundum speciem; et ista dicuntur agentia univoca, sicut calor est in ignecalefaciente. In quibusdam vero est idem secundum proportionem sive analogiam, sicut cum sol calefacit.Est enim in sole aliquid quod ita facit eum calefacientem sicut calor facit ignem calidum; et secundum hoccalor dicitur esse in sole aequivoce”, Super Sent., lib. 4, d. 1, q. 1, a. 4, qc. 4, co., Litt, s. 150–151; w innymmiejscu św. Tomasz wspomina znów o uniwersalnym charakterze działania mocy Słońca. Zob.: „dicamussolem esse causam universalem calefactionis, ignem vero causam propriam: et haec duo sibi invicem corre-spondent”, In Physic., lib. 2, l. 6, n. 3.

305 Por.: „in instrumento non est forma effectus secundum completam rationem speciei (...) forma effec-tus est in causa principali non univoca secundum esse perfectum in natura, quamvis non secundum com-pletam rationem illius speciei sive formae quam inducit in effectu, ut calor est in sole”, Super Sent., lib. 4,d. 1, q. 1, a. 4, qc. 4, co. (w dalszych słowach Akwinata rozpatruje dalej ten rodzaj przyczynowości zeszczególnym odniesieniem do Sakramentów).

306 Por.: „illud quod est in effectu ut forma dans esse, est in agente, inquantum hujusmodi, ut virtus ac-tiva; et ideo sicut se habet agens ad virtutem activam, ita se habet ad continendam formam effectus. Et quiaagens instrumentale non habet virtutem agendi ad aliquod ens completum, sed per modum intentionis, utdictum est, et forma introducta continetur in eo per modum intentionis, sicut sunt species colorum in aere,a quibus aer non denominatur coloratus; etiam hoc modo gratia est in sacramentis sicut in instrumento, noncomplete, sed incomplete”, Super Sent., lib. 4, d. 1, q. 1, a. 4, qc. 4, co.; „Causa autem est duplex, scilicetinstrumentalis et principalis. In principali quidem causa est aliquid secundum similitudinem formae, veleiusdem speciei, si sit causa univoca; puta, cum homo generat hominem, vel ignis ignem; vel secundumaliquam excellentiorem formam, si sit agens non univocum; sicut sol generat hominem. In causa auteminstrumentali est aliquis effectus secundum virtutem quam recipit instrumentum a causa principali, inquantum movetur ab ea”, De malo, q. 4, a. 3, co.

307 Por.: „impossibile est aliquid praedicari de Deo et creaturis univoce. Quia omnis effectus non adae-quans virtutem causae agentis, recipit similitudinem agentis non secundum eandem rationem, sed deficien-ter, ita ut quod divisim et multipliciter est in effectibus, in causa est simpliciter et eodem modo; sicut solsecundum unam virtutem, multiformes et varias formas in istis inferioribus producit”, S. Th., I-a, q. 13, a. 5,co.; „Deus, qui est extra genus, propter suum bonum omnibus rebus dat esse”, Contra Gentiles, lib. 3, cap.24, n. 7; „[Deus] per suam operationem conservat res in esse”, tamże, cap. 65, n. 4.

99

Problem przyczynowości ciał niebieskich św. Tomasz rozważał także w odniesieniudo zagadnienia przyczyny powstania istoty danej rzeczy (causa alterius essentiali or-dine)308. W jego opinii przyczynowość ciał niebieskich obejmuje formy bytów pod-księżycowych, czyli jego zdaniem ciała niebieskie są przyczynami powstawania istottych bytów309. Akwinata odwołuje się zarazem do swych poglądów metafizycznych ipowiada, że o ile wszelka wielość (multitudo) istniejąca w świecie zakłada jakąś jed-ność (unitas) będącą jej przyczyną, to już zróżnicowanie przyczyn w sensie wielo-znacznym (generatio aequivoca) nie zakłada przyczyny pojmowanej jednoznacznie(generatio univoca), gdyż w naturze rozumiane szeroko przyczyny powodują powsta-wanie istot, ponieważ obejmują swym działaniem całą istotę, a przyczyny pojmowanejednoznacznie powodują tylko powstawanie istot konkretnych indywiduów (in hoc velillo). Poszukując jedności świata, należy zatem wskazać raczej na działającego jedno-znacznie Stwórcę (generans quod est in se univocum), a nie na rozumiane jednoznacz-nie oddziaływanie przyczynowe, gdyż system ciał niebieskich udziela niższym regio-nom kosmosu tylko części swej mocy, a więc nie powoduje skutków pojmowanychjednoznacznie w świecie podksiężycowym. Zdaniem św. Tomasza przyczyna „jedno-znaczna” jest narzędziem działania przyczyny „wieloznacznej”, a więc ciała ziemskiew swych jednoznacznych oddziaływaniach są niejako narzędziami (quasi instrumenta)dla oddziaływania ciał niebieskich310. Należy zatem sprowadzić wszystkie przyczyny„jednoznaczne” do wyższych przyczyn „wieloznacznych” i potraktować te pierwsze

308 Por.: „quando unum est causa alterius essentiali ordine causae; tunc enim causalitas sua est respectu

totius speciei, et non unius individui tantum”, Super Sent., lib. 1, d. 12, q. 1, a. 2, ad 2; „Est autem aliquodefficiens a quo forma rei factae non dependet per se et secundum rationem formae, sed solum per accidens:sicut forma ignis generati ab igne generante (...) cum igni generato sua forma sit ab aliqua causa, oportetipsam formam dependere ab altiori principio, quod sit causa ipsius formae per se et secundum propriamspeciei rationem. Cum autem esse formae in materia, per se loquendo, nullum motum vel mutationemimplicet, nisi forte per accidens; omne autem corpus non agat nisi motum, ut philosophus probat, necesseest quod principium ex quo per se dependet forma, sit aliquod principium incorporeum”, De potentia, q. 5,a. 1, co.; zob.: Litt, s. 170, przypis 6.

309 Por.: „creatura causa esse potest (...) habeat causalitatem supra totam speciem, sicut sol est causa ingeneratione hominis vel leonis”, Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 4, co.; „unum quod habet causalitatemrespectu totius speciei, sicut sol qui est causa generabilium et corruptibilium”, tamże, d. 18, q. 2, a. 1, co.Teorię tę św. Tomasz przejął od Awicenny, jak sam zresztą stwierdza jeszcze w tym samym fragmencie(secundum Avicennam). Zob. także: „elementa possunt dupliciter considerari. Uno modo secundum quali-tates activas et passivas: et sic contrariantur adinvicem, et se invicem immutant in suis extremis. Alio modosecundum formas substantiales, quas consequuntur ex impressione corporis caelestis”, Sentencia De anima,lib. 2, l. 23, n. 9.

310 Por.: „omnis multitudo praesupponit aliquam unitatem, et aequivocatio omnis univocationem; nontamen omnis aequivoca generatio praesupponit generationem univocam; sed magis est e converso, se-quendo rationem naturalem. Causae enim aequivocae sunt per se causae speciei: unde in totam speciemcausalitatem habent; causae vero univocae non sunt causae speciei per se, sed in hoc vel illo: unde nullacausa univoca habet causalitatem respectu totius speciei, alias aliquid esset causa sui ipsius, quod esse nonpotest; et ideo ratio non sequitur”, De veritate, q. 10, a. 13, ad 3; „quamvis omne aequivocum reducatur adunivocum, non tamen oportet quod generatio aequivoca reducatur ad generationem univocam, sed ad gen-erans quod est in se univocum. In rebus enim naturalibus videmus quod generationes aequivocae suntpriores generationibus univocis, eo quod causae aequivocae habent influentiam supra totam speciem, nonautem causae univocae, sed solum supra unum individuum, unde sunt quasi instrumenta causarum aequivo-carum, sicut corpora inferiora corporum caelestium”, Super De Trinitate, pars 1, q. 1, a. 4, ad 4; zob.również: De potentia, q. 7, a. 7, ad 7.

100

jako narzędzia tych drugich311. W ramach tej teorii Słońce jest więc przyczyną istotyprzy rodzeniu wszystkich ludzi312, a rodzice dostarczają materii do powstania potom-stwa i nie mogą utworzyć takiej samej formy jaką posiadają313. Można więc powie-dzieć, że Słońce stanowi bezpośrednią przyczynę istnienia (causa essendi) ludzi,a rodzice przyczynę powstania (causa fiendi) swych konkretnych potomków. Innymisłowy, Słońce ma udział w rodzeniu istoty człowieka, a rodzice – danej osoby314. Jed-nakże żadna przyczyna stworzona, nawet gdy działa w porządku przyczynowości poj-mowanej wieloznacznie, nie może stworzyć żadnego bytu z niczego (totam rem in essenon producit), gdyż pośrednią, ale pierwszą przyczyną istnienia wszystkich bytów jestoczywiście Bóg315. Dlatego można mówić, że ciała niebieskie stwarzają przypadło-ściowo (per accidens) te byty, których istoty powstają wskutek ich powszechnegooddziaływania w świecie podksiężycowym316. W ten sposób wyraża się także instru-

311 Por.: „Quicquid est causatum secundum aliquam naturam, non potest esse prima causa illius naturae,sed secunda et instrumentalis (...) generans univocum sit quasi agens instrumentale respectu eius quod estcausa primaria totius speciei. Et inde est quod oportet omnes causas inferiores agentes reduci in causassuperiores sicut instrumentales in primarias”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 21, n. 5; „instrumentum dicituraliquid ex eo quod movetur a principali agente, quod tamen, praeter hoc, potest habere propriam opera-tionem secundum suam formam, ut de igne dictum est. Sic igitur actio instrumenti inquantum est instru-mentum, non est alia ab actione principalis agentis, potest tamen habere aliam operationem prout est resquaedam”, S. Th., III-a, q. 19, a. 1, ad 2.

312 Por.: „licet in praedicationibus oporteat aequivoca ad univoca reduci, tamen in actionibus agens nonunivocum ex necessitate praecedit agens univocum. Agens enim non univocum est causa universalis totiusspeciei, ut sol est causa generationis omnium hominum. Agens vero univocum non est causa agens univer-salis totius speciei (alioquin esset causa sui ipsius, cum sub specie contineatur), sed est causa particularisrespectu huius individui, quod in participatione speciei constituit. Causa igitur universalis totius speciei nonest agens univocum. Causa autem universalis est prior particulari. Hoc autem agens universale, licet non situnivocum, non tamen est omnino aequivocum, quia sic non faceret sibi simile; sed potest dici agensanalogicum, sicut in praedicationibus omnia univoca reducuntur ad unum primum, non univocum, sedanalogicum, quod est ens”, S. Th., I-a, q. 13, a. 5, ad 1.

313 Por.: „si aliqua duo sunt eiusdem speciei, unum non potest esse per se causa formae alterius, inquan-tum est talis forma, quia sic esset causa formae propriae, cum sit eadem ratio utriusque. Sed potest essecausa huiusmodi formae secundum quod est in materia, idest quod haec materia acquirat hanc formam. Ethoc est esse causa secundum fieri; sicut cum homo generat hominem, et ignis ignem”, S. Th., I-a, q. 104, a.1, co.; W refleksji nad rodzeniem się człowieka w ramach metafizyki św. Tomasza należy jeszcze uwzględ-nić bezpośrednie stwarzanie duszy przez Boga: „animae non sunt creatae ante corpora, sed simul creanturcum corporibus infunduntur”, tamże, q. 118, a. 3, co.; „caro humana sortitur esse per animam. Et ideo anteadventum animae non est caro humana, sed potest esse dispositio ad carnem humanam”, tamże, III-a, q. 6,a. 4, ad 1.

314 Por.: „Causae enim quae possunt in totam speciem, sunt causae aequivocae, et non univocae. Solenim est causa generationis in tota specie humana, sed homo est causa generationis huius hominis”, Com-pendium theologiae, lib. 1, cap. 198; „Alicuius naturae vel formae duplex causa invenitur: una quidem quaeest per se et simpliciter causa talis naturae vel formae; alia vero quae est causa huius naturae vel formae inhoc”, De substantiis separatis, cap. 10.

315 Por.: „ipsius speciei humanae esse aliquam per se causam agentem: quod ipsius compositio ostendit,et ordinatio partium, quae eodem modo se habet in omnibus, nisi per accidens impediatur. Et eadem ratioest de omnibus aliis speciebus rerum naturalium. Haec autem causa est Deus, vel mediate vel immediate:ostensum enim est quod ipse est prima omnium rerum causa”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 65, n. 4.

316 Por.: „agens potest esse causa formae secundum rationem talis formae, et non solum secundum quodacquiritur in hac materia, et ideo est causa non solum fiendi, sed essendi”, S. Th., I-a, q. 104, a. 1, co.;„nullum agens post primum totam rem in esse producit, quasi producens ens simpliciter per se, et non peraccidens, quod est creare”, De substantiis separatis, cap. 10. W tym samym rozdziale św. Tomasz przypo-mina jeszcze, że zdaniem Platona przyczynami powstawania istot były idee (Platonici posuerunt speciemseparatam a materia), natomiast według Arystotelesa są nimi ciała niebieskie (hanc universalem causam

101

mentalny charakter oddziaływania ciał niebieskich, będących narzędziami w ręku Bo-ga317, które poruszają same, będąc poruszanymi318.

W ramach uniwersalnego porządku przyczyn św. Tomasz wymienia w hierarchiiwszechświata najpierw Boga, pierwszą przyczynę i dawcę istnienia (quod res est ens),następnie przyczynę rodzajową (quod est res naturalis), istotową (quod est talis na-ture) i w końcu jednostkową (quod est individuum)319. Bóg stworzył całą rzeczywistośći udziela bytom istnienia, ciała niebieskie kierują ciałami materialnymi świata podksię-życowego, a także tworzą nowe formy w materii czterech żywiołów (odgrywają dwo-jaką rolą: kierują ogólnie i szczegółowo światem podksiężycowym), a materia bytówjednostkowych pochodzi z rzeczywistości ziemskiej i nie powstaje z oddziaływań ciałniebieskich320.

1.3.3. Przyczynowość instrumentalna

Dla wyjaśnienia oddziaływania Boga i aniołów za pomocą ciał niebieskich na ciałaznajdujące się w świecie podksiężycowym Akwinata sformułował teorię przyczyno-wości instrumentalnej321. Według niego ciała niebieskie stanowią bowiem narzędzia(instrumenta) mocy Bożej powołującej do istnienia niższej formy życia i wywołującej

oportet ponere in aliquo caelestium corporum). Akwinata, jak wiemy, przychylił się do tej drugiej koncep-cji.

317 Por.: „Hoc ergo individuum agendo non potest constituere aliud in simili specie nisi prout est instru-mentum illius causae, quae respicit totam speciem et ulterius totum esse naturae inferioris. Et propter hocnihil agit ad speciem in istis inferioribus nisi per virtutem corporis caelestis, nec aliquid agit ad esse nisi pervirtutem Dei”, De potentia, q. 3, a. 7, co.

318 Por.: „Haec enim est ratio instrumenti, in quantum est instrumentum, ut moveat motum”, De veri-tate, q. 27, a. 4, co.

319 Por.: „unum est causa actionis alterius, sicut principale agens est causa actionis instrumenti; et hocmodo etiam oportet dicere, quod Deus est causa omnis actionis rei naturalis. Quanto enim aliqua causa estaltior, tanto est communior et efficacior, et quanto est efficacior, tanto profundius ingreditur in effectum, etde remotiori potentia ipsum reducit in actum. In qualibet autem re naturali invenimus quod est ens et quodest res naturalis, et quod est talis vel talis naturae. Quorum primum est commune omnibus entibus; secun-dum omnibus rebus naturalibus; tertium in una specie; et quartum, si addamus accidentia, est proprium huicindividuo”, De potentia, q. 3, a. 7, co.; zob. Litt, s. 170: „la cause première, qui est Dieu, cause de l’esse(...), la cause du genre «corps», la cause de l’espèce et la cause de l’individu”. Por. także Litt, s. 176–177.

320 Oddziaływanie ciał niebieskich w teorii św. Tomasza przypomina platońską koncepcję Demiurga,który tworzy byty z istniejącej materii, patrząc na idee. Według Akwinaty, ciała niebieskie wykonują Bożyplan nieświadomie, ale tworząc istoty w materii, przekazują porządek form od Boga do materii. ZdaniemDoktora Anielskiego, z oddziaływań ciał niebieskich korzystają także złe duchy, wykorzystując warunki,w których ich działalność może wywierać większy wpływ. Koncepcja ta wyklucza oczywiście determi-nizm: „Diabolus non potest aliquid, nisi per virtutes corporis. Non est autem dubium, quod corpora inferioraimmutantur secundum diversas immutationes corporum superiorum. Et ideo tunc Diabolus invocatus li-benter venit, quando videt superiora corpora operari ad illum effectum pro quo invocatur”, Super Mt., cap.4, l. 3; Jest to zarazem przyrodnicze wyjaśnienie praktyk magicznych, które opierają się na diabelskimwpływie na człowieka, wykonywanym za pomocą przyczyn naturalnych.

321 Por.: Wildiers, s. 81; Litt, s. 185–188; „Bóg nie interweniuje w każdorazowe zdarzenie, lecz czyni toza pośrednictwem przyczyn pośrednich, instrumentalnych”, J. Borgosz, Tomasz z Akwinu, dz. cyt., s. 56;zob. też: Weisheipl, s. 258 (polemika św. Tomasza z poglądami Piotra Lombarda). Jako inspiratora tej teoriimożna wskazać Awerroesa, na którego powołuje się sam Akwinata: „virtutes inferiores sunt sicut instru-menta virtutum superiorum, ut dicit Commentator in 8 Physic”, Super Sent., lib. 2, d. 15, q. 1, a. 1, co.

102

zmiany w ramach stworzonego porządku świata322. Przyczynowość instrumentalnawystępuje według św. Tomasza w działaniach duszy ludzkiej, ciał niebieskich i innychform substancjalnych323. Wspólną naturą tego rodzaju działań jest przekazywanie mo-cy wyższego czynnika działającego (secundum rationem principalis agentis) za po-średnictwem danego narzędzia324. Wszystkie działania naturalne przyczyn instrumen-talnych są uporządkowane przez Boga325. Budując hierarchię tych oddziaływań, Akwi-nata uważa, że tak jak ciała niebieskie są instrumentami mocy Bożej, taki byty podksiężycowe są instrumentami mocy ciał niebieskich326.

Według św. Tomasza, w świecie istnieje porządek skutków odpowiadających po-rządkowi przyczyn. W ramach tego porządku każda przyczyna instrumentalna uczest-niczy (participat) w mocy wyższej przyczyny zasadniczej (causa pricipalis), która nanią wpływa (per motum eius), i podobnie jak motyka (dolabra) nie wykonuje swejpracy własną mocą, ale za sprawą pracownika, który posługuje się nią w pracy327.

322 Por.: „corpora caelestia etiamsi non sint animata, moventur a substantia vivente separata, cuius vir-

tute agunt, sicut instrumentum virtute principalis agentis; et ex hoc causant in inferioribus vitam”, De po-tentia, q. 6, a. 6, ad 10; „corpus caeleste, cum sit movens motum, habet rationem instrumenti, quod agit invirtute principalis agentis. Et ideo ex virtute sui motoris, qui est substantia vivens, potest causare vitam”,S. Th., I-a, q. 70, a. 3, ad 3; „corpus caeleste, in quantum movetur a substantia spirituali, est instrumentumeius; et ita movet in virtute substantiae spiritualis ad causandum vitam in istis inferioribus”, De spiritualibuscreaturis, a. 6, ad 12; zob.: De potentia, q. 3, a. 7, co. Nadmiar mocy może być jednak niekiedy szkodliwy:„licet corpora caelestia sint causa vitae, et praecipue sol, tamen fulgor eius corrumpit visum nostrum, prop-ter hoc quod eius proportionem excedit”, In De caelo, lib. 2, l. 14, n. 7; zob. jeszcze Braun, s. 48; Legrand,s. 166.

323 Woda morska staje się np. narzędziem dla oddziaływań Księżyca, który wywiera swój wpływ nawybrzeża morskie za pośrednictwem przypływów i odpływów mórz: „Quod autem in elementis ex impres-sione caelestium corporum accidit, non est contra naturam, ut dicit Commentator in III de caelo et mundo,ut patet in fluxu et refluxu maris; qui licet non sit naturalis motus aquae, in quantum gravis est, eo quod nonest ad medium, est tamen naturalis motus eius in quantum est a corpore caelesti mota, sicut eius instrumen-tum”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 20; zob.: Litt, s. 177.

324 Por.: „ex actionibus qualitatum activarum consequitur anima sensibilis et aliae formae substantialessecundum quod in eis ut instrumentis manet virtus animae, vel alterius substantialis formae et ipsius caeli;et ideo non oportet, cum non agant in virtute sua tantum, quod ex actionibus earum nihil sequatur ultraearum speciem: quia ex motu instrumenti sequitur effectus secundum rationem principalis agentis”, SuperSent., lib. 2, d. 18, q. 2, a. 3, ad 2; zob.: Super De Trinitate, pars 1, q. 1, a. 4, ad 4; Contra Gentiles, lib. 2,cap. 21, n. 5. Innym określeniem używanym przez Akwinatę na oznaczenie przyczynowości instrumental-nej jest „działanie mocą innego czynnika działającego” (agere in virtute alterius); zob. jeszcze: „caelestiumcorporum (...) virtute agentia inferiora agunt ad speciem”, S. Th., I-a, q. 118, a. 1, ad 3. Aby uniknąć pow-tórzeń wyliczymy tylko inne miejsca: Super Sent., lib. 4, d. 44, q. 3, a. 1, qc. 2, co.; De potentia, q. 6, a. 1,ad 1; De spiritualibus creaturis, a. 3, ad 20; Contra Gentiles, lib. 3, cap. 82, n. 2. Teksty te analizujemygdzie indziej, ponieważ dotyczą innych ważnych aspektów kosmologii św. Tomasza.

325 Por.: „Actio autem principalis agentis non reducitur, sicut in principium, in actionem instrumenti,sed potius e converso; sicut effectus artis non debet attribui serrae sed artifici: unde et effectus naturales nonpossunt reduci in qualitates elementares sicut in prima principia”, De veritate, q. 5, a. 9, co.

326 Por.: „virtutes activae in his inferioribus sunt instrumentales tantum; unde, sicut instrumentum nonmovet nisi motum a principali agente, ita nec virtutes activae inferiores agere possunt nisi motae a corpori-bus caelestibus”, De veritate, q. 5, a. 9, ad 3. Przyczynowość ciał niebieskich jest możliwa za sprawą ichruchu, a więc ustanie ruchu sfer oznaczać będzie kres przyczynowości ciał niebieskich. Zob.: In De caelo,lib. 2, l. 4, n. 13 (ciała niebieskie i ziemskie non movent nisi motae).

327 Por.: „secundum ordinem causarum, esse ordinem effectuum, quod necesse est propter similitudi-nem effectus et causae. Nec causa secunda potest in effectum causae primae per virtutem propriam, quam-vis sit instrumentum causae primae respectu illius effectus. Instrumentum enim est causa quodammodoeffectus principalis causae, non per formam vel virtutem propriam, sed in quantum participat aliquid de

103

Ciała niebieskie są narzędziami mocy Bożej realizowanej przez działania duchowychporuszycieli, którzy spełniają zamierzoną przez Boga przyczynowość w świecie. Po-wołując się na rozważania Awicenny, Doktor Anielski powiada, że istnieją dwa rodza-je czynników działających (agens): Bóg (agens divinum), który udziela istnieniai czynnik naturalny (agens naturale), powodujący zmianę. Ruch ciał niebieskich i jegoprzyczynowość jest skutkiem mocy duchowych poruszycieli. Ciała niebieskie są zatemnarzędziami działania ich mocy328. Niebo może się poruszać, ale jego ruch nie wynikaz jego natury, jest więc ono poruszane i dlatego może być jedynie narzędziem w ra-mach wyższego porządku. Innymi słowy, jego działanie i przekazywanie ruchu jesttylko pośredniczeniem w działaniu wyższego rzędu329. Duchowi poruszyciele sferstanowią zaś główne czynniki działające we wszechświecie (agentia principalia),a w ich działaniu przejawia się jego rozumny porządek (agunt autem et movent perintellectum)330. W ramach celowej hierarchii wszechświata ciała niebieskie poruszająi same są poruszane (movent mota), a ciała ziemskie są poruszane i tylko przypadło-ściowo powodują ruch (movent per accidens), gdy dążą do swych miejsc natural-nych331. W koncepcji tej dochodzi do głosu Platońska teoria, którą Akwinata poddałreinterpretacji w duchu swej filozofii. O ile dla Platona formy samoistne, czyli idee,

virtute principalis causae per motum eius, sicut dolabra non est causa rei artificiatae per formam vel vir-tutem propriam, sed per virtutem artificis a quo movetur et eam quoquomodo participat”, De potentia, q. 3,a. 7, co. Ruch jest podstawową kategorią oddziaływań instrumentalnych: „secundum philosophos, quodmovet motum, movet ut instrumentum. In actione autem quae est per instrumentum, non potest esse finisaliquis in ipso instrumento nisi per accidens”, De potentia, q. 5, a. 5, co. Jeszcze inne fragmenty z pismAkwinaty dotyczące przyczynowości instrumentalnej podaje Litt w przypisie 9 na s. 178.

328 Por.: „secundum Avicennam, duplex est agens; scilicet agens divinum, quod est dans esse; et agensnaturale, quod est transmutans (...) Relinquitur autem virtus spiritualis substantiae in motu corporis caeles-tis, ad modum quo virtus motoris relinquitur in instrumento: et per hunc modum omnes formae naturalesdescendunt a formis quae sunt sine materia, ut Boetius dicit, 1 de Trin., cap. 3, in fin., et Commentator in 11Metaph., sicut formae artificiatorum ab artifice”, Super Sent., lib. 2, d. 15, q. 1, a. 2, co.; „instrumentumspiritualis agentis non agit secundum virtutem spiritualem nisi ex hoc quod agit secundum virtutem corpo-ralem”, De veritate, q. 5, a. 10, ad 4. Chociaż ciała niebieskie są martwe, to jednak ich poruszyciele są żywii rozumni. Zob.: De potentia, q. 3, a. 11, ad 13.

329 Por.: „caelum moveatur in ipso existente sola aptitudine ad motum, principio vero activo existenteextra, ut dictum est; movetur et agit sicut instrumentum haec est enim dispositio instrumenti, ut patet inartificialibus, nam in securi est sola aptitudo ad talem motum; principium autem motus in artifice est”, Depotentia, q. 5, a. 5, co.

330 Por.: „Si substantiae separatae movent corpora caelestia, ut philosophi ponunt, quicquid provenit exmotu corporum caelestium attribuitur ipsis corporibus sicut instrumentis, eo quod movent mota; substantiisautem separatis moventibus sicut principalibus agentibus. Agunt autem et movent per intellectum”, ContraGentiles, lib. 2, cap. 99, n. 4; (zob.: tamże, lib. 3, cap. 23, n. 2), a także: „Si autem corpus caeleste a sub-stantia intellectuali movetur (...) motus autem corporis caelestis ordinatur ad generationem in inferioribus:necesse est quod generationes et motus istorum inferiorum procedant ex intentione substantiae intelligentis.In idem enim fertur intentio principalis agentis, et instrumenti. Caelum autem est causa inferiorum motuumsecundum suum motum, quo movetur a substantia intellectuali. Sequitur ergo quod sit sicut instrumentumintellectualis substantiae. Sunt igitur formae et motus inferiorum corporum a substantia intellectuali causa-tae et intentae sicut a principali agente, a corpore vero caelesti sicut ab instrumento”, tamże, lib. 3, cap. 24, n. 1.

331 Por.: „Corpora autem inferiora, secundum quod moventur motibus naturalibus, considerantur utmota tantum, non autem ut moventia, nisi per accidens: accidit enim lapidi quod, descendens, aliquodobvians impellat. Et similiter est in alteratione et aliis motibus. Unde finis motus eorum est ut consequanturdivinam similitudinem quantum ad hoc quod sint in seipsis perfecta, utpote habentia propriam formam etproprium ubi. Corpora vero caelestia movent mota. Unde finis motus eorum est consequi divinam similitu-dinem quantum ad utrumque”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 22, n. 3–4.

104

stanowią zasady kształtujące materię, o tyle w ujęciu św. Tomasza idee istnieją w inte-lekcie Bożym i przekazywane aniołom służą jako zasady porządku panującegow świecie i powstającego na Ziemi, wskutek ruchu sfer niebieskich poruszanych przezsubstancje oddzielone od materii stosownie do tych rozumnych zasad332. Ważnymźródłem inspiracji platońskiej był dla św. Tomasza Boecjusz333. Ponieważ ruch niebama za zadanie realizować przyczynowość wywodzącą się od rozumnych poruszycieli,to rozpatrując cel tego ruchu (a więc szerzej – istnienia całego świata fizycznego),Doktor Anielski stwierdza, że wynika on z Bożego planu. Plan ten zakłada dopełnienieliczby ludzi wybranych do osiągnięcia zbawienia (electi), jacy przez wieki rodzą się naZiemi, na której procesy powstawania i ginięcia mają swe bezpośrednie przyczynyw ruchu sfer niebieskich. Koncepcja ta stanowi teologiczne dopełnienie filozofii przy-rody i wykracza poza metafizykę Arystotelesa334.

Uniwersalna przyczynowość ciał niebieskich powoduje nawet – zdaniem Akwinaty– że ludzie rodzą się z pewnymi zdolnościami, które są skutkiem współkształtowaniaich ciał przez ciała niebieskie335. Pogląd ten nie jest wyrazem wiary w astrologię, gdyżczłowiek nie jest pozbawiany wolności przez gwiazdy, ale raczej wynika z przekona-nia, że potężne oddziaływania ciał niebieskich wywierają bezpośredni wpływ na życiebiologiczne, a pośredni na umysł ludzki336. W podobny sposób przypływy i odpływymorza są powodowane oddziaływaniem Księżyca na Ziemię337.

W uniwersalnej hierarchii form świata stworzonego (ordo et gradus) obok najniż-szych form żywiołów istnieją według dominikańskiego uczonego formy coraz wyższe,które znajdują się w tym porządku coraz dalej w stosunku do materii, a więc są wypo-

332 Por.: „dicit Boetius, in libro de Trin., quod formae quae sunt in materia, venerunt a formis quae suntsine materia. Et quantum ad hoc verificatur dictum Platonis, quod formae separatae sunt principia formarumquae sunt in materia: licet Plato posuerit eas per se subsistentes, et causantes immediate formas sensibilium;nos vero ponamus eas in intellectu existentes, et causantes formas inferiores per motum caeli”, ContraGentiles, lib. 3, cap. 24, n. 2; „Elementa ergo agunt in virtute corporum caelestium et corpora caelestiaagunt in virtute substantiarum separatarum; unde cessante actione substantiae separatae, oportet quod cessetactio corporis caelestis; et ea cessante oportet quod cesset actio corporis elementaris”, De potentia, q. 5,a. 8, co.; zob.: Legrand, s. 144.

333 Por.: M. Kurdziałek, Dlaczego św. Tomasz z Akwinu komentował «De Trinitate» i «De hebdomadi-bus» Boecjusza? [w:] tenże, Średniowiecze w poszukiwaniu..., dz. cyt., s. 169–182.

334 Por.: „probabilius est quod finis motus caeli sit numerus electorum quam assimilatio ad Deum incausalitate generationis et corruptionis, secundum quod philosophi ponunt”, De potentia, q. 5, a. 5, co.Szczególnym skutkiem oddziaływania ciał niebieskich jest powstawanie życia na Ziemi. Zob.: De potentia,q. 6, a. 6, ad 10; S. Th., I-a, q. 70, a. 3, ad 3; De spiritualibus creaturis, a. 6, ad 12.

335 Por.: „ex corpore caelesti aliqua dispositio in corpore humano relinquitur, ex qua contingit ut animaei coniuncta inclinetur ad hoc vel illud artificium”, De veritate, q. 5, a. 10, ad 5. Warto zauważyć, że Akwi-nata mówi o wpływie ciał niebieskich na ciało, ale nie na duszę człowieka. Por. Litt, s. 118: „Il n’est pasnécessaires d’admettre que les corps célestes impriment directement quelque chose dans l’âme”.

336 Por.: „Dispositio autem corporis humani subiacet caelestibus motibus. Dicit enim Augustinus, in Vde civitate Dei, quod non usquequaque absurde dici potest ad solas corporum differentias afflatus quosdamvalere sidereos. Et Damascenus dicit in secundo libro, quod alii et alii planetae diversas complexiones ethabitus et dispositiones in nobis constituunt. Et ideo indirecte corpora caelestia ad bonitatem intelligentiaeoperantur”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 84, n. 14; Zob: S. Swieżawski, Centralne zagadnienie tomistycznejnauki o duszy (Commensuratio animae ad hoc corpus), „Przegląd Filozoficzny”, t. 44, (1948), s. 167.

337 Por.: „similiter aqua movetur motu proprio tendendo in centrum, et habet quemdam motum ex im-pressione lunae, quae movet ipsam, ut patet in fluxu et refluxu maris”, De veritate, q. 22, a. 13, co.; Doda-jmy, że dla Galileusza przypływy i odpływy mórz były głównym, chociaż błędnym argumentem na rzeczpoglądu o ruchu Ziemi wokół Słońca. Zob.: H. Butterfield, Rodowód współczesnej nauki.., dz. cyt.,s. 69–70; J. Losse, Wprowadzenie do filozofii nauki, dz. cyt., s. 70–72.

105

sażone przez Boga w coraz większą zdolność do aktualizowania możności tkwiącychw tej materii338. Wyższe formy w hierarchii są bardziej szlachetne i posiadają dosko-nalsze działania naturalne339. Można tu wymienić formy ciał mieszanych, a następnieroślin i zwierząt, aby w końcu wskazać na duszę ludzką, która całkowicie wykraczapoza materię, gdyż intelekt ludzki ma naturę duchową340. Hierarchia ta jest dodatko-wym, pośrednim argumentem, wskazującym na nieśmiertelność duszy, gdyż ta najdo-skonalsza forma kształtująca materię jest tak bardzo oddalona od materii, że zachowujesamoistne istnienie, nawet gdy nie formuje żadnej materii, a więc pozostajew odłączeniu od swego ciała341. Porządek istniejący na każdym szczeblu tej rozbudo-wanej struktury wszechświata, opisywany w kosmologii, jest w opinii św. Tomaszarównież argumentem na rzecz istnienia Mądrości, od której pochodzi cała stworzonarzeczywistość342.

Szczególny przypadek oddziaływania ciał niebieskich na procesy zachodzącew świecie podksiężycowym zawarty jest w teorii św. Tomasza o powstawaniu (genera-tio) niektórych niższych gatunków roślin i zwierząt wskutek rozkładu ciał nieożywio-nych (ex putrefactione)343. Św. Tomasz nawiązał w ten sposób do znanej scholastykom

338 Por.: „quanto aliqua forma est perfectior, tanto magis supergreditur materiam corporalem; quod patetinducenti in diversis formarum ordinibus”, De spiritualibus creaturis, a. 2, co.

339 Por.: „semper ascendendo, quanto formae specificae sunt nobiliores, tanto virtutes et operationes exformis specificis procedentes excellentiores existunt: intantum quod nobilissima forma, quae est animarationalis, habet virtutem et operationem intellectivam, quae non solum transcendit virtutem et actionemelementorum, sed etiam omnem actionem corporalem et virtutem”, De operationibus occultis, n. 448 (9).Na temat hierarchii bytowej u św. Tomasza zob.: W. Stróżewski, Ontologia, Kraków 2004, s. 121.

340 Por.: „quanto magis proceditur in nobilitate formarum, tanto magis invenitur virtus formae materiamelementarem excedere, sicut anima vegetabilis plus quam forma metalli, et anima sensibilis plus quamanima vegetabilis. Anima autem humana est ultima in nobilitate formarum. Unde intantum sua virtuteexcedit materiam corporalem, quod habet aliquam operationem et virtutem in qua nullo modo communicatmateria corporalis. Et haec virtus dicitur intellectus”, S. Th., I-a, q. 76, a. 1, co.

341 Por.: „secundum quod formae sunt nobiliores, quod habent aliquas virtutes magis ac magis super-gredientes materiam. Unde ultima formarum, quae est anima humana, habet virtutem totaliter super-gredientem materiam corporalem, scilicet intellectum. Sic ergo intellectus separatus est, quia non est virtusin corpore, sed est virtus in anima; anima autem est actus corporis. Nec dicimus quod anima, in qua estintellectus, sic excedat materiam corporalem quod non habeat esse in corpore; sed quod intellectus, quemAristoteles dicit potentiam animae, non est actus corporis”, De unitate intellectus, cap. 1.

342 Por.: „a substantiis separatis intellectualibus invenitur in naturae operibus quod determinatis viis ad de-terminatos fines ordine et modo congruissimo procedunt, sicut et ea quae fiunt ab arte: ita quod totum opusnaturae videtur esse opus cuiusdam sapientis, propter quod natura dicitur sagaciter operari. Opus autem sapi-entis oportet esse ordinatum: nam hoc proprie ad sapientem pertinere dicimus, ut omnia convenienti ordinedisponat. Quia igitur formae inferiorum corporum proveniunt ex sapientia substantiae separatae mediantevirtute et motu caelestium corporum, necesse est in ipsis formis inferiorum corporum quemdam ordineminveniri: ita scilicet, quod quaedam sint imperfectiores et materiae viciniores, quaedam autem perfectiores etpropinquiores superioribus agentibus”, De operationibus occultis, n. 447 (8); zob.: Litt, s. 126.

343 O roślinach Akwinata wspomina rzadziej niż o zwierzętach. Por.: „animalia ex putrefactione gener-ata, et plantae et corpora mineralia assimilantur soli et stellis, quorum virtute generantur”, S. Th., I-a, q. 105,a. 1, ad 1; „animalia et plantae quae generantur sine semine ex putrefactione. In his enim, propter sui imper-fectionem sufficit ad eorum productionem agens universale, scilicet virtus corporis caelestis, et materiadisposita. In animalibus autem perfectis plura requiruntur principia; non enim agens universale sufficit, sedrequiritur agens proprium univocum”, Sentencia De anima, lib. 2, l. 7, n. 5; „ad earum (sc. plantarum)pullulationem sufficit virtus caelestis loco patris, et virtus terrae loco matris (...). Et sic principia communiaactiva, quae ad opus distinctionis pertinent, sufficiunt ad generationem plantarum; non autem ad produc-tionem animalium, ad quam requiritur virtus formativa in semine existens”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1,a. 5, ad 6; zob. jeszcze: Litt, s. 133 i 135 (porównanie do ojca i matki błędnie przypisywane było Arysto-

106

koncepcji rodzenia się niektórych gatunków344. Zdaniem Akwinaty rozkład ciał nie-ożywionych jest wsparty mocą ciał niebieskich, która powoduje powstawanie nowychform żywych, gdyż formy te nie pochodzą z nieożywionej materii ani z poprzednichpokoleń danego gatunku345. Ciała niebieskie pełnią w tym procesie funkcję pierwszejzasady zmian (primum alterans), czyli wyższej przyczyny działającej346, a powstającebyty należą do niższych gatunków. Natomiast doskonalsze formy żywe rodzą się tylkona drodze wymiany pokoleń tego samego gatunku347. Św. Tomasz uważa, że im bar-dziej byt jest doskonały, tym więcej potrzeba mocy do jego utworzenia. Najprostszewięc formy roślinne i zwierzęce wymagają wyłącznie mocy ciał niebieskich, ale wyż-sze substancje (np. wyższe zwierzęta – animalia perfecta) – również istnienia poprzed-niego pokolenia, które przekazuje formę na drodze dziedziczenia (virtus seminis), cho-ciaż wymiana pokoleń jest także wspierana oddziaływaniem ciał niebieskich348. Akwi-nata podkreśla również, że obie drogi powstawania bytów ożywionych należą do zwy-kłego porządku natury stworzonej przez Boga i nie wymagają już jego nadzwyczajnejinterwencji (non est miraculum)349. W obu przypadkach formy te łączą się z materią telesowi); a także przykład dot. tych zwierząt: „perhaps maggots, to suggest an example, i. e. legless larvaeof the housefly”, J. Bobik, Aquinas on Matter and Form and the Elements..., dz. cyt., s. 206–207 oraz P.Faucon, Aspects neoplatonicienes de la doctrine de saint Thomas d’Aquin, dz. cyt., s. 269, przypis 212.

344 Por.: „Na skutek zniszczenia formy martwego organizmu tworzą sie formy niższych istot, które or-ganizują dostępną im materię tak, jak robaki rodzą się w nawozie. Ciepło życiowe Słońca także jest przy-czyną samorzutnego rodzenia się, Arabowie zaś i scholastycy powszechnie sądzili, że tego rodzaju formyzasilane są przez moc niebieską”, Crombie, t. I, s. 187; zob.: P. Siwek, Wieczory paryskie, Londyn 1965, s.285, przypis 60.

345 Por.: „non requiritur (sc. in generatione sua) agens simile in specie, sed sufficit virtus caelestis cumqualitatibus activis et passivis, ut quae ex putrefactione generantur”, Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 4, co.;zob. też S. Th., I-a, q. 91, a. 2, ad 2; „illae novae species producuntur ex virtute caelesti; quae tenet locumvirtutis formativae, in animalibus ex putrefactione generatis”, Super Sent., lib. 2, d. 15, q. 3, a. 1, ad 7.Akwinata powołuje się także na opinię Awerroesa: „in animalibus generatis ex putrefactione virtus caeli, utCommentator dicit in 7 Metaph., supplet locum virtutis formativae in semine”, tamże, d. 18, q. 2, a. 3, ad 5.

346 Por.: „quodammodo animalia, quae generantur ex putrefactione, videntur fieri casu, inquantum non fi-unt ex sibi similibus secundum speciem. Neque etiam habent causam determinatam agentem in istis infe-rioribus, sed solum causam agentem superiorem”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 3, n. 5. Na temat miejscagwiazd w dziele stworzenia, a w konsekwencji ich późniejszego działania zob.: Litt, s. 136–138 (analiza frag-mentu Super Sent., lib. 2, d. 15, q. 1, a. 1: „Utrum productio stellarum convenienter describatur”).

347 Por.: „Per motum autem caelestem non possunt produci multae formae sensibiles nisi mediantibusdeterminatis principiis suppositis: sicut animalia quaedam non fiunt nisi ex semine”, Contra Gentiles, lib. 2,cap. 43, n. 6.

348 Por.: „ad plantas et ad animalia imperfecta, sufficit ad agendum sola virtus caelestis. In animalibusvero perfectis requiritur cum virtute caelesti etiam virtus seminis”, Sententia Metaphysicae, lib. 7, l. 6,n. 21; „virtus quae est in materia putrefacta generativa animalis, est a solo corpore caelesti, in quo suntvirtute omnes formae generatae, sicut in principio activo”, tamże, l. 8, n. 27; „animalia perfecta non gener-antur ex sola universali virtute solis, sed ex virtute particulari quae est in semine; licet quaedam animaliaimperfecta generentur absque semine ex virtute solis: quamvis etiam in horum generatione non desit actioparticularis virtutis alterantis et disponentis materiam”, De spiritualibus creaturis, a. 10, co.; „animaliaimperfecta, ad quorum productionem sufficit virtus caelestis corporis, sicut patet de animalibus generatis exputrefactione; sed ad generationem animalium perfectorum praeter virtutem caelestem requiritur etiamvirtus particularis, quae est in semine”, Sentencia De anima, a. 5, co.; „S. Thomas affirme spécialement lacausalité des corps célestes pour le niveau supérieur, mais dit maintes fois qu’elle s’exerce aussi sur leniveau inférieur”, Litt, s. 133; zob. też: De malo, q. 16, a. 9, co.

349 Por.: „In animalibus autem quae ex putrefactione generantur, causatur forma substantialis ex agentecorporali, scilicet corpore caelesti, quod est primum alterans, unde oportet quod omnia moventia ad formamin istis inferioribus, agant in virtute illius. Et propter hoc, ad producendas aliquas formas imperfectas suffi-

107

żywiołów albo ich mieszaniną (aliquod elementum vel elementatum)350. Wiodącą rolęw powstawaniu tych nowych form odgrywa moc Słońca (virtus solis), którego potężnedziałanie na Ziemię jest łatwo poznawalne zmysłowo. Wyrazem zaś jednorodnegoporządku panującego we wszechświecie jest według św. Tomasza powszechne od-działywanie ciał niebieskich (virtutes per omnia inferiora corpora diffusae) w każdymmiejscu świata podksiężycowego351. Jego zdaniem wszystkie procesy powstawaniai ginięcia zachodzące na Ziemi są spowodowane zróżnicowanym oddziaływaniem ciałniebieskich na te najniższe rejony wszechświata352. Aby to powszechne oddziaływanieopisać, Mojżesz Majmonides użył porównania, w którym określił ciała niebieskie mia-nem serca (cor) ożywiającego cały stworzony wszechświat i ta analogia znalazła uzna-nie w oczach św. Tomasza. Tak jak człowiek bywa określany mianem mikrokosmosu,tak i wszechświat przypomina wielkiego człowieka. Jedność między człowiekiemi wszechświatem jest wyrazem swoistego naturalizmu Akwinaty, ale naturalizm ten macharakter religijny353.

Charakteryzując bliżej działanie ciał niebieskich, dodaje, że ciała niebieskie jako po-ruszające się byty fizyczne (virtus mobilis) powodują skutki materialne, a mocą ich poru-szycieli duchowych (virtus motoris) dokonują się przemiany substancjalne354. Podobnie cit virtus caelestis, absque agente univoco. Ad producendas autem formas perfectiores, sicut sunt animaeanimalium perfectorum, requiritur etiam cum agente caelesti agens univocum: talia enim animalia nongenerantur nisi ex semine. Et propter hoc dicit Aristoteles, in II Phys., quod homo generat hominem et sol”,Contra Gentiles, lib. 3, cap. 69, n. 24; „animalia enim perfecta non generantur ex sola virtute caelesti, sedrequiritur determinatum semen; ad generationem vero quorundam imperfectorum animalium sola virtuscaelestis sufficit, sine semine (...) non est miraculum quod animalia ex putrefactione sine semine nascan-tur”, tamże, cap. 102, n. 5; zob. tamże, cap. 104, n. 10, De potentia, q. 3, a. 8, ad 15 oraz q. 3, a. 11, ad 12.

350 Por.: „in naturali generatione animalium, principium activum est virtus formativa quae est in semine,in iis quae ex semine generantur; loco cuius virtutis, in iis quae ex putrefactione generantur, est virtuscaelestis corporis. Materiale autem principium in utrorumque animalium generatione, est aliquod elemen-tum vel elementatum”, S. Th., I-a, q. 71, ad 1; zob. Litt, s. 139: „lors de premièr création de tous les ani-maux, le principe actif fut le Verbe de Dieu”.

351 Por.: „in animalibus generatis ex putrefactione virtus solis et aliorum corporum caelestium suppletvicem virtutis formativae quae est in semine in generatione eorum quae ex semine nascuntur. Et quia hu-jusmodi virtutes corporum caelestium sunt per omnia inferiora corpora diffusae; ideo (...) omnia plena suntvirtutibus animae”, Super Sent., lib. 3, d. 8, q. 1, a. 1, ad 7; „quaedam ignobilia animalia ex solis tantumactione generantur, absque principio activo sui generis: sicut patet in animalibus generatis ex putrefactione”,Contra Gentiles, lib. 2, cap. 76, n. 14 (podobnie więc – zdaniem św. Tomasza – tak jak do powstania wyż-szych form zwierzęcych nie wystarczą same tylko działania ciał niebieskich, to podobnie w ludzkim pozna-niu nie wystarczy istnienie jednego czynnego intelektu dla wszystkich ludzi, zob. Litt, s. 141); „potentiasolis non tota manifestatur in productione alicuius animalis ex putrefactione generati”, S. Th., I-a,q. 25, a. 2, ad 2 (Akwinata wskazuje, że moc Słońca wykracza poza omawianą przyczynowość oraz nazywaSłońce czynnikiem działającym nie jednoznacznym, gdy pisze o „potentia agentis non univoci”, tamże, zob.Litt, s. 140); „sol et luna et alia luminaria sunt causa vitae, ut patet maxime in animalibus ex putrefactionegeneratis”, S. Th., I-a, q. 70, a. 3, arg. 3; „Aliquando vero materia recipit formam ab agente non secundumeandem rationem, prout est in agente, sicut patet in generantibus non univocis, ut animal generatur a sole”,tamże, I-a, II-ae, q. 60, a. 1, co.

352 Por.: „diversa corpora caelestia diversos effectus in rebus corporalibus habent, non solum secundumcalidum, sed etiam secendum alias passiones et formas”, Meteor., lib. 1, l. 5, n. 7.

353 Por.: „Bogata średniowieczna myśl łacińska we wspaniały nieraz sposób przedstawiała człowiekajako mikrokosmos, jako mały wszechświat, w którym odbija się naprawdę wszystko, całe bogactwo światamaterialnego i duchowego”, S. Swieżawski, Święty Tomasz na nowo odczytany, dz. cyt., s. 126; zob. rów-nież: M. Kurdziałek, Średniowieczne stanowiska..., dz. cyt., s. 246.

354 Por.: „caelum enim per motum suum causat generationem et corruptionem in istis inferioribus: undedicitur in 8 Phys., quod motus ejus est sicut vita existentibus omnibus. Unde dicit Rabbi Moyses, quod

108

jak wszelkie istnienie pochodzi od Boga, to wszelkie powstawanie nowych substancjiw świecie podksiężycowym wywodzi się z działania ciał niebieskich355. W działaniu tymrolę pośredniczącą odgrywa światło (lumen), będące narzędziem mocy ciał niebie-skich356. Można zauważyć, że – zgodnie z przedstawionym rozumowaniem – w porząd-ku poznawania świata przez człowieka ciała niebieskie pełnią jednocześnie funkcję po-tężnych znaków ustanowionych przez Boga, aby ukazać człowiekowi moc Stwórcy.

Innym przykładem oddziaływania ciał niebieskich jest wywoływanie ruchu bytównależących do świata podksiężycowego. Św. Tomasz uważa bowiem, że siły działającena Ziemi są skutkiem mocy ciał niebieskich357. Przyczynowość ciał niebieskich (bytówniezniszczalnych, ale podlegających ruchowi – incorruptibiles, sed mutabiles) zajmujew hierarchii działań miejsce pośrednie między działaniem Boga (causa incorruptibiliset immutabilis) i bytów świata podksiężycowego (causae corruptibiles et mutabiles)358.Ciała niebieskie są przyczynami powszechnymi (causae universales) różnych zmian,powstawania i ginięcia, a także szczegółowymi przyczynami (causae particulares)tych substancji, które powstają wskutek ich ruchu359. W ten sposób wszystkie działaniaw przyrodzie są zgodne z powszechnym hierarchicznym porządkiem całego ko- caelum in universo est sicut cor in animali”, Super Sent., lib. 2, d. 2, q. 2, a. 3, co.; „corpora caelestiacausare generationem et corruptionem in inferioribus, inquantum motus eorum est causa omnium inferi-orum mutationum (...) cum omnis motus sit actus motoris et moti, oportet quod in motu relinquatur virtusmotoris et virtus mobilis: unde ex ipso mobili, quod corpus est, habet virtutem movendi inferiora corpora addispositiones corporales. Ex parte autem motoris, qui est substantia spiritualis, quaecumque sit illa, habetvirtutem movendi ad formas substantiales”, tamże, d. 15, q. 1, a. 2, co.; zob.: De veritate, q. 5, a. 10, ad 4;„Corpus igitur caeli non agit ad generationem secundum propriam speciem, sicut agens principale, sedsecundum speciem alicuius superioris agentis intellectualis, ad quod se habet corpus caeleste sicut instru-mentum ad agens principale”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 23, n. 2; Litt, s. 143–145.

355 Por.: „nihil agit ad speciem in istis inferioribus nisi per virtutem corporis caelestis, nec aliquid agitad esse nisi per virtutem Dei”, De potentia, q. 3, a. 7, co.; S. Th., I-a, q. 118, a. 1, ad 3; Quodlibet XII, q. 9,a. 2, co.; In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 12: „contrariae qualitates in corpore mixto regulantur et conservanturne se invicem corrumpant, per formam substantialem, quae est impressio quaedam caelestis corporis: nihilenim in istis inferioribus agit ad speciem nisi per virtutem corporis caelestis”, De malo, q. 5, a. 5, ad 6;ustanie ruchu sfer będzie zaś kresem powstawania i ginięcia: „utrum cessante motu caeli, remaneat actio etpassio in elementis”, De potentia, q. 5, a. 8, tit. 1. Szerzej będziemy podejmować te zagadnienia w podroz-dziale o eschatologicznym obrazie świata.

356 Por.: „sicut calor agit ad formam ignis quasi instrumentaliter in virtute formae substantialis, ita lu-men agit quasi instrumentaliter in virtute corporum caelestium ad producendas formas substantiales, et adhoc quod faciat colores visibiles actu”, S. Th., I-a, q. 67, a. 3, ad 3.

357 Por.: „actio virtutum inferiorum communiter agentium reducitur in virtutem caelestem activam uni-versaliter”, Super Sent., lib. 2, d. 15, q. 1, a. 1, co.

358 Por.: „Invenitur autem in rebus triplex causarum gradus. Est enim primo causa incorruptibilis et im-mutabilis, scilicet divina; sub hac secundo est causa incorruptibilis, sed mutabilis; scilicet corpus caeleste;sub hac tertio sunt causae corruptibiles et mutabiles. Hae igitur causae in tertio gradu existentes sunt par-ticulares, et ad proprios effectus secundum singulas species determinatae: ignis enim generat ignem, ethomo generat hominem, et planta plantam”, Sententia Metaphysicae, lib. 6, l. 3, n. 17; zob.: Braun, s. 69.

359 Por.: „Causa autem secundi gradus est quodammodo universalis, et quodammodo particularis. Par-ticularis quidem, quia se extendit ad aliquod genus entium determinatum, scilicet ad ea quae per motum inesse producuntur; est enim causa movens et mota. Universalis autem, quia non ad unam tantum speciemmobilium se extendit causalitas eius, sed ad omnia, quae alterantur et generantur et corrumpuntur: illudenim quod est primo motum, oportet esse causam omnium consequenter mobilium”, Sententia Metaphysi-cae, lib. 6, l. 3, n. 18; „alterationes et generationes et corruptiones quae sunt in istis inferioribus, reducuntursicut in primum movens in corpus caeleste, quod secundum hanc speciem motus non movetur, cum sitingenerabile et incorruptibile et inalterabile. Illud ergo quod est primum principium omnis motus, oportetesse immobile omnino”, Compendium theologiae, lib. 1, cap. 4.

109

smosu360. Każde ciało niebieskie można nazwać pierwszą niezmienną przyczyną zmian(primum alterans non alteratum) w świecie fizycznym (in genere causarum natura-lium), która kieruje wszystkimi zmianami do zamierzonych przez Boga celów. Przy-czyna ta jako byt podlega wyłącznie doskonałemu ruchowi po okręgu, ale jej moc wy-wodzi się ostatecznie od Boga, który jest absolutnie doskonały i nieruchomy361. Akwi-nata wykracza w swych rozważaniach poza fizykę Stagiryty i dopełnia teorię pierw-szego nieruchomego poruszyciela nauką o Bogu Abrahama, Izaaka i Jakuba, któregodzieło stworzenia opisane zostało w Księdze Rodzaju, a Objawienie zostało zawarte wksięgach Starego i Nowego Testamentu i w Tradycji katolickiej362. W kosmologiidoktora Kościoła panuje doskonała hierarchia bytów i ich działań. W ramach tegoporządku można sprowadzić wszystkie poszczególne działania do wyższych czynni-ków działających. Dla bytów znajdujących się na Ziemi rolę tych zasad odgrywająciała niebieskie363. Działania ciał należących do świata podksiężycowego wynikająwięc z bycia poruszanymi przez ciała niebieskie. Z tego powodu te niższe przyczyny sąokreślane mianem zmiennych czynników zmiany (alterantia alterata)364. Najwyższymzaś czynnikiem działającym jest Bóg, który panuje nad całym stworzeniem za pomocątych wszystkich stworzonych przez siebie przyczyn pośrednich365.

W kosmologii św. Tomasza zachodzi zasadnicza różnica w naturze bytów międzyświatem nadksiężycowym i podksiężycowym. Odrębność ta nie polega wyłącznie nanaturalnej niezniszczalności ciał niebieskich i zniszczalności bytów znajdujących sięna Ziemi. Ciała niebieskie są bowiem pierwszymi czynnikami zmian w świecie fizycz-nym, które same nie podlegają zmianie, natomiast ciała podksiężycowe – bytamizmiennymi, które wywołują dalsze zmiany na Ziemi. Oczywiście niebo nie jest zasad-niczo nieruchome (immobile simpliciter) i absolutnie niezmienne, ale jest niezmienne

360 Por.: „Contra naturam vero universalem nulla res naturalis agit; dicitur enim natura particularis se-

cundum ordinem particularis causae ad particularem effectum; natura vero universalis secundum ordinemprimi agentis in natura, quod est caelum ad omnia inferiora agentia. Cum autem nullum inferiorum cor-porum agat nisi per virtutem caelestis corporis, impossibile est quod aliquod corpus naturale agat contranaturam universalem”, De potentia, q. 6, a. 1, ad 1.

361 Por.: „corpus caeli est primum alterans, cujus virtute omnes alterationes regulantur, et ad fines pro-prios perducuntur” Super Sent., lib. 2, d. 17, q. 3, a. 1, co.; „ea quae alterantur, quodam ordine reducantur inalterans non alteratum, motum tamen secundum locum; et ulterius in id quod nullo modo movetur”, Deveritate, q. 5, a. 9, co.; zob.: In De divinis nominibus, cap. 4, l. 21.

362 Por.: F. Connell, Are All Revealed Truths in Sacred Scripture? [w:] „The American EcclesiasticalReview”, t. 150 (1963), s. 303–314.

363 Por.: „Nullum agens particulare potest universaliter praevenire actionem primi universalis agentis:eo quod omnis actio particularis agentis originem habet ab universali agente; sicut in istis inferioribusomnis motus praevenitur a motu caelesti”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 149, n. 3.

364 Por.: „quia natura inferior agens non agit nisi mota, eo quod huiusmodi corpora inferiora sunt alter-antia alterata; caelum autem est alterans non alteratum, et tamen non est movens nisi motum, et hoc noncessat quousque perveniatur ad Deum: sequitur de necessitate quod Deus sit causa actionis cuiuslibet reinaturalis ut movens et applicans virtutem ad agendum”, De potentia, q. 3, a. 7, co.; zob.: Legrand,s. 153.

365 Por.: Litt, s. 147–148. W pismach św. Tomasza jego pluralizm egzystencjalny (zob.: W. Stróżewski,Ontologia, dz. cyt., s. 128) został ujęty w doskonale uporządkowany system hierarchiczny. Porządek tenobejmuje również Kościół i życie społeczne. Zob. także: „obraz świata jest pluralistyczny, otaczająca nasrzeczywistość jawi się jako mnogość otaczających nas bytów, różnie ustrukturowanych, które tworzą od-mienne całości. W tym znaczeniu można powiedzieć, że mnogość jest pierwsza niż jedność, podobnie jakcałość jest pierwsza w stosunku do swoich części”, J. Widomski, Ontologia liczby..., dz. cyt., s. 104(w rozdziale o św. Tomaszu z Akwinu).

110

tylko w ramach porządku stworzonego, gdyż zasadniczo pierwszym nieruchomymporuszycielem jest Bóg (primum movens simpliciter)366. Ruch zawsze pochodzi odczynnika nieruchomego, a szczególnym wyrazem tej zasady jest relacja nieba do Zie-mi, a więc świata sfer do świata podksiężycowego367. Niebo nie jest dosłownie nieru-chome, ale raczej niezmienne (corpora caelestia sunt inalterabilia), a nieruchomośćnieba można przyjąć w tym sensie, że nie podlega ono zmianom właściwym bytomniższym368. Ponieważ istnieje wiele rodzajów ruchu (species motus), a kategoria „ruch”obejmuje różne procesy zmian, to można sformułować ogólną zasadę, że żaden bytpierwszy w ramach danego porządku nie porusza się tym rodzajem ruchu, który samporusza inne byty (non movetur illo motu, quo movet), gdyż szereg przyczyn danegorodzaju nigdy nie może być nieskończony369.

Ciała niebieskie są więc pierwsze w porządku bytów fizycznych, a w porządkumetafizycznym nad nimi znajdują się aniołowie, zaś nad aniołami sam Bóg370. Gwiaz-dy i planety jako pierwsze przyczyny zmian w świecie materialnym rządzą zatem ce-lowo urządzonym światem stworzonym371. Wyrazem porządku i hierarchii wszech-

366 Por.: „primum movens in aliquo ordine mobilium non oportet esse immobile simpliciter, sed immo-bile secundum idem genus motus; sicut caelum quod est primum alterans, movetur quidem, sed non altera-tur: non enim est primum movens simpliciter”, Super Sent., lib. 3, d. 3, q. 5, a. 3, ad 2; „Id autem quod estimmobile simpliciter, est principium omnis motus”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 82, n. 7; „contingit aliquodprincipium motus esse primum in genere, quod tamen non est primum simpliciter sicut in genere alterabil-ium primum alterans est corpus caeleste, quod tamen non est primum movens simpliciter, sed moveturmotu locali a superiori movente”, S. Th., I-a, II-ae, q. 6, a. 1, ad 1.

367 Por.: „necesse est quod ante omne mobile inveniatur aliquid immobile secundum motum illum: sicutsupra alterabilia est aliquid non alterabile, ut corpus caeleste”, De spiritualibus creaturis, a. 10, co.

368 Por.: „In omnibus autem hoc invenitur quod motus procedit a primo immobili quieto: quod quidempatet in naturalibus: quia primum movens in quolibet genere est non motum illo genere motus, sicut pri-mum alterans est non alteratum”, Super Sent., lib. 3, d. 27, q. 1, a. 3, co.; „Quod ergo est immobile secun-dum alterationem, est principium omnis alterationis. Corpora autem caelestia sola inter corporalia suntinalterabilia: quod demonstrat dispositio eorum, quae semper eadem invenitur. Est ergo corpus caelestecausa omnis alterationis in his quae alterantur. Alteratio autem in his inferioribus est principium omnismotus: nam per alterationem pervenitur ad augmentum et generationem; generans autem est motor per se inmotu locali gravium et levium. Oportet ergo quod caelum sit causa omnis motus in istis inferioribus cor-poribus”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 82, n. 7.

369 Por.: „primum mobile habeat se aliter et aliter secundum locum, et non secundum substantiam, opor-tet quod primum movens, quod est immobile et semper actu ens, nullo modo possit aliter et aliter se habere,quia non potest moveri. Moveretur enim maxime secundum primum motum. Primus autem motuum est locimutatio. In hoc autem genere, primus motus est motus circularis: hoc autem motu non movetur, cum hocmotu moveat. Primum enim movens non movetur illo motu, quo movet, sicut primum alterans non alteratur:non igitur movetur circulariter: et per consequens nullo modo potest moveri”, Sententia Metaphysicae, lib.12, l. 7, n. 13; „in quolibet genere id quod est primum movens non movetur secundum illam speciem motus,sicut primum alterans non alteratur”, S. Th., III-a, q. 12, a. 3, co.; „Omnis enim motus videtur ab aliquoimmobili procedere, quod scilicet non movetur secundum illam speciem motus”, Compendium theologiae,lib. 1, cap. 4; zob.: Litt, s. 191. Zdaniem Akwinaty, byty pierwotne w danym porządku nie doznają tego, cosame powodują: „Primum enim agens in quolibet genere ita est influens quod non est recipiens in genereillo, sicut sol illuminat sed non illuminatur, et ignis calefacit sed non calefit”, S. Th., III-a, q. 22, a. 4, co.

370 Por.: „virtus enim caelestis corporis in inferioribus corporibus relinquitur, in quantum ab eo trans-mutantur, sicut a primo alterante”, De potentia, q. 3, a. 11, ad 12; zob.: De veritate, q. 5, a. 9, co.; De po-tentia, q. 3, a. 7, co.

371 Zdaniem św. Tomasza, ciała niebieskie działają za pomocą światła: „virtus lucis ad omnia corporaliase extendit, inquantum est qualitas activa primi corporis alterantis, scilicet caeli”, S. Th., I-a, q. 5, a. 5, ad 5;„accidit luci quod non habeat contrarium, inquantum est qualitas naturalis primi corporis alterantis, quod esta contrarietate elongatum”, S. Th., I-a, q. 67, a. 3, ad 2; „radii autem corporum caelestium transmutant totam

111

świata jest również pogląd, że byty wyższe są bliższe nieruchomości pierwszego poru-szyciela od niższych, a więc ciała niebieskie podlegają tylko jednemu rodzajowi zmia-ny, a mianowicie zmianie miejsca w swym ruchu po okręgu. Stosownie do swegomiejsca zajmowanego w uniwersalnej hierarchii kosmosu ciała niebieskie rządzą po-rządkiem ciał niższego rzędu372. Z kolei byty podksiężycowe posiadają naturalnąskłonność (inclinatio), aby przyjmować oddziaływanie ciał niebieskich373.

We wszechświecie św. Tomasza byty niższe są podporządkowane wyższym w ob-rębie uniwersalnego ładu stworzonego przez Boga374. Pomimo zasadniczych różnic mię-dzy naturami: ciał podksiężycowych, bytów zbudowanych z piątego elementu, aniołów iwreszcie samego Boga, cała rzeczywistość stanowi jeden ogromny system, który jużGrecy słusznie nazywali kosmosem (czyli ładem). W tej powszechnej i celowej hierar-chii panuje porządek, a każdy byt zajmuje ściśle określone miejsce, wynikające z jegonatury, i wykonuje właściwe tej naturze działania375. Teoria oddziaływania ciał niebie-skich sformułowana przez Akwinatę zasługuje na miano śmiałej koncepcji metafizycz-nej. Ponieważ od poszczególnych aspektów tej teorii ważniejsze są ogólne ramy, w któ-rych opisywany jest porządek wszechświata, można uznać, że możliwe są pewne mody-fikacje koncepcji oddziaływania ciał niebieskich, gdyż przyrodnicze szczegóły tej teoriinie decydują o jej ogólnym charakterze. W tym sensie trwały jest metafizyczny pogląd oporządku kosmosu jako całości tak dobitnie akcentowany przez św. Tomasza, gdyż niejest on uwarunkowany ani geocentryzmem, ani koncepcją duchowych poruszycieli sferniebieskich. Można zatem uznać, że metafizyczny składnik rozważanej tu teorii nie ulegadezaktualizacji wskutek samego tylko rozwoju astronomii.

naturam inferiorem. Unde dicimus, quod sicut corpora elementaria habent qualitates activas, per quas agunt,ita lux est qualitas activa corporis caelestis, per quam agit, et est in tertia specie qualitatis sicut et calor”,Sentencia De anima, lib. 2, l. 14, n. 22.

372 Por.: „Oportet primum principium motus esse aliquid immobile. Quae ergo magis accedunt ad im-mobilitatem, debent esse aliorum motiva. Corpora autem caelestia magis accedunt ad immobilitatem primiprincipii quam inferiora: quia non moventur nisi una specie motus, scilicet motu locali; alia vero corporamoventur omnibus speciebus motus. Corpora igitur caelestia sunt motiva et regitiva inferiorum corporum”,Contra Gentiles, lib. 3, cap. 82, n. 5; „corpus caeli secundum suam naturam non est subiectum generationiet corruptioni, utpote primum in genere mobilium, et propinquissimum rebus immobilibus. Et inde est quodminimum habet de motu. Movetur enim solum motu locali, qui nihil variat intrinsecum rei. Et inter motuslocales habet motum circularem, qui etiam minimum variationis habet: quia in motu sphaerico totum nonmutat suum ubi subiecto, sed solum ratione, ut probatur in VI Physic.; sed partes mutant ubi diversum etiamsubiecto”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 7.

373 Por.: „in alteratione corporum inferiorum a corporibus caelestibus (...) naturalis inclinatio est in cor-poribus inferioribus ad recipiendam impressionem corporum superiorum”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 30,n. 15.

374 Porządek celowy całej rzeczywistości wyraża się w sformułowaniu Akwinaty, że cel jest najważ-niejszą przyczyną i kieruje wszystkimi przyczynami. Por.: „finis est causa causarum”, S. Th., I-a, q. 5, a. 2,ad 1; „Causarum enim ad invicem ordinatarum, si prima subtrahatur, necesse est alias subtrahi. Prima auteminter omnes causas est causa finalis”, tamże, I-a, II-ae, q. 1, a. 2, co.; „Finis inter alias causas primatumobtinet, et ab ipso omnes aliae causae habent quod sint causae in actu”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 17, n. 9.

375 Por.: „ipsa divina sapientia est omnium causa effectiva, inquantum res producit in esse et non solumrebus dat esse, sed etiam esse cum ordine in rebus, inquantum res invicem se coadunant in ordinem adultimum finem”, In De divinis nominibus, cap. 7, l. 4; zob.: Blanchette, s. 4.

112

1.4. Wolność człowieka i możliwość zdarzeń niekoniecznych

W pismach św. Tomasza z Akwinu przy różnych okazjach wyrażane jest przekonanie,że istnieje powszechny wpływ ciał niebieskich wywierany na niższe, sublunarne rejonykosmosu, wynikający z hierarchicznego porządku i powiązania całego wszechświataw jeden ogromny system376. Mimo to, dostrzegając obok świata materialnego równieżporządek bytów duchowych, doskonalszych od tych pierwszych i wolnych w swychświadomych działaniach, Akwinata konsekwentnie opowiada się za wolną woląw postępowaniu człowieka (wbrew determinizmowi), odrzucając pogląd – charaktery-styczny dla zwolenników astrologii – o niedającym się pokonać wpływie ciał niebie-skich na ludzkie decyzje377. Ponadto uważa, że świat materialny nie jest jednorazowouporządkowanym systemem przyczyn i skutków, w którym można poznać przebiegwszystkich zdarzeń na podstawie kolejnych położeń ciał niebieskich. Ponieważ jest tokwestia nader istotna, należy jej poświęcić odrębne rozważania.

Zdaniem św. Tomasza, dusza ludzka jest bytem duchowym stwarzanym bezpośred-nio przez Boga i dlatego nie zależy ani w swym istnieniu, ani w wolnym działaniu odpowszechnej i indywidualnej przyczynowości bytów materialnych: ciał niebieskichi substancji świata podksiężycowego378. Również wszystkie zdarzenia zachodzącew ramach przyczyn materialnych nie są z góry zdeterminowane przez układ i ruchgwiazd, a więc możliwe są wydarzenia przypadkowe, przyszłość nie jest uprzedniookreślona i ciągle zdarzają się przyszłe zdarzenia niekonieczne (futura contingentia),o których prawdziwości ani fałszywości człowiek nie może orzekać, dopóki przyszłośćnie stanie się teraźniejszością379. Pomimo istnienia powszechnego oddziaływania ciałniebieskich na byty ziemskie można zatem wskazać na dwie kategorie wyjątków odtego wpływu gwiazd na Ziemię i są to, po pierwsze, duchowe działania człowieka,a więc akty rozumu i woli ludzkiej, a po drugie, zdarzenia przypadkowe380.

Refleksja św. Tomasza nad tymi problemami przebiega w ramach całościowego,teologicznego i filozoficznego spojrzenia na świat. Najobszerniejsze rozważania nadproblematyką oddziaływania ciał niebieskich na człowieka podejmuje w pierwszejczęści Sumy teologii, a także w wielu innych pismach381. Problem zdarzeń niekoniecz-nych rozważa m.in. w Sumie przeciwko poganom i w komentarzach do Arystotelesa.

376 Por.: „Wszystkie istoty materialne są (...) kierowane za pośrednictwem ciał niebieskich. Są one na-

rzędziami Boga na płaszczyźnie materialnej, tak jak anioły są nimi na płaszczyźnie duchowej. Takie ujęcieopatrzności panowało w teologii średniowiecznej. Obszernie omawia je Tomasz z Akwinu”, Wildiers, s. 72.

377 Por.: Summa contra Gentiles, lib. 3, cap. 84: „Quod corpora caelestia non imprimant in intellectusnostros”. Zob. Wildiers, s. 61: „astrologia nie ma żadnego związku z wydarzeniami, które zależą od wolnejwoli człowieka”; Ph. Schmidt, Die Stellung des heiligen Thomas zur Astrologie, „Stimmen der Zeit”, 156(1954–55), Heft 7, s. 65–69.

378 Por.: „sola rationali anima, quae ita ab immateriali causa procedit, scilicet Deo, quod nullo modocausatur ex virtute caelestium corporum; alioquin non posset habere virtutem et operationem intellectualema corpore penitus absolutam”, De operationibus occultis, n. 448 (9).

379 Por.: Z. Brzózy, O Bożej przedwiedzy i przyszłych zdarzeniach. Zagadnienie «futura contingentia»na podstawie Komentarza Tomasza z Akwinu do «Hermenutyki» Arystotelesa, Poznań 2000.

380 Problematykę tę podejmuje Litt, s. 200–241. Od wpływu ciał niebieskich są – zdaniem Akwinaty –oczywiście wolni również Aniołowie.

381 Ponieważ w wielu pismach św. Tomasz podaje te same argumenty, to nie będziemy przytaczać tychwszystkich fragmentów, ale zwrócimy uwagę na bardziej szczegółowe aspekty tej koncepcji.

113

Z kolei w odparciu spekulacji astrologicznych ważne są zarówno pisma filozoficzne,jak i teologiczne św. Tomasza.

1.4.1. Wolność człowieka

Akwinata dokonuje najpierw rozróżnienia na materialny i duchowy aspekt ludzkiejnatury. Jego zdaniem ciała niebieskie posiadają bowiem bezpośredni i istotny (directeet per se) wpływ na ciała ludzkie, stanowiące część wszechświata materialnego382.Bezpośrednie, ale przypadłościowe (directe quidem, sed per accidens) jest natomiastoddziaływanie gwiazd na te siły duszy, które realizują swe działania w ciele (np.wzrok)383. Dlatego zwolennicy naturalistycznej koncepcji człowieka, którzy przyjmo-wali, że intelekt i wola mają naturę czysto materialną (intellectus non differta sensu), pozbawiali człowieka wolności woli i decyzji, zakładając zasadniczy determi-nizm w ludzkim życiu384. W ten sposób sprowadzali ludzkie postępowanie do działańwłaściwych bezrozumnym zwierzętom (brutorum animalium)385. Wśród uczonych tychśw. Tomasz słusznie wskazał Demokryta386. Akwinata odcina się od takiego rozumie-nia człowieka i zalicza się do tych, którzy uznają zasadniczą różnicę między material-nymi zmysłami a niematerialnym rozumem (ponentes intellectum a sensu differre)387.

382 Por.: „corpora caelestia in corpora quidem imprimunt directe et per se”, S. Th., I-a, q. 115, a. 4, co.;

„Corpora caelestia non imprimunt directe nisi in corpora”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 85, n. 9.383 Por.: „In vires autem animae quae sunt actus organorum corporeorum, directe quidem, sed per ac-

cidens, quia necesse est huiusmodi actus harum potentiarum impediri secundum impedimenta organorum,sicut oculus turbatus non bene videt”, S. Th., I-a, q. 115, a. 4, co.

384 Por.: „Unde si intellectus et voluntas essent vires corporeis organis alligatae, sicut posuerunt aliqui, di-centes quod intellectus non differt a sensu; ex necessitate sequeretur quod corpora caelestia essent causa elec-tionum et actuum humanorum. Et ex hoc sequeretur quod homo naturali instinctu ageretur ad suas actiones,sicut cetera animalia, in quibus non sunt nisi vires animae corporeis organis alligatae, nam illud quod fit in istisinferioribus ex impressione corporum caelestium, naturaliter agitur. Et ita sequeretur quod homo non essetliberi arbitrii, sed haberet actiones determinatas, sicut et ceterae res naturales. Quae manifeste sunt falsa, etconversationi humanae contraria”, S. Th., I-a, q. 115, a. 4, co.; zob.: Quodlibet XII, q. 4, co.

385 Por.: „Ponere autem quod voluntas hominum moveatur ex impressione caelestis corporis sicut appe-titus brutorum animalium moventur, est secundum opinionem ponentium non differre intellectum a sensu”,De malo, q. 6, co.

386 Por.: „Quidam enim antiqui philosophi sensum et intellectum idem esse dixerunt, intantum quodsicut ex transmutatione corporis transmutatur sensus, ita etiam mutaretur intellectus, ut de Democrito phi-losophus narrat. Et cum omnes virtutes corporales ex corpore dependentes reducantur in virtutes primorumcorporum sicut in causas, sequebatur quod corpora caelestia directe causalitatem haberent super animamrationalem, et per consequens supra operationes ejus”, Super Sent., lib. 2, d. 15, q. 1, a. 3, co.; „si corporacaelestia habent directe impressionem in intellectum et voluntatem, idem est ac si ponatur quod intellectusest idem cum sensu”, Sentencia De anima, lib. 3, l. 4, n. 7; zob. także: S. Th., II-a, II-ae, q. 95, a. 5, co.

387 Por.: „Alii vero philosophi ponentes intellectum a sensu differre in hoc quod ad corpus non dependet,nec corporali organo suum actum explet, dixerunt nullam virtutem corporalem causalitatem super intellectumhumanum habere, sed omnino ab extrinseco esse, et ideo etiam electionem humanam non dependere ex cor-poribus caelestibus nisi per accidens, inquantum videlicet ex dispositione corporis, quam impressio caelestisrelinquit, aliquo modo anima inclinatur ad sequendum affectiones corporis per modum quo passiones corpo-rales rationem inclinant, et quandoque deducunt”, Super Sent., lib. 2, d. 15, q. 1, a. 3, co.

114

W taki sposób postępował Arystoteles w swym traktacie O duszy388 i na jego świadec-two (zgodne z przekonaniem chrześcijańskich teologów) oraz na podjęte przez niegorozważania powołuje się doktor Kościoła, nazywając intelekt człowieka mocą niemate-rialną (vis immaterialis)389. Z duchowej, niematerialnej natury ludzkiego umysłu wy-nika więc wolność człowieka od wszelkich nieodpartych fizycznych, cielesnych de-terminacji390. Również wola, sytuowana w rozumnej naturze człowieka (voluntas [...]est in ratione), nie podlega w swym działaniu bezwzględnej konieczności391.

Zdaniem św. Tomasza zdarzenia zachodzące w świecie materialnym należy trakto-wać jako okazje (occasiones) do konkretnych, wolnych decyzji człowieka. Zatemświat, a szczególnie ciała niebieskie (stanowiące główny czynnik ruchu w świeciepodksiężycowym), pośrednio wpływają na ludzkie decyzje, ale wpływ ten nie ma cha-rakteru koniecznego oddziaływania. Podobnie Bóg jest pierwszorzędną przyczyną(principium uniforme) działania ludzkiej woli, ale jej nie determinuje do podejmowaniakonkretnych decyzji392. Rozważając wpływ ciał niebieskich na akty ludzkiego intelektu

388 Por.: „intellectus vel voluntas (...) sunt penitus incorporeae potentiae non utentes organo corporeo, ut

patet per philosophum in tertio de anima”, Sententia Ethic., lib. 3, l. 12, n. 2; zob.: Arystoteles, O duszy, lib.3, cap. 3, 427a 21–22.

389 Por.: „Voluntas enim est movens motum, ut in III De anima probatur; unde oportet eius actum re-ducere in aliquod primum principium, quod est movens non motum. Et ideo quidam omnes actus voluntatisreduxerunt in corpora caelestia, ponentes sensum et intellectum idem esse in nobis, et per consequensomnes virtutes animae corporales esse, et ita actionibus caelestium corporum subdi. Sed hanc positionemphilosophus destruit in III de anima, ostendens quod intellectus est vis immaterialis, et quod actio eius nonest corporalis”, De veritate, q. 5, a. 10, co.; „ponere corpora caelestia esse causam nobis intelligendi, estconsequens opinioni eorum qui ponebant intellectum a sensu non differre: ut patet etiam per Aristotelem, inlibro de anima. Hanc autem opinionem manifestum est esse falsam. Igitur manifestum est et eam essefalsam quae ponit corpora caelestia esse nobis causa intelligendi directe”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 84,n. 12.

390 Por.: „ratio non subditur motibus passionum appetitus sensitivi, sed potest eos reprimere. Et ideonon subditur motibus caelestium corporum, ex quibus per immutationem corporis humani potest fieri aliquaimmutatio circa appetitum animae sensitivum. Cum enim intellectus vel ratio non sit potentia alicuiusorgani corporalis, non subicitur directe actioni alicuius virtutis corporeae; et eadem ratione nec voluntas,quae est in ratione”, Sententia Ethic., lib. 1, l. 20, n. 11; zob. też: Sententia Ethic., lib. 3, l. 12, n. 2; „parsintellectiva [hominis] sit absoluta ab omni corpore”, De virtutibus, q. 1, a. 9, ad 21. Św. Tomasz uważa, żeskoro człowiek poznaje wszystkie byty cielesne, to jego umysł sam nie może mieć natury cielesnej: „Nonenim est possibile quod caelestia corpora in aliquid incorporeum imprimant, quia quodlibet incorporeum estvirtuosius et nobilius quolibet corpore. Intellectus autem humanus neque est corpus neque virtus corporisorganici, ut Aristoteles probat; alioquin non posset omnium corporum naturas cognoscere, sicut oculus nonposset videre omnes colores, si pupilla esset aliquo colore affecta. Impossibile est ergo quod corpus caelesteimprimat in intellectum humanum”, De sortibus, cap. 4.

391 Por.: „Voluntas enim, ut dicitur in III de anima, est in ratione. Ratio autem est potentia animae nonalligata organo corporali. Unde relinquitur quod voluntas sit potentia omnino immaterialis et incorporea.Manifestum est autem quod nullum corpus agere potest in rem incorpoream, sed potius e converso, eo quodres incorporeae et immateriales sunt formalioris et universalioris virtutis quam quaecumque res corporales.Unde impossibile est quod corpus caeleste imprimat directe in intellectum aut voluntatem”, S. Th., I-a,II-ae, q. 9, a. 5, co.; „voluntas hominis non est subiecta necessitati astrorum”, De iudiciis astrorum, co.;zob.: C. Fabro, Participation et causalité selon S. Thomas d’Aquin, Louvain 1961, s. 332–333 oraz przypis29 na s. 332. W sprawie ludzkiej wolności i Bożej przedwiedzy zob. np: A. Kenny, Divine Foreknowledgeand Human Freedom [w:] A. Kenny (ed.), Aquinas, dz. cyt., s. 255–270; oraz J. Gredt, Elementa philoso-phiae aristotelico-thomisticae, dz. cyt., t. II, s. 280–296 (De scientia Dei).

392 Por.: „motus voluntatis, cum sint multiformes, reducuntur ad aliquod principium uniforme; quodtamen non est corpus caeleste, sed Deus, ut dictum est, si accipiatur principium quod directe voluntatemmovet. Si autem loquamur de motu voluntatis secundum quod movetur ab exteriori sensibili per occa-

115

i woli, św. Tomasz powiada, że wyższe władze duszy ludzkiej są w swych działaniachzwiązane z władzami zmysłowymi393, a więc przyczynowość ciał niebieskich jest po-średnia i przypadłościowa (indirecte et per accidens) wobec intelektu i woli394. Skutkidziałania gwiazd mogą więc zakłócić rezultaty poznawcze zdobywane przez człowiekaza pośrednictwem zmysłów (turbatur actio intellectus), a wola ludzka może, ale niemusi podporządkować się naciskom zewnętrznym (które budzą pewne skłonności wduszy), nawet gdy działają na nią namiętności rozbudzone przez wpływy zewnętrzne(passiones [...] habeant quandam vim ad inclinandam voluntatem)395.

Dusza ludzka okazuje więc swego rodzaju skłonność do pewnych działań (est pro-na ad hanc actionem vel illam) pod wpływem ruchu ciał niebieskich, ale zdaje sobiesprawę ze swej wolności od tych nacisków, które dotyczą przede wszystkim ciałaczłowieka396. Św. Tomasz uważa zatem, że ludzka wola jest wolna od krępującego sionem, sic motus voluntatis reducitur in corpus caeleste. Nec tamen ex necessitate voluntas movetur; nonenim est necessarium quod praesentatis cibis delectabilibus, voluntas appetat ipsos. Nec tamen verum estquod ea quae directe causantur a corporibus caelestibus, ex necessitate ab ipsis proveniant; ut enim philoso-phus dicit in VI Metaph., si omnis effectus ex aliqua causa procederet, et omnis causa ex necessitate pro-duceret suum effectum, sequeretur quod omnia essent necessaria. Sed utrumque istorum est falsum”, Demalo, q. 6, ad 21.

393 Por.: „Indirecte vero impressio corporum caelestium potest pertingere ad intellectum vel voluntatem,prout intellectus et voluntas coniunguntur in sua operatione virtutibus sensitivis”, Sentencia De anima, lib.3, l. 4, n. 7; „Indirecte tamen vis caelestium corporum redundat ad intellectum et voluntatem, in quantumscilicet intellectus et voluntas utuntur viribus sensitivis”, Expositio Peryermeneias, lib. 1, l. 14, n. 14.

394 Por.: „in istis inferioribus sunt aliquae causae agentes, quae possunt per se agere absque impressionecorporis caelestis, scilicet animae rationales, ad quas non pertingit virtus corporis caelestis (cum sint formaecorporibus non subiectae), nisi forte per accidens, inquantum scilicet ex impressione corporis caelestis fitaliqua immutatio in corpore, et per accidens in viribus animae, quae sunt actus quarumdam partium cor-poris, ex quibus anima rationalis inclinatur ad agendum, licet nulla necessitas inducatur, cum habeat libe-rum dominium super passiones, ut eis dissentiat. Illa igitur, quae in his inferioribus inveniuntur per accidensfieri reducendo ad has causas, scilicet animas rationales, prout non sequuntur inclinationem, quae est eximpressione caelesti, non invenientur per se fieri per reductionem ad virtutem corporis caelestis”, SententiaMetaphysicae, lib. 6, l. 3, n. 23.

395 Por.: „indirecte et per accidens impressiones corporum caelestium ad intellectum et voluntatempertingere possunt; inquantum scilicet tam intellectus quam voluntas aliquo modo ab inferioribus viribusaccipiunt, quae organis corporeis alligantur. Sed circa hoc diversimode se habent intellectus et voluntas.Nam intellectus ex necessitate accipit ab inferioribus viribus apprehensivis, unde turbata vi imaginativa velcogitativa vel memorativa, ex necessitate turbatur actio intellectus. Sed voluntas non ex necessitate sequiturinclinationem appetitus inferioris, licet enim passiones quae sunt in irascibili et concupiscibili, habeantquandam vim ad inclinandam voluntatem; tamen in potestate voluntatis remanet sequi passiones, vel easrefutare”, S. Th., I-a, q. 115, a. 4, co.; zob.: „humani actus non subduntur actioni caelestium corporum, nisiper accidens et indirecte”, tamże, q. 116, a. 1, co.; „corpora caelestia non habent immediatam impressionemin animam rationalem”, De veritate, q. 24, a. 1, ad 19; „corpus caeleste non disponat ad electionem nisiinquantum imprimit in corpora nostra, ex quibus homo incitatur ad eligendum per modum quo passionesinducunt ad electionem; omnis dispositio ad electionem quae est ex corporibus caelestibus, est per modumalicuius passionis; sicut cum quis inducitur ad aliquid eligendum per odium vel amorem, vel iram, velaliquid huiusmodi”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 92, n. 5; „intellectus enim, et per consequens voluntas quaein ratione est, non sunt vires alicuius organi corporalis; et ideo non subduntur directe actioni alicuius corpo-ralis virtutis”, De malo, q. 16, a. 7, ad 16; zob.: Ph. Schmidt, Die Stellung des heiligen Thomas zur Astrolo-gie, art. cyt., s. 67, 69.

396 Por.: „motus caelestis se habet ad liberum arbitrium sicut inclinans ad aliquid agendum, inquantumex impressione corporis caelestis relinquitur aliqua dispositio in corpore, secundum quam anima efficiturprona ad hanc actionem vel illam; sicut ex naturali complexione, quidam sunt magis proni ad unum vitiumquam alii”, Super Sent., lib. 2, d. 25, q. 1, a. 2, ad 5; „[philosophus] declarat modum quo corpora caelestiain nos agunt. Non enim agunt directe in animas nostras, sed in corpora: motis autem corporibus, per ac-

116

wpływu ciał niebieskich, które mogą tylko wywoływać pewne skłonności w ciele397.Ludzkie decyzje są bowiem podejmowane w kontekście różnych czynników (motywa-cji), ale swobodnie398. Człowiek może się zawsze sprzeciwić tym oddziaływaniom,również gdy chce podjąć jakieś działania wobec rzeczy materialnych, które są w jegozasięgu. Wolność mogą więc zachować zarówno jednostki ludzkie, jak i społeczno-ści399.

Zdając sobie sprawę ze skażenia ludzkiej natury grzechem i jego skutkami, Akwi-nata dodaje, że rodzaj ludzki nie składa się z osób o jednakowej godności i obok jedno-stek lepszych są też ludzie gorsi, że wszyscy popełniają grzechy, które osłabiają ichnaturę i szkodzą wolności. W opinii św. Tomasza również grecki uczony Ptolemeuszzdawał sobie sprawę ze słabości człowieka i roli rozumu w życiu, a więc mógł wyrazićprzekonanie o wolności rozsądnego człowieka od potężnego oddziaływania gwiazd.Dobrze wyraża ten zamysł przypisywana temu uczonemu formuła, że mądry człowiekrządzi gwiazdami (homo sapiens dominatur astris) i nie ulega ich wpływowi, a św.Tomasz zgadza się z tą sentencją400. Akwinata dokonuje więc rozróżnienia na nielicz- cidens fit motus in viribus animae quae sunt actus corporalium organorum; non autem ex necessitate inintellectu et in intellectivo appetitu, qui non utuntur organis corporeis. Aliquando tamen intellectus et vol-untas sequuntur aliquas praedictarum mutationum; sicut cum aliquis per rationem eligit vel sequi vel repel-lere vel aliquid agere propter passionem, vel in corpore vel in parte sensitiva exortam”, In Physic., lib. 8,l. 4, n. 7.

397 Por.: „quamvis ex impressione corporum caelestium fiant aliquae inclinationes in natura corporali,voluntas tamen non ex necessitate sequitur has inclinationes”, S. Th., I-a, q. 115, a. 6, co; „[astrae] nullamdirectam impressionem habent in voluntate hominis, et in his quae dependent a libero arbitrio”, Super Gal.,cap. 4, l. 4; Compendium theologiae, lib. 1, cap. 127–129; „per accidens et occasionaliter subditur animacaelo, in quantum intellectus afficitur per passionem corporis, non tamen ex necessitate movetur ab eo”,Quodlibet XII, q. 4, co.

398 Por.: „Si igitur [corpora caelestia] sint causa electionum nostrarum, aut hoc erit inquantum impri-munt in corpora nostra, aut inquantum imprimunt in exteriora. Neutro autem modo sufficienter possunt essecausa electionis nostrae. Non enim est sufficiens causa nostrae electionis quod aliqua corporalia nobisexterius praesententur: patet enim quod ad occursum alicuius delectabilis, puta cibi vel mulieris, temperatusnon movetur ad eligendum ipsum, intemperatus autem movetur. Similiter etiam non sufficit ad nostramelectionem quaecumque immutatio possit esse in nostro corpore ab impressione caelestis corporis: cum perhoc non sequantur in nobis nisi quaedam passiones, vel magis vel minus vehementes; passiones autem,quantumcumque vehementes, non sunt causa sufficiens electionis, quia per easdem passiones incontinensinducitur ad eas sequendum per electionem, continens autem non inducitur. Non potest igitur dici quodcorpora caelestia sunt causae nostrarum electionum”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 85, n. 9. Akwinata dodajepóźniej, że nawet gdyby ciała niebieskie były ożywione, to i tak nie mogłyby przymusić człowieka dopodejmowania określonych decyzji: „Actio (...) corporis nullo modo se extendit ad immutationem intellec-tus et voluntatis (...): nisi forte per accidens, inquantum ex his immutatur corpus, sicut praedictum est.Impossibile est ergo quod anima caelestis corporis, si sit animatum, in intellectum et voluntatem imprimatmediante motu caelestis corporis”, tamże, cap. 87, n. 2.

399 Por.: „nihil prohibet per voluntariam actionem impediri effectum caelestium corporum, non solum inipso homine, sed etiam in aliis rebus ad quas hominum operatio se extendit”, S. Th., I-a, q. 115, a. 6, co.;„corpora caelestia non possunt de necessitate immutare voluntatem neque unius hominis neque multitudi-nis, sed possunt immutare ipsa corpora. Ex ipso autem corpore aliquo modo voluntas inclinatur, licet nonnecessario, quia resistere potest, sicut cholerici ex naturali complexione inclinantur ad iram; tamen aliquischolericus potest resistere per voluntatem isti inclinationi”, De veritate, q. 22, a. 9, ad 2; „nam anima fabrimovet manum per liberum arbitrium, quod non subiacet neque caelestibus corporibus neque Angelis, sedsoli Deo”, De 43 articulis, a. 8, ad arg.

400 Por.: „Ptolomaeus dicit, quod homo sapiens dominatur astris, quia per sapientiam suam potest vitareea ad quae astra disponunt”, Super Sent., lib. 2, d. 25, q. 1, a. 2, ad 5. Na temat formuły przypisywanejPtolemeuszowi zob. Litt, s. 207, przypis 3. Akwinata przywołuje jeszcze w innym miejscu pogląd tego

117

nych mędrców (sapientes [...] qui sunt pauci respectu stultorum) oraz pozostałych,którzy nie mając udziału w mądrości, łatwo ulegają niskim pobudkom i oddziaływaniuczynników fizycznych. Ich wola nie sprzeciwia się wpływowi gwiazd i idą oni za cie-lesnymi naciskami401. W ten sposób stają się podobni nierozumnym zwierzętom (pa-rum discordant a bestiis), gdyż ich natura rozumna została skrępowana przez przyczy-ny materialne402. Dlatego można przewidzieć ich postępowanie, badając naturalneprzyczyny, ale ustalenia takie mają charakter ogólny (in communi) i nie odnoszą się dokonkretnych ludzi (non autem in speciali)403. Uprawniona może być zatem taka astro-logia, która polega na przewidywaniu pewnych skłonności człowieka, podobnie jakwspółczesna psychologia bada np. wpływ przeżyć, których ludzie doznają w dzieciń-stwie na ich późniejsze postępowanie404. Można bowiem stwierdzić istnienie pewnychskłonności, które statystycznie prowadzą do określonych skutków, ale nie determinująludzkich działań w konkretnym przypadku. Nie można jednak sprowadzać całego życiaczłowieka do bycia biernym elementem w systemie sił naturalnych i fizycznych. Takiepostępowanie dostrzega św. Tomasz u niektórych zwolenników astrologii (quorumdammathematicorum), którzy chcieliby „obliczyć” ludzkie zachowania, traktując człowiekajak maszynę405. uczonego, że wola ludzka nie podlega wpływowi gwiazd: „[voluntas humana] sideribus non subiicitur”, Deregimine principum, lib. 4, cap. 8; Jako teolog św. Tomasz uznaje za grzech naiwną wiarę w przepowiada-nie przyszłości i ludzkich zachowań na podstawie wpływu przyczyn materialnych: „cum natura inferiorreguletur per naturam superiorem et moveatur, relinquuntur in ipsis impressiones superiorum motuumfricantium hujusmodi motum per quem moventur ad providendum sibi in necessariis. Et in talibus accipereconjecturam ab avibus, vel avium motibus, vel aliorum animalium, non est peccatum; sed tantum de hisquae habent causam ex libero arbitrio, quod non operatur necessitate stellarum”, Super Is., cap. 2, l. 2; zob.też: „dicit Ptolomaeus in Centilogio quod anima sapiens adiuvat opus stellarum”, Contra Gentiles, lib. 3,cap. 85, n. 20.

401 Por.: „Non autem resistunt nisi sapientes corporalibus inclinationibus, qui sunt pauci respectu stulto-rum: quia stultorum infinitus est numerus, Eccle. I, 15. Et ideo dicitur quod corpora caelestia immutant multi-tudinem, in quantum multitudo sequitur inclinationes corporales; non autem immutant hunc vel illum, qui perprudentiam resistunt inclinationi praedictae”, De veritate, q. 22, a. 9, ad 2; „licet caelestia corpora super partemintellectivam animae directe non possint imprimere, ut supra ostensum est, plurimi tamen sequuntur impetuspassionum et inclinationes corporales, in quas efficaciam habere caelestia corpora manifestum est: solum enimsapientum, quorum parvus est numerus, est huiusmodi passionibus ratione obviare. Et inde est quod etiam deactibus hominum multa praedicere possunt: licet quandoque et ipsi in praenuntiando deficiant, propter arbitriilibertatem”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 154, n. 14; zob. też: De sortibus, cap. 4.

402 Por.: „Quia tamen homo per intellectum et voluntatem, imaginationis phantasmata et sensibilis ap-petitus passiones reprimere potest, ex stellarum dispositione nulla necessitas inducitur homini ad agendum,sed quaedam inclinatio sola, quam sapientes moderando refrenant. Propter quod et Ptolomaeus dicit inCentilogio, quod sapiens homo dominatur astris, idest inclinationi quae ex astrorum dispositione relinquitur.Stulti vero omnino secundum eam aguntur, quasi ratione non utentes: in quo parum discordant a bestiis,secundum illud Psal. XLVIII, 13: homo, cum in honore esset, non intellexit; comparatus est iumentis insipi-entibus, et similis factus est illis”, De sortibus, cap. 4.

403 Por.: „plures hominum sequuntur passiones, quae sunt motus sensitivi appetitus, ad quas cooperaripossunt corpora caelestia, pauci autem sunt sapientes, qui huiusmodi passionibus resistant. Et ideo astrologiut in pluribus vera possunt praedicere, et maxime in communi. Non autem in speciali, quia nihil prohibetaliquem hominem per liberum arbitrium passionibus resistere. Unde et ipsi astrologi dicunt quod sapienshomo dominatur astris, inquantum scilicet dominatur suis passionibus”, S. Th., I-a, q. 115, a. 4, ad 3; zob.:Ph. Schmidt, Die Stellung des heiligen Thomas zur Astrologie, art. cyt., s. 68.

404 Por.: T. Harris, W zgodzie z sobą i z tobą, przeł. E. Knoll, Warszawa 1987 (tzw. analiza transakcyjnaw psychologii współczesnej).

405 Por.: „haec videtur esse positio quorumdam mathematicorum ponentium quod homo in sua nativitatedisponitur ex virtute caelestium corporum, ut hoc vel illud agat. Quam quidem positionem Aristoteles in

118

Duchowa natura rozumu i woli gwarantują wolność człowieka od wpływu światanie tylko podksiężycowego, ale również od nacisku ze strony ciał niebieskich406. Niemożna zatem przewidzieć ludzkiego postępowania na podstawie układu gwiazd i pla-net407. Człowiek zaś za sprawą swej rozumnej i niematerialnej duszy stanowi istotnączęść w doskonałym porządku całego wszechświata, należąc do jego wyższego podwzględem doskonałości regionu i sam wywiera wpływ na byty materialne, którym niejest bezwzględnie podporządkowany408. Astrologia nie przypomina więc – zdaniemAkwinaty – sztuki medycznej, gdzie na podstawie objawów można poznać leżące u ichpodstaw schorzenia, gdyż między wpływem ciał niebieskich a postępowaniem czło-wieka nie zachodzi związek przyczynowy. Dlatego astrologia nie jest nauką przyrodni-czą, a często staje się tylko próżną spekulacją409. Jedyny sens tych dociekań polega nabadaniu wpływów, jaki wywierają gwiazdy na świat materialny. Można w ten sposóbwykazać, jakie pojawiają się skłonności wśród ludzi, co może się wydarzyć, jaki bę-dzie prawdopodobnie bieg rzeczy (conjecturaliter, et non per certitudinem scientiae),ale nie sposób przewidzieć skutków tego oddziaływania, podobnie jak we współcze-snej astronomii stwierdza się np. pewne skutki wzmożonej aktywności magnetycznejSłońca, ale nie można przyjąć żadnych koniecznych ludzkich działań wskutek tegowpływu docierającego do Ziemi410. Spekulacje astrologów i przepowiednie rozciąganena wszystkie ludzkie zachowania i decyzje są z tych względów próżnym, niegodnymprzesądem (divinatio superstitiosa et illicita)411. libro de anima attribuit his qui non ponebant differentiam inter sensum et intellectum. Si enim aliquis dicat,sicut ibi dicitur: talis est voluntas in hominibus, qualem in die ducit pater virorum deorumque, idest caelum velsol, consequens erit quod voluntas, et ratio in qua est voluntas, sit aliquid corporeum, sicut est sensus. Nonenim est possibile, quod id quod in se est incorporeum a corpore moveatur”, Sententia Ethic., lib. 3, l. 13, n. 8.

406 Por.: „intellectum et voluntatem non esse actus organorum corporeorum, impossibile est quod corporacaelestia sint causa humanorum actuum”, S. Th., I-a, q. 115, a. 4, co.; zob.: Litt, s. 206; W. Heinrich, Zaryshistorii filozofii średniowiecznej, dz. cyt., s. 260: „Św. Tomasz jest gorącym obrońcą wolności woli. Gdyby nieistniała wolność woli, to pozbawioną byłaby sensu wszelka moralna odpowiedzialność, a wszelkie sposobyoddziaływania na postępowanie człowieka, z celem umoralnienia go, nie miałyby żadnej wartości”.

407 Por.: „astrologi non possunt praenuntiare eventus, nisi quia reducuntur ad motum caeli sicut adcausam, vel per se sicut transmutationes quae accidunt in corporalibus, ut tempestates et sterilitates etpestilentias, et hujusmodi; quae tamen impediri possunt fortioribus motibus supervenientibus, ut dicit phi-losophus in Lib. de Som. et Vig.: vel per accidens sicut ad transmutationem corporis disponitur animus adaliquos actus magis quam ad alios, sicut ex naturali complexione quidam sunt proni ad luxuriam vel adiram, et hujusmodi; non tamen talis dispositio corporis animae necessitatem inducit. Unde in his quae exlibero arbitrio dependent, maxime eorum judicia falluntur”, Super Sent., lib. 2, d. 7, q. 2, a. 2, ad 5.

408 Por.: „homo ordinatur ad perfectionem universi ut essentialis pars ipsius”, De potentia, q. 5, a. 10, co.W dalszych słowach Akwinata przeciwstawia z jednej strony duchową naturę człowieka, a z drugiej bytymaterialne – zarówno ziemskie, jak i niebieskie, mówiąc, że dusza rozumna „non continetur virtute nec inelementis nec in caelestibus corporibus”, tamże. W hierarchii bytów dusza jest więc doskonalsza od gwiazd.

409 Por.: „medici ex signis exterius apparentibus causas inferiores cognoscunt ex quibus sequitur sanitasvel mors, vel semper, vel in majori parte. Et haec omnia Daemones praecognoscere possunt. Non autemomnia futura sunt talia”, Super Sent., lib. 2, d. 7, q. 2, a. 2, ad 5.

410 Por.: „possunt astrologi praenuntiare aliquid ex his quae ex libero arbitrio dependent, conjecturaliter,et non per certitudinem scientiae, quia virtutem coactivam sufficienter super libero arbitrio non habentcorpora caelestia”, Super Sent., lib. 2, d. 25, q. 1, a. 2, ad 5; „non poterit astrologus dare iudicia secundumstellas nisi vim animae et complexionem naturalem bene cognoverit; et quod astrologus non debet dicererem specialiter, sed universaliter: quia scilicet impressio stellarum in pluribus sortitur effectum”, ContraGentiles, lib. 3, cap. 85, n. 20.

411 Por.: „Vana autem aut falsa opinione utitur si quis ex consideratione stellarum futura velit praecog-noscere quae per ea praecognosci non possunt (...) consideratione astrorum utatur ad praecognoscendos

119

O ile starożytni astrologowie, a także ich następcy starali się precyzyjnie opisaćprzyszłe wydarzenia za pomocą układu ciał niebieskich, postrzeganego z Ziemi w da-nym momencie, to Akwinacie obce były takie spekulacje. Nie można bowiem, jegozdaniem, zawsze przewidzieć ludzkich wolnych działań na podstawie wpływu gwiazd.Jest to możliwe tylko niekiedy (quandoque)412, spekulacje astrologów zwykle są fał-szywe, a często (plerumque) wynikają z inspiracji złych duchów. Wtedy mogą się oka-zać prawdziwe, jako że duchy te posiadają wiedzę doskonalszą od człowieka413.

1.4.2. Zdarzenia niezależne od wpływu ciał niebieskich

Jak już wspomnieliśmy, druga kategoria wyjątków od powszechnego oddziaływaniaciał niebieskich na procesy zachodzące na Ziemi, to zdarzenia niekonieczne, do któ-rych dochodzi wskutek przypadku414. Badając ten problem, św. Tomasz wprowadzarozróżnienie między zdarzeniami koniecznymi (ex necessitate) a przygodnymi (peraccidens). Przyjęcie zdarzeń niekoniecznych wyklucza determinizm i ma istotne zna-czenie nie tylko dla przyrodoznawstwa, ale również dla antropologii filozoficznej,gdyż pozwala traktować człowieka jako wolny byt w pozbawionym „żelaznej” ko-nieczności świecie i opisywać jego postępowanie (również w aspekcie fizycznym).Podstawowym założeniem wiodącym do wyjaśnienia zdarzeń niekoniecznych jeststwierdzenie, że człowiek nie może zawsze wskazać jednej przyczyny dla każdego ze

futuros casuales vel fortuitos eventus, aut etiam ad cognoscendum per certitudinem futura opera hominum,procedet hoc ex falsa et vana opinione. Et sic operatio Daemonis se immiscet. Unde erit divinatio supersti-tiosa et illicita. Si vero aliquis utatur consideratione astrorum ad praecognoscendum futura quae ex caeles-tibus causantur corporibus, puta siccitates et pluvias et alia huiusmodi, non erit illicita divinatio nec super-stitiosa”, S. Th., II-a, II-ae, q. 95, a. 5, co.; „[alii dicunt] fatum nihil aliud est quam vis positionis siderum.Haec autem opinio dupliciter est falsa”, Quodlibet XII, q. 4, co.; zob. też „ut Augustinus dicit II super Gen.ad Litt., fatendum est, quando ab astrologis vera dicuntur, instinctu quodam occultissimo dici, quem nesci-entes humanae mentes patiuntur. Quod cum ad decipiendum homines fit, spirituum seductorum operatioest”, S. Th., I-a, IIae, q. 9, a. 5, ad 3; a także: De sortibus, cap. 5 oraz De iudiciis astrorum, co.

412 Por.: „quandoque astrologi ex inspectione stellarum vera praenuntiant, praecipue circa communeseventus, quamvis in particularibus frequenter deficiant propter rationem, quae corporibus caelestibus nonest subiecta”, De sortibus, cap. 4; „ut in pluribus verificantur ea quae praenuntiantur de actibus hominumsecundum considerationem caelestium corporum”, S. Th., I-a, II-ae, q. 9, a. 5, ad 3; „astrologi ex considera-tione astrorum frequenter vera praenuntiant”, tamże, II-a, II-ae, q. 95, a. 5, ad 2.

413 Por.: „ratio imperium super passiones habet; et per hunc etiam modum ex motibus corporum caeles-tium aliqua possunt de operibus humanis praesciri, cum non sit dubium dispositiones corporis humaniimpressiones corporum caelestium sequi. Quamvis talibus praedictionibus non sit tutum nimis intendere, utdicit Augustinus, 2 super Gen., cum plerumque astrologi de futuris vera praenuntient, non tam ex signiscaelestibus, quam ex occulto Daemonis instinctu, quem humanae mentes interdum nescientes patiuntur; etsic cum hujusmodi divinationibus quodammodo foedus initur”, Super Sent., lib. 2, d. 15, q. 1, a. 3, ad 4;zob.: tamże, d. 7, q. 2, a. 2, ad 5; „praedicti tamen spiritus (sc. daemones), subtilitate intellectus sui, magispossunt cognoscere quam homines quando et qualiter effectus naturalium causarum impediri possint: etideo in praenuntiando futura mirabiliores et veraciores apparent quam homines quantumcumque scientes(...) possunt praedicti spiritus multo magis quam aliquis astrologus, praenuntiare ventos et tempestatesfuturas, corruptiones aeris, et alia huiusmodi quae circa mutationes inferiorum corporum accidunt ex motusuperiorum corporum causata”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 154, n. 14.

414 Warto dodać, że Litt przedstawia również teorię zdarzeń przypadkowych podaną przez Arystotelesa(s. 214–216).

120

zdarzeń, i to przyczyny, która koniecznie wywołuje określony skutek415. Świat jestbowiem nader skomplikowany i przypadkowe zdarzenia są możliwe416. Akwinata wy-licza za Arystotelesem możliwe przeszkody w automatycznym dochodzeniu do skut-ków. Przyczyna bowiem może nie spowodować swego skutku przez przypadłościoweprzeszkody, czyli z powodu braku dyspozycji po stronie materii (propter indispositio-nem materiae), albo z powodu pojawienia się czynnika działającego w przeciwny spo-sób (propter occursum contrarii agentis)417, to znaczy gdy dwie różne przyczynyspotkają się w jednym momencie (propter concursum duarum causarum), a wtedy niemoże dojść do jednoczesnego zaistnienia obu skutków418. Prócz tego czynnikdziałający może utracić swą moc (propter defectum agentis) i nie doprowadzić dożadnego skutku419. Akwinata wskazuje również na złożoną strukturę świata, któraumożliwia przygodne zdarzenia: na możność materii do przyjmowania odmiennychform (est in potentia ad plures formas) oraz na przeciwieństwa między różnymi for-mami i siłami (propter contrarietatem formarum et virtutum)420.

Ponieważ przyczynowość ciał niebieskich zajmuje istotne miejsce w kosmologiidoktora dominikańskiego, a natura ciał niebieskich była przez niego traktowana jakonader doskonała (virtus corporis caelestis et incorruptibilis est et impassibilis), to do-brym wyjaśnieniem przypadłościowych wyjątków od powszechnej przyczynowościporuszającego się nieba było przyjęcie braków po stronie świata podksiężycowego,a więc niedoskonałości materii przyjmującej te oddziaływania421. Św. Tomasz odwo-

415 Por.: „excludit quamdam opinionem, per quam tollitur totum ens per accidens. Quidam enim posu-erunt, quod quicquid fit in mundo habet aliquam causam per se; et iterum quod qualibet causa posita, ne-cesse est sequi effectum eius. Unde sequebatur quod per quamdam connexionem causarum omnia ex neces-sitate acciderent, et nihil esset per accidens in rebus”, Sententia Metaphysicae, lib. 6, l. 3, n. 1.

416 Por.: „Hoc autem est impossibile, quod omnia futura ex necessitate eveniant”, Sententia Metaphysi-cae, lib. 6, l. 3, n. 10.

417 Por.: „Non enim oportet, quod si generatio alicuius rei vel corruptio est causa generationis aut cor-ruptionis rei alterius, quod posita generatione vel corruptione causae, de necessitate sequatur generatio velcorruptio effectus: quia quaedam causae sunt agentes ut in pluribus: unde eis positis, adhuc potest impedirieffectus per accidens, sicut propter indispositionem materiae, vel propter occursum contrarii agentis, velpropter aliquid huiusmodi”, Sententia Metaphysicae, lib. 6, l. 3, n. 1; „propter indispositionem materiae,quae non recipit formam intentam ab agente, sed alterius modi sicut accidit in monstruosis partibus ani-malium”, tamże, n. 20.

418 Por.: „multa fieri per accidens (...) propter concursum duarum causarum, quarum una sub altera noncontinetur, sicut cum praeter intentionem occurrunt mihi latrones. (Hic enim concursus causatur ex duplicivirtute motiva, scilicet mea et latronum)”, Sententia Metaphysicae, lib. 6, l. 3, n. 20; „posita causa quacum-que, necesse sit eius effectum poni. Hoc enim non oportet in omnibus causis: quia aliqua causa, licet sit perse et propria causa et sufficiens alicuius effectus, potest tamen impediri ex concursu alterius causae, ut nonsequatur effectus”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 86, n. 11.

419 Por.: „etiam propter defectum agentis, cui accidit debilitas, ut non possit pervenire ad finem inten-tum; sicut cum aliquis cadit in via propter lassitudinem”, Sententia Metaphysicae, lib. 6, l. 3, n. 20.

420 Por.: „Non solum autem corpora caelestia humanae electioni necessitatem inferre non possunt, sednec etiam corporales effectus in istis inferioribus ex necessitate ab eis procedunt. Impressiones enim causa-rum universalium recipiuntur in effectibus secundum recipientium modum. Haec autem inferiora suntfluxibilia et non semper eodem modo se habentia: propter materiam, quae est in potentia ad plures formas;et propter contrarietatem formarum et virtutum. Non igitur impressiones corporum caelestium recipiuntur inistis inferioribus per modum necessitatis”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 86, n. 1; „corpora caelestia suntcausa inferiorum effectuum mediantibus causis particularibus inferioribus, quae deficere possunt in minoriparte”, S. Th., I-a, q. 115, a. 6, ad 1.

421 Por.: „Haec autem contingentia, si ulterius in causam caelestem reducantur, multa horum invenienturnon esse per accidens; quia causae particulares etsi non continentur sub se invicem, continentur tamen sub

121

łuje się w swej refleksji do przykładów ze świata fizycznego. Twierdzi na przykład, żewystarczy wskazać, iż inne jest nasłonecznienie w Afryce niż w północnej Europie,aby zrozumieć zróżnicowanie świata i procesów, które zachodzą na Ziemi pod wpły-wem ciał niebieskich422.

Ciała niebieskie nie mają zdaniem Akwinaty bezpośredniego wpływu na wszystkiezdarzenia zachodzące na Ziemi, ale ich oddziaływanie dokonuje się za pośrednictweminnych, przypadłościowych przyczyn, tj. czynnych i biernych mocy świata podksięży-cowego (virtutes activae et passivae in istis inferioribus). Zatem byty świata nadksię-życowego są przyczynami oddalonymi (causae remotae) od wielu skutków na Zie-mi423. Innym dowodem na rzecz przypadłościowego oddziaływania gwiazd jest faktzróżnicowania procesów zachodzących na Ziemi, podczas gdy ruch ciał niebieskichjest stały, a więc nie ma on koniecznego wpływu na wszystkie procesy, które dostrze-gamy wokół nas, ponieważ nie dostrzegamy takiego uporządkowanego oddziaływa-nia424. Prócz tego można łatwo przeszkodzić wielu skutkom zachodzącym w świecie,a w konsekwencji nie można twierdzić, że zdarzenia przygodne są konieczne425.

Aby zachować istnienie zdarzeń przypadkowych, należało uznać, że nie dla każde-go zdarzenia można podać istnienie określonej przyczyny (causa determinata). Gdyby una causa communi caelesti; unde concursus earum potest habere aliquam unam causam caelestem deter-minatam. Quia etiam virtus corporis caelestis et incorruptibilis est et impassibilis, non potest exire aliquiseffectus ordinem causalitatis eius propter defectum vel debilitatem ipsius virtutis. Sed quia agit movendo, etomne tale agens requirit materiam determinatam et dispositam, potest contingere quod in rebus naturalibusvirtus caelestis non consequatur suum effectum propter materiae indispositionem; et hoc erit per accidens”,Sententia Metaphysicae, lib. 6, l. 3, n. 21; a także dalej: „Si igitur corpora caelestia effectos suos inducunt ininferiora corpora, ut in pluribus, et non semper, propter materiae indispositionem, sequetur, quod ipsum sitper accidens, quod virtus caelestis effectum suum non consequatur”, tamże, lib. 6, l. 3, n. 22; „Corpora enimcaelestia etsi semper eodem modo agant, eorum tamen effectus recipitur in inferioribus secundum moduminferiorum corporum, quae in contrariis dispositionibus frequenter inveniuntur; unde virtutes caelestes nonsemper inducunt effectus suos in his inferioribus propter impedimentum contrariae dispositionis”, De veri-tate, q. 5, a. 9, ad 1; zob. też: tamże, q. 2, a. 14, ad 3; Contra Gentiles, lib. 3, cap. 86, n. 5.

422 Por.: „virtus corporis caelestis non est infinita. Unde requirit determinatam dispositionem in materiaad inducendum suum effectum, et quantum ad distantiam loci, et quantum ad alias conditiones. Et ideo sicutdistantia loci impedit effectum caelestis corporis (non enim sol eundem caloris effectum habet in Dacia,quem habet in Aethiopia); ita et grossities materiae, vel frigiditas aut caliditas, aut alia huiusmodi dispositio,impedire potest effectum corporis caelestis”, S. Th., I-a, q. 115, a. 6, ad 2. Dodajmy, że: (1) przykład tendowodzi uznania ze strony Akwinaty dla wiedzy przyrodniczej; (2) możemy docenić szerokość spojrzeniaDoktora Anielskiego, który nie zadowalał się wyjaśnieniem prostym, ale nieadekwatnym do złożonościświata; (3) trzeba dodać, że przez Dację rozumiano wówczas Danię, a nie kraj nad dolnym Dunajem, przezco przykład jest bardziej wyrazisty, niż gdyby sięgnąć do klimatu południowej Europy (zob.: Boecjusz zDacji, O Dobru Najwyższym, czyli o życiu filozofa, opr. L. Regner, Warszawa 1990, wstęp, s. IX. Wspo-mniany Boecjusz z Dacji był jednym z głównych awerroistów, których niektóre poglądy zostały potępionew r. 1277).

423 Por.: „Corpora autem caelestia sunt causae remotae: proximae autem causae inferiorum effectuumsunt virtutes activae et passivae in istis inferioribus, quae non sunt causae necessariae, sed contingentes;possunt enim deficere ut in paucioribus. Non ergo ex corporibus caelestibus sequuntur in istis inferioribuscorporibus effectus de necessitate”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 86, n. 2.

424 Por.: „Motus caelestium corporum semper est eodem modo. Si igitur effectus caelestium corporumin istis inferioribus ex necessitate proveniret, semper eodem modo se haberent quae in inferioribus sunt.Non autem semper eodem modo se habent, sed ut in pluribus. Non ergo ex necessitate proveniunt”, ContraGentiles, lib. 3, cap. 86, n. 3.

425 Por.: „Non igitur connexio eorum quae in inferioribus contingunt ex impressione caelestium cor-porum, est necessaria: manifestum est enim quod quodlibet eorum potest impediri”, Contra Gentiles, lib. 3,cap. 86, n. 4.

122

bowiem każde zdarzenie miało przyczynę, to można by było ją wskazać, a więc byłobyono konieczne426. Zdaniem Doktora Anielskiego, który idzie śladem rozważań podję-tych przez Arystotelesa w Metafizyce, nie każde wydarzenie ma swą przyczynę. Tylkobyty samoistne (per se) mają przyczynę takiego samego rodzaju (per se), natomiastzdarzenia przypadkowe nie posiadają jednej, własnej przyczyny427, ale różne przyczy-ny spotykają się w danym momencie przypadkowo428. Można przeszkodzić (impediri)temu spotkaniu, a ponadto nie sposób sprowadzić takiego zdarzenia do wyższej przy-czyny (in aliquam causam altiorem), a więc trzeba wykluczyć determinizm, nawetw odniesieniu do nadrzędnych wobec świata podksiężycowego działań ciał niebieskich(effectus corporum caelestium)429. Według słów św. Tomasza Ptolemeusz określał tedziałania mianem pośrednich (media), sytuując je między koniecznymi i możliwymi.Istnieje więc tendencja do pojawiania się pewnych skutków, które mogą natrafić naprzypadkowe przeszkody (impediuntur per accidens)430.

426 Por.: „Aristoteles in II Phys. dicit, fuit quorundam antiquorum, qui negabant casum et fortunam, per

hoc quod cuiuslibet effectus est aliqua causa determinata; posita autem causa, ponitur effectus de necessi-tate; et sic, cum omnia ex necessitate proveniant, non est aliquid fortuitum neque casuale”, Contra Gentiles,lib. 3, cap. 86, n. 10. Argumentacja taka przypomina współczesną zasadę nieoznaczoności Wernera He-isenberga (1901–1976) odnoszoną do wnętrza atomów.

427 Por.: „Alia propositio est, quam negat, quod non omne quod est quocumque modo, habet causam perse, sed solum ea quae sunt per se; quae autem sunt per accidens, non habent aliquam causam; sicut quod sitmusicum, habet aliquam causam in homine, quod autem homo sit simul albus et musicus, non habet ali-quam causam”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 86, n. 11.

428 Akwinata podaje przykład, że nauczyciel może przypadkowo uczyć akurat białego człowieka, a tonie wynika z natury bycia nauczycielem: „Quaecumque enim sunt simul propter aliquam causam, ordinemhabent ad invicem ex illa causa: quae autem sunt per accidens, non habent ordinem ad invicem. Non igitursunt ex aliqua causa per se agente, sed solum per accidens hoc evenit: accidit enim docenti musicam quoddoceat hominem album, est enim praeter eius intentionem, sed intendit docere disciplinae susceptibilem”,Contra Gentiles, lib. 3, cap. 86, n. 11.

429 Por.: „proposito aliquo effectu, dicemus quod habuit aliquam causam ex qua non de necessitate se-quebatur: quia poterat impediri ex aliqua alia causa concurrente per accidens. Et licet illam causam con-currentem sit reducere in aliquam causam altiorem, tamen ipsum concursum, qui impedit, non est reducerein aliquam causam. Et sic non potest dici quod impedimentum huius effectus vel illius procedat ex aliquocaelesti principio. Unde non oportet dicere quod effectus corporum caelestium ex necessitate proveniant inistis inferioribus”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 86, n. 12; „id quod est per accidens reducitur ad per se, inquantum accidit ei quod est per se, sicut musicum accidit Socrati, et omne accidens alicui subiecto per seexistenti. Et similiter omne quod in aliquo effectu est per accidens consideratur circa aliquem effectum perse: qui quantum ad id quod per se est habet causam per se, quantum autem ad id quod inest ei per accidensnon habet causam per se, sed causam per accidens”, Expositio Peryermeneias, lib. 1, l. 14, n. 13.

430 Por.: „Ptolomaeus etiam, in quadripartito, dicit: rursus, nec aestimare debemus quod superiora pro-cedant inevitabiliter, ut ea quae divina dispositione contingunt et quae nullatenus sunt vitanda, necnon quaeveraciter et ex necessitate proveniunt. In Centilogio etiam dicit: haec iudicia quae tibi trado, sunt mediainter necessarium et possibile”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 86, n. 14; „philosophus dicit in libro de somnoet vigilia quod multa, quorum signa praeexistunt in corporibus caelestibus, puta in imbribus et tem-pestatibus, non eveniunt, quia scilicet impediuntur per accidens. Et quamvis illud etiam impedimentumsecundum se consideratum reducatur in aliquam causam caelestem; tamen concursus horum, cum sit peraccidens, non potest reduci in aliquam causam naturaliter agentem”, Expositio Peryermeneias, lib. 1, l. 14,n. 14; „non omnes effectus pure corporales reduci possunt sicut in causam in virtutem caelestis corporis; etpropter hoc non omnes corporales effectus caelestium corporum ex necessitate eveniunt, quia possunt peraccidens impediri; sicut dicitur in Lib. de somno et Vigil., quod multa in commotionibus aeris non eveniuntquorum signa praecesserunt in caelestibus corporibus”, De malo, q. 16, a. 7, ad 16.

123

Zdarzenia przypadkowe wynikają ze spotkania, z przypadkowej zbieżności nieza-leżnych przyczyn431. Jako przykład takiego spotkania dominikański uczony podajenastępujące wydarzenie przedstawione przez Arystotelesa w jego księdze Hermeneu-tyki: oto pewien człowiek zjadł coś słonego, wskutek czego zapragnął napić się wody.Aby się napić, wyszedł z domu i trafił na rozbójników, rozbójnicy zaś zamordowali go.W przykładzie tym spotykają się trzy niezależne i niekonieczne ciągi przyczynoweprowadzące do swych skutków; po pierwsze: zjedzenie słonego pożywienia powodujepragnienie, po drugie: pragnienie napoju prowadzi do wyjścia z domu, a po trzecie:jakieś motywy skierowały przestępców do przybycia w miejsce, gdzie wyszedł wspo-mniany człowiek. Wskutek przypadkowego spotkania tych ciągów w czasie i w prze-strzeni człowiek został zamordowany432. Jeśli spotka się kilka ciągów przyczynowych,powodujących zaistnienie przypadkowego skutku, można powiedzieć, że zdarzenieprzypadkowe nie ma w ścisłym sensie przyczyny, gdyż nie jest żadnym bytem, niestanowi żadnej jedności (unum), a ciągi przyczynowe nie spotykają się z konieczno-ści433.

W rozważaniach nad przygodnością zdarzeń oprócz wniosków formułowanych napodstawie refleksji filozoficznej Arystotelesa i w ramach jego wizji rzeczywistościmaterialnej Akwinata korzystał także z argumentów teologicznych. Przyjmując istnie-nie Opatrzności, można by bowiem uznać, że wszystkie zdarzenia są konieczne, gdyżzostały przewidziane i ustalone przez Boga434. Św. Tomasz wykazuje jednak, że można

431 Por.: „przypadkowości są częste, a ich źródła są wielorakie. Przede wszystkim mogą się spotkaćróżnorodne przyczyny”, W. Heinrich, Zarys historii filozofii średniowiecznej, dz. cyt., s. 256.

432 Por.: „si quilibet effectus habet causam, esset effectum (...) reducere in aliquam causam priorem: etsic quousque esset devenire ad causam, quae nunc est in praesenti, vel iam fuit in praeterito; si autem causaposita, necesse est effectum poni, per ordinem causarum deveniret necessitas usque ad ultimum effectum.Puta, si comedit salsa, sitiet: si sitiet, exibit domum ad bibendum: si exibit domum, occidetur a latronibus.Quia ergo iam comedit salsa, necesse est eum occidi”, Expositio Peryermeneias, lib. 1, l. 14, n. 12; „si duosupponantur, quod scilicet omne quod evenit habet causam, et quod posita causa necesse est effectum poni,sequitur omnia ex necessitate contingere; erit enim quemlibet effectum futurum reducere in aliquam causampraesentem vel praeteritam, quam ex quo est vel fuit, necesse est eam esse vel fuisse; puta, quod iste oc-cidetur, si de nocte exibit domo; exibit autem, si volet bibere; quod volet, si sitiet; et hoc erit, si comedetsalsa; et forte iam comederat, vel comedit: unde sequitur quod necessarium erit eum occidi”, De malo, q.16, a. 7, ad 14; zob. także: Sententia Metaphysicae, lib. 6, l. 3, n. 11 oraz: Z. Brzózy, O Bożej przedwiedzy i przyszłych zdarzeniach..., dz. cyt., s. 44.

433 Por.: „oportet dicere quod omne quod est per se, habet causam, quod autem est per accidens, non ha-bet causam, quia non est vere ens, cum non sit vere unum”, S. Th., I-a, q. 115, a. 6, co.; „natura autemsemper tendit ad unum; id autem quod est per accidens, non est vere unum, ut dicitur in V Metaph”, Demalo, q. 16, a. 7, ad 16; „Sed utraque praedictarum suppositionum falsa est. Falsum enim est quod causaposita, etiamsi de se sit sufficiens, necesse sit effectum poni, quia potest impediri, puta ignis a combustionelignorum per iniectionem aquae. Similiter etiam non est verum quod omne quod evenit, habeat causam.Quaedam enim eveniunt per accidens; quod autem est per accidens non habet causam, quia proprie non estens, ut Plato dixit”, tamże, ad 14. Akwinata podaje jeszcze inne przykłady: „quod iste (sc. homo) fodiatsepulcrum, causam habet; et iterum quod in aliquo loco conditus sit thesaurus, causam habet; sed iste con-cursus qui est per accidens, scilicet hunc volentem sepulcrum fodere in loco ubi est thesaurus reconditus;non habet causam, quia est per accidens”, tamże; „quod ignis cadens huic materiae (sc. combustibilis)occurrat et comburat eam, non habet causam aliquod caeleste corpus, sed est per accidens”, S. Th., I-a,q. 115, a. 6, co; „in effectibus pure corporalibus multa evenire per accidens: puta quod fulgur cadat in loconemoroso, ubi sunt multae arbores sitae, quae accenduntur, et comburunt totam silvam”, De malo, q. 16,a. 7, ad 16; zob. też: Quodlibet XII, q. 4, co.; S. Th., II-a, II-ae, q. 95, a. 5, co.

434 Por.: „omnia, quae hic fiunt, prout ad primam causam divinam referuntur, inveniuntur ordinata etnon per accidens existere; licet per comparationem ad alias causas per accidens esse inveniantur. Et propter

124

pogodzić Opatrzność z przygodnością, a świat nie podlega determinizmowi435. Uważaon bowiem, że chociaż Bóg jest stwórcą każdego przygodnego bytu jako bytu, to jed-nocześnie Stwórca umieszcza swe stworzenie w rzeczywistości złożonej z różnychokoliczności: koniecznych i przygodnych (necessarium et contingens), konstruującświat zbudowany z wielu przyczyn pośrednich (causas medias). W tych ogólnych ra-mach Bóg przewiduje zdarzenia, ale ich nie determinuje (aliquid est a Deo provisum).Świat jako całość podlega więc Bogu, ale zdarzenia w tym świecie toczą się swoimbiegiem pod ogólnym spojrzeniem Opatrzności436. Ta wyważona koncepcja pozwalauniknąć zarówno determinizmu fizycznego, jak i nadprzyrodzonego437.

1.4.3. Wpływ planet i odparcie spekulacji astrologicznych

W komentarzu do Ewangelii św. Mateusza, zachowanym w postaci notatek jednego zesłuchaczy paryskich wykładów Akwinaty, Piotra de Andria438, św. Tomasz podejmujerozważania nad następującym stwierdzeniem Ewangelisty: „Gdy Jezus Chrystus naro-dził się w Betlejem, wtedy magowie ze Wschodu (magi ab oriente) przybyli, aby od-dać mu pokłon, gdyż ujrzeli jego gwiazdę (stellam eius)”439.

hoc secundum fidem Catholicam dicitur, quod nihil fit temere sive fortuito in mundo, et quod omnia sub-duntur divinae providentiae. Aristoteles autem hic loquitur de contingentibus quae hic fiunt, in ordine adcausas particulares, sicut per eius exemplum apparet”, Sententia Metaphysicae, lib. 6, l. 3, n. 26; „utrumscientia Dei sit causa rerum”, De veritate, q. 2, a. 14, tit. 1.

435 Por.: „restat videre quomodo positio fati et providentiae non tollit a rebus contingentiam, quasi om-nia ex necessitate eveniant”, Sententia Metaphysicae, lib. 6, l. 3, n. 27; zob. też: „Quod praedestinatiodivina humanis actibus necessitatem non imponat et qualiter in hac quaestione procedendum sit”, Derationibus Fidei, cap. 10.

436 Por.: „ens inquantum ens est, habet causam ipsum Deum: unde sicut divinae providentiae subdituripsum ens, ita etiam omnia accidentia entis inquantum est ens, inter quae sunt necessarium et contingens.Ad divinam igitur providentiam pertinet non solum quod faciat hoc ens, sed quod det ei contingentiam velnecessitatem. Secundum enim quod unicuique dare voluit contingentiam vel necessitatem, praeparavit eicausas medias, ex quibus de necessitate sequatur, vel contingenter. Invenitur igitur uniuscuiusque effectussecundum quod est sub ordine divinae providentiae necessitatem habere. Ex quo contingit quod haec con-ditionalis est vera, si aliquid est a Deo provisum, hoc erit”, Sententia Metaphysicae, lib. 6, l. 3, n. 30; „Om-nis autem effectus non solum sequitur conditionem causae primae, sed etiam mediae; et ideo res scitae aDeo procedunt ab eius scientia per modum voluntatis, et per modum causarum secundarum; nec oportetquod in omnibus modum scientiae sequantur”, De veritate, q. 2, a. 14, co.; „non oportet quod sola virtusdivina immediate moveat, sed etiam inferiores causae per virtutes proprias, secundum quod participantvirtutem superiorum causarum”, tamże, q. 5, a. 9, ad 7.

437 Por.: „Sic ergo patet, quod cum de divina providentia loquimur, non est dicendum solum, hoc estprovisum a Deo ut sit, sed hoc est provisum a Deo, ut contingenter sit, vel ut necessario sit. Unde nonsequitur secundum rationem Aristotelis hic inductam, quod ex quo divina providentia est posita, quodomnes effectus sint necessarii; sed necessarium est effectus esse contingenter, vel de necessitate”, SententiaMetaphysicae, lib. 6, l. 3, n. 32. Okazuje się zarazem, że filozofia monistyczna (odrzucona przez św. Toma-sza) jest niezdolna do uchwycenia tych rozróżnień, niezależnie od tego czy monizm ma charakter pante-istyczny (np. B. Spinoza) czy materialistyczny (np. K. Marks). Problematyka przygodności i wolnościwyraźnie wydaje się wykraczać poza jednostronne ujęcie rzeczywistości.

438 Por.: M.-D. Chenu, Wstęp do filozofii św. Tomasza z Akwinu, dz. cyt., s. 237.439 Por.: „cum ergo natus esset Iesus in Bethleem Iudaeae in diebus Herodis regis ecce magi ab oriente

venerunt Hierosolymam, dicentes ubi est qui natus est rex Iudaeorum vidimus enim stellam eius in orienteet venimus adorare eum”, Mt, 2, 1–2.

125

Według św. Tomasza zdanie to stało się okazją do sformułowania dwóch błędnychopinii, które trzeba odrzucić. Na błędną ścieżkę wkroczyli zarówno zwolennicy hete-rodoksyjnego pisarza chrześcijańskiego, Pryscyliana (IV wiek)440, którzy uznali, żeludzkie działania rządzone są przez los (fatum), jak i manichejczycy, którzy negująckoncepcję fatum odrzucili z tego samego powodu świadectwo Ewangelii, spisanejprzez natchnionego autora, jakim był św. Mateusz441.

Komentując wspomniany fragment Akwinata wyklucza istnienie determinującegowpływu gwiazd na intelekt i wolę człowieka, gdyż materialne oddziaływanie ciał nie-bieskich nie może sięgać jego duchowej natury. Nic niższego nie może bowiem wpły-wać krępująco na naturę wyższego rzędu w porządku wszechświata442. Wpływ światamaterialnego może dotyczyć tylko materialnego aspektu ludzkiej natury, a na duchowąnaturę może być wyłącznie pośredni443. Ponadto przekonanie o istnieniu fatum, ozna-czałoby wykluczenie naszej wolności, zasług i pozbawiłoby sensu ludzkie wysiłki. Wkonsekwencji winy za ludzkie zło zostałyby przypisane Bogu. Widać zatem wyraźnie,że przyjęcie determinizmu jest radykalnie sprzeczne z wiarą chrześcijańską (est contrafidem omnino)444.

W dziełach Doktora Anielskiego znajdują się również bardziej szczegółowe rozwa-żania nad oddziaływaniem konkretnych ciał niebieskich. W tych zagadnieniach rozpa-trywane są bliżej problemy należące do dziedziny astrologii, gdyż astrolodzy przypi-sywali poszczególnym planetom ściśle określone wpływy na procesy zachodzące naZiemi445. Rozróżnienie oddziaływań poszczególnych planet wynika z natury światła,które pochodzi od tych ciał niebieskich i dociera do Ziemi. Za pośrednictwem światła

440 Por.: Słownik pisarzy antycznych, red. A. Świderkówna, wyd. 2, Warszawa 1990, s. 388.441 Por.: „Consequenter proponunt signum huius nativitatis vidimus. Et nota quod in istis verbis fuit

occasio duorum errorum. Quidam, sicut Priscillianistae, dixerunt omnes actus hominum fato agi et regi. Etconfirmant per hoc, vidimus enim stellam eius. Ergo natus est sub aliqua stella. Alius error Manichaeorum,qui reprobant fatum, et per consequens istud Evangelium; quia dicebant quod Matthaeus introducit fatum”,Super Mt., cap. 2, l. 1.

442 Por.: „Nullum autem corpus potest imprimere in rem incorpoream (...) corpora caelestia non possuntesse per se causa operum liberi arbitrii”, S. Th., II-a, II-ae, q. 95, a. 5, co.

443 Por.: „negandum est esse fatum. Actus enim humani non reguntur secundum dispositionem cor-porum caelestium (...) impossibile est, quod virtus corporalis agat supra virtutem incorpoream, quia nihilinferius in ordine naturae agit in superiorem naturam. In anima autem sunt quaedam potentiae elevataesupra corpus; quaedam potentiae sunt organis affixae, scilicet potentiae sensitivae et nutritivae: et corporaquidem caelestia, quamvis directe agant supra corpora inferiora, et mutent ea per se, per accidens tamenagunt in potentiis organis affixis. In potentiis autem organis non affixis nullo modo agunt necessitando, sedinclinando tantum. Dicimus enim istum hominem iracundum, idest pronum ad iracundiam, et hoc ex causiscaelestibus, sed directe electio ut sic in voluntate est. Unde numquam potest fieri tanta dispositio in corporehumano, quin superabundet iudicium liberi arbitrii. Unde quicumque poneret liberum arbitrium sub cor-poribus caelestibus, de necessitate poneret sensum ab intellectu non differre”, Super Mt., cap. 2, l. 1; zob.:Z. Brzózy, O Bożej przedwiedzy i przyszłych zdarzeniach..., dz. cyt., s. 45.

444 Por.: „per hoc excluditur omnis cultus divinus, quia tunc omnia essent ex necessitate; et sic tuncetiam regimen reipublicae destrueretur, quia nec oporteret consiliari, neque aliquid providere, et huiusmodi.(...) nos attribueremus Deo malitias hominum; quod esset ipsum infamare, qui creator est stellarum. Patetergo quod hoc dicere est contra fidem omnino. Et ideo dicit Gregorius: absit a fidelium cordibus ut fatumaliquid esse dicatur”, Super Mt., cap. 2, l. 1. W dalszym wykładzie Akwinata pokazuje, że przez pojęciefatum można także rozumieć Opatrzność (Si autem vis vocari fatum divinam providentiam, tunc aliquidest), ale wtedy nie mamy do czynienia z badanym przez nas problemem.

445 Por.: Litt, s. 220: „parmi les corps célestes un tel produit ici-bas tel effet, tel autre produit un autreeffet”.

126

moc ciał niebieskich jest udzielana ciałom ziemskim446 i światło jest czynną jakością(qualitas activa) gwiazd i planet, podobnie jak ciepło jest czynną jakością ognia.Światło ciał niebieskich wykazuje zaś pewne oddziaływanie wspólne (actio communis)wszystkim źródłom światła, wynikające z samej jego natury (inquantum hujusmodi),a także działania specyficzne, zależne od rodzaju źródła światła i oświetlanych sub-stancji447. Na tej podstawie Akwinata stwierdza, że poszczególne ciała niebieskie wy-wołują różne skutki fizyczne w świecie podksiężycowym448. W swych badaniach po-wołuje się na naoczne wyniki obserwacji, gdyż widzimy, że inne jest oddziaływanieświatła Słońca, a inne Księżyca449.

Przywołując świadectwo Awerroesa, św. Tomasz uważa, że poszczególne ciałaniebieskie wywołują swe skutki w świecie podksiężycowym zależnie od wzajemnychpołożeń, czyli tak zwanych aspektów (aspectus)450 i połączeń (conjunctiones)451.

446 Por.: „Avicenna dicit quod nulla actio est a corporibus superioribus in inferiora, nisi mediante luce, sicutignis etiam agit mediante calore: unde lux et lumen differunt, sicut calor in subjecto per se calido, et in calefacto.Et quia caelum est primum alterans, inde sequitur quod omnis alteratio quae est in inferioribus, perficiatur pervirtutem luminis, sive sit alteratio secundum esse naturale, sive secundum sensum: et ex hoc habet lux quodomnibus corporibus generationem conferat, ut dicit Dionysius”, Super Sent., lib. 2, d. 13, q. 1, a. 3, co.; „virtutescorporum caelestium participantur ab inferioribus corporibus mediante luce”, Super Sent., lib. 2, d. 17, q. 3, a. 1,co.; zob.: Legrand, s. 155. Akwinata odwołuje się zatem wprost do refleksji neoplatońskiej.

447 Por.: „lux est qualitas activa corporis caelestis, sicut calor est qualitas activa ignis. Calor autem habetquamdam actionem communem, inquantum est calor: quia secundum quod in diversis rebus invenitur,determinatur sua actio ad determinatos effectus; sicut calor qui est in homine, operatur ad conversionemcibi in carnem humanam, et in planta ad substantiam plantae. Ita etiam et lux, quamvis habeat actionemconsequentem naturam lucis inquantum hujusmodi, determinatur tamen sua actio, secundum quod in diver-sis recipitur ad diversos effectus; unde alium effectum habet radius Saturni quam Jovis”, Super Sent., lib. 2,d. 13, q. 1, a. 4, co.; W tym fragmencie Akwinata mówi pod koniec raczej o naturze ciał przyjmującychświatło, niż o tych, które je wysyłają (chociaż wspomina odmienne cele – ad diversos effectus – którezakładają odmienne czynniki działające). Jednakże w innym miejscu tego samego dzieła uzupełnia swerozważania: „praeter naturam lucis quae communis est omnibus corporibus caelestibus, quaelibet stellahabet virtutem determinatam, consequentem suam speciem, ratione cujus lux ejus et motus habet vel infri-gidare vel humectare, et sic de aliis; sicut etiam et praeter motum communem, qui est motus diurnus, qui-libet orbis habet motum proprium”, tamże, d. 15, q. 1, a. 2, ad 5. W ostatnich słowach św. Tomasz wspomi-na system sfer znany z kosmologii Arystotelesa.

448 Por.: „lux est qualitas activa consequens formam substantialem solis, vel cuiuscumque alterius cor-poris a se lucentis, si aliquod aliud tale est. Cuius signum est, quod radii diversarum stellarum habent diver-sos effectus, secundum diversas naturas corporum”, S. Th., I-a, q. 67, a. 3, co.; Bardziej ogólne sformu-łowanie, gdzie św. Tomasz mówi o mocy gwiazd pojawia się w innym miejscu: S. Th., I-a, q. 68, a. 2, ad 3;a bardziej precyzyjnie: „non est eiusdem rationis lux in omnibus; quod patet ex hoc quod diversorum cor-porum superiorum radii diversos habent effectus”, De spiritualibus creaturis, a. 8, ad 12; zob. również: InDe caelo, lib. 2, l. 16, n. 9; Sentencia De anima, lib. 2, l. 14, n. 22; Legrand, s. 155.

449 Por.: „videmus alios effectus habere radium solis, et alios radium lunae, et sic de aliis”, S. Th., I-a, q.70, a. 1, ad 2. Akwinata nie wspomina tutaj o wspólnym oddziaływaniu ciał niebieskich w koniunkcji, jakzauważył A. Pokulniewicz (Problem obrazu świata u św. Tomasza z Akwinu na tle starożytnych poglądówkosmologicznych..., dz. cyt., s. 320 i przypis 39). Podobnie jest w drugim tekście cytowanym we wspo-mnianym właśnie przypisie 39, a więc w komentarzu do Sentencji, gdzie dominikański uczony zwracaraczej uwagę, że „quaelibet stella habet virtutem determinatam, consequentem suam speciem, ratione cujuslux ejus et motus habet vel infrigidare vel humectare”, Super Sent., lib. 2, d. 15, q. 1, a. 2, ad 5. O problemiekoniunkcji ciał niebieskich u Akwinaty wspominamy dalej.

450 Aspekt to odległość kątowa ciał niebieskich na niebie. W astrologii aspekty stanowią podstawęwielu spekulacji. Por.: P. Siwek, Wieczory paryskie, dz. cyt., s. 282–283.

451 Por.: „virtutes caelestes (...) determinatae consistunt praecipue in stellis, quae secundum diversos as-pectus et conjunctiones, imprimunt ad determinatas species, ut dicit Commentator in 11 Metaph.”, SuperSent., lib. 2, d. 15, q. 1, a. 1, co. Określenie „aspectus” pochodzi od Ptolemeusza (zob.: Litt, s. 223).

127

Akwinata odrzuca natomiast pogląd Awicenny, że gwiazdy są w hierarchii stwarzaniarzeczywistości bytami pośrednimi między Bogiem i światem ziemskim. Arabski uczo-ny sądził bowiem, że ruch okrężny ciał niebieskich jest przyczyną istnienia materiipierwszej bytów podksiężycowych, a wzajemne zróżnicowanie gwiazd jest przyczynązróżnicowania form na Ziemi452. Św. Tomasz wykluczył jednak stwórcze działaniegwiazd i zakładał tylko, że ciała niebieskie mają swój udział w powstawaniu i ginięciu,a więc w kierowaniu światem (in opere gubernationis), ale nie biorą udziału w stwór-czym dziele Boga (in opere creationis). Koncepcja taka miałaby przecież charakterneoplatoński i przeciwny doktrynie katolickiej453. Z tych samych względów Akwinatawykluczył emanacyjną koncepcję stworzenia, według której Bóg stwarza inteligencję(inteligentia), a ta stwarza z kolei duszę świata (anima orbis), która stwarza byty fi-zyczne (substantia orbis)454.

Zdaniem św. Tomasza regularny ruch dzienny sfery gwiazd stałych (tj. sferyósmej), wywoływany przez wyższą od niego dziewiątą sferę nieba (primum mobile),jest powszechną przyczyną procesu powstawania na Ziemi (podtrzymuje proceszmian), a niższe przypadki ruchu siedmiu sfer (z których każda jest właściwie syste-mem sfer) oddziałują w różny sposób, wywołując powstawanie i ginięcie poszczegól-nych bytów, stosownie do ruchu, położeń i mocy różnych planet455. Gdyby ruch naniebie był jeden i jednorodny, a ograniczałby się do jednej tylko sfery, to trudniej by-łoby wyjaśnić złożoność świata podksiężycowego. Jednakże Arystoteles przyjął istnie-nie 55 sfer poniżej sfery gwiazd stałych, a więc ułatwił swym zwolennikom wyjaśnie-nie zmienności zachodzącej na Ziemi w ramach teorii o oddziaływaniu ciał niebieskichna procesy w świecie podksiężycowym456. W ten sposób – stosownie do zasadniczegorozróżnienia w ruchu nieba: jednostajnego (uniformis) ruchu dziennego, który odbywasię wokół biegunów nieba, obejmuje najwyższą sferę i udziela się wszystkim innym

452 Por.: „Quidam vero posuerunt corpora caelestia esse causas istorum inferiorum non solum quantum

ad motum, sed etiam quantum ad primam eorum institutionem; sicut Avicenna dicit in sua Metaphys., quodex eo quod est commune omnibus corporibus caelestibus, scilicet natura motus circularis, causatur in hisinferioribus id quod est eis commune, scilicet materia prima; et ex his in quibus corpora caelestia differuntad invicem, causatur diversitas formarum in his inferioribus: ut sic caelestia corpora sint media inter Deumet ista inferiora etiam in via creationis quodammodo”, De veritate, q. 5, a. 9, co.

453 Por.: „hoc est alienum a fide, quae ponit omnem naturam immediate esse a Deo conditam secundumsui primam institutionem. Unam autem creaturam moveri ab altera, praesuppositis virtutibus naturalibusutrique creaturae ex divino opere attributis; et ideo ponimus corpora caelestia esse causas inferiorum perviam motus tantum; et sic esse media in opere gubernationis, non autem in opere creationis”, De veritate,q. 5, a. 9, co.

454 Por: „Ipsi (sc. philosophi) enim ponunt, quod res secundum ordinem exeunt a Deo, ita quod a causaprima, quae Deus est, creatur immediate intelligentia, a qua iterum exit anima orbis; et ab illa producitursubstantia ipsius orbis: et pro tanto potest dici motor proximus forma ejus vel anima, quia dat sibi esse, sicutcausa sibi proportionata. Hoc autem fides nostra non patitur, quae solum Deum rerum creatorem ponit”,Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 3, co.; zob.: Braun, s. 57; Duhem, s. 540.

455 Por.: „primum mobile, quod revolvit totum caelum motu diurno, ut operetur per motum diurnumcontinuitatem generationis, sicut caelum in quo sunt sidera, per motum qui est secundum zodiacum, opera-tur diversitatem generationis et corruptionis, per accessum et recessum, et per diversas virtutes stellarum”,S. Th., I-a, q. 68, a. 2, ad 3; „superioribus causis, etiam in corporalibus rebus, attribuitur conservatio etpermanentia rerum, sicut philosophus dicit, in XII Metaphys., quod primus motus, scilicet diurnus, est causacontinuitatis generationis; secundus autem motus, qui est per zodiacum, est causa diversitatis quae estsecundum generationem et corruptionem”, tamże, q. 104, a. 2, co.

456 Por.: M. Jaworski, Arystotelesowska i tomistyczna teoria przyczyny sprawczej..., dz. cyt., s. 93–94.

128

ciałom niebieskim457, oraz niższych przypadków ruchu (wokół biegunów ekliptyki),którymi poruszają się Słońce, planety i Księżyc – Akwinata przyjmował dwa rodzajeoddziaływań zachodzących na Ziemi458. Ponieważ ekliptyka (zodiacus, koło zodia-ku)459, czyli wielkie koło na niebie, po którym zdaje się poruszać Słońce względemgwiazd, jest nachylone do równika niebieskiego pod pewnym kątem (jak wiemy kąt tenwynosi obecnie ok. 23 stopnie i 27 minut łuku), to św. Tomasz mógł łatwo przyjąć, żew ramach jednostajnego ruchu gwiazd stałych Słońce i planety w swym ruchu po zo-diaku oddalają się i przybliżają (zmieniając kąt położenia) do różnych miejsc na Ziemii stąd wynika różnorodność zjawisk podległych oddziaływaniu ciał niebieskich. Przy-kładem zmienności w oddziaływaniu ciał niebieskich są pory dnia i roku460. Idąc zawyjaśnieniem Symplicjusza, Akwinata uważał więc, że różnice temperatur na Ziemi461

między rankiem i południem oraz między latem i zimą wynikają z różnych kątów, podjakimi padają i odbijają się promienie słoneczne462.

457 W istocie ten ruch wynika oczywiście z ruchu Ziemi wokół jej osi.458 Por.: „in caelo sunt principaliter duo motus. Quorum unus est ab oriente in occidentem, qui vocatur

diurnus, et est super polos aequinoctialis. Et quia iste est uniformis, causat perpetuitatem in inferioribusmotibus. Alius autem motus est ab occidente in orientem, quo movetur sol et alii planetae, qui est superpolos zodiaci, per quem planetae accedunt et recedunt a nobis; unde iste motus proprie causat differentiamgenerationis et corruptionis, et ceterorum motuum in istis inferioribus”, Quodlibet VI, q. 11, co.

459 W szerszym sensie zodiak (zwierzyniec niebieski) oznacza 12 gwiazdozbiorów leżących wzdłużekliptyki. Por.: M. Kopernik, O obrotach ciał niebieskich i inne pisma, opr. L. Birkenmayer, Wrocław2001, s. 12, przypis 16. Zob. także T. Kuhn, Przewrót kopernikański..., dz. cyt., s. 59–63 (Słońce w świeciedwusferycznym). Zodiak ma szerokość 16 stopni łuku (tamże, s. 77).

460 Por.: „cum hic circulus (sc. zodiacus) declinat ad utramque partem ab aequinoctiali, illud, quodmovetur secundum circulum per zodiacum, oportet quod sit quandoque magis propinquum et quandoquemagis remotum: et secundum hoc sua propinquitate et remotione causat contraria. Videmus enim quod ea,quae appropinquante sole ad nos, generantur, recedente sole, corrumpuntur. Sicut herbae, quae in verenascuntur, et in autumno siccantur. Moventur enim in circulo zodiaco et sol et alii planetae. Sed et stellaefixae dicuntur moveri super polos zodiaci, et non super polos aequinoctiales, ut Ptolomaeus probat. Exharum autem motu causatur generatio et corruptio omnium quae generantur et corrumpuntur, sed magisevidenter ex motu solis”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 6, n. 12; „non solum sol, sed omnes stellaeerrantes feruntur per zodiacum”, Meteor., lib. 1, l. 12, n. 3.

461 Oczywiście z wyjątkiem strefy równikowej, o której powiada Akwinata, że zmianom tym niepodlega: „illi qui dicunt Paradisum esse sub circulo aequinoctiali, opinantur sub circulo illo esse locumtemperatissimum, propter aequalitatem dierum et noctium omni tempore; et quia sol nunquam multum abeis elongatur, ut sit apud eos superabundantia frigoris; nec iterum est apud eos, ut dicunt, superabundantiacaloris, quia etsi sol pertranseat super eorum capita, non tamen diu moratur ibi in hac dispositione. Aristo-teles tamen, in libro Meteor., expresse dicit quod regio illa est inhabitabilis propter aestum. Quod videturprobabilius, quia terrae per quas nunquam sol pertransit in directum capitis, sunt intemperatae in calorepropter solam vicinitatem solis”, S. Th., I-a, q. 102, a. 2, ad 4.

462 Por.: „Quanto autem sol magis recedit a summitate capitum nostrorum, tanto reflexio radii fit admagis distans, et ideo generatur minor calor: et inde est quod in hieme, et apud ortum solis vel occasum, fitminor calor in aere, quia radii solares percutiunt terram secundum angulos magis obtusos, unde radii refleximagis distant a radiis primo obiectis. Et propter hoc Aristoteles signanter non simpliciter dixit quod solemagis appropinquante generatur maior calor, sed addidit et oriente et super nos existente; ut intelligaturapproximatio per respectum ad summitatem capitum nostrorum, non autem secundum quantitatem linearuma sole ad nos ductarum”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 11. Św. Tomasz słusznie zauważa, że w ramach ko-smologii Arystotelesa nie można dosłownie uznać, że Słońce jest raz bliżej lub innym razem dalej od Zie-mi, gdyż sfery są kuliste, a więc odległości są stałe i zmieniać się może tylko kąt padania promieni słonecz-nych. Zob. też: „sicut sol in hora sexta maxime exaltatur quolibet die, ita in solstitio aestivali maxime exal-tatur quolibet anno”, S. Th., III-a, q. 46, a. 9, arg. 3.

129

W starożytności Ptolemeusz starał się opisać, jakie są konkretne oddziaływania po-szczególnych planet i wyraził swą opinię w traktacie Tetrabiblos (ks. I, rozdz. 4)463.Zdaniem tego uczonego Słońce ogrzewa i osusza, Księżyc zwilża i lekko ogrzewa464,Saturn ochładza i osusza, Mars osusza i zapala (na co wskazuje jego czerwona barwa),Jowisz ogrzewa i zwilża (w niewielkim stopniu), Wenus umiarkowanie ogrzewai przede wszystkim zwilża, natomiast Merkury niekiedy osusza i pochłania pleśń, cią-gle zmieniając swe oddziaływania. Koncepcja ta wydaje się próbą połączenia skąpychdanych doświadczalnych ze spekulacją.

Święty Tomasz, chociaż znał wspomniany traktat greckiego astronoma, nie sięgałwprost do tych rozważań Ptolemeusza, ale głosił podobne poglądy. Najwyższa z planetznanych ówczesnym uczonym, czyli Saturn, miał zdaniem św. Tomasza być naderzimny (calidissima stella Saturni) i miał działać ochładzająco, gdyż poruszając się ponajwiększej sferze, miał posiadać najszybszy ruch spośród planet465. W rozumowaniutym dostrzec można analogię do wiatru, gdyż silniejszy wiatr mocniej ochładza466.Ponadto ta planeta miała powodować powstawanie bytów trwałych i niezmiennych naZiemi, gdyż zajmowała najwyższe miejsce w hierarchii sfer planetarnych467. Niższymciałom niebieskim Akwinata przyznawał natomiast – za Ptolemeuszem – bardziejszczegółowe wpływy. Im trwalsze były poszczególne byty, tym wyższym planetomprzypisywano ich powstawanie i ginięcie: Saturn oddziaływał na te najdłużej istnie-jące, Jowisz na istniejące przez lata, Mars, Wenus i Merkury na trwające przez kilkamiesięcy, a Słońce i Księżyc na te, który trwałość liczymy w dniach468.

463 Por.: Litt, s. 222.464 Akwinata powiada zaś, że Księżyc jest chłodny: „quaedam eorum (sc. corporum caelestium) dicantur

effective calida ut sol, quaedam vero frigida, ut Saturnus et luna”, Super Sent., lib. 2, d. 15, q. 1, a. 2, arg. 5.465 Por.: „Saturno, qui est supremus planetarum”, S. Th., I-a, q. 104, a. 2, co.; „superior planeta, scilicet

Saturnus”, In De caelo, lib. 2, l. 15, n. 8; „supremum planetam esse Saturnum”, tamże, l. 17, n. 2.466 Por.: „Saturnus habet infrigidare ex propria natura, et virtute consequente speciem suam; unde non

oportet quod ad ejus infrigidationem aquae super caelos ponantur; quia si ibi essent, ipsum non infrigidarent,cum sint de natura quintae essentiae non susceptibilis peregrinae impressionis; quod iterum si esset possibile,magis infrigidarent stellas octavae sphaerae velut sibi propinquiores; quarum tamen quaedam inveniuntur essecalidissimi effectus”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 1, ad 3; „quaedam eorum (sc. corporum caelestium)dicantur effective calida ut sol, quaedam vero frigida, ut Saturnus et luna”, tamże, d. 15, q. 1, a. 2, arg. 5; „stellaSaturni, quae deberet esse calidissima propter velocissimum motum, in quantum eius circulus est maior, in-venitur frigidi effectus”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 5; zob. też: S. Th., I-a, q. 68, a. 2, ad 3.

467 Por.: „astrologi, attribuunt Saturno, qui est supremus planetarum; res fixas et permanentes. Sic igiturdicendum est quod Deus conservat res quasdam in esse, mediantibus aliquibus causis”, S. Th., I-a, q. 104, a.2, co. Akwinata nie ocenia bliżej tej koncepcji. Zob. też: „Saturno attribuuntur res fixae”, In De caelo, lib.2, l. 18, n. 11; „in corporibus id quod est continens sit formalius et per hoc dignius et perfectius, et com-paretur ad corpus contentum, sicut ad partem totum, sicut dicitur in quarto physicorum, necessarium estquod, cum sphaera superioris planetae contineat sphaeram inferioris, quod planeta superior, ad quem ordi-natur tota sua sphaera, sit altioris et universalioris virtutis quam planeta inferior, et diuturniores operetureffectus, utpote propinquior existens primae sphaerae, quae per suum motum causat sempiternitatem”,Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 9, n. 8.

468 Por.: „inde est etiam quod, secundum Ptolomaeum in quadripartito, quod ea quae sunt Saturni at-tribuuntur ad universalia loca temporum; ea autem quae sunt Iovis, ad loca annualium temporum; ea veroquae sunt solis et Martis et Veneris et Mercurii, ad loca mensium; transitus vero lunae ad loca diurna. Coni-unctiones etiam superiorum planetarum coaptantur effectibus magis universalibus et permanentibus, secun-dum astrologos. Sol autem et luna, qui sunt inferiores planetae secundum Aristotelem, habent maximeefficaciam ad causandum transmutationes in istis inferioribus corporibus”, In De caelo, lib. 2, l. 18, n. 11;zob.: Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 9, n. 8.

130

Jednocześnie planety oddziałują na byty świata podksiężycowego według swegoporządku, stosownie do miejsca zajmowanego w hierarchii ciał niebieskich. Planetywyższe miały bardziej uniwersalne wpływy: Saturn odpowiadał więc za trwałość ist-nienia bytów przygodnych, Jowisz za ich doskonałość i dobro, zaś Mars za moc469.Niższym planetom św. Tomasz przypisywał oddziaływania niższego rzędu: Słońcemiało być powszechną zasadą ruchu na Ziemi, Wenus kierowała powstawaniem, Mer-kury zwielokrotnianiem się form w materii, natomiast Księżyc był odpowiedzialny zazmiany w materii podksiężycowej, aby mogła ona przyjmować wpływy ze strony ciałniebieskich470. W ten sposób spekulatywna teoria starożytnych astrologów zostaławłączona przez dominikańskiego uczonego do całości jego systemu, do hierarchicz-nego porządku oddziaływań odpowiadających naturze bytów, znajdujących się na ko-lejnych szczeblach hierarchicznej rzeczywistości471. Koncepcja św. Tomasza przedsta-wia harmonijny obraz relacji zachodzących w geocentrycznym świecie, który jest upo-rządkowany i poszczególne procesy fizyczne zachodzą w ramach wielkiego systemuregularnych oddziaływań bytów wyższych na niższe472.

Szczególne miejsce w rozważaniach św. Tomasza zajmuje Księżyc. Idąc za Stagi-rytą, Akwinata przypisywał Księżycowi zdolność do ogrzewania Ziemi, gdyż wedługświadectwa greckiego uczonego noce podczas pełni są cieplejsze od innych nocy473.Najistotniejsze jest jednak oddziaływanie Księżyca polegające na powodowaniu przy-pływów i odpływów mórz (fluxus et refluxus maris), a fakt ten poznali już starożytniastronomowie. Doktor Anielski poświęcił temu zagadnieniu sporo miejsca. Niekiedypowiada ogólnie, że zjawisko to wynika z wpływu ciał niebieskich (ex impressione

469 Por.: „effectus planetarum apparent in istis inferioribus secundum ordinem eorumdem. Nam primitres superiores videntur ordinari ad ea quae pertinent ad existentiam rei secundum seipsam: nam ipsa sta-bilitas esse rei attribuitur Saturno, perfectio autem rei et bona habitudo correspondet Iovi. Virtus autem rei,secundum quod se contra nociva tuetur et ea propellit, correspondet Marti”, Sententia Metaphysicae, lib. 12,l. 9, n. 9.

470 Por.: „Tres vero planetae alii videntur proprium effectum habere ad motum ipsius rei existentis, itaquod sol sit ut universale principium motus: et propter hoc eius operatio in motionibus inferioribus maximeapparet. Venus autem videtur quasi proprium effectum habere magis determinatum, idest generationem, perquam aliquid consequitur speciem, et ad quam scilicet omnes motus alii ordinantur in istis inferioribus.Mercurius autem videtur proprium effectum habere in multiplicatione, idest distinctione individuorum inuna specie; et propter hoc varios habet motus. Et ipse etiam cum naturis omnium planetarum miscetur, utastrologi dicunt. Lunae autem proprie competit immutatio materiae, et dispositio ipsius ad recipiendumomnes impressiones caelestes: et propter hoc videtur quasi esse deferens impressiones caelestes, et appli-cans inferiori materiae”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 9, n. 9; zob.: Braun, s. 74.

471 Podobnie jak w traktacie De ente et essentia Akwinata wskazuje na Boga, aniołów, dusze ludzkie,kolejne – coraz to niższe – formy zwierzęce i roślinne, kształtujące materię, formy bytów nieożywionychi formy przypadłościowe jako szczeble hierarchii rzeczywistości, w świecie ciał niebieskich przypisujeporządek planetom i rozważa ich działania. Por.: Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 9, n. 10; zob.: Litt,s. 236.

472 Por.: Litt, s. 227, przypis 5. Dodajmy, że nie jest w pełni słuszna opinia J. Dobrzyckiego, że „Koper-nikowskie odkrycie harmonijnego porządku świata, wraz z późniejszymi osiągnięciami wieku rewolucjinaukowej, odkryciami Keplera, Galileusza i Newtona, zmieniło utrwalone poglądy na świat, dało początekcałej nowożytnej nauce” (J. Dobrzycki, Astronomia przedkopernikowska, Toruń 1971, s. 5). Na całe stule-cia bowiem przed Kopernikiem, w tym również jakże wyraźnie w kosmologii św. Tomasza, panował wnauce i w filozofii pogląd o istnieniu „harmonijnego porządku świata”, zaś początków nowożytnej naukimożemy upatrywać już w paryskim potępieniu z r. 1277 oraz w dorobku uczonych XIII i XIV wieku.

473 Por.: „lux, quantum est de se, semper est effectiva caloris; etiam lux lunae. Unde dicit philosophusde partibus Animal. quod noctes plenilunii sunt calidiores”, Super Sent., lib. 2, d. 15, q. 1, a. 2, ad 5; zob.:Arystoteles, O częściach zwierząt, ks. IV, r. 5 [w:] tenże, Dzieła wszystkie, dz. cyt., t. III, s. 728.

131

caelestis corporis)474, a w innych miejscach wyjaśnia, że polega na wpływie Księżyca(ex impressione lunae, sequitur virtutem, motum lunae) wywieranym na wodę mor-ską475, gdyż zgodnie z opinią autorów antycznych uczonych Księżyc z natury poruszato, co wilgotne476. W ten sposób woda mórz, która z natury dąży w pobliże środkaświata, aby zebrać się ponad Ziemią, porusza się po wycinku okręgu (movetur circacentrum), stosownie do kierunku oddziaływania krążącego wokół Ziemi Księżyca477.

Św. Tomasz starał się też wyjaśnić opisane dwukrotnie w Ewangelii św. Mate-usza478 zjawisko lunatyzmu, tłumacząc je brakiem wpływu Księżyca podczas nowiu,co ułatwia działanie złym duchom479. Wpływ Księżyca na to, co wilgotne (humidita-tes), łączono bowiem z „humorami” w ciele ludzkim (mózg – cerebrum – pojmowanoza Arystotelesem jako najwilgotniejszy w ludzkim ciele), a więc gdy na Ziemi brakujeświatła księżycowego, to wilgotność mózgu się zmniejsza480.

Doktor Anielski podjął również problem oddziaływania Księżyca, przy okazji roz-ważań na temat położenia raju ziemskiego (Paradisus). Już Beda Czcigodny (zm. 735)stwierdził bowiem, że raj sięgał aż do sfery Księżyca. Zdaniem św. Tomasza, żadenobszar położony na Ziemi nie może jednak być tak wysoko wyniesiony, gdyż w okoli-cach sfery Księżyca gromadzi się najlżejszy żywioł, czyli ogień481. Według Akwinaty

474 Por.: „non enim dicimus quod fluxus et refluxus maris sit motus violentus, cum sit ex impressionecaelestis corporis, licet naturalis motus aquae sit solum ad unam partem, scilicet ad medium”, Contra Gen-tiles, lib. 3, cap. 100, n. 4; „patet in fluxu et refluxu maris, qui non est contra naturam, quamvis sit praetermotum naturalem aquae, quae movetur deorsum; est enim ex impressione caelestis corporis, a quo dependetnaturalis inclinatio inferiorum corporum”, S. Th., I-a, q. 105, a. 6, ad 1; zob.: Meteor., lib. 2, l. 8, n. 1.

475 Por.: „aqua movetur motu proprio tendendo in centrum, et habet quemdam motum ex impressionelunae, quae movet ipsam, ut patet in fluxu et refluxu maris”, De veritate, q. 22, a. 13, co.; „fluxus et re-fluxus maris non consequitur formam substantialem aquae, sed virtutem lunae”, S. Th., I-a, q. 110, a. 3, ad1; „mare fluit et refluit secundum motum lunae”, In De caelo, lib. 2, l. 18, n. 10.

476 Por.: „mare fluit (...) maxime secundum consequentiam ad motum lunae, quae secundum naturampropriam habet commovere humidum”, Meteor., lib. 2, l. 1, n. 7. Natomiast wpływ Księżyca nie tworzyżadnej nowej formy, ale udziela tylko ruchu wodzie: „Aqua enim maris fluentis et refluentis talem motumsortitur praeter proprietatem elementi ex virtute lunae, non per aliquam formam aquae impressam, sed peripsam lunae motionem, qua scilicet aqua movetur a luna”, De operationibus occultis, n. 442 (3); „fluxus etrefluxus maris est naturalis, propter hoc quod causatur ex motu lunae, cui naturaliter subditur aqua, quamvisnon sit naturalis secundum formam aquae”, Super Rom., cap. 11, l. 3.

477 Por.: „aqua secundum motum proprium movetur ad centrum, secundum autem motum lunaemovetur circa centrum secundum fluxum et refluxum”, S. Th., II-a, II-ae, q. 2, a. 3, co.

478 Por.: „obtulerunt ei omnes male habentes variis languoribus et tormentis conprehensos et qui daemoniahabebant et lunaticos et paralyticos et curavit eos”, Mt 4, 24; „cum venisset ad turbam accessit ad eum homogenibus provolutus ante eum dicens Domine miserere filii mei quia lunaticus est et male patitur nam saepecadit in ignem et crebro in aquam. Et obtuli eum discipulis tuis et non potuerunt curare eum respondens Iesusait o generatio incredula et perversa quousque ero vobiscum usquequo patiar vos adferte huc illum ad me etincrepavit ei Iesus et exiit ab eo daemonium et curatus est puer ex illa hora”, Mt 17, 14–17.

479 Por.: „Lunatici proprie dicuntur qui patiuntur infirmitatem cuiusdam amentiae in defectu lunae: ettunc arripiuntur a Daemonibus”, Super Mt., cap. 4, l. 3 (por.: tamże, cap. 17, l. 2).

480 Por.: „cerebrum humidissimum est omnium partium corporis, ut Aristoteles dicit, et ideo maximesubiicitur operationi lunae, quae ex sua proprietate habet movere humorem. In cerebro autem perficiunturvires animales, et ideo Daemones secundum certa augmenta lunae perturbant hominis phantasiam, quandoconsiderant cerebrum ad hoc esse dispositum”, S. Th., I-a, q. 115, a. 5, ad 1; zob.: Litt, s. 232–233.

481 Por.: „Dicit enim Beda quod Paradisus pertingit usque ad lunarem circulum. Sed nullus locus ter-renus talis esse potest, tum quia contra naturam terrae esset quod tantum elevaretur; tum etiam quia subglobo lunari est regio ignis, qui terram consumeret”, S. Th., I-a, q. 102, a. 1, arg. 1. Pogląd Bedy zostałprzekazany przez Walafrida Strabona w jego Glossa ordinaria: „Ubicunque autem sit, scimus eum (sc.paradisum) terrenum esse, et interjecto Oceano, et montibus oppositis, remotissimum a nostro orbe, in alto

132

tę wypowiedź Bedy można potraktować jako symboliczną w tym sensie, że raj „zbliżałsię” z natury do sfer niebieskich (symbolizowanych przez najniższą z nich, a więc sferęKsiężyca), gdyż zawsze panowała w nim umiarkowana temperatura, a to wyrażało jegopodobieństwo do ciał niebieskich, które są niezmienne i nie mają przeciwieństw. Źró-dłem poglądu Akwinaty o umiarkowanej pogodzie w raju był jeden z pierwszych ko-smologów Europy Zachodniej po upadku Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie –św. Izydor z Sewilli (zm. 636)482. Św. Tomasz dodaje, że niektórzy teologowie twier-dzili, że raj położony był na wysokich wzgórzach, relatywnie blisko Księżyca, gdziew atmosferze ziemskiej powstają deszcze i wiatry. Zdaniem Doktora Anielskiego tenobszar nie nadaje się do zamieszkania przez człowieka, a więc nie można tam sytu-ować raju. Przy tej okazji dodaje, że w tym górnym regionie powietrza zachodząszczególne oddziaływania Księżyca (huiusmodi evaporationes maxime attribuiturlunae)483.

Na temat oddziaływania Merkurego powiada św. Tomasz (powołując się na opinięPtolemeusza), że wpływa on na ludzką inteligencję, jeżeli ktoś narodzi się wtedy, gdyta planeta znajduje się w gwiazdozbiorze Koziorożca albo Wodnika (gwiazdozbiory tebyły zwane przez astrologów domami Saturna)484. Wpływy ten nie były jednak dlaAkwinaty wyrazem determinizmu, ale powodowały pewne skłonności fizyczne i po-średnio oddziaływały na ludzką duszę485. Św. Tomasz nie ocenia, jakie jest znaczenieukładu gwiazd w momencie narodzin. Wydaje się, że rozważa ich układ jako jedenz elementów świata fizycznego, który jakoś oddziałuje, ale nigdy nie zniewala czło-wieka do określonych działań ani nie przesądza o niczyjej przyszłości. Z tego powodurozważań Doktora Anielskiego nie należy traktować jako spekulacji astrologicznej,a jedynie jako odwołanie się do wcześniejszych uczonych w celu przejęcia od nich situm, pertingentem usque ad lunarem circulum; unde aquae diluvii illuc minime pervenerunt”, WalafridStrabo, Glossa ordinaria, komentarz do: Gen 2, 8 [w:] Patrologia Latina, t. 113, kol. 86.

482 Por.: „Bedae verbum non est verum, si secundum sensum manifestum intelligatur. Potest tamen ex-poni quod usque ad locum lunaris globi ascendit, non secundum situs eminentiam, sed secundum similitu-dinem, quia est ibi perpetua aeris temperies, ut Isidorus dicit, et in hoc assimilatur corporibus caelestibus,quae sunt absque contrarietate. Magis tamen fit mentio de lunari globo quam de aliis sphaeris, quia lunarisglobus est terminus caelestium corporum versus nos; et luna etiam est magis terrae affinis inter omniacorpora caelestia; unde et quasdam tenebras nebulosas habet, quasi accedens ad opacitatem”, S. Th., I-a,q. 102, a. 1, ad 1; zob.: „Paradisus est locus in Orientis partibus constitutus, cujus vocabulum ex Graeco inLatinum vertitur hortus; porro Hebraice Eden dicitur, quod in nostra lingua deliciae interpretatur. Quodutrumque junctum facit hortum deliciarum; est enim omni genere ligni et pomiterarum arborum consitus,habens etiam lignum vitae: non ibi frigus, non aestus, sed perpetua veris temperies”, św. Izydor z Sewilli,Etymologiarum libri XX, lib. 14, cap III: De Asia [w:] Patrologia Latina, t. 82, kol. 496.

483 Por.: „Quidam autem dicunt quod Paradisus pertingebat usque ad lunarem globum, idest usque admedium aeris interstitium, in quo generantur pluviae et venti et huiusmodi, quia dominium super huiusmodievaporationes maxime attribuitur lunae. Sed secundum hoc, locus ille non esset conveniens habitationihumanae, tum quia ibi est maxima intemperies; tum quia non est contemperatus complexioni humanae,sicut aer inferior magis terrae vicinus”, S. Th., I-a, q. 102, a. 1, ad 1.

484 Por.: „Ptolomaeus in Centilogio dicit: cum fuerit Mercurius in nativitate alicuius in aliqua domorumSaturni, et ipse fortis in esse suo, dat bonitatem intelligentiae medullitus in rebus”, Contra Gentiles, lib. 3,cap. 84, n. 14; zob.: Litt, s. 233–234 oraz przypis 14 i 15 na s. 234.

485 Por.: „licet corpora caelestia directe intelligentiae nostrae causae esse non possint, aliquid tamen adhoc operantur indirecte. Licet enim intellectus non sit virtus corporea, tamen in nobis operatio intellectuscompleri non potest sine operatione virtutum corporearum, quae sunt imaginatio et vis memorativa et cogi-tativa”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 84, n. 14; zob.: „si dominium Martis et lunae referatur ad liberumarbitrium, est erroneum. Si autem referatur ad corporales et naturales res, nulla sequitur absurditas in fideidoctrina”, De 43 articulis, a. 39, ad arg.

133

wiedzy przyrodniczej na temat planet. Braki w danych przyrodniczych skłaniały zaśuczonych starożytnych i ich średniowiecznych następców do posiłkowania się meto-dami spekulatywnymi (zwłaszcza analogią do zjawisk ziemskich)486. Św. Tomasz niebył jednak bezkrytycznym zwolennikiem metody analogii, gdyż uważał, że częstoporównania między odmiennymi z natury bytami mogą być bardzo mylące487.

Przypomina także, jakie planety przypisywano poszczególnym godzinom dnia (pojednej godzinie dla każdej planety) i powiada, że do kolejnych godzin odnoszono ko-lejno Słońce, Wenus, Merkurego, Księżyc, Saturna, Jowisza i Marsa (według innegoporządku ciał niebieskich, niż podany przez Arystotelesa i Ptolemeusza). W ten sposóbpierwszej godzinie niedzieli przypisywano Słońce (niedziela rozpoczyna bowiem ty-dzień), podobnie jak godzinie ósmej, piętnastej i dwudziestej drugiej. Godzina 23 przy-sługiwała więc Wenus, 24 – Merkuremu, a pierwsza godzina od północy w poniedzia-łek – Księżycowi. Powtarzając całe przyporządkowanie 24 razy obejmowano całytydzień, a początek kolejnych dni (od poniedziałku do soboty) wypadał kolejno podznakiem Słońca, Księżyca, Marsa, Merkurego, Jowisza, Wenus i Saturna488. Systemten pochodzi od greckich astrologów i nie był wspominany przez Ptolemeusza, ale jegowpływ trwale zaznaczył się w nazwach dni tygodnia w różnych językach europej-skich489. Akwinata ogranicza się do stwierdzenia, że tego rodzaju powiązania nie mająznaczenia dla teologii katolickiej i nie zajmuje się ich oceną.

Astrologia w ścisłym sensie tego terminu (a zarazem w znaczeniu obecnym) ozna-cza nie tylko przekonanie o wpływie ciał niebieskich na życie człowieka, ale przedewszystkim pogląd o dającym się określić zróżnicowaniu oddziaływań poszczególnychplanet, w celu obliczenia tych oddziaływań i ustaleniu przyszłości, zwłaszcza na pod-stawie układu planet w chwili poczęcia bądź narodzenia człowieka490. Tak pojmowanąastrologię Akwinata odrzucał, w przeciwieństwie do naukowych badań astronomicz-

486 Z drugiej strony warto pamiętać, że „tam, gdzie Arystoteles oparł się na autentycznej obserwacji, na-tychmiast otrzymywał dobre wyniki”, M. Heller, Filozofia świata, dz. cyt., s. 51.

487 Por.: „tota terra non habet sensibilem quantitatem respectu supremae sphaerae. Ideo se habet ad eamsicut centrum, sicut astrologi probant per hoc quod semper sex signa zodiaci super terram apparent. Quodnon esset, si terra aliquam partem caeli sensu notabilem a nobis occultaret. Stultum enim fuit de tota naturasensibili iudicare propter illa pauciora; immo tolerabilius fuisset quod tota natura sensibilis fuisset diiudi-cata secundum modum caelestium corporum, quae multum excedunt alia in quantitate”, Sententia Meta-physicae, lib. 4, l. 13, n. 5; zob.: Braun, s. 70.

488 Por.: „septem planetis septem horae secundum astrologos deputentur, cum vigintiquatuor horae sintnaturalis diei, consequens est ut prima feria in vigesima secunda hora diei luna dominium habeat, sicut et inprima eiusdem: unde reincipiendo a Saturno, vigesimatertia hora ei deputabitur, et vigesimaquarta Iovi,prima diei sequentis Marti deputabitur. Sed hoc nihil ad doctrinam fidei pertinet nec asserere nec impro-bare”, De 43 articulis, a. 39, ad arg.

489 Por. nazwy współczesne w j. włoskim: lunedi, martedi, mercoledi i w j. francuskim: lundi, mardi,mercredi.

490 Por.: „Quidam vero omnia fortuita et casualia quae in istis inferioribus accidunt, sive in rebus natu-ralibus sive in rebus humanis, reducere voluerunt in superiorem causam, idest in caelestia corpora (...)secundum hos, fatum nihil aliud est quam dispositio siderum in qua quisque conceptus est vel natus”, S. Th.,I-a, q. 116, a. 1, co.; „dicunt fatum nihil aliud esse quam dispositio siderum”, Super Mt., cap. 2, l. 1; „Siquis autem dicat quod huiusmodi homines sua nativitate, ex virtute stellarum, sortiuntur prae ceteris vir-tutem (...) quod, quantumcumque alii instruantur, qui hoc ex nativitate non habent, efficaces in huiusmodioperibus esse non possunt (...) corpora caelestia super intellectum imprimere non possunt”, Contra Gentiles,lib. 3, cap. 105, n. 4; „anima vero, cum secundum intellectum et rationem nullis corporibus caelestibussubiaceat, cum quantum ad hoc temporales causas transcendat, non habet horas determinatas ex corporibuscaelestibus”, Super Io., cap. 7, l. 3; „non omnia principia futurorum eventuum sunt subiecta virtuti caeles-tium corporum”, De malo, q. 16, a. 7, ad 16.

134

nych, które wysoko cenił, gdyż pozwalają one przewidywać zjawiska zachodzące naniebie (na przykład zaćmienia Słońca i Księżyca) – wówczas przedmiotem badań sąprocesy materialne491.

Rozważania św. Tomasza nad problematyką wpływu gwiazd na powstawanie, gi-nięcie i ruch na ziemskim obszarze czterech żywiołów zajmują sporo miejsca w jegodziełach. Kosmologia Akwinaty charakteryzuje się przekonaniem o wyraźnej struktu-rze hierarchicznie uporządkowanego świata. W ramach tego porządku św. Tomaszprzyjmuje istnienie wpływu gwiazd na zdarzenia zachodzące na Ziemi, a także naczłowieka, chociaż wyklucza powszechny determinizm przyczyn i broni wolnościludzkiej woli492. Oddziaływanie ciał niebieskich ogranicza się bowiem do niektórychzjawisk dotyczących ciała ludzkiego i nie sięga duszy493. Człowiek w swym ciele,podobnie jak cała przyroda, jest poddany wpływowi ciał niebieskich. Natomiast jegointelekt zachowuje niezależność od tych oddziaływań, nawet gdy są one wynikiem du-chowej aktywności niematerialnych poruszycieli sfer, którzy powodują zmiany sub-stancjalne w świecie podksiężycowym oraz skutki wykraczające poza formy ciał mie-szanych, złożonych z żywiołów494. Odparcie przez Akwinatę spekulatywnej astrologiiwynikało więc z podwójnej inspiracji jego myśli: jako katolickiego teologa i jako przy-rodoznawcy, wpisującego się w tradycję perypatetycką.

491 Por.: „manifestum est quod per considerationem stellarum possunt praenosci, sicut astrologi praenun-

tiant eclipses futuras”, S. Th., II-a, II-ae, q. 95, a. 5, co. Św. Tomasz pominął szereg rozważań astrologicznychPtolemeusza, a więc można uznać, że nie przypisywał im większego znaczenia. Zob.: Litt, s. 236–240.

492 Zwolennicy astrologii naturalnej, a więc przekonania o istnieniu fizycznego oddziaływania gwiazd iinnych ciał niebieskich na życie człowieka, które to oddziaływanie daje się jakoby określić metodamistatystycznymi, nawiązują także niekiedy do poglądów św. Tomasza, starając się uzasadnić swe przekona-nia w oparciu o autorytet Doktora Anielskiego i podawane przez niego argumenty. Przykładem takiej po-stawy jest wydana jeszcze przed wybuchem II wojny światowej książka francuskiego zwolennika astrologii(pojmowanej jako nauka przyrodnicza, oparta na badaniach statystycznych) Pawła Choisnarda pt.: ŚwiętyTomasz i astrologia (Warszawa 1939, nakładem Polskiego Towarzystwa Astrologicznego w Bydgoszczy).Autor analizuje fragmenty Summy teologii w celu uzyskania wparcia dla tez afirmowanych przez astrolo-gów, wbrew stanowisku Akwinaty.

493 Św. Tomasz wskazuje, że święci i wybitni teologowie przyjmowali istnienie pewnych oddziaływańciał niebieskich na procesy zachodzące na Ziemi (zob.: Super Sent., lib. 2, d. 15, q. 1, a. 2, co.), ale z drugiejstrony zdaje sobie sprawę, że te same autorytety i cała filozoficzna literatura chrześcijańska uznaje wolnośćwoli i indeterminizm zdarzeń. Por.: „Augustinus dicit, III de Trin., quod corpora crassiora et inferiora persubtiliora et potentiora quodam ordine reguntur. Et Dionysius dicit, IV cap. de Div. Nom., quod lumen solisad generationem sensibilium corporum confert, et ad vitam ipsa movet, et nutrit et auget et perficit”, S. Th.,I-a, q. 115, a. 3, s. c.; zob. też Litt, s. 240; zob. też: „oddziaływanie okręgu niebieskiego na ziemski nie jestkonieczne. To nie wszystko, co się staje, staje się z konieczności, lecz tylko to, co ma przyczyny per se”,Z. Brzózy, O Bożej przedwiedzy i przyszłych zdarzeniach..., dz. cyt., s. 46.

494 Por.: „Secundum autem virtutem corporalem corpus caeleste non potest agere nisi in corpus; et ideoetiam actio quae est secundum virtutem spiritualem, non potest pertingere ad animam nisi per accidens,scilicet corpore mediante. Sed in corpus utroque modo actio eius pervenit; ex virtute enim corporali movetqualitates elementares, scilicet calidum et frigidum, et huiusmodi; sed ex virtute spirituali movet ad spe-ciem, et ad effectus consequentes totam speciem, qui non possunt in qualitates elementares reduci”, Deveritate, q. 5, a. 10, ad 4; „servare cursum astrorum pertinet ad idololatriam”, Super Gal., cap. 4, l. 4.

Rozdział 2. OGÓLNA STRUKTURA WSZECHŚWIATA

W drugim rozdziale rozprawy poświęconej kosmologii św. Tomasza skoncentrujemysię na zagadnieniach z dziedziny ogólnej struktury kosmosu. Można tutaj wyróżnićnastępujące problemy: kulistość wszechświata, jego doskonałość, skończoność prze-strzenną i wielość światów. Przedstawimy również rozważania nad kosmografią, po-dejmowane przez Akwinatę w świetle teorii Arystotelesa i Ptolemeusza. Kwestieo kulistości i o skończoności przestrzennej wszechświata rozważymy osobno zewzględu na odmienne argumenty przytaczane na ich rzecz.

2.1. Kulistość wszechświata i jego względna doskonałość

Refleksja św. Tomasza nad wszechświatem jako fizyczną całością znalazła się przedewszystkim w jego komentarzu do traktatu Arystotelesa O niebie. Spośród podejmowa-nych przez Stagirytę zagadnień do najogólniejszych należał problem kulistego kształtukosmosu, który stanowić miał system sfer współkoncentrycznych. Dominikański uczo-ny brał pod uwagę także Ptolemeuszowy model świata (najwyższa sfera dziewiąta,następnie sfera gwiazd stałych, a wewnątrz deferensy ekscentryczne i epicykle). W obutych modelach wszechświat jako całość jest wielką kulą. W komentarzu Akwinaty dopism Arystotelesa możemy znaleźć argumenty przytaczane na rzecz tego ogólnegopoglądu. Drugim ważnym zagadnieniem związanym z tymi problemami jest koncepcjawzględnej doskonałości wszechświata. Interesujące są także rozważania na temat leweji prawej strony kulistego wszechświata, które wynikają z przekonania o istnieniu ana-logii między kosmosem a istotami żywymi żyjącymi na Ziemi, gdyż cały świat stanowiwielki organizm, w pewnym sensie ożywiony.

2.1.1. Kulisty kształt wszechświata

Podejmując ogólne rozważania z zakresu kosmografii, Akwinata przyjmuje poglądprzekazany przez Stagirytę o kulistym kształcie wszechświata (sphaerica figura) jakocałości (totum universum)1. Ta starożytna opinia wywodzi się z dwojakiej inspiracji: po

1 Wszechświat Stagiryty jest ograniczony najwyższą sferą nieba, a więc można go nazwać rzeczywisto-ścią pozostającą w obrębie pierwszego nieba, ale lepiej używać nazwy „niebo” w odniesieniu do sfery

136

pierwsze wynika z interpretacji obserwowanego na nocnym i dziennym niebie regular-nego powtarzania się wielu zjawisk astronomicznych, a po drugie – z metafizycznegoprzekonania o doskonałości wszechświata jako całości. Zakłada ono, że wszechświatma kształt sferyczny, a więc że posiada postać figury najbardziej regularnej i uważanejza doskonałą, a jego wyższa część jest zbudowana z delikatnego i doskonałego two-rzywa, tj. piątego żywiołu2. Takie przekonanie, żywione przez licznych autorów staro-żytnych, było przyjmowane bez zastrzeżeń także przez filozofów chrześcijańskich wokresie recepcji dzieł antycznych3.

Arystoteles tradycyjnie przypisywał kuli szczególne pierwszeństwo wśród figurgeometrycznych4, z racji jej regularnego i doskonałego kształtu. Następnie zaś uznał,że niebo jest pierwsze w porządku wszystkich bytów materialnych, a więc musi miećkształt kulisty5. Pomimo przekonania o przestrzennej skończoności leżącej u podstaw gwiezdnej albo do wszystkich sfer nieba: „Possumus autem per primum caelum intelligere totum univer-sum, quod est primum perfectione, et partes eius accipere corpora quae moventur motu circulari et moturecto (...) quia non dicit simpliciter de caelo, sed de primo caelo, potest hoc referri ad primam sphaeram,quae est stellarum fixarum (...) melius videtur dicendum quod per primum caelum intelligitur hic totumcorpus quod circulariter fertur”, In De caelo, lib. 3, l. 1, n. 2. Warto pamiętać, że we wszechświecie Akwi-naty ponad niebem gwiezdnym usytuowane było jeszcze niebo krystaliczne (dziewiąta oraz dziesiąta sfera)i niebo empirejskie, które przyjmował on w oparciu o refleksję teologiczną.

2 Światem Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu rządzą oczywiście reguły wzięte z geometrii Euklide-sowej: linie proste służą mierzeniu wszelkich odległości. Wykluczono natomiast nieskończone rozmiaryświata. Por.: „omnem distantiam mensuramus per lineam rectam. Cuius ratio est, quia omnis mensura debetesse certa et determinata et minima: inter duo autem puncta mensura lineae rectae est certa et determinata,quia non potest esse nisi una; et est minima omnium linearum quae sunt inter duo puncta”, In De caelo, lib.1, l. 8, n. 8. Przyjęcie kulistości wszechświata wynikało także z przekonania rozpowszechnionego wśródstarożytnych Greków, że to, co doskonałe, powinno być ograniczone i uporządkowane (nieskończoność niejest określona), a więc, że kosmos musi się rozciągać na jednakową odległość od środka we wszystkichkierunkach. Poglądy te widać szczególnie wyraźnie w teorii bytu podanej przez Parmenidesa. O kulistościwszechświata był także przekonany założyciel Akademii. Zob.: Platon, Timajos, r. 4 [w:] tenże, Timajos,Kritias, dz. cyt., s. 40–41.

3 Por.: „caelum esse sphaericae figurae (...) haec figura perfecte in ipso existit (...) ostendit caelum essesphaericae figurae, rationibus sumptis ex parte ipsius caeli; secundo ratione sumpta ex parte inferiorumcorporum (...) necesse est caelum habere sphaericam figuram, tum quia ista figura est maxime propria, idestconveniens, corpori caelesti; tum etiam quia est prima figurarum, et naturaliter, sicut perfectum est priusimperfecto, et substantia, idest secundum rationem, sicut unum est prius multis. (...) ostendit caelum essesphaericae figurae, ex hoc quod haec figura est prima figurarum; secundo ex hoc quod est convenientissimacaelo (...) supremum caelum est sphaericae figurae (...) etiam alia caelestia corpora inferiora sunt sphaericaefigurae”, In De caelo, lib. 2, l. 5, n. 1; zob.: Arystoteles, O niebie, przekład cyt., s. 68: „świat jest kulistyi tak doskonale zaokrąglony, że nie można z nim porównać niczego, co ręka ludzka utworzyła, ani niczego,co oczy nasze oglądają”. W dalszym fragmencie Stagiryta opowiada się na rzecz większej doskonałościi subtelności delikatnego tworzywa świata nadksiężycowego niż czterech elementów (tamże, s. 68); zob.również: „caelum esse sphaericae figurae; quod rationibus naturalibus, et etiam mathematicis demonstra-tur”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 5, expos.

4 Akwinata posługuje się przy różnych okazjach przykładami z dziedziny geometrii. Por.: „Cum prin-cipia quarundam scientiarum, ut logicae, geometriae et arithmeticae, sumantur ex solis principiis formalibusrerum, ex quibus essentia rei dependet, sequitur quod contraria horum principiorum Deus facere non possit:sicut quod genus non sit praedicabile de specie; vel quod lineae ductae a centro ad circumferentiam non sintaequales; aut quod triangulus rectilineus non habeat tres angulos aequales duobus rectis”, Contra Gentiles,lib. 2, cap. 25, n. 14.

5 Por.: „Prima figura debetur corpori primo; sed inter figuras corporales sphaerica figura est prima; ergocaelum, quod est corpus primum, est sphaericae figurae”, In De caelo, lib. 2, l. 5, n. 2. Dla Arystotelesadoskonalsze są byty prostsze, a więc na płaszczyźnie najdoskonalszy i pierwszy jest okrąg, gdyż do jegowyznaczenia wystarczy jedna linia zamknięta w koło, a inne figury wymagają przynajmniej trzech linii

137

tego, co doskonałe, Stagiryta poszukiwał jednak pewnych aspektów nieskończonościwe wszechświecie, gdyż rzeczy, które się kończą, są czegoś pozbawione. Św. Tomaszprzedstawia więc swoisty paradoks, w który uwikłał się grecki uczony już przy rozwa-żaniach geometrycznych na płaszczyźnie: linia prosta (linea recta) skończona jest nie-doskonała, gdyż się kończy, a nieskończona jest także niedoskonała, gdyż brak jejgranicy6. Arystoteles znalazł jednak wyjście z tej aporii, poszukując doskonałościw świecie geometrii, aby następnie przypisać podobną doskonałość światu jako cało-ści. Rozwiązanie to jest kompromisowe: linia prosta zamknięta w koło spełnia obydwapostulaty: jest wolna od ograniczenia (nie można jej przedłużyć), ale zarazem jest wol-na także od nieograniczoności (daje się jednoznacznie wyznaczyć). Obserwacja tapozwala przypisać okręgowi pierwsze miejsce w hierarchii doskonałości wśród figurpłaskich7.

Zdaniem Arystotelesa, także w przypadku figur trójwymiarowych, kula (sphaera)wydaje się najdoskonalsza i najprostsza, gdyż ma tylko jedną powierzchnię, w przeci-wieństwie do wszystkich wielościanów8. Po tych rozważaniach łatwo już przypisaćkulisty kształt wszechświatowi jako całości, a więc systemowi sfer zamkniętemuw obrębie najwyższej sfery nieba, który porusza się wiecznie ruchem kołowym. Ruchtaki byłby niemożliwy, gdyby niebo nie było kuliste9. W ten sposób refleksja metafi-zyczna towarzyszyła wyjaśnieniu dokonanych obserwacji, a kosmologia Arystotelesarzeczywiście może być nazwana metafizyką świata widzialnego10. Akwinata równieżidzie tą drogą.

Podane wyżej założenia prowadzą do wniosku, że skoro najwyższy region kosmosu(sfera gwiazd stałych) jest kulą, to również obszary niższe posiadają z konieczności

prostych. Por.: „circularis figura comprehenditur ab una sola linea, quae undique porrigitur. In unoquoqueautem genere unum est prius multitudine, et simplex est prius compositis. Unde relinquitur quod intersuperficiales figuras circularis est prima”, tamże, n. 3.

6 Por.: „Perfectum dicitur esse illud extra quod nihil est accipere eorum quae possunt ipsi convenire,sicut homo dicitur esse perfectus cui non deest aliquid eorum quae ad hominem pertinent (...) Videmusautem quod rectae lineae semper potest fieri appositio quantum est ex natura ipsius lineae, licet forte exaliqua alia causa non posset ei aliquid aliud apponi, sicut diametro totius mundi. Et hoc manifestum est silinea recta sit finita: unde omnis linea recta finita est imperfecta. De infinita autem manifestum est quod sitimperfecta: caret enim fine, quem nata est habere”, In De caelo, lib. 2, l. 5, n. 4.

7 Por.: „Lineae vero circulari non potest fieri additio, quia finis eius coniungitur principio: unde mani-festum est quod linea continens circulum est perfecta”, In De caelo, lib. 2, l. 5, n. 4; „linea circularis estmaxime una; quia non solum habet continuitatem, sicut linea recta; sed etiam habet totalitatem et per-fectionem, quod non habet linea recta. Perfectum est enim et totum, cui nihil deest: quod quidem contingitlineae circulari. Non enim potest sibi fieri additio, sicut fit lineae rectae”, Sententia Metaphysicae, lib. 5,l. 8, n. 6; „linea circularis est perfectior, quia non recipit additionem”, De potentia, q. 9, a. 9, ad 15.

8 Por.: „similiter sphaera est prima inter figuras solidas, idest corporeas: quia sola sphaerica figura con-tinetur una sola superficie, quae undique ambit corpus sphaericum; figurae autem rectilineae corporalescontinentur pluribus superficiebus, sicut corpus cubicum sex superficiebus, et pyramis triangularis quatuor:sicut enim se habet circulus in superficiebus, ita se habet sphaera in solidis, idest in corporibus”, In Decaelo, lib. 2, l. 5, n. 5.

9 Por.: „prima figura debetur primo corpori, cum primum corpus sit id quod est in extrema circumferen-tia totius mundi, consequens est quod tale corpus, quod circulariter fertur, etiam ipsum in seipso sit sphaeri-cum”, In De caelo, lib. 2, l. 5, n. 8.

10 Por.: G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. II, dz. cyt., s. 451. Poważny problem powstaje wtedy,gdy te proste założenia o istnieniu kulistych sfer zostaną skonfrontowane z bardziej wnikliwymi obserwa-cjami. Stąd m.in. spory i dyskusje dotyczące dwóch konkurencyjnych modeli wszechświata: Arystotelesai Ptolemeusza.

138

kształt sferyczny11. Wynika to z założenia o ich doskonałości, a następnie z przyjęciateorii ruchu po okręgu, jak również z innego założenia Arystotelesowskiej fizyki: żenie istnieje próżnia pomiędzy ciałami (każde miejsce musi być wypełnione)12, a więcwszystkie sfery muszą z konieczności przylegać do siebie i być doskonale zaokrąglonez obu stron (concava et convexa)13. W strukturze wszechświata św. Tomasza, któryidzie śladem Stagiryty, jedyna, nieruchoma i położona w środku Ziemia jest otoczonalicznymi sferami niebieskimi, a niepowtarzalność i jedyność Ziemi wynikają z jej cen-tralnego położenia. Każde bowiem ciało tkwiące w środku może być otoczone przezwiele innych ciał, mimo że samo jest tylko jedno14. Zdaniem Arystotelesa, poza ostat-nią sferą nie ma już ani miejsca (locus), ani próżni (vacuum) i kulisty wszechświat magranicę, która pokrywa się z najwyższą sferą nieba15. Kosmografia Akwinaty jest bar-dziej rozbudowana niż świat Arystotelesa, gdyż Doktor Anielski przyjmował ponadniebem usianym gwiazdami również dwie wyższe sfery nieba odpowiedzialne za ruchprecesyjny i trepidację nieba gwiaździstego, a także poznawalne wyłącznie na drodzerefleksji teologicznej dwie sfery: nieba krystalicznego (tożsame z dwoma właśniewspomnianymi sferami) i nieba empirejskiego. Wszystkie sfery noszą w jego pismach

11 Por.: „ex quo primum corpus est sphaericum, consequens est quod et corpus consequens continuum

illi, idest immediate coniunctum ad ipsum, sit sphaericum: illud enim corpus quod est continuum, idestimmediate coniunctum, sphaerico, oportet quod etiam sit sphaericum. Et hoc est verum si corpus primum sitsphaericum non solum secundum suum convexum, sed etiam secundum suum concavum: cum enim eademnatura sit primi corporis in concavo et convexo, oportet quod utrobique habeat eandem figuram. Et eademratio est de corporibus aliis quae sunt in medio horum contenta ab istis, quod oportet ea sphaerica esse. Illaenim corpora quae continentur et continguntur a corpore sphaerico secundum suum convexum, necesse estesse sphaerica secundum suum convexum; et per consequens secundum concavum, si sunt unius naturae”,In De caelo, lib. 2, l. 5, n. 9.

12 Por.: „nihil sit vacuum, ut in IV Physic. probatum est”, Meteor., lib. 1, l. 4, n. 3; „loco qui est inter su-prema astra et terram, quo scilicet corpore plenum est”, tamże, lib. 1, l. 5, n. 3; „nihil est vacuum in natura”,Super Sent., lib. 4, d. 44, q. 1, a. 2, qc. 1, arg. 2.

13 Por.: „Cum igitur sphaerae planetarum inferiorum contingant sphaeram superiorem, sequitur quodtota latio, idest totum corpus quod circulariter fertur, habeat sphaericam figuram: quia omnia illa corporacaelestium sphaerarum se invicem tangunt, et sunt continua, idest immediate sibi invicem coniuncta. Necest aliquod corpus intermedium quod suppleat vacuitates sphaerarum, ut quidam ponunt: sequeretur enimilla corpora esse otiosa, cum non haberent motum circularem”, In De caelo, lib. 2, l. 5, n. 9; zob. także:tamże, l. 6, n. 2; oraz „Vacuum autem separatum [a corporibus] dicitur locus qui non est repletus aliquocorpore, possibilis repleri”, tamże, lib. 3, l. 8, n. 2; „Vacuum autem definitur in 4 Physic., quod est locusnon plenus sensibili corpore (...) vacuum esse locum in quo sunt hujusmodi dimensiones sine aliquo corporesensibili”, Super Sent., lib. 4, d. 44, q. 2, a. 2, qc. 2, co.

14 Por.: „terra se habet ad caelum, ut centrum ad circumferentiam. Circa unum autem centrum possuntesse multae circumferentiae. Unde una terra existente, multi caeli ponuntur”, S. Th., I-a, q. 68, a. 4, ad 1.

15 Por.: „extra extremam circulationem supremae sphaerae non est nec vacuum nec locus”, In De caelo,lib. 2, l. 6, n. 2. Tak więc, zdaniem Akwinaty, najwyższa, pierwsza sfera „ogarnia wszystko i jest miejscemwszystkiego”, W. Heinrich, Zarys historii filozofii średniowiecznej, dz. cyt., s. 255. Świat Arystotelesa i św.Tomasza jest więc harmonijnie uporządkowany w najwyższym stopniu. Wydaje się jednak, że takżew ramach współczesnej kosmologii można mówić o porządku świata, tylko że porządek ten jest znaczniebardziej skomplikowany. Umożliwia to uprawianie tomizmu także dzisiaj, wbrew przekonaniu niektórychbadaczy (np. Wildiersa), że tomizm pokrywa się z nieaktualnym już obrazem świata. Należy bowiem od-różnić zasady od zjawisk, które wyjaśnia się i porządkuje z pomocą tych zasad. Odkrycia naukowe nieburzą zasad tomizmu, ale wymagają bardziej złożonych wyjaśnień tego samego przekonania o zasadniczymporządku kosmosu. Rozwój astronomii nie musi zatem oznaczać zmiany nastawienia wobec wszechświatajako całości.

139

wspólne miano nieba (caelum)16. Zagadnienia te omawiamy bardziej szczegółowow innych miejscach17.

Arystoteles uznał, że nie istnieje próżnia, a więc w świecie powstawać mogą jedy-nie pojedyncze ciała na drodze przemian substancjalnych, z materii innych bytów,a powstanie całego świata w istniejącej wcześniej próżni nie jest możliwe18.Św. Tomasz broni tej koncepcji przed zarzutem, że sprzeciwia się ona chrześcijańskiejnauce o stworzeniu świata z niczego. Akwinata powiada mianowicie, że stworzenieświata nastąpiło właśnie z niczego, a więc nie wymagało istnienia odwiecznej próżni,która byłaby wypełniana przez Boga ciałami stworzonymi19. Podane zasady fizykigreckiego filozofa nie stoją zatem w sprzeczności z zasadami filozofii chrześcijańskiejuprawianej przez św. Tomasza i znajdują zastosowanie w uprawianej przez niego filo-zofii, stanowiąc o inspiracji greckiej w systemie Doktora Anielskiego20.

Inny dowód Arystotelesa na rzecz kulistości nieba wynikał z jego koncepcji ruchu,w której ruch najwyższej sfery nieba jest miarą wszystkich innych przypadków ruchu,gdyż jest ciągły, regularny i wieczny, a więc stanowi stały punkt odniesienia21. Ruchzaś może być regularny i ciągły tylko wtedy, gdy dokonuje się wiecznie po okręgu,tym bardziej że ruch odbywający się po linii łamanej nie jest najszybszy między dany-

16 Por.: „Sed si dicamus firmamentum esse quintam essentiam (et ita etiam dicit Sanctus Thomas –M. K.), tunc per caelum intelligitur Empyreum caelum, et caelum chrystallinum, et caelum sidereum”,Super Sent., lib. 2, d. 12, q. 1, a. 5, ad 4. Na temat nieba krystalicznego i nieba empirejskiego por. odrębnyrozdział w tej książce. O etymologii nazwy „caelum” zob.: „The Latin coelum (koilon, a vault) is derived bymany from the root of celare «to cover, to conceal» (coelum, «ceiling», «roof of the world»). Others, how-ever think it is connected with the Germanic himin. The Greek ouranos is probably derived from the rootvar, which also connotes the idea of covering. The Hebrew name for heaven is thought to be derived froma word meaning «on high»; accordingly, heaven would designate the upper region of the world”, TheCatholic Encyclopedia, t. VII, New York 1910 [hasło:] „heaven” (autor: J. Hontheim).

17 Nie jest prawdą, jak twierdzi Wildiers (s. 56), że według Akwinaty „jest siedem sfer i siedem planet,a poza tym dwa lub trzy nieba ze swoimi gwiazdami”, gdyż w pismach św. Tomasza są wprowadzone trzynieba (gwiaździste, krystaliczne i empirejskie), a gwiazdy znajdują się tylko na pierwszym z nich. ChociażWildiers często korzysta z monografii Litta, to jednak popełnia tę poważną pomyłkę w zakresie budowykosmosu.

18 Por.: „cum fit quoddam corpus particulare, generatur ex alio corpore, puta ignis ex aere; et ita antegenerationem ignis, aer erat in eodem loco; et sic non est vacuum. Sed si omne corpus generetur, non potestponi aliud corpus quod prius repleverit locum, quia praeter omne corpus non est aliud corpus: et ita oporte-bit quod corpus fieret ex non corpore”, In De caelo, lib. 3, l. 8, n. 3.

19 Por.: „Nec etiam probatio philosophi est contra sententiam fidei nostrae, qua ponimus totam universi-tatem corporum de novo incoepisse: quia non ponimus praeexistere locum, quod hic philosophus supponit;neque ponimus generationem corporum ex eo quod est in potentia, sed per creationem”, In De caelo, lib.3, l. 8, n. 4.

20 W refleksji chrześcijańskiej, przed stworzeniem świata nie istniała nie tylko przestrzeń, ale równieżczas. Pisał o tym już św. Augustyn: „si autem ante caelum et terram nullum erat tempus, cur quaeritur, quidtunc faciebas? non enim erat tunc, ubi non erat tempus”, Św. Augustyn, Confessiones, lib. XI, cap. 13 [w:]Patrologia Latina, t. 32, col. 815; „non est mundus factus in tempore, sed cum tempore”, tenże, De civitateDei, lib. XI, cap. 6 [w:] Patrologia Latina, t. 41, col. 322.

21 Por.: „motus caeli sit mensura omnium motuum, ut habitum est in IV Physic. Et huius rationem assi-gnat, quia solus motus caeli est continuus et regularis et sempiternus: aliter enim per ipsum motum caelinon posset certificari quantitas aliorum motuum, quod est mensurare ipsos”, In De caelo, lib. 2, l. 6, n. 4.W tych słowach ponownie dochodzi do głosu przekonanie o głębokim porządku panującym we wszech-świecie, w którym wszystko ma miejsce w ramach hierarchii. Św. Tomasz chętnie przyjmuje ten obraz.Przekonanie, że ruch sfery gwiazd stałych jest najszybszym z możliwych przypadków ruchu przypominatezę współczesnej fizyki, że prędkość światła jest najwyższą możliwą prędkością we wszechświecie, a więcpunktem odniesienia dla innych prędkości.

140

nymi punktami. Przekonanie Arystotelesa o harmonijnym porządku świata, potwier-dzone obserwacją nieba, skłoniło go do przyjęcia opinii o kulistości nieba22.

Pomimo istotnych różnic między światem podksiężycowym a niebieskim, Arysto-teles również w tym pierwszym poszukiwał potwierdzenia tezy o kulistości nieba.Dolna bowiem część wszechświata jest w fizyce Stagiryty także zbudowana na podo-bieństwo kulistych sfer, gdyż z pewnymi wyjątkami (niezbędnymi, aby mogło zacho-dzić powstawania i ginięcie różnych substancji), cztery żywioły także są ułożonew postaci kulistych sfer: w centrum tkwi ziemia, następnie woda, powietrze i na końcu,najwyżej – ogień23. Zdaniem Arystotelesa, cały kosmos jest więc w pewien sposóbciągły (continuum) i uporządkowany hierarchicznie w kuliste sfery i obszary stykającesię ze sobą24. Oczywiście, sfery niebieskie są zdaniem Stagiryty doskonalsze, a więcich kulistość jest bardziej regularna od ciał ziemskich, posiadających nieregularności(np. góry i doliny na Ziemi), a tym bardziej od różnych ludzkich wytworów, któremimo to nazywamy kulistymi25.

Refleksja Akwinaty nad tymi problemami przebiega zgodnie z argumentami Ary-stotelesa, ale w ramach teologicznie zorientowanej, całościowej wizji rzeczywistości.Dlatego – jego zdaniem – obserwacja wszechświata nie tylko dostarcza danych przy-rodniczych potrzebnych do zbudowania gmachu wiedzy kosmograficznej, ale jest tak-że okazją do poznania planu i zamysłu Bożego, według którego został stworzony świati jego porządek26.

22 Por.: „Inter omnes autem lineas quae ab eodem in idem redeunt, minima est circularis: quia in figurisrectilineis sunt anguli, ad quos lineae protractae a medio sunt maiores, et sic anguli illarum figurarum exce-dunt lineam circularem. Et ideo oportet quod caelum, quod movetur circulariter quasi ab eodem in idem, etvelocissimo motu, quod motus eius sit super lineam circularem. Et ita oportet quod ipsum sit sphaericum”,In De caelo, lib. 2, l. 6, n. 4. Można uznać, że dla Arystotelesa świat jest nie tylko harmonijny, ale równieżpiękny. Wydaje się jednak, że piękno to można pojmować i dostrzegać w znacznie bardziej złożonychkosmologiach, także współcześnie. Zob. np.: S. Weinberg, Pierwsze trzy minuty. Współczesne poglądy napoczątki wszechświata, przeł. A. Blum, Warszawa 1998.

23 Por.: „Aqua enim est circa terram, licet non ex omni parte cooperiat terram (quod est propter ne-cessitatem generationis et conservationis vitae, maxime animalium et plantarum), aer autem circumdataquam, ignis autem circumdat aerem; et secundum eandem rationem superiora corpora circumdant inferiorausque ad supremum caelum”, In De caelo, lib. 2, l. 6, n. 5.

24 Por.: „corpora (sc. inferiora) tangunt se invicem absque aliqua interpolatione alterius corporis, veletiam vacui, ut Democritus posuit; et hoc supra nominavit continuum. Superficies autem unius horuminferiorum corporum est sphaerica: illud autem quod continuatur, idest sine interpolatione coniungitur,corpori sphaerico continenti, aut etiam quod movetur circa corpus sphaericum contentum, necesse est essesphaericum. Unde ab inferiori probari potest ascendendo usque ad supremum caelum, quod caelum sitsphaericum”, In De caelo, lib. 2, l. 6, n. 5. Przykład geometryczny (oparty na III księdze Elementów ge-ometrii Euklidesa), na rzecz poglądu, że powierzchnia wody jest kulista, por.: tamże, n. 7: „aqua naturaliterest gravis, semper naturaliter fluit ad id quod est magis concavum, vel magis infimum”, i dalej.

25 Por.: „corpus terrae dicitur esse sphaericum, cum tamen habeat magnas elevationes montium et con-cavitates vallium. In corporibus etiam artificialibus quae sunt apud nos sphaerica, inveniuntur aliquaetumorositates vel depressiones, quibus non obstantibus huiusmodi artificiata dicuntur esse sphaericae figu-rae, quia huiusmodi additiones vel subtractiones secundum sensum quasi non apparent (...) superficiessupremi corporis caelestis sit maxime regularis, ita quod in eo omnino nihil sit, nec minimum, superadditumvel subtractum”, In De caelo, lib. 2, l. 6, n. 8.

26 Por.: „Deus nihil facit frustra, quia, cum sit agens per intellectum, agit propter finem. Similiter etiamnatura nihil facit frustra, quia agit sicut mota a Deo velut a primo movente; sicut sagitta non movetur frus-tra, inquantum emittitur a sagittante ad aliquid certum. Relinquitur ergo quod nihil in natura sit frustra. Estautem attendendum quod Aristoteles hic ponit Deum esse factorem caelestium corporum, et non solumcausam per modum finis, ut quidam dixerunt”, In De caelo, lib. 1, l. 8, n. 14; zob.: „Lecz Bóg i natura nie

141

2.1.2. Względna doskonałość wszechświata

Rozważania św. Tomasza nad poglądem Arystotelesa o doskonałości wszechświatajako całości złożonej z poszczególnych ciał niebieskich i ziemskich są pierwszym ko-smologicznym zagadnieniem komentarza do dzieła Stagiryty De caelo27. Pierwszyargument greckiego uczonego na rzecz doskonałości wszechświata rozpoczyna się odsformułowania tezy, że ciało jest doskonałe, gdy posiada wszystkie wymiary, jakie sądla niego osiągalne, a więc w przypadku ciał fizycznych jest to ciało trójwymiarowe(habet omnes dimensiones)28. Ciała składające się na wszechświat do swej doskonało-ści wymagają jeszcze, aby nie stykały się w swej całości z innymi ciałami, gdyż testanowiłyby dla nich ograniczenie, a więc brak doskonałości29. Zatem wszechświatjako całość, który według Arystotelesa wypełnia sobą całą możliwą przestrzeń i nie mażadnych towarzyszących mu ciał, jest doskonały, skoro stanowi doskonałe wypełnieniecałej możliwej przestrzeni we wszystkich trzech wymiarach30. Jednocześnie z zasadfilozofii przyrody greckiego uczonego wynika wykluczenie istnienia próżni31. W tymsensie pojedyncze ciała niebieskie nie są doskonałe, gdyż ograniczają je te ciała,z którymi one graniczą, ale cały wszechświat jest już doskonały, zawiera bowiemw sobie wszystkie ciała fizyczne32. Po pierwsze, doskonałość wszechświata ma więcwynikać z tego, że ma wszystkie możliwe wymiary (trzy), a po drugie – z tego, że jestcałością bytu materialnego33. Z problemem doskonałości wszechświata wiąże się prze-

tworzą nic bezcelowo”, Arystoteles, O niebie, przekład cyt., s. 14. W tym fragmencie można dostrzecu Arystotelesa pozostałość platońskiej koncepcji Boga (w znaczeniu Demiurga – budowniczego).O porządku zob. także: „In rebus enim sensibilibus apparet quod ordo est propria natura eorum”, In Decaelo, lib. 3, l. 6, n. 5.

27 Por.: „manifestat propriam perfectionem universi, per differentiam ad corpora particularia”, In Decaelo, lib. 1, l. 2, n. 10.

28 Por.: „ponit qualiter particularia corpora se habeant ad perfectionem. Et dicit quod unumquodque par-ticularium corporum, secundum rationem communem corporis, est tale, idest perfectum, inquantum habetomnes dimensiones”, In De caelo, lib. 1, l. 2, n. 10; zob.: Blanchette, s. 88: „three dimensions constitutea certain totality, and so, taken tohgether, thay are simply all (omnes) dimensions”.

29 Por.: „sed tamen terminatur ad proximum corpus, inquantum contingit ipsum”, In De caelo, lib.1, l. 2, n. 10.

30 Por.: „ita unumquodque talium corporum quodammodo est multa, idest perfectum, inquantum habetomnes dimensiones, et imperfectum, inquantum habet aliud corpus extra se ad quod terminatur. Vel estmulta secundum contactum ad diversa corpora: vel est multa, quia sunt plura unius speciei propter imper-fectionem; quod non contingit de universo”, In De caelo, lib. 1, l. 2, n. 10.

31 Por.: „vacuum nihil aliud sit quam locus non repletus corpore, possibilis tamen repleri”, In Physic.,lib. 3, l. 7, n. 6; „Aristoteles, IV Physic., probat, quod si aliquid moveretur in vacuo, moveretur in instanti,propter hoc quod medium mobili non resistit”, Quodlibet IX, q. 4, a. 4, arg. 3.

32 Sama nazwa universum wskazuje już na całość, podobnie jak polskie słowo wszechświat. Por. „to-tum, idest universum, cuius partes sunt particularia corpora, necesse est quod sit perfectum omnibus modis;et sicut ipsum nomen universi significat, omniquaque, idest omnibus modis, perfectum, et non secundumunum modum ita quod non secundum alium: quia et habet omnes dimensiones, et comprehendit in se omniacorpora”, In De caelo, lib. 1, l. 2, n. 11. Zdaniem Arystotelesa, kontakt ciała z innymi ciałami tworzy relacjętych ciał, a zatem ciało staje się w ten sposób wielością, a więc nie jest samo w sobie doskonałe, gdyż jestdopełniane przez drugi składnik relacji. Zob.: P. Siwek, przypis 16 do 1 księgi [w:] Arystoteles,O niebie, przekład cyt., s. 154; Blanchette, s. 94.

33 Por.: „philosophus ostendit universum esse perfectum et ratione suae corporeitatis et ratione suaeuniversitatis”, In De caelo, lib. 1, l. 3, n. 1; zob.: Blanchette, s. 216: „the infinite, as we saw in the logic ofperfection, can connote a certain imperfection that is incompatible wuth the kind of determination seen in

142

konanie Stagiryty o skończoności rozmiarów tego wszechświata, gdyż to, co mate-rialne i nieskończone, nie mogłoby być doskonałe34. Rozważania powyższe wynikająz podobnego rozumienia doskonałości ograniczonej, jak to, które wyznawał Parmeni-des w swej koncepcji kulistego i niepodzielnego bytu35.

W ogromnej kuli wszechświata (universum) Arystotelesa i św. Tomasza można wy-różnić dwa zasadnicze obszary. Rzeczywistość materialna poniżej drogi Księżyca,a więc ciała niebieskiego najbliższego Ziemi, składa się z czterech żywiołów (elemen-tów) i podlega działaniu czterech przyczyn zmian. Ciała podksiężycowe są ciężkiebądź lekkie, cechy te warunkują ich naturalny ruch w dół albo w górę36. Jest to obszarbadań filozofii przyrody, który nie stanowi bliższego przedmiotu naszego zaintereso-wania w rozważaniach nad kosmologią. Powyżej natomiast rozciąga się bardziej do-skonała rzeczywistość ciał niebieskich składających się z innego żywiołu, czyli z piątejnatury (quinta essentia)37, niepodlegających zmianie, a tylko ruchowi po okręgu.W filozofii dominikańskiego uczonego teoria hylemorfizmu obejmuje całą stworzonąrzeczywistość, gdyż wszystkie byty stworzone składają się z materii i formy. Akwinatawyklucza zaś, aby materia mogła istnieć bez formy38. Mimo to cztery żywioły zasadni-czo różnią się od eteru, tworzywa wyższej części kosmosu39. W innym miejscu rozwa-żamy bliżej naturę materii i formy ciał niebieskich. Wyrazem odmiennej natury świataciał niebieskich w odniesieniu do ciał ziemskich ma być nie tylko inny rodzaj natural-nego ruchu, ale również ich wzajemne oddalenie od siebie40. Na początku swego ko-mentarza do Fizyki Akwinata rozróżnia poszczególne dziedziny nauk przyrodniczych

bodies and the order in which they are integrated into a whole. (...) An infinite number of bodies could notconstitute a universe”.

34 Por.: „Quia igitur probavit universum esse perfectum ex hoc quod nihil est extra ipsum, sed omniacomplectitur, posset aliquis suspicari ipsum esse infinitum”, In De caelo, lib. 1, l. 3, n. 1.

35 Por.: G. Kirk, J. Raven, M. Schofield, Filozofia przedsokratejska, dz. cyt., s. 240–262 (zwłaszcza nas. 253–254).

36 Por.: „motus sursum est qui est a medio mundi; motus autem deorsum qui est ad medium mundi.Quorum primus est motus levium, secundum motus gravium”, In De caelo, lib. 1, l. 3, n. 8.

37 Określenie to weszło do języka potocznego jako kwintesencja, tj. istota rzeczy. Warto zauważyć, żew polskim wydaniu historii nauki średniowiecznej (Crombie, t. I, s. 100) do tekstu wkradł się poważnybłąd, wynikający prawdopodobnie z pomyłki tłumacza: „Ciała znajdujące się na zewnątrz sfery Księżycaskładają się z pięciu elementów (sic!), czyli «kwintesencji», wiecznych i niepodlegających rozkładowi (...)Sfery planet i gwiazd, składające się z tych pięciu elementów niebieskich (sic!), krążyły dookoła Ziemi,położonej w środku”. Zob.: Św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, t. 5, przeł. i opr. P. Bełch, Londyn1979, s. 233, przypis 15.

38 Por.: „Deus non potest facere contradictoria esse simul. Sed materiam esse sine forma implicat con-tradictionem, eo quod esse materiae importat actum, qui est forma. Non ergo Deus potest facere quodmateria sit sine forma”, Quodlibet III, q. 1, a. 1, s. c. Pojęcie materii w odniesieniu do ciał ziemskichi niebieskich jest używane w znaczeniu analogicznym; zob.: Wildiers, s. 57.

39 Por.: „corpus caeleste (...) nullum inferiorum est elementorum”, Meteor., lib. 1, l. 3, n. 9.40 Por.: „sit aliquod corpus praeter corpora quae sunt hic circa nos (idest quatuor elementa et ex his

composita), separatum ab eis, et in natura tanto habens nobiliorem naturam, quanto est magis elongatumsecundum loci distantiam ab his quae sunt hic: corpora enim continentia in universo se habent ad corporacontenta sicut forma ad materiam et actus ad potentiam, ut dictum est in IV Physic.”, In De caelo, lib. 1,l. 4, n. 18; a także: „[Philosophus] assignat causam quare corpora naturaliter quiescant in suis locis. Et dicitquod hoc accidit rationabiliter, si ponamus locum esse terminum corporis continentis: quia secundum hoccorpus locatum se habet ad corpus continens sicut quaedam pars ad totum, divisa tamen”, In Physic., lib.4, l. 8, n. 7.

143

w zależności od ich przedmiotu41. O ile ruch jest wspólny wszystkich ciałom material-nym (corpora physica) na mocy ich natury42, to świat podksiężycowy i nadksiężycowyróżnią się kategoriami tego ruchu (prostolinijny i okrężny)43.

Zdaniem św. Tomasza, we wszechświecie należy wyróżnić dwa rodzaje czynnikówporuszających (principia motus), a mianowicie czynne (activa) i bierne (passiva).Czynnikiem czynnym jest dowolny poruszyciel (motor), np. dusza w wypadku bytówożywionych, zaś biernym – lekkość bądź ciężkość ciała, która skłania go do ruchuw stosunku do środka świata (od środka bądź do środka)44. Bierny czynnik ruchu ozna-cza zatem zdolność do bycia poruszanym przez czynnik poruszający45. W tej teoriiciężkość i lekkość są dwiema przeciwnymi własnościami naturalnymi dwóch kategoriiciał fizycznych46. Św. Tomasz odróżnia także dwie zasady ruchu: czynną (natura)i bierną (możność do zmiany)47. Omawiając ruch ciał niebieskich, Akwinata stwierdził,że wymaga on poruszającej substancji intelektualnej oraz zdolności tych ciał do ruchu,podobnie jak w człowieku dusza ludzka porusza ciało, które daje się poruszać w róż-nych kierunkach wbrew swej naturalnej tendencji do ruchu w dół, właściwej żywiołomciężkim i ciałom z nich złożonym48. W analogii tej dostrzec można porównanie światado człowieka i na odwrót (mikro i makrokosmos)49. Problem duchowych poruszycielisfer niebieskich rozważamy w innym miejscu.

41 Por.: „Sequuntur autem ad hunc librum (sc. Physicorum) alii libri scientiae naturalis, in quibus trac-

tatur de speciebus mobilium: puta in libro de caelo de mobili secundum motum localem, qui est primaspecies motus; in libro autem de generatione, de motu ad formam et primis mobilibus, scilicet elementis,quantum ad transmutationes eorum in communi; quantum vero ad speciales eorum transmutationes, in libroMeteororum; de mobilibus vero mixtis inanimatis, in libro de mineralibus; de animatis vero, in libro deanima et consequentibus ad ipsum”, In Physic., lib. 1, l. 1, n. 4.

42 Por.: „omnia corpora physica, idest naturalia, dicimus esse mobilia secundum locum secundumseipsa, idest secundum sui naturam (...) ad huius probationem inducit definitionem naturae, quae est prin-cipium motus in eis in quibus est, ut dicitur in II Physic. (...) Corpora naturalia sunt quae habent naturam:sed natura est principium motus in eis in quibus est: ergo corpora naturalia habent principium motus inseipsis. Sed quaecumque moventur quocumque motu, moventur localiter”, In De caelo, lib. 1, l. 3, n. 3.

43 Por.: „[motus] ille qui est ad medium, est corporis gravis, scilicet terrae et aquae; ille autem qui est amedio, est corporis levis, scilicet ignis et aeris; ille autem qui est circularis, est primi et supremi corporis(...) integritas universi ex istis quinque corporibus consistit”, In De caelo, lib. 1, l. 8, n. 1.

44 Por.: „duplex est principium motus: unum quidem activum, quod est ipse motor, et tale principiummotus animalium est anima: aliud autem est principium motus passivum, scilicet secundum quod corpushabet aptitudinem ut sic moveatur, et huiusmodi principium motus est in gravibus et levibus”, In De caelo,lib. 1, l. 3, n. 4.

45 Por.: „nihil horum, scilicet gravium et levium, ipsum movet seipsum, manifestum est: sed motus ha-bent principium, non movendi neque faciendi, sed patiendi”, In De caelo, lib. 1, l. 3, n. 4.

46 Por.: „Definit ergo (sc. Aristoteles) grave, quod natum est moveri ad medium: leve autem, quod na-tum est moveri a medio”, In De caelo, lib. 1, l. 5, n. 2; „sursum est locus in quem feruntur levia, deorsumautem locus in quem feruntur gravia”, tamże, n. 3.

47 Por.: „Natura enim est principium motus in eo in quo est, vel activum, ut patet in motu gravium et le-vium, et in alterationibus naturalibus animalium; vel passivum, ut patet in generatione simplicium cor-porum. Passivum autem principium naturalis generationis est potentia passiva naturalis, quae semper habetaliquam potentiam activam sibi respondentem in natura”, Super Sent., lib. 4, d. 43, q. 1, a. 1, qc. 3, co.

48 Por.: „principium activum motus caelestium corporum est intellectualis substantia: principium autempassivum est natura illius corporis, secundum quam natum est tali motu moveri. Et esset simile in nobis sianima non moveret corpus nostrum nisi secundum naturalem inclinationem eius, scilicet deorsum”, In Decaelo, lib. 1, l. 3, n. 4.

49 Por.: „Homo enim dicitur minor mundus propter similitudinem quam habet cum mundo maiori”,Quodlibet IV, q. 2, a. 2, arg.; „homo assimilatur maiori mundo quantum ad aliquid in quantum constat ex

144

W świecie Arystotelesa istnieją trzy kategorie prostego ruchu lokalnego: ruchw górę (ogień i powietrze), w dół (ziemia i woda) oraz ruch okrężny (eter)50. Dwiepierwsze kategorie dotyczą ciał złożonych z czterech elementów, a ruch okrężny cha-rakteryzuje ciała niebieskie złożone wyłącznie z piątej natury51. Św. Tomasz przyjmujeten zasadniczy podział podany przez Stagirytę, który zgadza się ponadtow swej strukturze z rozważaniami o trzech wymiarach ciał fizycznych. Podobnie, jakkażde ciało ma trzy wymiary, tak wszystkie ciała podlegają trzem możliwym rodzajomruchu, w zależności od swej natury52. Analogia ta wyraża kolejny aspekt harmonijnejdoskonałości świata Arystotelesa, którą docenia i przyjmuje Akwinata53. Rozumowa-nie to wyraża spekulatywny aspekt filozofii Stagiryty, który uzupełniał nierzadko ską-pe dane przyrodnicze rozważaniami metafizycznymi. Grecki uczony powiada następ-nie, że złożony ruch przysługuje ciałom składającym się z elementów i jest przedmio-tem badań filozofii przyrody świata podksiężycowego54. Zdaniem Stagiryty, skoroistnieje tylko jeden prosty ruch okrężny, to musi istnieć także tylko jedna kategoriaprostych ciał poruszających się z natury tym ruchem, czyli wszystkie ciała niebieskiezbudowane są z piątego elementu55. Co prawda – dodaje św. Tomasz – w świecie pod-księżycowym istnieją cztery żywioły, a tylko dwa rodzaje prostego ruchu, to jednak corporali et spirituali natura, sicut et totum universum; non tamen quantum ad omnia assimilatur universo.Ordo enim partium in homine non est secundum quod exigit eorum natura, sed prout exigit ratio finis.Ponitur enim cor in medio, ut ex eo diffundantur operationes vitae de facili per totum corpus. Cerebrumautem ponitur in supremo, ut operationes animales, quae ibi quodammodo perficiuntur, non impediantur perdiversas corporis transmutationes; sicut etiam ordo cognitionis humanae non est secundum ordinem natu-ralem cognoscibilium, sed quoad nos”, tamże, ad arg.

50 Por.: „quendam esse a medio, et hic est motus sursum corporum levium; quendam vero esse ad me-dium, et hic est motus deorsum corporum gravium; alium vero esse circa medium, et huiusmodi est motuscircularis corporum caelestium”, In De caelo, lib. 1, l. 3, n. 9.

51 Kosmos od sfery Księżyca wypełnia więc według Akwinaty: „aliquod corpus praeter ista” (Meteor.,lib. 1, l. 3, n. 4), czyli odmiennej natury od czterech żywiołów.

52 Odnajdywanie analogii i symboli liczbowych miało nader istotne znaczenie dla filozofów schola-stycznych, którzy zainspirowali się słowami Pisma Świętego, że Bóg stworzył wszystko według miary,liczby i wagi (Sap 11, 21: „omnia mensura et numero et pondere disposuisti”). Por.: „per divinam provi-dentiam rebus creatis diversa accidentia, et actiones et passiones, et collocationes distribuantur, non hocabsque ratione accidit. Hinc est quod sacra Scriptura rerum productionem et gubernationem sapientiae etprudentiae divinae attribuit”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 97, n. 10.

53 Por.: „hanc conclusionem supra dictis congruere. Et dicit quod hoc quod dictum est de numero sim-plicium motuum, videtur consequenter se habere ad id quod supra dictum est de perfectione corporis: sicutenim perfectio corporis consistit in tribus dimensionibus, ita et motus simplices corporis in tres distinguun-tur. Hoc autem dicit esse secundum rationem, idest secundum probabilitatem quandam: non enim proprietres motus coaptantur tribus dimensionibus”, In De caelo, lib. 1, l. 3, n. 10.

54 Por.: „Unde simplicium corporum necesse est esse simplices motus: mixtorum autem, mixtos, ut pa-tet de motu pluviae aut alicuius huiusmodi corporis, in quo non totaliter gravitas aut levitas dominatur. Et sialiquando contingat quod corpus mixtum moveatur motu simplici, hoc erit secundum elementum in eopraedominans; sicut ferrum movetur deorsum secundum motum terrae, quae in eius mixtione dominatur”,In De caelo, lib. 1, l. 3, n. 11. Akwinata dodaje, że dwa elementy (woda i powietrze) są niejako pośredniejnatury co do ich ciężkości i lekkości: „aer habet maiorem affinitatem cum igne, aqua vero cum terra. Et perconsequens necesse est corpus mixtum esse quod non habet in se secundum propriam naturam principiumalicuius motus simplicis”, tamże.

55 Por.: „Motus circularis est motus simplex: motus autem simplex est primo et per se simplicis corporis(quia etsi contingat quod aliquis motus simplex sit alicuius corporis compositi, hoc erit secundum corpussimplex quod in eo praedominatur; sicut in lapide praedominatur terra, secundum cuius naturam moveturdeorsum): ergo necesse est esse aliquod corpus simplex, quod moveatur naturaliter secundum motum circu-larem”, In De caelo, lib. 1, l. 4, n. 1.

145

elementy te charakteryzują się dwiema kategoriami możności wobec ruchu, a więclekkością i ciężkością. Skoro powietrze jest mniej lekkie niż ogień, a woda mniej cięż-ka niż ziemia, to naturalne miejsce powietrza znajduje się niżej niż ogień, a wody –wyżej niż ziemia (w stosunku do środka świata)56. Według Arystotelesa tylko ogieńi ziemia są zasadniczo (simpliciter) lekkie i ciężkie, natomiast powietrze i woda sąlekkie i ciężkie tylko relatywnie (medio modo)57. Przyjęcie istnienia absolutnego środ-ka świata, położonego w centrum Ziemi, wyklucza możliwość istnienia jeszcze innychkategorii ruchu, gdyż wobec jedynego nieruchomego punktu (będącego punktem od-niesienia dla każdego ruchu) można tylko krążyć albo się do niego zbliżać bądź odniego oddalać, jeżeli mamy na myśli ruch prosty. W ten sposób zarysowana jest upo-rządkowana, geometryczna struktura całego wszechświata w ujęciu Stagiryty i Akwi-naty58. Założenia te stanowiły mocne oparcie dla geocentrycznego modelu budowywszechświata. Z uwagi na to, że były to uniwersalne zasady, leżące u podstaw całejfizyki, to właśnie dlatego tak trudno było zerwać z tym tradycyjnym modelem świata(już po dokonaniu recepcji filozofii przyrody i kosmologii Arystotelesa). Dodatkowopoglądy te były wsparte tradycyjnymi, teologicznymi twierdzeniami o nieruchomościZiemi.

Ruch okrężny ciał niebieskich dowodzi – zdaniem św. Tomasza – że natura tychciał jest inna niż natura bytów złożonych z czterech elementów. Albowiem żadenz elementów świata podksiężycowego nie porusza się ze swej natury po okręgu59. We-dług św. Tomasza także Platon potwierdza ten pogląd, wbrew dosłownej interpretacji

56 Por.: „Motus autem localis attribuitur elementis secundum gravitatem et levitatem. Unde duo corpora

gravia comparantur ad motum localem sicut unum corpus; et similiter duo corpora levia. Humidum enim etsiccum, secundum quae differunt terra et aqua vel ignis et aer, accidentalem habitudinem habent ad motumlocalem. Et tamen in gravi et levi differentia quaedam est: nam ignis est levis simpliciter et absolute, terraautem gravis; aer autem est levis per comparationem ad duo elementa, et similiter aqua est gravis. Unde nonomnino est idem secundum speciem motus aquae et terrae, vel ignis et aeris: quia non sunt idem termini,secundum quos specificantur eorum motus: aer enim natus est moveri ad locum qui subsidet igni, aquaautem ad locum qui supereminet terrae”, In De caelo, lib. 1, l. 4, n. 2.

57 Por.: „ignis est simpliciter levis, terra autem simpliciter gravis, aer autem et aqua medio modo se ha-bent inter utrumque: nam aer ad ignem quidem est gravis, ad aquam autem et terram est levis; aqua autemad terram quidem est levis, ad ignem autem et aerem est gravis”, In De caelo, lib. 3, l. 7, n. 6.

58 Por.: „cum corpora simplicia sint essentiales et primae partes universi, oportet quod motus simplices,qui sunt naturales corporibus simplicibus, attendantur secundum conditionem universi. Quod cum sitsphaericum, ut infra probabitur, oportet quod motus eius attendatur per comparationem ad medium, quodest immobile: quia omnis motus fundatur supra aliquod immobile, ut dicitur in libro de causa motus animal-ium. Et ideo oportet esse solum tres motus simplices, secundum diversas habitudines ad medium: sciliceteum qui est a medio, et eum qui est ad medium, et eum qui est circa medium”, In De caelo, lib. 1, l. 4,n. 4.

59 Por.: „illud corpus naturaliter motum circulo, sit aliud a quatuor corporibus simplicibus. Si vero mo-tus huiusmodi non sit ei naturalis, oportet quod sit ei contra naturam. Ponatur ergo primo quod illud corpuscirculariter motum sit ignis, ut quidam dicunt, vel quodcumque aliud quatuor elementorum. Oportebit ergoquod motus naturalis ignis, qui est moveri sursum, sit contrarius motui circulari. Sed hoc non potest esse:quia uni unum est contrarium, motui autem sursum contrariatur motus deorsum, et sic non potest ei con-trariari motus circularis. Et eadem ratio est de aliis tribus elementis. Et similiter, si detur quod illud corpusquod contra naturam movetur circulariter, sit quodcumque aliud corpus praeter quatuor elementa, oportebitquod habeat aliquem alium motum naturalem. Sed hoc est impossibile: quia si sit ei naturalis motus qui estsursum, erit ignis aut aer; si autem motus qui est deorsum, erit aqua aut terra; positum est autem quod sitextra quatuor elementa. Sic ergo necesse est corpus quod movetur circulariter, naturaliter hoc motumoveri”, In De caelo, lib. 1, l. 4, n. 6.

146

jego słów. Twórca Akademii zakładał bowiem, że gwiazdy zbudowane są z ognia, aleprzyjął też istnienie pięciu kategorii ciał60.

Kolejnym argumentem na rzecz doskonałości systemu sfer niebieskich stało sięprzekonanie o doskonałości ruchu okrężnego, gdyż okrąg wydaje się doskonały z po-wodu swej pełności, ponieważ do okręgu nie można dodać żadnych punktów, aby godopełnić61. Ten doskonały ruch domaga się zaś – w świecie Arystotelesa – doskona-łego ciała, i w ujęciu Stagiryty ciała niebieskie są odrębnej natury od ciał ziemskich62.Doskonałość i pełność wszechświata wymaga więc jego skończonych rozmiarów63.

Innym aspektem doskonałości świata w ujęciu greckiego uczonego była wieczy-stość ruchu, a ponieważ tylko ruch okrężny może – będąc wiecznym – zachować nie-zmienną strukturę całego wszechświata względem jego środka, zatem ciągłość ruchusfer jest kolejnym dowodem na rzecz doskonałości świata. Tego argumentu nie mógłjednak uznać Akwinata64.

Św. Tomasz zgadzał się, że świat jest doskonały o tyle, o ile sfery poruszają się ru-chem okrężnym, a więc jest to doskonałość na miarę posiadanej przez świat natury.Dominikański uczony przypisuje więc światu względną doskonałość, tym bardziej żeświat w jego filozofii jest stworzony i zawiera tyle doskonałości, ile udzielił mu jejBóg i nie jest to zgoła doskonałość absolutna, ale uczestnictwo w udzielonej Bożejdoskonałości65. Szczegółowe rozważania nad problemem wieczności świata, tym ra-zem w aspekcie możliwości odwiecznego stworzenia świata przez Boga zostały za-warte w traktacie De aeternitate mundi i poddajemy je analizie w innym miejscu tejrozprawy66.

60 Por.: „Videtur autem Aristoteles, secundum ea quae hic dicit, contrarius esse Platoni, qui posuit corpusquod circulariter fertur, esse ignem. Sed secundum veritatem eadem est circa hoc utriusque philosophi opinio.Plato enim corpus quod circulariter fertur, ignem vocat propter lucem, quae species ignis ponitur; non quod sitde natura ignis elementaris. Unde et posuit quinque corpora in universo, quibus adaptavit quinque figurascorporales quas geometrae tradunt, quintum corpus aetherem nominans”, In De caelo, lib. 1, l. 4, n. 6.

61 Por.: „motus circularis sit primus inter motus locales. Est enim comparatio motus circularis ad motumrectum, qui est sursum vel deorsum, sicut comparatio circuli ad lineam rectam. Probatur autem quod circu-lus, idest linea circularis, sit prior linea recta, quia perfectum naturaliter est prius imperfecto; circulus autemsive linea circularis est perfecta, quia quidquid in ea accipitur, est principium et finis et medium; unde nonrecipit alicuius exterioris additionem. Linea autem recta nulla est perfecta. Quod patet et quantum ad lineaminfinitam, quae imperfecta est quia fine caret, ex quo denominatur aliquid perfectum in Graeco: et idempatet in linea finita, quia quamlibet lineam finitam contingit augeri, idest accipere maiorem quantitatem, etsic est aliquid extra eam. Et sic linea circularis naturaliter est prior quam recta. Ergo et motus circularis estprior naturaliter motu recto”, In De caelo, lib. 1, l. 4, n. 9; „circulus ex propria ratione circuli habet quodnon sit additionis susceptivus”, tamże, n. 10.

62 Por.: „praeter substantias corporales quae hic sunt apud nos, nata est esse quaedam substantia corpo-ralis, quae est dignior et prior omnibus corporibus quae sunt apud nos”, In De caelo, lib. 1, l. 4, n. 9.

63 Por.: „videtur quod etiam secundum hunc modum aliqua linea recta sit perfecta: quia diameter caelinon potest additionem accipere”, In De caelo, lib. 1, l. 4, n. 10.

64 Por.: „nulla loci mutatio potest esse continua et perpetua nisi circularis”, In Physic., lib. 8, l. 16, n. 1.65 Por.: „Res autem participant divinam bonitatem per modum similitudinis, inquantum ipsae sunt

bonae. Id autem quod est maxime bonum in rebus causatis, est bonum ordinis universi, quod est maximeperfectum, ut philosophus dicit: cui etiam consonat Scriptura divina, Gen. 1, cum dicitur, vidit Deus cunctaquae fecerat, et erant valde bona, cum de singulis operibus dixisset simpliciter quod erant bona”, ContraGentiles, lib. 3, cap. 64, n. 9; zob.: Blanchette, s. 72.

66 Por.: „concludi non possit quod motus circularis sit perfectus: additionem enim recipit, cum sit con-tinuus et sempiternus, secundum Aristotelem. Ad quod dicendum est quod una circulatio habet complemen-tum suae speciei, cum redierit ad principium a quo incoepit. Unde non fit additio ad eandem circulationem:sed quod sequitur, ad aliam circulationem pertinet. Item, si hoc solum perfectum dicitur, cui non potest fieri

147

Odmienna natura ciał niebieskich i ziemskich wyraża się przede wszystkim w róż-nych kategoriach ruchu, którym podlegają te ciała67. Ruch naturalny ciał świata pod-księżycowego w filozofii Stagiryty jest określony przez ich naturę (ciężkość bądź lek-kość). Św. Tomasz odnosi się przy tym do odmiennej koncepcji Platona, dla któregokierunek w górę i w dół, a więc i miejsca we wszechświecie nie mają charakteru abso-lutnego (w stosunku do środka Ziemi), a tylko względny – w stosunku do człowiekamożna mówić, że coś znajduje się w górze lub w dole. Sferyczny zaś kształt świataPlatona miał gwarantować jednorodność wszystkich miejsc (żadne miejsce nie byłowyróżnione)68. Teoria ta jest bliższa rozumieniu współczesnemu, ale nie znalazła onauznania w oczach Akwinaty, przyjmującym za Arystotelesem taką naturę ciał złożo-nych, która określała ich ruch naturalny69. Zdaniem św. Tomasza koncepcja miejscnaturalnych (w środku świata i w górze) pozwala wyżej oceniać doskonałość ciał lek-kich70. Ciała lekkie sytuują się zatem pośrodku drabiny doskonałości bytów material-nych: między ciałami ciężkimi i niebieskimi.

Przekonanie o istnieniu eteru wydaje się stanowić przeszkodę na drodze późniejszejkosmologii kopernikańskiej. Jednakże należy sądzić, że nowe obserwacje astrono-miczne, np. stwierdzenie zmian na niebie wskutek pojawienia się gwiazdy supernowejw XVI stuleciu wymusiłoby dokonanie modyfikacji tej teorii, gdyby postawićśw. Tomasza przed taką koniecznością – tym bardziej że nie było zasadniczych prze-szkód doktrynalnych dla takiego kroku71. Wystarczyłoby przedstawić odpowiedniomocne argumenty, ale tych na razie w astronomii brakowało72.

Odrębność natury ciał niebieskich od ziemskich w filozofii Stagiryty znalazła wy-raz w kilku zasadach metafizycznych: ciała zbudowane z piątego pierwiastka mogą

potest fieri additio, sequitur quod neque homo neque aliquid aliud finitum in corporibus sit perfectum, cumeis possit additio fieri. Et dicendum quod huiusmodi dicuntur esse perfecta secundum speciem, inquantumnon potest eis fieri additio alicuius quod pertineat ad rationem speciei ipsorum”, In De caelo, lib. 1, l. 4,n. 11.

67 Por.: „philosophus (...) ostendit differentiam huius corporis (sc. caelestis) ad corpora quae sunt hic. Etprimo per comparationem ad motum localem; secundo secundum alios motus”, In De caelo, lib. 1, l. 5, n. 1.

68 Por.: „observet se a contrarietate Platonis, qui dicebat quod in mundo secundum se non est sursum etdeorsum, propter rotunditatem mundi: corpus enim rotundum est undique uniforme. Dicebat autem quodsursum et deorsum est in mundo solum quoad nos, qui nominamus sursum id quod est supra caput nostrum,deorsum autem id quod est sub pedibus nostris: si autem essemus e contrario situati, e contrario nominare-mus sursum et deorsum. Sic ergo Plato non accipit id quod est sursum et deorsum, secundum rei naturam,sed quoad nos”, In De caelo, lib. 1, l. 5, n. 3. Świat Platona był ograniczony i zamknięty podobnie jaku Arystotelesa. Grecy uważali bowiem zwykle, że nieskończoność charakteryzuje się brakiem porządku,a więc nie przysługuje światu. Zob.: Wildiers, s. 97.

69 Por.: „sursum et deorsum determinatur in mundo secundum habitudinem ad motus simplicium cor-porum, quae sunt principales partes mundi”, In De caelo, lib. 1, l. 5, n. 3.

70 Por.: „sicut in nobis nobilior pars est quae est sursum, ita in mundo corpora levia sunt nobiliora, quasiformaliora. Hic tamen, ut sine calumnia procedat ad propositum ostendendum, definit grave et leve perhabitudinem ad medium”, In De caelo, lib. 1, l. 5, n. 3.

71 W roku 1572 (11 listopada) duński astronom, Tycho de Brahe (1546–1601) zaobserwowałw gwiazdozbiorze Kasjopei nową gwiazdę (supernowa), widoczną aż do r. 1574, której pojawienie się prze-czyło wielowiekowemu przeświadczeniu o wiecznej niezmienności nieba. Por.: Crombie, t. II, s. 221;Wildiers, s. 101, przypis 15; H. Butterfield, Rodowód współczesnej nauki.., dz. cyt., s. 60; H. Ostrowski,Wprowadzenie do kosmografii św. Tomasza, art. cyt., s. 283.

72 Por.: „filozofia [św. Tomasza] nie tworzy jakiegoś zamkniętego systemu, który by nie był zdolny doprzyjęcia nowych myśli bez naruszenia całości”, H. Ostrowski, Wprowadzenie do kosmografii św. Toma-sza, art. cyt., s. 301.

148

podlegać wyłącznie ruchowi po okręgu73. Ponadto ciała te nie są poddane żadnemuwzrostowi, powstawaniu i ginięciu74. Akwinata posiłkuje się także swymi poglądamiteologicznymi, aby podkreślić wzajemną odrębność świata podksiężycowego i ciałniebieskich. Jego zdaniem ciała te są niepodzielne, podobnie jak i sfery niebieskie.Potwierdzeniem tego stanowiska mają być słowa biblijnej Księgi Hioba, że „niebiosasą twarde, jakby odlane z miedzi”75, interpretowane przez św. Tomasza w sensie fi-zycznym jako nieprzenikliwość sfer i niepodzielność gwiazd76. Rozważania teolo-giczne Akwinaty przygotowują jednak odejście od Arystotelesowskiej koncepcji nie-przenikliwości sfer, gdyż w swych badaniach nad teorią nieba empirejskiego zakładałon, że można przekroczyć kolejne sfery, nie tylko gdy chodzi o byty natury duchowej,ale również gdy bierzemy pod uwagę byty fizyczne (ciała zmartwychwstałych)77. In-spiracja teologiczna ułatwiała w ten sposób krytykę arystotelizmu, podobnie jak dysku-sja nad Bożą wszechmocą, której wyrazem jest potępienie paryskie z roku 1277.

W opinii zwolenników arystotelizmu byty niebieskie nie mogą powstawać ani gi-nąć, gdyż nie znano żadnego podmiotu i czynnika zmiany (przeciwieństwa), któremogłyby się stać przyczyną takiego powstawania albo ginięcia78. Z tych założeń wyni-kała wieczność nieba wypływająca z jego natury79. O ile Akwinata nie mógł przyjąćabsolutnej wieczności wszechświata, o tyle uznawał trwałość naturalną (natury przy-

73 Por.: „ostendit differentiam quinti corporis ad corpora quae sunt hic, secundum alios motus; osten-dens scilicet quod illud corpus non subiicitur aliis motibus, quibus haec corpora subiiciuntur”, In De caelo,lib. 1, l. 6, n. 1. Sporo uwagi poświęca św. Tomasz także wykluczeniu istnienia ruchu przeciwnego doruchu po okręgu. Por. In De caelo, lib. 1, l. 8; zob. np.: „quod motus circulares contrarii se invicem impedi-ant”, tamże, lib. 1, l. 8, n. 15.

74 Por.: „sicut dictum est de quinto corpore quod caret gravitate et levitate, similiter rationabile est aesti-mare de ipso quod sit ingenitum et incorruptibile et inaugmentabile et inalterabile, idest non subiectumgenerationi et corruptioni, neque augmento neque alterationi”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 1.

75 Hi 37, 18, w przekładzie z tekstu cytowanego przez Akwinatę. W Wulgacie mamy „caelos, qui soli-dissimi quasi aere fusi sunt”. W polskim tłumaczeniu ks. J. Wujka SJ mamy „bardzo mocne, jakobyz miedzi ulane”, Pismo święte Starego i Nowego Testamentu, Kraków 1935, s. 568. We współczesnym wy-daniu tzw. Biblii Tysiąclecia przekład brzmi: „twarde jak lustro z metalu”, Pismo Święte Starego i NowegoTestamentu, oprac. Zespół biblistów polskich z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich, Poznań 1980, s. 563.

76 Por.: „corpus caeleste non potest dividi, ad minus quantum ad substantiam sphaerarum; unde diciturJob 37, quod caeli velut aere solidissimi fusi sunt”, Super Sent., lib. 4, d. 44, q. 2, a. 2, qc. 2, arg. 3. Zob.także komentarz św. Tomasza do tego fragmentu Księgi Hioba, gdzie jest mowa, dlaczego autor natchnionyużył porównania do miedzi: „ut distingueret superiores caelos a caelis qui dicuntur aerei, subiungit quisolidissimi quasi aere fundati sunt; sciendum est autem quod apud nos quaedam corpora sunt quae cedunttangenti et a transeuntibus dividi possunt, sicut aer et aqua et huiusmodi, quaedam vero non cedunt tangentinec pertransiri possunt, sicut corpora lapidum et metallorum: et ideo ut ostendat superiores caelos non essedivisibiles aut pertransibiles ad modum aeris et aquae, comparat eos aeri praecipue inter cetera metalla quiaeo ut plurimum homines ad talia opera utebantur”, Super Iob, cap. 37.

77 Por.: „corpora gloriosa aliquando moveri necessarium est ponere: quia et ipsum corpus Christi mo-tum est in ascensione; et similiter corpora sanctorum quae de terra resurgent, ad caelum Empyreum ascen-dent”, Super Sent., lib. 4, d. 44, q. 2, a. 3, qc. 2, co.

78 Por.: „Omne generabile fit ex contrario et subiecto quodam, sive materia: nam ex contrario fit aliquidsicut ex non permanente, ex subiecto autem sicut ex permanente, ut patet in I Physic. Et similiter etiam omnecorruptibile corrumpitur existente aliquo subiecto. Est etiam omnis corruptio a contrario activo: omnis etiamcorruptio terminatur in contrarium, sicut dictum est in primis sermonibus, idest in I Physic. Sed corpori quintonon est aliquid contrarium: ergo nec est generabile nec corruptibile”, In De caelo, lib. 1, l. 6, n. 2.

79 Por.: „motui naturali quinti corporis, qui est motus circularis, nullus motus est contrarius, ut infraprobabitur: ergo huic corpori nihil est contrarium. Et ita recte videtur natura fecisse, eximens hoc corpusa contrarietate, tanquam futurum, idest debens esse, ingenitum et incorruptibile”, In De caelo, lib. 1, l. 6,n. 2.

149

godnej), a stworzenie i kres świata materialnego zaliczał do porządku nadprzyrodzone-go80. W ten sposób starał się pogodzić filozofię grecką z inspiracją chrześcijańską.Jednocześnie, według niego, każda planeta i gwiazda (a widać to zwłaszcza na przy-kładzie Słońca i Księżyca) jest jedynym indywiduum swego gatunku, podobnie jakanioły w jego teologii81. Problem ten rozważamy w rozdziale poświęconym strukturzemetafizycznej ciał niebieskich.

Rozważając, czy ciała niebieskie mają niezmienne rozmiary82, Akwinata sądzi zaArystotelesem, że gwiazdy nie mogą ulegać zmianie ilościowej, ponieważ nie podle-gają procesom powstawania i ginięcia, a więc nie mogą zmienić swej formy83. Nie-zmienność jakościową Stagiryta wykluczył na podstawie braku czynnika zmiany dlatych ciał. Jego zdaniem, w ruchu po okręgu nie ma bowiem ruchu, który byłby do nie-go jakościowo przeciwny (ruch w przeciwnym kierunku jest takim samym co do natu-ry ruchem okrężnym)84. Argumentacja jest analogiczna jak w przypadku niezmienno-ści ilościowej85. Przyczynę takiego stanu rzeczy Stagiryta upatruje zatemw samej naturze piątego elementu86.

Wbrew takiej interpretacji podaje św. Tomasz zarzut wyprowadzony z obserwacjiastronomicznych, którego nie rozważał Arystoteles87. Można bowiem zauważyć pewnezjawiska na niebie, które sugerują zmienność ciał niebieskich. Tak się dzieje w przy-padku ruchu Księżyca po jego orbicie, a szczególnie podczas zaćmień Księżyca, gdyKsiężyc oświetlany przez Słońce chowa się w cieniu Ziemi88. Aby zachować niezmien-

80 Por.: „Natura enim corporis caelestis est ut separatum sit a corruptione et a contrariis; proprietates au-tem ejus praecipue attenduntur in altitudine situs, et claritatis participatione”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1,a. 4, co.

81 Por.: „in corporibus caelestibus, propter eorum perfectionem, non invenitur nisi unum individuumunius speciei (...) in uno individuo est perfecte virtus speciei ad complendum illud in universo ad quod illaspecies ordinatur, sicut praecipue patet in sole et luna”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 93, n. 6.

82 Por.: „philosophus (...) ostendit quod [corpus quintum] non est subiectum augmento et deminutioni”,In De caelo, lib. 1, l. 7, n. 1.

83 Por.: „Omne corpus augmentabile est quantum ad aliquid subiectum generationi et corruptioni. Adcuius manifestationem proponit quod omne corpus augmentabile augetur per appositionem alicuius con-naturalis advenientis; quod quidem, cum prius esset dissimile, factum est simile per resolutionem in pro-priam materiam, quae, deposita forma priori, formam corporis augmentandi assumpsit; sicut panis, resolu-tus in materiam, accipit formam carnis, et ita per additionem ad carnem praeexistentem facit augmentum.Unde ubicumque est augmentum, ibi oportet quod sit generatio et corruptio in aliquid. Corpori autemcaelesti non est dare aliquid ex quo sit generatum, ut ostensum est. Ergo non potest esse augmentabile veldeminuibile”, In De caelo, lib. 1, l. 7, n. 1.

84 Por.: „ostendit quod non sit subiectum alterationi. Posset autem videri alicui quod brevis via remov-endi alterationem a corpore caelesti, esset per remotionem contrarietatis: sicut enim generatio est ex con-trariis, ita et alteratio. Sed advertendum quod Aristoteles removit contrarietatem a quinto corpore remov-endo ab eo contrarietatem motus: alteratio autem videtur fieri non solum secundum contrarietatem cuirespondent contrarii motus locales, quae est gravis et levis et eorum quae assequuntur; sed etiam secundumalia contraria quae ad hoc non pertinent, puta secundum album et nigrum: et ideo utitur alia via, quae su-mitur ex parte augmenti”, In De caelo, lib. 1, l. 7, n. 2.

85 Por.: „dicit quod eiusdem rationis est aestimare quod corpus caeleste non sit alterabile, et quod nonsit augmentabile seu corruptibile”, In De caelo, lib. 1, l. 7, n. 2.

86 Por.: „si corpus quod circulariter movetur, non subiacet augmento vel decremento, quod etiam nonsubiaceat alterationi”, In De caelo, lib. 1, l. 7, n. 2.

87 Por.: „Potest autem obiici contra hanc Aristotelis rationem dupliciter. Primo quidem contra conclu-sionem”, In De caelo, lib. 1, l. 7, n. 2; zob.: Arystoteles, O niebie, dz. cyt., s. 10–11.

88 Por.: „Videtur enim esse falsum quod corpus caeleste non alteretur: manifeste enim apparet lunama sole illuminari, et per umbram terrae obscurari”, In De caelo, lib. 1, l. 7, n. 3.

150

ność ciał niebieskich dominikański uczony rozróżnia więc dwie kategorie zmian: bier-ną (passiva) i dotyczącą doskonałości (perfectiva). Zmianę bierną, dotyczącą wła-sności, wyklucza w odniesieniu do ciał niebieskich, które nic nie tracą ani nic nie zy-skują. Natomiast można przyjąć zmianę pewnej doskonałości ciał zbudowanych z pią-tej natury, gdyż ta doskonałość przychodzi z zewnątrz (np. oświetlenie), nie naruszającformy ciała niebieskiego i jego natury89.

Zjawiska obserwowane na niebie w epoce Akwinaty nie mogły zmienić tradycyj-nego przekonania o trwałości ciał niebieskich, a św. Tomasz był kontynuatorem do-tychczasowej oceny danych astronomii obserwacyjnej. W ramach wszechświata jakocałości istnieje według Akwinaty powszechna hierarchia: poniżej doskonalszej sferygwiazd istnieją niższe sfery planetarne o mniejszej doskonałości90. Wzajemne zróżni-cowanie pozornego ruchu gwiazd na niebie i ruchu planet widzianego z Ziemi (w ra-mach całego systemu) daje się wyjaśnić – zdaniem św. Tomasza – podporządkowa-niem zasadzie ogólnego ładu, którego nie naruszają poszczególne przypadki91.

2.1.3. Lewa i prawa strona wszechświata

Szczególne zasługi w przypisaniu światu (pojmowanemu jako całość) doskonałości,porządku i hierarchii mieli uczeni wywodzący się z tradycji pitagorejskiej, którzy wy-warli znaczny wpływ na Platona, a więc także pośrednio na jego ucznia – Arystote-lesa92. Do poglądów wyrażanych przez pitagorejczyków wielokrotnie nawiązywałStagiryta w swej kosmologii. W drugiej księdze traktatu O niebie podjął zaś rozważa-nia nad problemem, czy świat posiada stronę lewą i prawą. Kwestia ta pochodziławprost ze szkoły Pitagorasa93. Arystoteles rozważał to zagadnienie w szerszym kontek-

89 Por.: „Dicendum est autem quod duplex est alteratio. Una quidem passiva, secundum quam ita ali-

quid adiicitur, quod etiam aliquid aliud abiicitur; sicut cum aliquid alteratur de calido in frigidum, amittitcalorem et recipit frigiditatem: et talem alterationem, quae fit secundum passiones, intendit hic philosophusexcludere a corpore caelesti. Est autem alia alteratio perfectiva, quae fit secundum quod aliquid ab alioperficitur absque alterius abiectione, qualem alterationem ponit philosophus in II de anima etiam in potentiasensitiva: et talem alterationem nihil prohibet esse in corporibus caelestibus, quorum quaedam recipiuntvirtutes ab aliis secundum coniunctiones et varios aspectus, absque hoc quod aliquod eorum propriamvirtutem amittat”, In De caelo, lib. 1, l. 7, n. 3.

90 Por.: „inde est quod motus primus firmamenti est nobilior secundo motu, qui est planetarum, sicut etsupremus orbis est nobilior”, In De caelo, lib. 1, l. 8, n. 16.

91 Por.: „potest obiici de motu planetarum, qui moventur propriis motibus ab occidente in orientem;quod videtur esse in contrarium motus firmamenti, quod movetur motu diurno ab oriente in occidentem.Sed dicendum est quod tales motus habent quidem aliquam diversitatem ad invicem, quae designat aliquomodo diversam naturam mobilium: non tamen est aliqua contrarietas. (...) Moveri autem diversis viis adeundem finem, non facit contrarietatem actionum vel motuum, sed pertinet ad diversum ordinem motuum etmobilium”, In De caelo, lib. 1, l. 8, n. 16.

92 Por.: „Niełatwo jest (...) określić dokładnie, kiedy Arystoteles przestał być platonikiem. A i wówczasnawet nie byłoby to łatwe, gdybyśmy byli w posiadaniu wszystkich jego dzieł; granica bowiem międzyplatonizmem i tym, co nie jest platońskie w filozofii Arystotelesa, nie da się wyraźnie przeprowadzić”,K. Leśniak, Arystoteles, dz. cyt., s. 10.

93 Por.: „quidam dicunt quandam partem caeli esse dextram et quandam sinistram, scilicet Pythagorici,qui posuerunt dextrum et sinistrum in omnibus rebus, considerandum videtur utrum hoc modo se habeatsicut illi dicunt, vel magis aliter sint caelo attribuenda quam ipsi dicant”, In De caelo, lib. 2, l. 2, n. 1;„Differentiae autem loci sunt sex: sursum, deorsum, ante et retro, dextrorsum et sinistrorsum; quae quidem

151

ście, uzupełniając refleksję podjętą przez pitagorejczyków94, a więc badając, czy światjako całość posiada wyróżnione miejsca, które nie tylko można określić mianem lewej(sinistrum) i prawej (dextrum) strony, ale poszukując jeszcze innych pierwotnych kie-runków, a więc tego, co na górze, i tego, co na dole oraz z przodu i z tyłu95. W opiniiArystotelesa o tego rodzaju wyróżnionych stronach można mówić w odniesieniu dobardziej doskonałych zwierząt, których ciała wykazują wysoki stopień złożoności96.Można stąd wprost wnioskować o naturze miejsc we wszechświecie, jeżeli założyć, żekosmos jest wielkim organizmem: jest jeszcze bardziej doskonały niż zwierzęta, po-siada zasadę ruchu i jest obdarzony życiem97. Sporo miejsca grecki uczony poświęcarównież na omówienie tych wyróżnionych miejsc, najpierw w odniesieniu do roślin,zwierząt i człowieka, a następnie świata98. Zdaniem Arystotelesa długość poprzedza(w sensie logicznym) szerokość, gdyż linia (jako jednowymiarowa jest pierwotna wo-bec powierzchni) jest długa, a nie szeroka99. Rozumując spekulatywnie, uznał, że zasa-dą długości jest to, co w górze (tam rozpoczyna się ruch), a zasadą szerokości to, co poprawej stronie, która jest silniejsza w działaniu i rozpoczyna ruch100. Przyczyn takiegostanu rzeczy Arystoteles poszukiwał w obserwacji budowy i działań człowieka i zwie-rząt101. Pomimo zasadniczych różnic w rozumieniu natury świata podksiężycowego i sunt determinata non solum quoad nos, sed etiam in ipso toto universo. Determinantur enim secundum sehuiusmodi positiones, in quibus sunt determinata principia et termini motus”, In Physic., lib. 3, l. 9, n. 11.

94 Por.: „Pythagoricos male attribuisse caelo huiusmodi differentias: et hoc tribus modis, qui ex superi-oribus accipi possunt; et ideo illos per modum conclusionis hic inducit. Primus autem modus est quia, cumsint sex positiones, mirabile videtur quare solum duo horum attribuebant caelo, scilicet dextrum et sinis-trum, et alia quatuor reliquerunt; cum tamen rationabile sit quod omnia caelo conveniant”, In De caelo, lib.2, l. 2, n. 8.

95 Por.: Arystoteles, O niebie, dz. cyt., s. 58–62. Rozumowanie to zakłada analogię pomiędzy człowie-kiem i kosmosem jako całością. Zob.: „si tamen oportet aptare haec principia, scilicet dextrum et sinistrum,corpori totius mundi, per hoc quod insunt corpori caelesti, quod continet totum mundum. Hoc autem ideoconsiderandum videtur, quia statim a principio occurrit homini quod, si dextrum et sinistrum sint in caelo,quod multo magis et per prius aestimanda sint esse in caelo priora principia, scilicet sursum et deorsum,ante et retro”, In De caelo, lib. 2, l. 2, n. 1.

96 Por.: „de huiusmodi principiis, quae dicuntur differentiae positionum, determinatum est in libro deprocessu animalium, propter hoc quod sunt propria naturae illorum, scilicet animatorum. In animalibusenim manifeste videntur huiusmodi existere secundum determinatas partes: ita quidem quod aliquibusanimalibus, scilicet perfectis, quae non solum sentiunt sed etiam moventur motu locali, insint omnes talespartes, scilicet dextrum et sinistrum, ante et retro, sursum et deorsum; quibusdam vero animalibus, scilicetimperfectis et immobilibus, insunt quaedam eorum, scilicet sursum et deorsum, ante et retro; plantis autemnon insunt nisi sursum et deorsum”, In De caelo, lib. 2, l. 2, n. 2.

97 Por.: „quia perfectum est quod constat ex omnibus partibus seu principiis, rationabile est quod omneshuiusmodi oppositiones vel dimensiones inveniantur in corporibus perfectis, idest in animalibus perfectis.Unde, cum caelum sit maxime perfectum, rationabile est quod si sit capax harum partium, quod habeatomnes, et non quasdam tantum”, In De caelo, lib. 2, l. 2, n. 3. W poglądach Stagiryty można łatwo dostrzecdziedzictwo greckiego hylozoizmu, a więc przekonania o ożywionym charakterze bytów materialnych.Kosmos Arystotelesa nie ma w sobie nic z mechanizmu niektórych nowożytnych filozofów. Św. Tomasznie ocenia podanego tutaj poglądu.

98 Zob.: Arystoteles, O niebie, dz. cyt., s. 59–60.99 Por.: „Longitudo est prior latitudine, et hoc in via generationis, quia secundum geometras linea mota

facit superficiem”, In De caelo, lib. 2, l. 2, n. 11; „secundum quod dicunt Platonici, motus puncti facitlineam, linea autem mota facit superficiem, superficies vero corpus”, Sentencia De anima, lib. 1, l. 11, n. 3.

100 Por.: „sursum autem est principium longitudinis, dextrum autem principium latitudinis”, In Decaelo, lib. 2, l. 2, n. 11.

101 Por.: dwa znamienne argumenty: „sunt quaedam principia a quibus primo incipiunt motus in ani-malibus habentibus huiusmodi partes sive principia. Motus enim augmenti incipit quidem a sursum. Et hoc

152

świata ciał niebieskich Stagiryta traktuje cały kosmos jako całość i dopuszcza analogiepomiędzy naturą nieba, Ziemi i bytów ziemskich102. W tym założeniu dochodzi dogłosu przekonanie o istnieniu głębszego porządku, rządzącego światem jako cało-ścią103. Pogląd ten dominuje w myśli Arystotelesa i przyjmowany jest również przezAkwinatę (wykracza nawet ponad teorię o odmienności natury eteru i żywiołów ziem-skich), gdyż zgadza się z biblijnym poglądem o porządku świata stworzonym przezBoga.

Arystoteles wskazuje na pitagorejczyków, którzy, jego zdaniem, wyróżnili lewąi prawą stronę wszechświata, ponieważ kulisty kosmos charakteryzuje się ruchem tylkow jedną stronę (od prawej do lewej, a jego części nie różnią się kształtem)104. Akwinataprzyjmował to przekonanie. Kulisty wszechświat Arystotelesa i św. Tomasza posiadawięc strony wyróżnione przez analogię do świata zwierząt i człowieka, gdyż wedługStagiryty jest ożywiony, to znaczy posiada żywych poruszycieli105. Wyróżnienie stronmoże się jednak wydawać trudne do przyjęcia i wykazania z powodu regularnego,kulistego kształtu wszechświata. Pomimo to Arystoteles wskazuje na takie wyróżnie-nie, gdyż zakłada stronę, z której ruch wychodzi, i doszukuje się zróżnicowania stron manifeste apparet in hominibus: nam caput, quod est sursum hominis, est etiam sursum secundum positio-nem mundi; a capite autem incipit motus augmenti, quia in orificio oris, quod est in capite, trahitur alimen-tum, quod est augmenti materia. Plantarum autem sursum est radix, quae proportionatur capiti in animalibusin sumptione alimenti: sed id quod est sursum plantae, per oppositum se habet secundum situm ad sursummundi. In aliis autem animalibus medio modo se habet. Motus autem qui est secundum locum, incipit adextris: naturaliter enim animalia prius movent dextram partem quam sinistram, sicut in ambulando priusmovent dextrum pedem”, In De caelo, lib. 2, l. 2, n. 5, oraz: „pars dextra et sinistra differunt solum virtute,et conveniunt in figura (manus enim dextra est fortior quam sinistra, licet sit eiusdem figurae; et similiterhumerus dexter est fortior quam sinister ad motum, quamvis sinister sit fortior ad portandum onus; et si-militer pes dexter est fortior ad motum, sed pes sinister ad fixionem); manifestum est autem quod parsanterior et posterior animalis, et superior et inferior, differunt non solum in virtute, sed etiam in figura”,tamże, n. 9 (inne argumenty są podane dalej).

102 Św. Tomasz relacjonuje także podane przez Stagirytę opinie pitagorejskie, że prawe, górnei wcześniejsze prowadzi do dobra, a lewe, dolne i późniejsze do zła, jako do dwóch zasad. Por.: „dextrum etsinistrum intelligebant omnes alias positiones, intelligentes quod sicut dextrum, ita sursum et anteriusreferuntur ad bonum, sinistrum autem et posterius et deorsum ad malum. Ideo autem potius ponebantdextrum et sinistrum quam alias positiones, quia manifestius dextrum consuevit referri ad bonum et si-nistrum ad malum: consuevimus enim bonam fortunam vocare dextram, malam autem sinistram: et ideoomnibus attribuebant dextrum et sinistrum, quibus attribuebant bonum et malum”, In De caelo, lib. 2, l. 2,n. 13. Stąd zasadnicze było pytanie o stronę lewą i prawą wszechświata, a nie o to, co w górze i dole,z przodu i z tyłu. Dla Arystotelesa pierwotny był podział na górne i dolne, motywowany jego rozumieniemmiejsc naturalnych. Zob.: Arystoteles, O niebie, dz. cyt., przypis 11, s. 168.

103 Pięknie o tej jedności pisał św. Albert Wielki: „Tam maiora quam minora faciunt ad mundi perfec-tionem, secundum quod perfectio consistit in ordine et connexione causarum”, Summa theol., 22, tract. XI,q. 66, cytowane przez Wildiersa, s. 73, przypis 16. Por.: „ad perfectionem universi pertinens non solumquod multa sint individua, sed quod sint etiam diversae rerum species; et per consequens diversi gradus inrebus”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 45, n. 6; oraz „singula quidem sunt in suis naturis bona: simul autemomnia valde bona, propter ordinem universi, quae est ultima et nobilissima perfectio in rebus”, tamże, n. 10.

104 Por.: „specialiter caelo attribuerunt dextrum et sinistrum potius quam alia, quia in caelo est motus lo-calis, ad quem pertinet dextrum et sinistrum, non autem augmentum, ad quod pertinet sursum et deorsum,neque etiam alteratio sensus, ad quam pertinet ante et retro. Vel quia sursum et deorsum, ante et retro diver-sificantur secundum figuram, non autem dextrum et sinistrum: partes enim caeli, cum sint circulares, nondiversificantur secundum figuram”, In De caelo, lib. 2, l. 2, n. 13.

105 Por.: „Ex hoc autem quod caelum est animatum, concludit secundum praedicta quod habeat sursumet deorsum, dextrum et sinistrum”, In De caelo, lib. 2, l. 3, n. 3; „dextrum et sinistrum in animali sunt rela-tiones reales, quia consequitur quasdam naturales virtutes”, Quodlibet I, q. 2, a. 1, co.

153

w głębszej strukturze świata, czego jednak bliżej nie wyjaśnia106. Zdaniem Stagiryty,długość świata jest odległością pomiędzy biegunem północnym i południowym nieba,które nie poruszają się podczas ruchu sfer107. Długość zatem jest pojmowana jako śred-nica (diametrum) kulistego wszechświata, jako odległość między nieruchomymi bie-gunami108.

Wbrew potocznemu wyobrażeniu ludzi żyjących dziś na półkuli północnej, w ko-smologii Arystotelesa biegun północny nieba nie był rozumiany jako górna część ko-smosu, a południowy – jako dolna, ale odwrotnie. Grecki uczony wyprowadzał bo-wiem ruch nieba ze strony prawej, a więc skoro sfery wydają się poruszać ze wschoduna zachód, to wschód stanowi prawą stronę nieba, a zatem górna strona wszechświataznajduje się na południowym biegunie nieba. W ten sposób zaznacza się analogia mię-dzy człowiekiem i wszechświatem, gdyż stojący człowiek, który rozpoczyna ruch pra-wą ręką do przodu, porównany do kosmosu winien stać głową w kierunku połu-dniowego bieguna nieba, a nogami kierować się ku północy (zakładamy, że stoiwzdłuż linii rozumianej jako średnica wszechświata, wzdłuż biegunów), aby ruch jegoprawej ręki odpowiadał ruchowi sfer niebieskich109. Wbrew pitagorejczykom Arystote-

106 Por.: „non oportet propter hoc dubitare, sed hoc modo oportet hoc intelligere in caelo, sicut si ali-quam habeat differentiam dextri et sinistri etiam secundum figuras partium, et postea circumponat aliquis eisphaeram, non quidem exterius sicut vestimentum, sed sicut corpus coniunctum naturaliter contegens exte-rius: sic enim quod huiusmodi est haberet virtutem differentem dextri et sinistri, sed videretur non haberepropter similitudinem figurae quae exterius apparet. Et similiter ab anima caeli sunt diversae virtutes indiversis partibus eius, quamvis similibus secundum figuram, propter quas praedictae positiones caelo at-tribuuntur (...) eodem modo non est dubitandum propter hoc quod animalia, in quibus sunt huiusmodidifferentiae, habent principium eius quod est moveri. Etsi enim caelum nunquam incoepit moveri, tamenquia motus eius est ordinatus, necesse est in motu eius accipere aliquod principium unde motus eius in-coeperit, si incoepit moveri, et unde etiam iterum moveri inciperet, si contingeret ipsum stare”, In De caelo,lib. 2, l. 3, n. 6–7.

107 Por.: „ostendit secundum quam dimensionem caeli attendatur sursum et deorsum (...) dicit quod lon-gitudo caeli est distantia quae est inter polos ipsius, Arcticum scilicet ad Antarcticum, ita quod unus polo-rum sit sursum et alius deorsum”, In De caelo, lib. 2, l. 3, n. 8. Wykluczenie ruchu biegunów oznacza, żeArystoteles nie znał oczywiście zjawiska precesji.

108 Por.: „Manifestum est enim quod in quolibet corpore longitudo attenditur secundum maximam di-mensionem ipsius. Maxima autem dimensio corporis sphaerici est secundum diametrum eius. Diameterautem in caelo determinatur solum qui est inter duos polos, qui sunt duo puncta sphaerae immobilia etsemper eodem modo se habentia; quaecumque autem alia puncta in sphaera accipiantur, sunt mobilia; undeet diametri inter quaecumque alia duo puncta protrahantur, indeterminate se habent. Et propter hoc, secun-dum lineam quae est inter duos polos, maxime attenditur longitudo caeli: quia in his solis punctis caelividemus determinatam differentiam hemisphaeriorum, per hoc quod huiusmodi Poli non moventur”, In Decaelo, lib. 2, l. 3, n. 9.

109 Por.: „Manifestum est enim quod in unoquoque animali dextrum dicimus unde est principium motuslocalis eius (et propter hoc pars dextra animalis est calidior, ut sit magis apta ad motum); principium autemcircularis motus caeli est ex illa parte unde astra oriuntur, quae vocatur oriens; unde oriens dicitur dextrumcaeli, et per consequens occasus erit sinistrum eius. Si ergo motus caeli incipit a dextris et circumfertur addextram, tanquam ab eodem in idem, necesse est quod polus immanifestus, scilicet Antarcticus, sit sursumcaeli: si enim polus Arcticus, qui semper est nobis manifestus, esset sursum, sequeretur quod motus caeliesset a sinistra et ad sinistram, quod nos non dicimus. Et hoc sic apparet. Imaginemur enim hominem cuiuscaput sit in polo Arctico et pedes in polo Antarctico: manus eius dextra erit in occidente et manus sinistra inoriente; si tamen facies eius sit versus hemisphaerium superius, quod est nobis apparens. Cum ergo motuscaeli sit ab oriente in occidentem, sequetur quod sit a sinistro in dextrum. Sed si ponamus e converso quodcaput hominis sit in polo Antarctico et pedes in polo Arctico, eadem dispositione faciei manente, manusdextra erit in oriente et sinistra in occidente: et sic motus incipiet a dextra, secundum quod convenit. Et itamanifestum est quod sursum caeli est polus immanifestus”, In De caelo, lib. 2, l. 3, n. 12. Rozumowanie

154

les założył więc, że żyjąc na północnej półkuli, zamieszkujemy dolną część Ziemi110.Św. Tomasz przyjął powyższe rozważania do swego obrazu świata i wykorzystał jerównież w innych miejscach swych dzieł111. Wyróżnienie stron na sferze gwiazd sta-łych wynikało z założenia, że istnieje poruszyciel, który porusza najwyższą sferą sto-sownie do określonego porządku112. Strona, od której wychodzi (inchoat) ruch nieba,jest więc znakiem (signum) wskazującym na kierunek działania poruszyciela sferygwiazd stałych113. Dodajmy, że św. Tomasz nie podejmuje problemu odmiennej liczbysfer u Arystotelesa i w swej własnej kosmografii, ale nie wpływa to na treść przedsta-wionego wywodu. Ponadto już w Komentarzu do Sentencji starał się uzupełnić reflek-sję starożytnych uczonych o teorię nieba empirejskiego, chociaż wykluczył jego fi-zyczne oddziaływanie na niższe regiony wszechświata114.

Awinata prowadzi rozważania o kulistości i doskonałości wszechświata w ścisłymnawiązaniu do refleksji Arystotelesa. Dominikanin przyjmuje do swej kosmologii tewszystkie wnioski greckiego uczonego, które nie sprzeciwiają się chrześcijańskiejwizji świata, a w miarę potrzeby dokonuje pewnych korekt, biorąc pod uwagę sweprzekonanie o przygodnej naturze rzeczywistości fizycznej. Niektóre zagadnienia wią-żą się z innymi aspektami Tomaszowej refleksji nad światem sfer i ciał niebieskichi z tego powodu w tym miejscu zostały tylko wspomniane.

tego rodzaju może się dziś wydawać niedorzeczne, ale dla Stygiryty istnieje organiczna jedność pomiędzyświatem a człowiekiem i łączy ich szereg analogii.

110 Por.: Arystoteles, O niebie, dz. cyt., s. 62. Rozważając ruch planet względem gwiazd stałych, któryodbywa się w przeciwnym kierunku, można argumentować przeciwnie, ale Stagiryta, traktując wszechświatjako całość, jako najważniejszy, uważał ruch najwyższej sfery fizycznej. Zob.: In De caelo, lib. 2, l. 3,n. 17.

111 Por.: „secundum philosophum, in corpore caeli est assignare differentias positionum; ita quod dex-trum ejus dicatur oriens, unde incipit motus; et sinistrum occidens, et superius polus meridionalis, et in-ferius polus Septemtrionalis, et anterius, superius hemisphaerium, et posterius, inferius”, Super Sent., lib. 2,d. 14, q. 1, a. 3, ad 4.

112 Por.: „distinctio partium caeli est causa quod motus caeli incipiat ab hac parte et non ab alia, et non econverso: sed motum incipere ab hac parte caeli et non ab alia, est signum distinctionis partium caeli. Causaautem distinctionis harum partium est virtus animae moventis caelum, vel cuiuscumque intellectualis sub-stantiae, diversimode attributa diversis partibus caeli. Nihil autem prohibet, cum quaeritur an aliquid sit,probare illud per signum; cum tamen quaeritur de causa alicuius propter quam est, oportebit signum adcausam reducere; sicut si probemus cor moveri per motum venae pulsatilis, si tamen quaeratur quae sitcausa motus venae pulsatilis, dicetur quod hoc est propter motum cordis”, In De caelo, lib. 2, l. 7, n. 6; zob.:Braun, s. 52.

113 Por.: „Aristoteles probavit esse talem distinctionem partium in caelo, per inchoationem motusa determinata parte, sicut per signum; et tamen inchoationem motus reducit in differentiam partium caeli,sicut in causam. Distinguitur autem pars anterior et posterior in caelo, non naturaliter, scilicet secundumdeterminatam partem corporis caelestis, quia una et eadem pars caelestis corporis quae nunc est in superiorihemisphaerio, postea erit in hemisphaerio inferiori; sed secundum situm, sicut etiam supra dictum est dedifferentia dextri et sinistri”, In De caelo, lib. 2, l. 7, n. 6.

114 Por.: „in primo mobili est dextrum et sinistrum, et aliae positiones, ut in 2 Cael. et Mun. determina-tur. Sed hoc non potest esse nisi per influentiam alicujus superioris. Cum ergo nullum corpus sit superius,nisi caelum Empyreum, videtur quod influentiam ejus habeat”, Super Sent., lib. 2, d. 2, q. 2, a. 3, arg. 3;i dalej: „dextrum et sinistrum sunt in caelo ex virtute motoris sui, quicumque sit iste, non ex influentiaalicujus corporis, sicut et in animali est ex virtute animae”, tamże, a. 3, ad 3. Warto zauważyć, że piszącswe pierwsze obszerne dzieło, jakim był komentarz do Sentencji Piotra Lombarda, Akwinata miał już zasobą przemyślenia nad pismami przyrodniczymi Arystotelesa i często z nich korzystał.

155

2.2. Problem skończoności przestrzennej wszechświatai wielości światów

Ważnym zagadnieniem kosmologicznym podejmowanym przez św. Tomasza jest pro-blem leżący na pograniczu fizyki i metafizyki, a mianowicie kwestia skończonychrozmiarów wszechświata jako całości i jego najogólniejszej struktury, a więc możliwo-ści istnienia w nim wielu podrzędnych światów, pojmowanych jako systemy fizyczneposiadające własny środek i kres. Zdaniem dominikanina, zagadnienie skończonościwszechświata (podejmowane głównie w komentarzu do De caelo Arystotelesa)115

można rozpatrywać w trzech aspektach: co do rozmiarów116, co do złożoności struk-tury (wraz z kwestią wielości światów), a po trzecie w aspekcie czasu trwania (odrębnakwestia wieczności świata)117. Ponadto można jeszcze postawić problem doskonałościwszechświata: w kosmologii św. Tomasza świat stworzony jest pojmowany jako przy-godny, hierarchiczny i ograniczony118. W tym podrozdziale skoncentrujemy się napierwszym z tych zagadnień.

2.2.1. Zagadnienie skończonych rozmiarów wszechświata

Wśród przedstawicieli starożytnej filozofii przyrody, w kwestii ograniczoności rozmia-rów wszechświata istniały rozbieżności, które stały się przedmiotem rozważań Ary-stotelesa119. Od przyjętej koncepcji rozmiarów wszechświata zależy teoria powstawa-nia i ginięcia, gdyż przy założeniu nieskończonej ilości tworzywa wszechświata rzeczymogą się wiecznie rodzić z nieskończonej zasady (principium), a gdy elementy sąograniczone ilościowo, wtedy powstawanie i ginięcie będzie łączeniem się i rozdziela-niem ciągle tych samych pierwiastków120. Wybór właściwej koncepcji w sferze zasad

115 Nieskończoność wydaje się atrybutem bytu doskonałego, za jaki został uznany wszechświat jako ca-łość. Por.: „quia, ut dicitur in III Physic., quidam rationem perfecti attribuerunt infinito”, In De caelo, lib.1, l. 9, n. 1.

116 O ewolucji poglądów św. Tomasza w kwestii przestrzennych rozmiarów wszechświata por.:S. Mazierski, Prolegomena do filozofii przyrody inspiracji arystotelesowsko-tomistycznej, Lublin 1969,s. 113–114.

117 Por.: „Potest autem aliquid dici infinitum tripliciter: uno modo secundum magnitudinem, alio modosecundum numerum, tertio modo secundum durationem”, In De caelo, lib. 1, l. 9, n. 1.

118 Por.: S. Mazierski, Elementy kosmologii..., dz. cyt., s. 129.119 Por.: „primo inquirendum est utrum sit aliquod corpus infinitum in actu secundum magnitudinem,

sicut plurimi antiquorum philosophorum putaverunt (omnes scilicet qui posuerunt unum principium mate-riale, puta ignem aut aerem aut aquam aut aliquod medium horum); vel potius hoc est impossibile, quod sitaliquod corpus infinitum in actu, sicut probatum est in III Physic.”, In De caelo, lib. 1, l. 9, n. 2. Problemaktualnej nieskończoności miał ważne znaczenie w rozważaniach Akwinaty nad wiecznością świata.

120 Por.: „non modicum differt in comparatione ad speculationem veritatis in naturali philosophia, utrumhoc aut illo modo se habeat, scilicet quod sit aliquod corpus infinitum secundum magnitudinem vel non: sedmagis inducit differentiam circa totum, idest circa totum universum, et circa omnem considerationem natu-ralem. Hoc enim quod dictum est, fere fuit in praeterito, et erit in futuro principium omnium contradic-tionum inter eos qui aliquid enuntiaverunt de tota natura rerum. Illi enim qui posuerunt unum infinitumprincipium, posuerunt alia fieri quasi per separationem ab illo principio; et sic, propter infinitatem illiusprincipii, dixerunt generationem rerum non deficere; sicut si aliquis diceret quod ex infinita massa possunt

156

ma dla św. Tomasza podstawowe znaczenie, gdyż konsekwencje przyjętych błędniezałożeń powiększają nieadekwatność tworzonego w taki sposób obrazu świata (małybłąd na początku staje się wielkim na końcu)121. Przekonanie to, należące do metodolo-gii nauk, wykazuje ostrożność Akwinaty w traktowaniu rozważań i wniosków staro-żytnej nauki. Można sądzić, że wiele aspektów systemu Stagiryty, zwłaszcza gdy cho-dzi o materiał przyrodniczy, który podlega stopniowemu udoskonaleniu z wykorzysta-niem lepszych narzędzi, jak ma to miejsce w astronomii, zostało uznanych przezśw. Tomasza raczej jako aktualny stan badań niż jako ostateczne prawdy. Na ówcze-snym etapie recepcji osiągnięć nauki starożytnej i arabskiej należało zaś najpierw do-kładnie zapoznać się z dorobkiem poprzedników122, aby poddać go później ewentual-nej, a w wypadku astronomii – jak się okazało – koniecznej krytyce. Do problemu tegowrócimy przy okazji omawiania stanowiska św. Tomasza na temat ruchu Ziemi.

Pomimo że Stagiryta poświęcił nieco miejsca kwestii kulistego (a więc ograniczo-nego) kształtu kosmosu, to jednak podjął jeszcze inne rozważania nad kwestią skoń-czonych rozmiarów wszechświata i podał wiele argumentów podjętych następnie przezśw. Tomasza123. Stagiryta najpierw rozważał ciała poruszające się ruchem okrężnym.Dowodząc nie wprost, wykazywał, że najwyższa sfera niebieska (granica wszechświa-ta) nie może mieć nieskończonych rozmiarów, gdyż porusza się ruchem okrężnym, conie byłoby możliwe dla ciała o nieskończonej wielkości (corpus infinitum)124. Upodstaw tego rozumowania tkwi przekonanie, że żadne ciało nieskończonej wielkościnie może się poruszać po okręgu w skończonym czasie. Podobnie kolejne dwa ar-gumenty głoszą, że skoro ruch okrężny dokonuje się w skończonym czasie, to przebytaodległość również musi być skończona, co zakłada skończone rozmiary poruszającegosię ciała125. Dla uzasadnienia tego poglądu pomocne okazują się rozważania geome-

fieri panes in infinitum. Illi vero qui posuerunt principia finita, dixerunt fieri res in infinitum per reciprocamcongregationem et separationem elementorum”, In De caelo, lib. 1, l. 9, n. 3; „componitur enim substantiacorporis mixti ex corporibus simplicibus”, tamże, l. 13, n. 7.

121 Por.: „qui modicum transgreditur a veritate circa principium, procedens in ulteriora fit magis longea veritate decies millies. Et hoc ideo, quia omnia subsequentia dependent ex suis principiis. Et hoc maximeapparet in errore viarum: quia qui parum elongatur a recta via, postmodum procedens fit multum longe”, In Decaelo, lib. 1, l. 9, n. 4. Do tego samego poglądu nawiązuje jeszcze św. Tomasz w innym miejscu: „Quia parvuserror in principio magnus est in fine, secundum philosophum in I caeli et mundi”, De ente et essentia, Proo-emium. Arystoteles, formułując ten pogląd, sięgał z kolei do platońskiego dialogu Kratylos: „Jeśli bowiemtwórca pomylił się na początku, to resztę już do tego mógł nagiąć tak, że wszystko musiało z sobą harmonizo-wać. (...) Tak więc każdy szczególnie powinien uważać na punkt wyjścia i dobrze rozważyć, czy poprawniezostał on ustalony. Jeśli zaś został on należycie ustalony, to reszta wydaje się już z niego wypływać”, Platon,Kratylos, przeł. i opr. W. Stefański, Wrocław 1990, s. 53 (436 D). Por. także M. Krąpiec, Analiza «punktuwyjścia» w filozoficznym poznaniu [w:] tenże, Byt i istota (Dzieła, t. XI), Lublin 1994, s. 51.

122 Por.: „cała starożytność, zarówno pogańska, jak chrześcijańska, zdawała się głosić jedną i tę samąniezachwianą naukę”, Wildiers, s. 40.

123 Por.: H. Ostrowski, Wprowadzenie do kosmografii św. Tomasza, art. cyt., s. 291–292.124 Por.: „Si aliquod corpus est infinitum, non potest moveri circulariter; sed corpus primum movetur

circulariter; ergo non est infinitum”, In De caelo, lib. 1, l. 9, n. 7.125 Por.: „tempus et motus et mobile consequuntur se invicem in hoc quod est esse finitum vel infini-

tum. Unde si tempus mensurans incessum sive motum, est finitum et habens principium, necesse est quodmotus sit finitus et quod habeat principium, et quod etiam magnitudo mota sit finita et habens principium.Et sicut hoc dicimus in motu caeli, similiter oportet se habere in aliis motibus et mobilibus”, In De caelo,lib. 1, l. 10, n. 1.

157

tryczne, które dowodzą niemożności ruchu okrężnego ciała nieskończonego126. Roz-ważania te mają także wykazać, że aby przebyć nieskończoną odległość, potrzebny jestnieskończony czas, co pozostaje w sprzeczności z obserwowanym ruchem ostatniej,najwyższej sfery nieba127.

Inny argument ma za zadanie dowieść, że najwyższa sfera, podobnie jak każda za-mknięta figura geometryczna, z konieczności jest ograniczona. Gdyby bowiem byłanieskończona, to nie mogłaby być żadną figurą zamkniętą, gdyż nie miałaby żadnegokształtu, który jest ograniczeniem przestrzeni128. Krótko mówiąc, każda figura zakładajakieś ograniczenie, a więc również i sfera nie może być nieskończona129. Następnie,sięgając po ilustrację geometryczną, można wykazać wewnętrzną sprzeczność pojęcia„ruch okrężny ciała o nieskończonych rozmiarach”, gdyż linia nieskończona (promieńsfery nieskończonej) nie może zakreślić (circuire) pełnego koła w przestrzeni, a więcruch okrężny sfery o aktualnie nieskończonych rozmiarach jest niemożliwy130.

Ostatni argument greckiego uczonego z serii dowodów nie wprost na rzecz pogląduo skończonych rozmiarach wszechświata wynikał z przekonania, że niebo nie możebyć nieskończone, gdyż przestrzeń zajmowana przez takie niebo z konieczności takżemusiałaby być nieskończona, a ponieważ pełny obrót nieba zajmuje 24 godziny, tow skończonym czasie musiałby się dokonywać nieskończony (co do pokonywanejodległości) ruch w nieskończonej przestrzeni, a to jest niemożliwe131. Wspólną zasadą

126 Por.: In De caelo, lib. 1, l. 10, n. 2. Warto dodać, że Kopernik argumentował podobnie na rzecz do-

bowego ruchu Ziemi: łatwiej poruszyć niewielką Ziemię niż ogromną sferę gwiazd stałych.127 Por.: „dicit manifestum esse quod impossibile est lineam infinitam pertransiri tempore finito a linea

finita; unde relinquitur quod linea finita pertranseat infinitam tempore infinito; quod quidem ostensum estprius in his quae de motu, idest in VI Physic.”, In De caelo, lib. 1, l. 10, n. 3; oraz: „Sic igitur patet quodimpossibile est totum corpus infinitum moveri per totum spatium infinitum, in quo imaginamur motum eius,tempore scilicet finito: quia si infinitum moveretur etiam per minimum spatium finitum, sequeretur quodtempus esset infinitum. (...) Videmus autem quod caelum circuit totum spatium suum tempore finito. Undemanifestum est quod pertransit tempore finito aliquam lineam finitam (...) quod non contingeret si essetinfinitum. Impossibile est igitur corpus quod circulariter fertur, esse infinitum”, tamże, n. 4.

128 Por.: „Impossibile est lineam esse infinitam, cuius est aliquis finis, nisi forte ad alteram partem ha-beat finem et ad alteram partem sit infinita. Et simile etiam est de superficie, quod si habeat finem ad unampartem, quod non contingit eam esse infinitam ad illam partem. Sed quando ad omnem partem determina-tur, nullo modo potest esse infinita; sicut patet quod non contingit esse tetragonum, idest quadratum, infi-nitum, neque circulum, qui est superficialis figura, neque sphaeram, quae est figura corporea; haec enimsunt nomina figurarum, figura autem est quae termino vel terminis comprehenditur”, In De caelo, lib.1, l. 11, n. 1.

129 Por.: „sic patet quod nulla superficies figurata est infinita. Si ergo neque sphaera est infinita nequequadratum neque circulus, manifestum est quod non potest esse motus circularis infinitus. Sicut enim si nonest circulus, non potest esse motus circularis, ita si non sit infinitus circulus, non potest esse infinitus motuscircularis. Sed si corpus infinitum moveatur circulariter, necesse est motum circularem esse infinitum: nonest ergo possibile quod corpus infinitum circulariter moveatur”, In De caelo, lib. 1, l. 11, n. 1.

130 Por.: „patet ergo quod linea infinita nullo modo potest circuire circulum, ita scilicet quod totus mo-tus circularis compleatur. Et ita sequitur quod corpus infinitum non possit circulariter moveri”, In De caelo,lib. 1, l. 11, n. 2. Pomijamy tutaj geometryczną ilustrację tego argumentu, podaną np. przez P. Siwka. Zob.:Arystoteles, O niebie, dz. cyt., s. 18 oraz przypis 73 na stronie 160. Zdaniem Stagiryty dowolny promieńsfery o nieskończonych rozmarach pozostanie zawsze w swym położeniu. Opis podany przez św. Tomasza:In De caelo, lib. 1, l. 11, n. 2.

131 Por.: „Sit caelum infinitum, sicut tu ponis. Manifestum est autem ad sensum quod movetur circum-quaque tempore finito: videmus enim eius revolutionem perfici in viginti quatuor horis. Ex hoc ergo se-quetur quod infinitum sit pertransitum tempore finito: et hoc ideo, quia necesse est imaginari aliquod spa-tium aequale caelo, in quo caelum movetur. Hoc autem spatium imaginamur ut quiescens (...). Si igitur

158

tych wszystkich rozumowań jest przeciwieństwo między tym, co skończone, a tym, conieskończone. Rozumowania mają postać dowodów nie wprost, gdyż aktualna nie-skończoność nie daje się pojąć, a więc nie może być przedmiotem bezpośredniegorozważania.

W filozofii przyrody Arystotelesa skończony (co do pokonywanej drogi okrężnej)ruch ciał niebieskich dostrzegany z Ziemi dowodzi skończonych rozmiarów poruszają-cych się sfer i ten argument wywodzony z obserwacji rozstrzyga badaną kwestię narzecz poglądu, że niebo rozważane jako całość posiada skończone wymiary132. Pozo-stając w ramach fizyki Arystotelesa, św. Tomasz nie rozważał tutaj drugiej możliwościwyjaśnienia obserwowanych zjawisk na niebie, a mianowicie nieruchomości gwiazd iruchu obrotowego Ziemi wokół jej osi. W takim wypadku podane argumenty utraciły-by swą moc, chociaż nadal problem nieskończonych odległości na niebie pozostawałbyzagadnieniem kosmologicznym, domagającym się rozstrzygnięcia133.

Po rozpatrzeniu ruchu sfer poruszających się po okręgu pozostało jeszcze rozważyć(w odniesieniu do całości kosmosu) ruch ciał, które w fizyce Arystotelesa z naturyporuszają się ruchem prostym w górę albo w dół. W ten sposób zostaną wyczerpanewszystkie kategorie ciał materialnych istniejących w świecie greckiego filozofa i staniesię możliwa ogólna odpowiedź na pytanie o rozmiary wszechświata jako całości134.Zdaniem św. Tomasza, skoro ruch ciał podksiężycowych prowadzi dwie kategorie ciałdo dwóch przeciwnych miejsc, to miejsca te (miejsce górne i środek wszechświata)muszą być określone, a więc odległość między nimi nie może być nieskończona135,

caelum infinitum existens circulariter motum est tempore finito, consequens est quod pertransiverit infini-tum tempore finito. Hoc autem est impossibile (...). Impossibile est igitur quod corpus infinitum circularitermoveatur”, In De caelo, lib. 1, l. 11, n. 3.

132 Por.: „possumus e converso dicere quod, ex quo tempus est finitum in quo caelum revolutum est,sicut ad sensum patet, consequens est quod magnitudo quae est pertransita, sit finita. Manifestum est autemquod spatium pertransitum est aequale ipsi corpori pertranseunti. Sequitur ergo corpus quod circularitermovetur, esse finitum. Sic ergo epilogando concludit manifestum esse quod corpus quod circularitermovetur, non est interminatum, idest carens termino quasi infiguratum: et per consequens non est infinitum,sed habet finem”, In De caelo, lib. 1, l. 11, n. 4.

133 Polemika z możliwością realnego istnienia ciał nieskończonych powraca jeszcze w komentarzu św.Tomasza w nader szczegółowych rozważaniach. Por. „dicemus universaliter de infinito, ostendendo scilicetcommunibus rationibus quod nullum corpus sit infinitum” (In De caelo, lib. 1, od l. 13, n. 5 do l. 15, n. 9).Założenia filozofii przyrody Arystotelesa wykluczają realną nieskończoność rozmiarów ciał niebieskichm.in. ze względu na teorię miejsc naturalnych, ruchu naturalnego i okrężnego wokół Ziemi, i z powodupodzielności ciał na określone części, które muszą zatem mieć skończone rozmiary. U podstaw tych poglą-dów tkwi przekonanie, że to, co podzielne, musi być skończone. Nawet nie przyjmując kosmologii Arysto-telesa, można naszym zdaniem uznać, że z przeciwnego poglądu (o różnych aspektach nieskończonościwystępujących w bytach wchodzących w skład wszechświata) wynikają różne paradoksy, jak tego dowodzifilozofia Anaksagorasa (gdy wszystko jest we wszystkim, to w każdej skończonej rzeczy jest niezliczonawielość innych rzeczy). O różnicach pomiędzy Empedoklesem i Anaksagorasem zob.: In De caelo, lib. 3, l. 8, n. 8–9.(Na tych rozważaniach urywa się komentarz św. Tomasza do traktatu O niebie, chociaż Akwinata zacyto-wał także w innym miejscu dalszy fragment, a więc raczej znał całe dzieło. Zob.: „aer autem in pluribuslevis quam gravis, ut dicitur in 4 Cael. et Mund.”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 4, ad 4).

134 Por.: „Postquam philosophus ostendit quod corpus circulariter motum non est infinitum, hic ostenditidem de corpore quod movetur motu recto, vel a medio vel ad medium. Et primo proponit quod intendit:dicens quod sicut corpus quod circulariter fertur non potest esse infinitum, ita corpus quod fertur moturecto, vel a medio vel ad medium, non potest esse infinitum”, In De caelo, lib. 1, l. 12, n. 1.

135 Św. Tomasz skraca rozumowanie Arystotelesa. Por.: „contraria enim sunt quae maxime distant; ma-xima autem distantia locorum non potest esse nisi sint loca determinata, quia maxima distantia est qua non

159

ciała zaś zajmujące te określone i skończone miejsca są koniecznie skończone co dorozmiarów136. Ponadto przestrzeń między tymi kresami jest określona i skończona,gdyż w przeciwnym wypadku jej przebycie byłoby niemożliwe i żadne ciało nigdy niemogłoby zająć swego miejsca naturalnego137. Skoro ciała są z natury ciężkie bądź lek-kie, to winny mieć także możność osiągnięcia swych miejsc naturalnych (Bógi natura nie czynią nic na próżno), a to byłoby niemożliwe, gdyby przestrzeń międzyśrodkiem Ziemi a sferami nieba była nieskończona138. Zatem, zdaniem św. Tomasza,między najniższą sferą nieba a środkiem Ziemi istnieje skończona odległość, a caływszechświat ma skończone wymiary.

Oprócz skończonych rozmiarów, ciała wchodzące w skład wszechświata mają takżeskończony ciężar (gravitas). Gdyby ciężar nieskończonego ciała był skończony, towtedy – biorąc pod uwagę, że każde ciało posiada określony ciężar właściwy (stosunekciężaru do objętości)139 – nie byłyby możliwe stałe proporcje między ciężarem różnychciał o różnej wielkości. Ciężary ciał o objętości skończonej i nieskończonej byłybyrówne140, ciężar ciała skończonych rozmiarów byłby większy od ciężaru ciała nieskoń-czonego141, a ciała tego samego gatunku142, ale o różnej wielkości, miałyby ten samciężar. Wszystkie te wnioski prowadzą do sprzeczności i kłócą się z doświadczeniem.Nie jest zatem możliwe istnienie ciała o nieskończonych rozmiarach, gdyż powinnoono wtedy posiadać nieskończony ciężar143. Rozważania fizyczne wykluczają zaś ist-nienie ciał o nieskończonym ciężarze144. Za Arystotelesem św. Tomasz jest zdania, żeskoro prędkość ciała zależy i jest proporcjonalna do jego ciężaru (cięższe miały poruszaćsię szybciej), to nieskończony ciężar jest niemożliwy, gdyż wszystkie ciała poruszają się est alia maior, in infinitis autem semper est maiorem ac maiorem distantiam accipere; unde si loca essentinfinita, cessaret locorum contrarietas”, In De caelo, lib. 1, l. 12, n. 2.

136 Por.: „Si autem ambo loca sunt determinata et finita, necesse est quod corpora quae sunt nata esse inhis locis, sint finita. Unde patet huiusmodi corpora extrema, quae moventur motu recto, esse finita”, In Decaelo, lib. 1, l. 12, n. 2.

137 Por.: „si sursum et deorsum sunt determinata, necesse est quod locus intermedius sit determinatus.(..) si, primis existentibus determinatis, medium non sit determinatum, sequetur quod motus qui est ab unoextremo in aliud, sit infinitus, utpote medio existente infinito. Quod autem hoc sit impossibile, ostensum estprius in his quae dicta sunt de motu circulari, ubi ostensum est quod motus qui est per infinitum, non potestcompleri. Sic ergo patet quod locus medius est determinatus”, In De caelo, lib. 1, l. 12, n. 3.

138 Por.: „Corpus quod fertur sursum vel deorsum, potest pervenire ad hoc quod sit factum existens inloco tali. (...) naturalis autem inclinatio non potest esse frustra, quia Deus et natura nihil frustra faciunt (...).Sic igitur omne quod movetur naturaliter sursum vel deorsum, potest motus eius terminari ad hoc quod sitsursum vel deorsum. Sed hoc non posset esse si locus medius esset infinitus. Est ergo locus medius finitus,et corpus in eo existens finitum”, In De caelo, lib. 1, l. 12, n. 4.

139 Por.: „Eadem est proportio magnitudinum gravium, quae est ipsarum gravitatum”, In De caelo, lib.1, l. 12, n. 6.

140 Por.: „ergo aequalis numero eadem erit gravitas corporis finiti et infiniti”, In De caelo, lib. 1, l. 12,n. 6.

141 Por.: „gravitas corporis finiti erit maior quam gravitas corporis infiniti, quod est impossibile”, In Decaelo, lib. 1, l. 12, n. 6.

142 Mówiąc językiem współczesnym, dwa ciała złożone z tego samego pierwiastka albo związku che-micznego. Aby argument był poprawny, substancja obu ciał musi być taka sama.

143 Por.: „Praemissa igitur demonstratione, et exclusis obviationibus, concludit ex dictis quod infiniticorporis non potest esse finita gravitas. Relinquitur ergo quod sit infinita. Si ergo impossibile est essegravitatem infinitam, ut statim probabit, consequens est quod impossibile sit esse aliquod corpus infinitum”,In De caelo, lib. 1, l. 12, n. 9.

144 Por.: „dicit quod adhuc oportet manifestare ex his quae subsequuntur, quod impossibile sit gravi-tatem infinitam esse”, In De caelo, lib. 1, l. 12, n. 10.

160

ze skończoną prędkością145, a nieskończony ciężar nie daje się pojąć przy założeniachpodanych przez Arystotelesa, gdyż ciało takie musiałoby się poruszać w czasie nieskoń-czenie krótkim146. Nic tutaj nie pomoże, zdaniem św. Tomasza, przyjęcie koncepcjio natychmiastowym ruchu takiego ciała dokonującym się w jednej chwili (instans),a więc w okresie niemającym rozciągłości czasowej (indivisibile), gdyż ruch zawszeposiada rozciągłość przestrzenną i wymaga czasu. Zatem każdy ruch wymaga czasu, a tow konsekwencji dowodzi skończonego ciężaru każdego poruszającego się ciała, skoroistnieje proporcja między czasem ruchu i ciężarem ciała znajdującego się ruchu147.

W podobny sposób św. Tomasz wykluczał istnienie ciała nieskończenie lekkiego,zgodnie z założeniami filozofii Arystotelesa stanowiącymi, że istnieją dwie kategorieciał poruszających się z natury ruchem po linii prostej: ciężkie i lekkie148. Przedsta-wione argumenty mają w tej fizyce zastosowanie wyłącznie do ciał podksiężycowych,gdyż ciała niebieskie nie posiadają zgoła ciężaru ani lekkości, ponieważ nie poruszająsię z natury do środka świata ani od środka się nie oddalają. Wykazanie wszakże skoń-czonego ciężaru i lekkości bytów podksiężycowych stanowi istotną przesłankę dlawykluczenia różnych aspektów nieskończoności w odniesieniu do wszechświata jakocałości. Przedstawione rozważania pozostają w zgodzie z przekonaniem Akwinaty, żewszechświat stanowi uporządkowany system fizyczny, a to wymaga jego skończono-ści149.

145 Por.: „si gravitas tanta, idest alicuius determinatae mensurae, movet tantam, idest per determinatam

magnitudinem spatii, in hoc tempore, scilicet determinato, necesse est quod tanta et adhuc, idest quodgravitas maior quae habet tantam quantam minor et adhuc amplius, moveat per tantam magnitudinem spatiiin minori tempore: quia quanto virtus motiva est fortior, tanto motus eius est velocior, et ita pertransitaequale spatium in minori tempore (...) Si enim maior gravitas movet in minori tempore, consequens estquod eadem sit analogia, idest proportio, gravitatum et temporum, tamen e converso; ita scilicet quod, simedia gravitas movet in tanto tempore, duplum gravitatis movet in medietate eius, scilicet temporis. (...)finita gravitas movet per finitam magnitudinem spatii in quodam tempore finito”, In De caelo, lib. 1, l. 12,n. 11.

146 Por.: „Nulla autem proportio potest esse infinitae gravitatis ad finitam: minoris autem temporis admaius, dummodo sit finitum, est aliqua proportio. Sic igitur non erit aliquod tempus dare in quo infinitagravitas moveat; sed semper erit accipere aliquid moveri in minori tempore quam sit tempus in quo movetgravitas infinita; non est autem dare minimum tempus in quo gravitas infinita moveat, ita quod possit diciquod non potest aliquid in minori tempore moveri. Ideo autem non est minimum tempus accipere, quia,cum omne tempus sit divisibile, sicut et quodlibet continuum, quolibet tempore est accipere aliquod minus,partem scilicet temporis divisi. Sic igitur non potest esse gravitas infinita”, In De caelo, lib. 1, l. 12, n. 12.

147 Por.: „Posset enim aliquis dicere aliquod esse minimum tempus, scilicet indivisibile, in quo movetgravitas infinita; sicut et quidam posuerunt aliquas magnitudines esse minimas et indivisibiles (...) sicut nonest proportio puncti ad lineam, ita etiam non est proportio instantis ad tempus; quia instans non est parstemporis. Sic ergo solum ista ratio tolleretur, si quis poneret quod gravitas infinita moveret in instanti: sedhoc est impossibile”, In De caelo, lib. 1, l. 12, n. 13. W tych ogólnych rozważaniach nie bierze się poduwagę natury eteru, który miał być pozbawiony ciężaru i lekkości.

148 Por.: „impossibile est esse gravitatem infinitam: et eadem ratio est de levitate”, In De caelo, lib. 1, l. 12,n. 14.

149 Por.: S. Mazierski, Elementy kosmologii..., dz. cyt., s. 129. Autor powołuje się na rozważaniaśw. Tomasza podjęte w Sumie teologii (S. Th., I-a, q. 7, a. 4, co.), że nie jest możliwe istnienie aktualnejnieskończoności. Zob.: „Ponieważ każda liczba (numer) bez względu na swą wielkość jest skończona(stanowi jakiś określony «gatunek liczby»), przeto globalna suma ciał, odpowiadających kolejnym liczbom,musi być skończona. Wobec tego skończony musi być również kosmos w swych rozmiarach przestrzen-nych” (tamże). Do problemu aktualnej nieskończoności wracamy przy okazji badań nad problemem wiecz-ności świata.

161

Dominikański uczony nie starał się oszacować, jakie są rzeczywiste rozmiary prze-strzenne wszechświata, gdyż nie potrafił wskazać spekulatywnego kryterium tej wiel-kości i nie posiadał odpowiednich danych przyrodniczych. Zdaniem Akwinaty, od woliBożej zależało, jak wielki wszechświat został stworzony150. Zgodny z przekonaniemArystotelesa wniosek o skończoności rozmiarów świata był ponadto zachętą do badań,które pozwoliłyby opisać skończony kosmos w jednolitej teorii. Badania takie znajdu-jemy w rozważaniach św. Tomasza nad strukturą kosmosu i kolejnością ciał niebie-skich. Bardziej ogólna jest jednak jeszcze jedna kwestia, a mianowicie teoretycznyproblem wielości światów.

2.2.2. Kwestia wielości światów

Ważnym problemem w ogólnej teorii ciał wchodzących w skład wszechświata, rozpa-trywanego jako całość w kosmologii św. Tomasza, jest możliwość istnienia innychświatów (systemów planetarnych). Kwestia ta jest powiązana z zagadnieniem ograni-czonych rozmiarów ciał wchodzących w skład wszechświata. Wykluczenie z kosmolo-gii ciał o nieskończonych rozmiarach nie eliminuje jeszcze bowiem innej możliwości:że istniejące ciała, chociaż skończone, mogą składać się na liczne systemy planetarne(plures caeli), a więc liczne światy (plures mundi)151. Na podstawie teorii ruchu poda-nej przez Arystotelesa, św. Tomasz przyjmuje jednak, że wszystkie istniejące ciałapostrzegalne zmysłowo muszą się znajdować w obrębie jednego nieba, to znaczy we-wnątrz jednej najwyższej sfery, gdyż poruszają się ruchem do środka od środka, lubwokół środka Ziemi152. Fizyczny świat jest zatem ograniczonym przestrzennie jednymsystemem i jako całość ma kształt kulisty, jak Arystoteles starał się udowodnić w in-nym miejscu.

Rozważając problem istnienia wielu światów, dominikański uczony formułujepierwszy argument przeciwko takiej teorii na podstawie kategoryzacji rodzajów ru-chu153. Mianowicie, przyjęcie hipotezy, że istnieją dwa światy, z konieczności prowa-dzi do wniosku, że istnieją dwie Ziemie, a więc jedna z nich powinna poruszać sięw kierunku drugiej (ad medium) ruchem naturalnym albo wymuszonym, ale dla takie-

150 Por.: „Si igitur quaeramus de aliquo particulari corpore, puta de terra, quare infra hos magnitudinis

limites coercetur et non extenditur ultra, potest eius ratio esse ex proportione ipsius ad totum mundum. Sedsi rursum quaeramus de tota corporum universitate, quare huiusmodi determinatae magnitudinis terminosnon excedat, non potest huius ratio esse ex proportione eius ad aliquam aliam magnitudinem, sed vel opor-tet dicere magnitudinem corporalem esse infinitam, sicut antiqui naturales posuerunt, vel oportet huiusmodideterminatae magnitudinis rationem accipi ex sola intelligentia et voluntate facientis. Sicut igitur infinitusDeus finitum universum produxit secundum suae sapientiae rationem, ita aeternus Deus potuit novummundum producere secundum eamdem sapientiae rationem”, Super De causis, l. 11; zob.: Blanchette,s. 95–96.

151 Por.: „supposito quod totum corpus universi non sit infinitum, utrum tamen totum corpus sit tantaequantitatis, quod possint ex eo esse plures caeli, idest plures mundi. Forte enim potest de hoc aliquis dubi-tare, an sit possibile quod, sicut iste mundus est constitutus circa nos, ita etiam sint alii mundi plures uno,non tamen infiniti”, In De caelo, lib. 1, l. 13, n. 4.

152 Por.: „omne corpus sensibile est in loco, omnia autem loca continentur infra caelum, quae determi-nantur tribus motibus localibus supra positis, scilicet qui sunt circa medium, a medio, et ad medium”, In Decaelo, lib. 1, l. 14, n. 8; zob.: Blanchette, s. 218–221.

153 Por.: „argumentatur ad propositum. Primo quidem ex parte motus”, In De caelo, lib. 1, l. 16, n. 4.

162

go ruchu brak przyczyny i nie można wyprowadzać go z natury żywiołu „ziemi”, spo-czywającej w środku wszechświata154. Analogicznie należy wykluczyć naturalny albowymuszony przeciwny ruch tej drugiej Ziemi w kierunku pierwszej (a medio)155.Przyjęcie zatem zasady, że każde ciało porusza się z natury jednym rodzajem ruchu,wyklucza wielość światów. W późniejszej nauce odrzucona została zasada naturalnegoruchu ciał. Św. Tomasz także rozważa przypuszczenie, jakoby dwie rozpatrywaneZiemie różniły się naturą. Odrzuca jednak tę tezę, zgodnie z przekonaniem Arystote-lesa, że wszystkie ciała fizyczne mają takie same własności, uwarunkowane naturążywiołu, z którego są zbudowane156. Akwinata przyjmuje bowiem, że nie istnieją inneżywioły od tych pięciu, które miały istnieć w naszym świecie157. Wynika toz przekonania, że termin „świat” ma sens jednoznaczny (univoce utuntur nomine mun-di), a więc przypuszczalne inne światy winny mieć taką samą naturę jak nasz świat158.Akwinata w swym komentarzu do Arystotelesa nie dopuszczał istnienia innych ciałfizycznych niż nam znane, gdyż zamysł komentatorów polegał na wyjaśnieniu dziełStagiryty, a nie na poszukiwaniu nowych rozwiązań. Znaczna część wiedzy przyrodni-czej św. Tomasza została przejęta od Arystotelesa jako wierny obraz rzeczywistości inależy do dzieła recepcji poglądów greckiego uczonego.

Kolejny argument przeciwko wielości światów wynikał z ogólnych rozważań nadruchem ciał. Skoro każde ciało posiada z natury jeden z trzech możliwych rodzajówruchu, to cały wszechświat musi się ograniczać do jednego centrum (środek Ziemi)i jednego kresu (najwyższa sfera)159. Przyjęcie pewnej jednorodności kosmosu

154 Por.: „Si enim sunt duo mundi, oportet esse in utroque aliquam terram. Terra ergo quae est in aliomundo, aut feretur ad medium huius mundi per naturam, aut per violentiam. Si per violentiam, oportebitdicere (...), quod contraria loci mutatio, quae est ab isto mundo in medium illius mundi, sit ei secundumnaturam. Et hoc patet esse falsum, quia a medio istius mundi nunquam terra movetur secundum naturam:ergo et primum est falsum, scilicet quod sint plures mundi”, In De caelo, lib. 1, l. 16, n. 4.

155 Por.: „Sicut enim manifestum est quod natura terrae non patitur quod moveatur secundum naturam amedio huius mundi, ita etiam terrae natura hoc habet, quod in medio huius mundi quiescat naturaliter. Siergo inde huc delata terra manet hic non per violentiam, sed per naturam, sequitur (...) quod ab illo medioferetur huc secundum naturam. Et hoc ideo, quia unus est motus, vel una loci mutatio terrae secundumnaturam: unde non potest esse quod uterque motus sit terrae naturalis, scilicet ab illo medio ad istud, et abisto ad illud”, In De caelo, lib. 1, l. 16, n. 5.

156 Por.: „posset enim aliquis ad primam rationem respondere quod terra quae est in illo mundo, est alte-rius naturae quam terra quae est in hoc mundo. (...) Aristoteles hoc excludit”, In De caelo, lib. 1, l. 16, n. 6.

157 Por.: „si plures mundi qui ponuntur sint similis naturae, necesse est quod sint ex eisdem corporibus:et adhuc ulterius necesse est quod unumquodque illorum corporum habeat eandem virtutem cum corporequod est in hoc mundo: et sic oportet ignem et terram esse eiusdem virtutis in quolibet illorum mundorum,et eadem ratio est de intermediis corporibus, quae sunt aer et aqua. Quia si corpora quae sunt ibi in aliomundo, dicuntur aequivoce cum corporibus quae sunt apud nos in hoc mundo, et non secundum eandemideam, idest non secundum eandem speciem, consequens erit quod etiam ipsum totum constans ex huius-modi partibus aequivoce dicatur mundus”, In De caelo, lib. 1, l. 16, n. 7.

158 Por.: „univoce utuntur nomine mundi. Unde sequitur secundum eorum intentionem quod corporaquae sunt in diversis mundis, habeant eandem virtutem. Et ita manifestum est quod etiam in aliis mundis,sicut et in isto, aliquod ipsorum corporum ex quibus constituitur mundus, natum sit ferri a medio, quodcompetit igni, aliud autem ad medium, quod competit terrae”, In De caelo, lib. 1, l. 16, n. 7. Argument tenprzypomina współczesną „zasadę kosmologiczną”, zob.: S. Weinberg, Pierwsze trzy minuty..., dz. cyt.,s. 171.

159 Por.: „motus sunt finiti, idest determinati secundum species: non enim sunt infinitae species motuumsimplicium, sed tres tantum, ut supra probatum est. Secunda suppositio est quod quodlibet elementorumdicitur secundum quod habet naturam ad unum aliquem motuum; sicut terra dicitur gravis propter habitudi-nem ad motum deorsum, ignis dicitur levis propter aptitudinem ad motum sursum. Quia igitur sunt determi-

163

(wszystkie kategorie ciał fizycznych mają określoną naturę) pozwala na uogólnieniezasad nauk przyrodniczych Arystotelesa. Chociaż okazały się one błędne, to jednakwspomniana zasada jednorodności pozostała nadal jednym z głównych założeń naukprzyrodniczych, ale już bez podziału na świat podksiężycowy i nadksiężycowy160.Św. Tomasz zauważa, że wzajemna odległość ciał nie ma wpływu na ich naturalnyruch. W ten sposób potwierdza się teoria absolutnego miejsca w kosmosie i przestrzeńw rozumieniu Akwinaty bardziej przypomina ujęcie Newtona niż Leibniza, gdyż poło-żenia ciał są określone wobec stałych punktów odniesienia i nie są tylko relacjami(przestrzeń działa więc na ciała). W porównaniu z nowożytnym Newtonowskim rozu-mieniem miejsce w przestrzeni dla Arystotelesa i św. Tomasza jest jeszcze bardziejrealne, gdyż ściśle określone. Z drugiej jednak strony przestrzeńu Arystotelesa i Akwinaty jest pojmowana jako ograniczona161.

Stagiryta sformułował jeszcze jeden argument, aby poprzeć przekonanie, że istniejetylko jeden świat, wyznaczony przez miejsca naturalne. Załóżmy bowiem, że istniejewiele podobnych miejsc naturalnych, ku którym poruszają się określone kategorie ciał,a miejsca te, różniąc się numerycznie, mają tę samą naturę162. Jednak – zdaniem grec-kiego uczonego – każde ciało z natury posiada wyłącznie jeden ruch naturalny, a więczmierza do jednego miejsca, a wielość miejsc naturalnych pozostaje w sprzecznościz takim ruchem163.

Grecki uczony wyklucza także pogląd, że miejsca naturalne w różnych zakładanychhipotetycznie światach, będąc miejscami takiego samego rodzaju, są mimo to liczne,podobnie jak różne ciała złożone, np. z ognia, są różne numerycznie, ale złożone sąz takiego samego żywiołu. Przy podanym założeniu każde miejsce naturalne byłoby

natae species motus, necesse est quod sint iidem motus secundum speciem in quolibet mundo. Et quiaunumquodque elementorum dicitur secundum aliquem motuum, necesse est ulterius quod elementa sinteadem secundum speciem ubique, idest in quolibet mundo”, In De caelo, lib. 1, l. 16, n. 8; zob.: Litt,s. 345, nr 6.

160 Por.: „quia aut ponendum est quod non sit eadem natura simplicium corporum in pluribus mundis,quod supra improbatum est; aut si dicamus esse eandem naturam, et velimus vitare praedicta inconvenientiaquae sequuntur ex diversitate mediorum et extremorum, necesse est ponere unum solum medium, ad quodferuntur omnia gravia ubicumque sint, et unum extremum, ad quod feruntur omnia levia ubicumque sint.Quo posito, impossibile est esse plures mundos; quia ad unitatem medii et extremi sequitur unitas circuliseu sphaerae”, In De caelo, lib. 1, l. 16, n. 9.

161 Por.: „posset aliquis dicere quod corpora quae sunt in alio mundo, non moventur ad medium et ex-tremum huius mundi, propter distantiam. Sed ipse hoc excludens dicit quod irrationabile est dignum repu-tare quod sit alia natura simplicium corporum, propter hoc quod distent plus vel minus a propriis locis, itascilicet quod ad propria loca moveantur de propinquo et non de remoto. Non enim videtur differre quantumad naturam corporis, quod per tantam longitudinem distet a suo loco vel per tantam: quia differentiamathematicorum non diversificat naturam”, In De caelo, lib. 1, l. 16, n. 10.

162 Por.: „Praemissis duabus rationibus ad ostendendum unitatem mundi, hic Aristoteles ponit tertiamrationem ad idem; quae quidem addit quoddam aliud, quod videbatur deficere ad primam rationem. Possetenim aliquis dicere quod corporibus non inest moveri naturaliter ad aliqua loca determinata: vel, si ad aliqualoca determinata moventur, ea quae sunt unius speciei et diversa secundum numerum, moventur ad locadiversa secundum numerum, quae conveniunt in specie; non autem ad eundem locum secundum numerum,sicut prima ratio supponebat”, In De caelo, lib. 1, l. 17, n. 1.

163 Por.: „istorum corporum quae sunt partes mundi, sit aliquis motus secundum naturam. Eorum igiturquorum est una natura, est unus motus. Unus autem motus dicitur, qui est ad unum terminum (...). Necesseest ergo quod motus singulorum quae sunt unius speciei, sit ad unum numero locum: videlicet, si sintgravia, ad hoc medium quod est huius mundi; et si sint levia, ad hoc extremum huius mundi. Et ad hocsequitur esse unum mundum” In De caelo, lib. 1, l. 17, n. 2.

164

absolutnym miejscem tylko w ramach danego świata (byłaby to „relatywna teoriamiejsc absolutnych” – koncepcja wewnętrznie sprzeczna). Arystoteles odrzuca tenpogląd, gdyż z natury wszystkich ciał wnioskuje o jedynym miejscu naturalnym dlawszystkich ciał ciężkich i jedynym dla lekkich. Przyjęcie istnienia miejsc absolutnychz założenia wyklucza więc ich zwielokrotnienie164.

Podane argumenty wystarczają, według Arystotelesa i św. Tomasza, aby wykazaćjedyność istniejącego świata. Nawiązując do analogii między człowiekiem, jako mi-krokosmosem165, a światem, św. Tomasz dowodzi, że w każdym człowieku istniejeodrębny ośrodek działania (dusza), kierujący go do różnych aktów, ale wielość ludzinie pociąga za sobą wielości światów, gdyż teoria miejsc naturalnych zakłada jedenkres i jeden środek odnoszący się do wszystkich ciał posiadających ciężkość i lekkość,a w człowieku ośrodek nie odnosi się do miejsca, a tylko do działania166. W jedynymświecie Stagiryty miejsca (środek i kres) mają zatem charakter absolutny. Argumentyte są tak uniwersalne, że wydają się ostateczne167.

Arystoteles, który ważne miejsce w swej filozofii przyznawał celowości w przyro-dzie, był także zdania, że ruch ciał musi być skończony przestrzennie, a więc miejsca,do których z natury poruszają się różne ciała, winny być określone jako środek i kresświata. W przeciwnym bowiem wypadku brak byłoby celu dla każdego ruchu. W tychpoglądach teoria Stagiryty w oczywisty sposób różni się od Newtonowskiego rozumie-nia ruchu i jej autor unika zarazem trudności związanych z koncepcją potencjalnejnieskończoności wszechświata (corpora naturalia non feruntur ad infinitum)168. Światgreckiego uczonego jest uporządkowany i harmonijny, rządzony swoistą hierarchią.

164 Por.: „omnes partes terrae quae sunt in hoc mundo, moventur ad unum numero locum; et similiterest in aliis corporibus. Ergo omnes partes terrae, in quocumque mundo sint, naturaliter moventur ad hocmedium huius mundi”, In De caelo, lib. 1, l. 17, n. 4.

165 Na temat popularnej w kulturze średniowiecznej analogii pomiędzy człowiekiem i kosmosem por.:Wildiers, s. 63, przypis 126: „Termin mikrokosmos nie został wprawdzie przyjęty przez Piotra Lombardado jego Liber sententiarum, lecz był bardzo rozpowszechniony zwłaszcza po ponownym pojawieniu siędzieł Arystotelesa, który go używał”. Autor podaje błędne miejsce w pismach Stagiryty. Należało wskazaćraczej inne: Fizyka, ks. VIII, r. 2 (252b); Arystoteles, Dzieła wszystkie, dz. cyt., t. II, s. 171; zob. także:J. Borgosz, Tomasz z Akwinu, dz. cyt., s. 87 (mikrokosmos u Akwinaty).

166 Por.: „Ipsa igitur naturalis inclinatio omnium corporum gravium ad unum numero medium, etomnium levium corporum ad unum numero extremum, manifestat unitatem mundi. Non enim potest diciquod in pluribus mundis ordinentur corpora secundum diversa media et extrema, sicut et in pluribushominibus sunt media et extrema diversa numero, sed in eadem specie. Quia natura membrorum hominisvel cuiuslibet animalis non determinatur secundum ordinem ad aliquem locum, sed magis secundum ordi-nem ad aliquem actum; talis autem situs partium animalis congruit decentiae operationis membrorum. Sednatura gravium et levium determinatur ad certa loca; ita scilicet quod omnia quae habent eandem naturam,ad unum numero locum unam numero habent naturalem inclinationem”, In De caelo, lib. 1, l. 17, n. 5.

167 Por.: „sit unum medium, ad quod feruntur omnia gravia, et unum extremum, ad quod feruntur omnialevia. Quo existente vero, necesse est ex consequenti quod sit unum caelum, idest unus mundus, et nonplures; et hoc per argumenta, idest signa, praedicta, et per necessitates, idest necessarias rationes, praedic-tas”, In De caelo, lib. 1, l. 17, n. 6.

168 Por.: „oportet igitur etiam illud quod fertur, idest quod movetur secundum locum, moveri a quodamdeterminato in quoddam determinatum; et haec sunt locus unde incipit motus, et locus quo tendit. Sic igituroportet quod specie differat locus a quo aliquid movetur localiter, et in quem naturaliter fertur; sicut id quodsanatur non tendit ubicumque contingit, quasi a casu, neque ex sola voluntate moventis, sed ad aliquiddeterminatum, ad quod natura inclinatur. Sic igitur et ignis et terra et alia corpora naturalia non feruntur adinfinitum, idest ad aliquod indeterminatum, sicut posuit Democritus; sed feruntur in loca opposita locis inquibus prius erant. Contrariatur autem sursum secundum locum ei quod est deorsum. Sequitur ergo quodsursum et deorsum sunt termini naturalium motuum corporum simplicium”, In De caelo, lib. 1, l. 17, n. 8.

165

Wizja taka odpowiadała filozofii chrześcijańskiej, co stanowi jeden z powodów, dlaktórych rozważania Arystotelesa cieszyły się powodzeniem u komentatorów chrześci-jańskich.

Należy jednak pamiętać, że przekonanie o nieograniczonej mocy Boga (potentiaDei absoluta), które miało swój wyraz m.in. w paryskim potępieniu niektórych tezfilozoficznych przez biskupa Stefana Tempiera w 1277 roku (które uderzyło równieżw niektóre poglądy św. Tomasza), otwierało nowe perspektywy także przed naukamiprzyrodniczymi, relatywizując ujęcia greckiej fizyki i filozofii169. Rozważania teolo-gów (w tym Akwinaty) nad skutkami cudownych interwencji Boga w porządek światamaterialnego były dobrą okazją do podważenia i późniejszego przekroczenia niektó-rych ograniczeń stawianych filozofii przyrody przez fizykę Arystotelesa. Z tego po-wodu nie można lekceważyć znaczenia teologicznego składnika rozważań dominika-nina w budowie i rozwoju nowych perspektyw dla nauk przyrodniczych170.

Św. Tomasz, wykraczając poza komentowany tekst, sformułował teologiczny po-stulat na rzecz wielości światów, który wynikał z przekonania o nieskończonej mocyBożej, gdyż Bóg mógłby stworzyć wiele światów171. W odpowiedzi zaś wyjaśnił, żezarówno doskonałość Stwórcy, jak i harmonia stworzonego świata, domagają się jegojedności i jedyności172. Akwinta wykazuje więc jedyność świata, wychodząc

169 Potępienie 219 tez przez dra teologii, bpa paryskiego Stefana Tempiera dn. 7 marca 1277 r. (Artykuły

paryskie) stanowi ważny krok na drodze do przekroczenia zbyt jednostronnego podejścia do arystotelizmuw rozwoju nauk w trzynastowiecznej Europie. Por. odrzucone zdania: „Bóg nie może poruszać niebios ruchemprostolinijnym...” (teza 49); „Pierwsza przyczyna nie mogłaby uczynić wielu światów” (teza 34), Wszystko zezdziwienia. Antologia tekstów filozoficznych z XIII wieku, opr. K. Krauze-Błachowicz, Warszawa 2002, s. 303;304 (cały zbiór potępionych zdań: tamże, s. 298–318). O znaczeniu tego potępienia podobnie pisał Z. Kukse-wicz (Zarys filozofii..., dz. cyt., s. 280): „Potępienie z roku 1277 (...) miało (...) swoje uboczne pozytywneskutki w postaci zerwania z kształtującym się, dogmatycznym już nieco stosunkiem do Arystotelesowskiejkosmologii, ośmielając krytykę tego systemu”. Zob. także: „zakazy religijne podziałały (...) na korzyść wolno-ści hipotez naukowych”, H. Butterfield, Rodowód współczesnej nauki.., dz. cyt., s. 13; P. Duhem, MedievalCosmology, dz. cyt., s. 181–182; O innych potępieniach, wydanych przez bpów Canterbury Roberta Kil-wardby (1277) i Jana Peckhama (1286) zob.: A. Nowik, Zagadnienie pierwszych przyczyn rzeczy..., dz. cyt.,s. 87.

170 Por.: „per miraculum fieri potest quod duo corpora sint in uno loco, quod oportet esse ad minus, dumcorpus gloriosum supra caelum Empyreum transfertur mediante caelesti corpore, quod non scinditur. Quidautem de his verum sit, incertum est, quia nec fide determinatur, nec ratione probatur”, Super Sent., lib. 2,d. 2, q. 2, a. 2, ad 6.

171 Por.: „Sciendum est autem quod quidam aliis modis probant possibile esse plures caelos. Uno modosic. Mundus factus est a Deo; sed potentia Dei, cum sit infinita, non determinatur ad istum solum mundum;ergo non est rationabile quod non possit facere etiam alios mundos”, In De caelo, lib. 1, l. 19, n. 14.Zdaniem Akwinaty także wielość jednostek w ramach tego samego gatunku w odniesieniu do ciał niebi-eskich nie jest wykluczona absolutnie, a tylko przygodnie: „omnis forma in supposito singulari existens, perquod individuatur, communis est multis, vel secundum rem vel secundum rationem saltem, sicut naturahumana communis est multis secundum rem et rationem, natura autem solis non est communis multissecundum rem, sed secundum rationem tantum; potest enim natura solis intelligi ut in pluribus suppositisexistens”, S. Th., I-a, q. 13, a. 9, co.

172 Por.: „ad hoc dicendum est quod, si Deus faceret alios mundos, aut faceret eos similes huic mundo,aut dissimiles. Si omnino similes, essent frustra: quod non competit sapientiae ipsius. Si autem dissimiles,nullus eorum comprehenderet in se omnem naturam corporis sensibilis: et ita nullus eorum esset perfectus,sed ex omnibus constitueretur unus mundus perfectus”, In De caelo, lib. 1, l. 19, n. 14; zob.: Blanchette, s.93. Scholastyczne przekonanie o harmonii i swoistej doskonałości świata widać jeszcze wyraźnie w dal-szych słowach: „hoc ipsum pertinet ad bonitatem mundi, quod sit unus; quia unum habet rationem boni:

166

z przekonania o istnieniu jedynego porządku (ordo) stworzonego przez jedynego Bo-ga173. W ten sposób okazuje się, że mógł on się łatwo zgodzić z założeniami filozofiiprzyrody Stagiryty, gdyż dobrze wyjaśniały one ówczesne obserwacje i nie popadaływ sprzeczność z chrześcijańskim spojrzeniem na świat174. Św. Tomasz dodaje, że ob-raz uporządkowanego świata, w którym ruch sfer odbywa się po okręgu, wyraża har-monię kosmosu, w przeciwieństwie do nieuporządkowanego i rządzonego zasadąprzypadku ruchu atomów proponowanego przez Demokryta175.

Po potępieniu paryskim, przede wszystkim w filozofii przyrody XIV wieku, do-strzegamy wyraźną tendencję do akcentowania nieograniczonych możliwości stwór-czych Boga, co ułatwiło odejście od autorytetu Arystotelesa i przyspieszyło rozwójnauk przyrodniczych w czasach nowożytnych. Przekonanie o wszechmocy Bożej niebyło obce również św. Tomaszowi, ale nie skłoniło go do spekulatywnego uznaniamożliwości istnienia wielu światów. Z tego powodu można zaryzykować twierdzenie,że na ówczesnym etapie recepcji arystotelizmu nie było jeszcze potrzeby podważaćzałożeń fizyki greckiego uczonego, a w miarę rozwoju filozofii o orientacji perypate-tyckiej i postępu fizyki konieczne stały się nowe argumenty, aby odrzucić kłopotliwejuż wnioski Stagiryty, pozostające w pewnej niezgodności z refleksją teologiczną,doświadczeniem i naukami przyrodniczymi. W procesie rozwoju nauk widać zatemswoiste wsparcie dla teorii naukowych, które pochodzić może z teologii albo z metafi-zyki176. Przyjęcie teorii miejsc naturalnych ułatwiało wyjaśnienie ruchu, a jednocześniewykluczało istnienie innych światów, dla których nie było już miejsca ani w górze, aniw centrum kosmosu177.

Na kartach komentarza do Metafizyki Akwinata przywołuje rozumowanie Arysto-telesa, który przyjmując istnienie pierwszego nieruchomego poruszyciela (primum

videmus enim quod per divisionem aliqua decidunt a propria bonitate”, tamże; zob.: P. Duhem, MedievalCosmology, dz. cyt., s. 448–449.

173 Por.: „ipse ordo in rebus sic a Deo creatis existens, unitatem mundi manifestat. Mundus enim isteunus dicitur unitate ordinis, secundum quod quaedam ad alia ordinantur. Quaecumque autem sunt a Deo,ordinem habent ad invicem et ad ipsum Deum (...). Unde necesse est quod omnia ad unum mundum perti-neant”, S. Th., I-a, q. 47, a. 3, co.; „sicut Deus est unus, ita et unum produxit, non solum quia unumquodquein se est unum, sed etiam quia omnia quodammodo sunt unum perfectum, quae quidem unitas diversitatempartium requirit”, De potentia, q. 3, a. 16, ad 1; „praeter hunc mundum non est alius. Non est igitur nisiunus omnium rerum gubernator, quem Deum dicimus”, Contra Gentiles, lib. 1, cap. 42, n. 7.

174 Inaczej będzie w przypadku rozważań nad wiecznością świata. W tej kwestii Doktor Anielski wy-różni spojrzenie pozostające w ramach samej filozofii i ujęcie teologa katolickiego.

175 Por.: „necesse est esse aliquem finem motus localis; non autem in infinitum fertur corpus naturale,idest ad aliquod indeterminatum, sicut posuit Democritus motum atomorum”, In De caelo, lib. 1, l. 17, n. 9;zob. także: „concludit insufficientiam dictorum Democriti. Ponebat enim corpora indivisibilia, quae dicebatesse principia, semper moveri in spatio infinito et vacuo. Ostensum est autem quod corporum simpliciumest aliquis naturalis motus: ergo debebant determinare qua specie motus huiusmodi corpora moventur, etquis est motus naturalis eorum. Cum autem hoc non determinaverint, insufficienter posuerunt”, tamże, lib.3, l. 5, n. 4; „illi potuerunt ponere plures mundos, qui causam mundi non posuerunt aliquam sapientiamordinantem, sed casum; ut Democritus, qui dixit ex concursu atomorum factum esse hunc mundum, et aliosinfinitos”, S. Th., I-a, q. 47, a. 3, co.

176 Niektórzy historycy traktują nieufnie pozytywne oceny wypowiadane na temat rozwoju nauk w XIIIi XIV wieku pod egidą władz kościelnych. Por.: G. Minois, Kościół i nauka. Dzieje pewnego niezrozumie-nia. Od Augustyna do Galileusza, przeł. A. Szymanowski, Warszawa 1995, s. 195–200.

177 Por.: „impossibile est esse alium mundum quia oporteret ibi esse aliquod corpus leve; et sic, si mun-dus ille esset supra hunc mundum, corpus leve esset supra locum caeli; si autem esset infra hunc mundum,corpus leve esset infra locum corporis gravis, quod est impossibile”, In De caelo, lib. 1, l. 18, n. 8.

167

movens immobile) czystego aktu, wolnego od materii, wykluczył jego zwielokrotnienie(zasadą wielości jest materia), a więc także musiał przyjąć, że istnieje jeden wielkisystem świata poruszany przez tę pierwszą zasadę (primum principium), a zatem jedy-ny kosmos178.

W pismach Stagiryty można dostrzec swoistą obawę przed uznaniem w świecie fi-zycznym jakichkolwiek aspektów nieskończoności, które wydają się niezgodnez wszelkimi relacjami odległości, sił czy czasu (które są charakterystyczne dla ciałmaterialnych) i niebezpieczne dla badań nad przyrodoznawstwem. To co materialne,jest bowiem uchwytne, a nieskończoność wymyka się poznaniu zmysłowemu.Z przekonania tego wynika również pogląd o skończoności rozmiarów świata, gdyż,zdaniem Stagiryty, w świecie o nieskończonych rozmiarach ciała mogłyby osiągaćnieskończone prędkości179. Św. Tomasz uważa, że w świecie Arystotelesa, który jestw dużej mierze również jego własnym światem, ciężar ciał ciężkich i lekkość lekkichnarasta w miarę zbliżania się do miejsca naturalnego. Nieskończone rozmiary wszech-świata domagałyby się zatem nieskończonego wzrostu ciężaru i lekkości ciał, a więcbyły sprzeczne z założeniami o skończoności takich przypadłości, jak ciężari lekkość180. W tym rozumowaniu dochodzi znów do głosu przekonanieo hierarchicznym, uporządkowanym i ograniczonym kosmosie, który daje się poznaći ująć w zbiór jasnych zasad. Pomimo niektórych błędów Arystotelesa w wyjaśnieniunaszego doświadczenia, całościowa wizja uporządkowanego wszechświata była jednakpodstawą całego przyrodoznawstwa, także nowożytnego. Akwinacie zaś należy przy-pisać znaczną zasługę w dziele przyswojenia wspomnianej wizji w Europie ZachodniejXIII stulecia.

W argumentacji na rzecz jedyności świata z określonym centrum, znajdującym sięw środku Ziemi, Stagiryta posługiwał się także metafizycznym twierdzeniem o jedy-nym niematerialnym pierwszym poruszycielu, który wydawał się konieczny dla za-chowania wieczności ruchu. O ile w obrębie świata św. Tomasza nie było miejsca nawieczność ruchu, to rozumowanie o jedynym świecie, dziele jedynego stworzyciela,miało sens metafizyczny oparty na przekonaniu o harmonijnym porządku jednegoświata stworzonego przez jedynego Boga181.

178 Por.: „primum principium cum sit quod quid erat esse, idest sua essentia et ratio, non habet mate-riam, quia eius substantia est endelechia, idest actus, materia autem est in potentia. Relinquitur igitur quodprimum movens immobile sit unum, non solum ratione speciei, sed etiam numero. Oportet igitur quodprimus motus sempiternus, qui ab eo causatur, sit unus tantum, et per consequens sequitur quod caelum situnum tantum”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 10, n. 30; „philosophus dicit in I de caelo quod si essentplures mundi, essent plures caeli primi. Sed si essent plures primi caeli, essent plures primi motores; et sicprimi motores essent materiales”, Q. d. de anima, a. 3, arg. 14.

179 Por.: „corpus naturale non feratur in infinitum sed ad aliquod certum, est quod terra, quanto magisappropinquat ad medium, velocius fertur (quod potuit deprehendi ex maiori eius impulsu, prout sciliceta gravi cadente fortius impellitur aliquid iuxta terminum sui motus) (...) non potest esse gravitas vel levitasinfinita, et quod non potest aliquid moveri ad id ad quod non potest pertingere. Sic igitur additio gravitatisnon potest esse in infinitum; et per consequens nec additio velocitatis. Unde nec motus corporum natural-ium potest esse in infinitum”, In De caelo, lib. 1, l. 17, n. 10.

180 Por.: „dicendum est cum Aristotele quod causa huius accidentis est, quod quanto corpus grave magisdescendit, tanto magis confortatur gravitas eius, propter propinquitatem ad proprium locum. Et ideo argu-mentatur quod si cresceret in infinitum velocitas, quod cresceret etiam in infinitum gravitas. Et eadem ratioest de levitate”, In De caelo, lib. 1, l. 17, n. 11.

181 Por.: „Si autem motus caeli sit sempiternus, oportet quod moveatur a virtute infinita, quae non sitvirtus in magnitudine, ut probatur in VIII Physic. Talis autem virtus est immaterialis, et per consequens una

168

Rozważania kosmologiczne podejmowane przez Arystotelesa w innym miejscu jegotraktatu O niebie pozwalają teoretycznie przyjąć istnienie wielu światów, gdyż naturaświata, podobnie jak każda forma, może uzyskać liczne konkretyzacje za sprawą mate-rii182. W tym poglądzie zaznacza się różnica między poglądami Platona i Arystotelesa, naktórą zwraca uwagę Akwinata. Dla Platona bowiem (stosownie do opinii wyrażonychw Timajosie) jedyny idealny wzór znajduje materialny wyraz w postaci jedynego świata,a teoria formy i materii, leżąca u podstaw metafizyki Stagiryty, umożliwiałby – chociażtylko teoretyczne – rozważania nad wielością światów, gdyby forma zwielokrotniła sięza sprawą materii183. Arystoteles dowodzi zaś jedyności świata w ten sposób, że przyj-muje, iż w jego skład wchodzi cała istniejąca materia, a zatem forma nie może jużkształtować żadnej innej materii i uzyskać zwielokrotnienia184.

Według Arystotelesa, poza granicą ostatniej sfery nieba brak wszelkiego miejscai nie może się tam znajdować żadne ciało185, ani proste, ani złożone z pierwiastków,czy to z natury, czy też wbrew naturze186. Stagiryta wyklucza, aby ciała prostew naturalny sposób mogły się znaleźć poza granicą najwyższej sfery, gdyż w ramachjego fizyki wszystkie cztery pierwiastki oraz piąta natura mają określone miejsca, doktórych dążą albo w których poruszają się bądź spoczywają187. Podstawowe założeniefizyki greckiego uczonego, czyli teoria miejsc naturalnych (omne autem corpus natu-raliter fertur ad suum locum naturalem) wprost wyklucza zarówno nieskończone roz-miary świata, jak i możliwość istnienia wielu światów188. Również żadne ciało proste numero, cum sit tantum forma et species, multiplicatio autem individuorum eiusdem speciei est per mate-riam. Et sic oportet quod virtus quae movet caelum, sit una numero. Unde oportet quod et caelum sit unumnumero, et per consequens totus mundus”, In De caelo, lib. 1, l. 18, n. 5.

182 Por.: „Quorumcumque est forma in materia, aut sunt aut contingit esse plura individua unius speciei;sed hoc caelum significat formam in materia, ut dictum est; ergo aut sunt aut possunt esse plures caeli”, InDe caelo, lib. 1, l. 19, n. 7; zob.: Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 10, n. 27–30.

183 Por.: „videtur hic esse contrarietas inter Aristotelem et Platonem. Nam Plato in Timaeo ex unitateexemplaris probavit unitatem mundi: hic autem Aristoteles ex unitate speciei separatae concludit possibileesse quod sint plures mundi”, In De caelo, lib. 1, l. 19, n. 10; „Aristoteles, in XII Metaphys., ex unitateordinis in rebus existentis concludit unitatem Dei gubernantis. Et Plato ex unitate exemplaris probat uni-tatem mundi, quasi exemplati”, S. Th., I-a, q. 47, a. 3, ad 1.

184 Por.: „dicit verum esse caelum esse de numero singularium, et eorum quae ex materia constituuntur:non tamen est ex parte suae materiae, sed ex tota sua materia. Et ideo, quamvis sit alia ratio caeli et huiuscaeli, non tamen est aut potest esse aliud caelum, propter hoc quod tota materia caeli comprehensa est subhoc caelo”, In De caelo, lib. 1, l. 19, n. 13; zob.: Blanchette, s. 221.

185 A więc poza granicami nieba rozumianego jako granica świata nie ma już niczego: „intendimus decaelo tertio modo dicto, secundum quod caelum dicitur totum quod continetur ab extrema circumferentia: ethoc caelum necesse est quod constet ex omni corpore sensibili et naturali (quod est eius materia: et sicconstat ex tota sua materia), propter hoc quod extra hoc caelum nullum corpus est, nec contingit esse”, InDe caelo, lib. 1, l. 20, n. 3; „non est locus extra mundum”, Compendium theologiae, lib. 1, cap. 98; „extraomnes caelos non est locus”, Super Sent., lib. 3, d. 22, q. 3, a. 3, qc. 1, arg. 1.

186 Por.: „si est aliquod corpus physicum, idest naturale, extra extremam peripheriam, idest circumferen-tiam, necesse est quod illud corpus aut sit de numero simplicium corporum, aut de numero compositoru.Item necesse est quod vel sit ibi secundum naturam, vel praeter naturam”, In De caelo, lib. 1, l. 20, n. 4.Wniosek z całego rozumowania zob.: tamże, n. 8.

187 Por.: „extra extremam sphaeram non est aliquod corpus simplex secundum naturam. Corporum enimsimplicium quoddam est circulariter motum; quoddam est quod movetur a medio; quoddam quod moveturad medium, et in medio subsistit omnibus aliis, ut supra habitum est”, In De caelo, lib. 1, l. 20, n. 5.Św. Tomasz omawia dalej argumenty Arystotelesa na rzecz tych wszystkich trzech kategorii ciał (corpusquod circulariter fertur, corpus leve, corpus grave).

188 Por.: In De caelo, lib. 1, l. 20, n. 5.

169

nie może wbrew naturze zajmować miejsca poza granicą ostatniej sfery, gdyżw opinii Arystotelesa miejsce to byłoby miejscem naturalnym dla innego ciała, gdybyciało to istniało, ale takiego ciała brak wśród ciał lekkich, ciężkich i niebieskich. Stagi-ryta uważał bowiem, że miejsce domaga się ciała, które go zajmuje, gdyżw przeciwnym razie istniałoby na próżno189. Skoro zaś poza obrębem sfer nie mogą sięznajdować ciała proste, to także ciała złożone z tych elementów nie mogą się tam zna-leźć190.

Przyjęte przez greckiego uczonego założenia dotyczące natury miejsca i ciał po-zwalają na wniosek, że cała istniejąca materia tworzy jeden jedyny doskonały świat,a w przeszłości i w przyszłości nie mógł i nie może istnieć żaden inny. W poglądzietym wyraża się jego przekonanie o porządku wszechświata (kosmos), które zgadza sięz chrześcijańskim poglądem o uporządkowanej naturze rzeczywistości stworzonejprzez Boga według liczby i miary191.

Z uznawanych przez dominikanina założeń kosmologicznych wynika, że poza gra-nicami świata nie ma ani miejsca, ani próżni, ani czasu. Wykluczenie miejsca wynikastąd, że w miejscu powinno znaleźć się jakieś ciało, a poza światem Arystotelesa jest toniemożliwe192. Podobnie próżnia, pojmowana jako miejsce dające się czymś wypełnić,również jest wykluczona ponad ostatnią sferą nieba193. Poza światem nie istnieje także

189 Por.: „nullum corpus simplex est extra caelum praeter naturam. Si enim esset ibi praeter naturam,

ille locus alicui corpori esset naturalis: locus enim qui est uni corpori praeter naturam, necesse est quod sitalii corpori secundum naturam: quia si alicui loco deesset proprium corpus, locus ille esset frustra. Sed nonpotest esse quod ille locus sit naturalis alicui corpori: non enim est naturalis neque corpori circulariter moto,neque corpori levi aut gravi; ostensum est autem supra quod nullum aliud corpus est praeter ista. Sic igiturpatet quod nullum corpus simplex est extra caelum, neque secundum naturam neque praeter naturam”, InDe caelo, lib. 1, l. 20, n. 6.

190 Por.: „si non est ibi aliquod simplicium corporum, sequitur quod non sit ibi etiam aliquod corpusmixtum: ubicumque enim est corpus mixtum, necesse est ibi esse corpora simplicia, eo quod corpora sim-plicia sunt in mixto; et mixtum sortitur locum naturalem secundum corpus simplex quod in eo dominatur”,In De caelo, lib. 1, l. 20, n. 7.

191 Por.: „manifestum esse ex dictis quod extra caelum neque est aliqua moles cuiuscumque corporis,neque contingit ibi tale aliquid fieri: quia totus mundus est ex tota materia sua propria, materia autem mundiest corpus naturale sensibile. Nec est intelligendum quod velit probare nullum corpus sensibile esse extracaelum, propter hoc quod est ex tota sua materia; sed potius e converso. Utitur autem illo modo loquendipropter hoc quod ista duo invicem convertuntur. Concludit igitur quod neque sunt in praesenti plures caeli,neque fuerunt in praeterito, neque unquam poterunt fieri in futuro: sed istud caelum est unum et solum etperfectum, utpote constans ex omnibus suis partibus, sive ex tota sua materia”, In De caelo, lib. 1, l. 20,n. 9. W filozofii chrześcijańskiej nie wystarczyło odwołać się do przyjętej od Greków filozofii przyrody, alerefleksja wymagała ujęcia teologicznej nauki o mocy Bożej (potentia Dei). W ten właśnie sposób udało sięwykroczyć poza Arystotelesa, jeszcze przed osiągnięciem wielu danych przyrodniczych, falsyfikującychkosmologię Stagiryty. Założenia zatem metafizyczne i teologiczne wyprzedziły, w rozwoju nauk, właściweodkrycia astronomiczne, dostarczając im impulsu do rozwoju. Wydaje się, że potępienie paryskie z r. 1277może mieć równie wielkie znaczenie w nauce, jak wynalezienie teleskopu (Holandia, 1609). Zob.:H. Butterfield, Rodowód współczesnej nauki.., dz. cyt., s. 13 i 66–67.

192 Por.: „In omni enim loco possibile est existere corpus, alioquin locus esset frustra; sed extra caelumnon est possibile existere aliquod corpus, ut probatum est; ergo extra caelum non est locus”, In De caelo,lib. 1, l. 21, n. 2.

193 Por.: „extra caelum non est vacuum. Illi enim qui ponunt vacuum, definiunt vacuum esse locum inquo non existit corpus, sed possibile est esse; sed extra caelum non est possibile corpus esse, ut ostensumest; ergo extra caelum non est vacuum”, In De caelo, lib. 1, l. 21, n. 2. Podobnie jak Akwinata odrzucał zaArystotelesem istnienie próżni, to uważał również błędnie, że ruch wymuszony trwa dotąd, dopóki działaporuszająca siła, czy to działająca bezpośrednio, czy też za pośrednictwem ośrodka, w którym ciało się

170

czas, gdyż nie ma tam ciał, a więc i ruchu, a czas jest miarą ruchu194. Ponad niebem niedokonuje się zatem żadna fizyczna zmienność, a pytanie o naturę rzeczywistości po-wyżej ostatniej sfery jest pozbawione sensu195. Ważnym przyczynkiem do dyskusji nadtym problemem i do późniejszego przezwyciężenia tych poglądów w filozofii chrze-ścijańskiej było powszechne przeświadczenie teologów katolickich o istnieniu niebaempirejskiego ponad sferami planet, gwiazd i całym systemem fizycznego świata (tj.również ponad niebem krystalicznym)196. W innym miejscu przedstawiamy poglądyAkwinaty w tej kwestii, ale warto już teraz zauważyć, że ponieważ niebo empirejskieposiada inną naturę niż byty materialne, to w istotny sposób modyfikuje apodyktycz-ność rozumowań przedstawionych przez greckiego uczonego i przygotowuje do ichprzezwyciężenia w dalszym rozwoju nauk przyrodniczych i metafizyki.

W swych rozważaniach św. Tomasz odwołuje się również do filozofii stoickiej i dopoglądów pitagorejczyków oraz Demokryta, którzy proponowali inny obraz wszech-świata. Zdaniem tych filozofów istnieje nieskończona przestrzennie próżnia (vacuuminfinitum), w której określone miejsce zajmuje świat materialny, otoczony pustą prze-strzenią197. Akwinata wzbogaca swój komentarz do Arystotelesa, omawiając bliżejargumenty podawane przez stoików na rzecz ich teorii. Stoicy dowodzili nie wprostistnienia próżni w ten sposób, że gdyby istniała granica świata, wtedy człowiek teore-tycznie albo mógłby wyciągnąć rękę poza tę granicę, albo nie mógłby tego uczynić.Gdyby nie mógł, to znaczy, że jakieś ciało stałoby na przeszkodzie, hamując ruch ręki,a więc można dalej pytać o granice tego ciała (czyli granice świata), i tak w nieskoń-czoność. Gdyby natomiast mógł wyciągnąć ręką poza granicę sfer i osiągnąłby granicęciał ograniczających jego ruch, czyli granicę wszechświata, to wyciągnąwszy tam rękę,

porusza: „Imprimit ergo motor violentus lapidi solum motum: quod quidem fit dum tangit ipsum. Sed quiaaer est susceptibilior talis impressionis, tum quia est subtilior, tum quia est quodammodo levis, velociusmovetur per impressionem violenti motoris, quam lapis: et sic, desistente violento motore, aer ab eo motusulterius propellit lapidem, et etiam aerem coniunctum; qui etiam movet lapidem ulterius, et hoc fit quo-usque durat impressio primi motoris violenti”, tamże, lib. 3, l. 7, n. 6.

194 Por.: „extra caelum non sit tempus. Tempus enim est numerus motus, ut patet in IV Physic.; motusautem non potest esse sine corpore naturali, corpus autem naturale nec est nec potest esse extra caelum, utprobatum est; ergo extra caelum non potest esse nec tempus nec motus”, In De caelo, lib. 1, l. 21, n. 5; zob.:In Physic., lib. 4, l. 17, n. 10.

195 Por.: „Possumus tamen imaginari aliquod tempus ante mundum; sicut altitudinem vel dimensionesaliquas extra caelum; per quem modum possumus dicere, et quod altius caelum potuit elevare, et quod priuspotuit facere; quia potuit facere et tempus diuturnius, et altitudinem altiorem”, De potentia, q. 3, a. 14, ad 6;„possibile est imaginari dimensionibus caelestis corporis dimensiones alias superaddi”, S. Th., I-a, q. 46,a. 1, ad 8.

196 Nie można mylić systemu ośmiu (bądź większej liczby sfer) związanych z ruchem planet i gwiazd zniebem empirejskim, jak to czyni np. T. Kuhn, Przewrót kopernikański..., dz. cyt, s. 173 (dziewiąta sferautożsamiona została z niebem empirejskim, podobnie błąd dotyczący precesji pojawił się w przypisie 13 natej samej stronie).

197 Por.: „Est autem sciendum quod Stoici posuerunt vacuum infinitum, in cuius quadam parte est mun-dus: et ita relinquitur secundum eos quod extra extremam circumferentiam sit vacuum”, In De caelo, lib.1, l. 21, n. 3; „Democritus autem posuit spatium vacuum infinitum, et corpora etiam indivisibilia infinita”,In De generatione, lib. 1, l. 7, n. 4; „Pythagorici affirmaverunt esse vacuum: quod quidem ingrediebaturinfra partes mundi a caelo, propter vacuum infinitum, quod ponebant esse extra caelum quasi quendamaerem vel spiritum infinitum: ut sicut ille qui respirat, dividit suo flatu aliqua faciliter divisibilia, ut aquamaut huiusmodi, ita ex aliquo quasi respirante, ingrederetur distinctio in res; quam non intelligebant fieri nisiper vacuum, sicut de Democrito dictum est: ac si vacuum nihil esset aliud quam distinctio rerum”, InPhysic., lib. 4, l. 9, n. 12.

171

napotkałby poza tą granicą próżnię, czyli przestrzeń wolną od ciał198. Jedenz komentatorów pism Arystotelesa, Aleksander z Afrodyzji (ok. 200 roku po Chrystu-sie)199 odrzucił to rozumowanie, będąc zdania, że skoro wszechświat stanowi całą rze-czywistość materialną (universum), to istnieje swoista przeszkoda metafizyczna dlaprzyjęcia nieskończoności przestrzeni, czyli że żadne ciało z natury nie może być pozaświatem, skoro świat obejmuje wszystkie ciała, a poza nim nie ma przestrzeni200. Inte-resujące są także argumenty Aleksandra przeciwko istnieniu próżni, której koncepcjauderzała w założenia Arystotelesowskiej filozofii przyrody. Św. Tomasz podaje bo-wiem, że próżnia skończona nie wyjaśniłaby postawionego zagadnienia nieograni-czoności świata201. Z kolei próżnia nieskończona domagałaby się ciała o nieskończo-nych rozmiarach, skoro zdaniem zwolenników Stagiryty przestrzeń nie może istnieć napróżno. Jednakowoż ciało takie nigdy nie może realnie zaistnieć. Ponadto nie sposóbwskazać miejsca właściwego (proprius locus) ciałom znajdującym się w nieskończoneji pustej przestrzeni. W tych warunkach wszechświat uległby rozpadowi wskutek roz-szerzenia się we wszystkich kierunkach w przestrzeni202.

Arystoteles i jego zwolennicy uważali więc, że poza granicami świata nie istniejeżadne miejsce, a świat jako taki nie znajduje się w miejscu (in loco). Można tylko po-wiedzieć, że w różnych miejscach znajdują się kolejno poszczególne części wszech-świata203. Wynika stąd ponadto, że skoro poza światem nie ma czasu, to hipotetyczne

198 Por.: „Si enim esset aliquis in extrema circumferentia caeli, aut posset extendere manum suam extra

aut non. Si non posset, ergo impediretur ab aliquo extrinseco existente; et redibit eadem quaestio de illoextrinseco, si in extremo eius aliquis existens posset ultra manum porrigere; et ita vel procedetur in infini-tum, vel devenietur ad aliquod extremum corpus, ultra quod homo ibi existens posset manum porrigere.Quo dato, sequitur quod extra illud possit esse corpus et non sit; et ita extra erit vacuum”, In De caelo, lib.1, l. 21, n. 3.

199 Na temat Aleksandra z Afrodyzji por.: G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. V, przeł. I. Zieliń-ski, Lublin 2002, s. 281–282; a także K. Leśniak, Arystoteles, dz. cyt., s. 108. Komentarz tego perypatetykado traktatu O niebie nie zachował się do naszych czasów.

200 Por.: „oportet aliter dicere, sicut ipse (sc. Alexander) etiam dicit, quod manum suam extra extenderenon posset homo in extrema circumferentia constitutus, non propter aliquod extrinsecum impediens, sedquia de natura omnium corporum naturalium est, quod contineantur infra extremam circumferentiam caeli;alioquin caelum non esset universum. Unde si esset aliquod corpus quod non dependeret a corpore caelisicut a continente, illud nihil prohiberet esse extra caelum, sicut substantiae spirituales, ut infra dicetur”, InDe caelo, lib. 1, l. 21, n. 3. W tych rozumowaniach dostrzec można eleackie przekonanie o doskonałościtego, co ograniczone, a nie nieskończone. Oczywiście pogląd o ograniczoności przestrzeni bardziej przy-pomina Leibniziańskie przekonanie o przestrzeni jako relacji położeń ciał (a nawet nawiązuje jakoś dokantowskiej formy naoczności, m.in. odrzuca się intuicję), niż Newtonowską przestrzeń nieskończoną.

201 Por.: „Quod autem non sit vacuum extra caelum, probat Alexander quia aut illud vacuum erit fini-tum, aut infinitum: si finitum, oportet quod alicubi terminetur, et redibit eadem quaestio, utrum extra illudpossit aliquis manum extendere”, In De caelo, lib. 1, l. 21, n. 4.

202 Por.: „si autem sit (sc. vacuum) infinitum, erit potens recipere corpus infinitum; aut ergo illa potentiavacui erit frustra, aut oportebit ponere corpus infinitum, quod possit recipi in vacuo infinito. Item, si sitvacuum extra mundum, similiter se habet mundus ad quamlibet partem vacui, quia in vacuo nulla est differ-entia: et ita haec pars vacui in qua est mundus, non est proprius locus eius. Nulla est ergo causa quare in hacparte vacui maneat. Si autem mundus feratur, non feretur magis ad unam partem quam ad aliam, quia invacuo non est differentia: feretur ergo ad omnem partem; et ita mundus discerpetur”, In De caelo, lib. 1, l.21, n. 4. Warto zauważyć, że w odrzuconym przez arystotelików poglądzie tkwi w zalążku nowoczesnateoria rozszerzania się wszechświata we wszystkich kierunkach.

203 Por.: „quia extra caelum non est locus, sequitur quod ea quae ibi sunt nata esse, non sunt in loco. Ethoc quidem Alexander dicit posse intelligi de ipso caelo, quod quidem non est in loco secundum totum, sedsecundum partes, ut probatur in IV Physic.”, In De caelo, lib. 1, l. 21, n. 7; „caelum, idest ultima sphaera,

172

byty innego porządku rzeczywistości, istniejące poza miejscem, poza granicą sfer nie-bieskich, nie podlegają procesowi starzenia. W ten sposób można wykluczyć zmien-ność czasową i przestrzenną takich bytów, w zgodzie z założeniami filozofii Arystote-lesa, aby dopuścić przekonanie o istnieniu pozaczasowego nieba empirejskiego już nagruncie jego fizyki. W badaniach nad recepcją starożytnej filozofii przez uczonychchrześcijańskich takie fragmenty, w których spotyka się refleksja grecka z chrześcijań-ską, są szczególnie interesujące. Św. Tomasz, posiłkując się wyjaśnieniami Aleksandraz Afrodyzji, przechodzi od filozofii przyrody do rozważań motywowanych refleksjąteologiczną, to znaczy wskazuje na niematerialne „miejsce” przebywania Boga i anio-łów w ramach przyrodoznawstwa opartego na filozofii greckiej204. Ostatnia sfera niebadzieli zatem rzeczywistość na fizyczną i duchową, opisywaną w obrębie dwóch uzu-pełniających się nauk: fizyki i teologii. Akwinata stara się harmonijnie pogodzić myślArystotelesa i jego komentatora, Aleksandra z Afrodyzji, z inspiracją chrześcijańską,która opisuje rzeczywistość nie tylko na podstawie obserwacji zmysłowych i refleksjirozumowej, ale również korzystając z Objawienia i uznanych opinii teologicznych205.Ten wzajemny związek filozofii i teologii jest zrozumiały tym bardziej, że światw ujęciu Akwinaty jest całością, a tylko sposoby poznania jego różnych częścii aspektów są zróżnicowane (przez filozofię i teologię). Trudno o bardziej stanowczeodrzucenie Awerroistycznej teorii podwójnej prawdy. Podany przez Arystotelesa spo-sób istnienia bytów, które miałyby się znajdować ponad niebem, wydaje się zbliżać dorefleksji chrześcijańskiej, gdyż byty te istnieją w sposób jeszcze doskonalszy od nie-zmiennych ciał niebieskich i można im przypisać wieczne, najlepsze życie, najbardziejodpowiadające ich naturze, trwające w wieczności206.

non est hoc modo in loco (...) cum nullum corpus contineat ipsum: sed secundum quod movetur circulariter,partibus sibi invicem succedentibus, sic et locus debetur partibus eius in potentia (...) inquantum scilicet unapars eius est habita, idest consequenter se habens, ad aliam. Quaedam vero secundum accidens sunt in loco,sicut anima et omnes formae: et hoc etiam modo caelum, idest ultima sphaera, est in loco, inquantum omneseius partes sunt in loco, ex eo quod unaquaeque pars eius continetur sub alia secundum circulationem”, InPhysic., lib. 4, l. 7, n. 13.

204 Por.: „quia tempus non est extra caelum, sequitur quod non sint in tempore; et ita tempus non facitea senescere. Quod etiam dicit Alexander posse caelo convenire, quod quidem non est in tempore, secun-dum quod esse in tempore est quadam parte temporis mensurari, ut dicitur in IV Physic. Et non solum talianon senescunt in tempore, sed neque est aliqua transmutatio eorum quae sunt super illam lationem quae estmaxime extra ordinata, idest super motum localem corporum levium: motum enim rectum consuevit vocarelationem. Sed hoc non videtur esse verum, quod corporum caelestium non sit aliqua transmutatio, cummoveantur localiter: nisi forte exponamus de transmutatione quae est in substantia. Sed haec videtur extortaexpositio, cum philosophus universaliter omnem mutationem excludat. Similiter etiam non potest diciproprie quod caelum sit ibi, idest extra caelum. Et ideo convenientius est quod hoc intelligatur de Deo et desubstantiis separatis, quae manifeste neque tempore neque loco continentur, cum sint separatae ab omnimagnitudine et motu”, In De caelo, lib. 1, l. 21, n. 7.

205 Por.: „Huiusmodi autem substantiae dicuntur esse ibi, idest extra caelum, non sicut in loco, sed sicutnon contenta nec inclusa sub continentia corporalium rerum, sed totam corporalem naturam excedentia. Ethis convenit quod dicitur, quod eorum nulla sit transmutatio: quia superexcedunt supremam lationem,scilicet ultimae sphaerae, quae ordinatur sicut extrinseca et contentiva omnis mutationis”, In De caelo, lib.1, l. 21, n. 7.

206 Por.: „illa entia quae sunt extra caelum, sunt inalterabilia et penitus impassibilia, habentia optimamvitam, inquantum scilicet eorum vita non est materiae permixta, sicut vita corporalium rerum. Habent etiamvitam per se sufficientissimam, inquantum non indigent aliquo vel ad conservationem suae vitae, vel adexecutionem operum vitae. Habent etiam vitam non temporalem, sed in toto aeterno. Horum autem quae hicdicuntur, quaedam possunt attribui corporibus caelestibus, puta quod sint impassibilia et inalterabilia: sed

173

Zdaniem Arystotelesa, doskonałe i wieczne byty materialne (ciała niebieskie)udzielają swej doskonałości bytom niższego rzędu. Pogląd ten wyraża hierarchię rze-czywistości i bliski jest w swych głównych zarysach chrześcijańskiej koncepcji stwo-rzenia i udzielania przez Boga istnienia bytom stworzonym, pomimo różnic międzyrefleksją chrześcijańską a grecką. Stagiryta przyjmował także hierarchiczne zróżnico-wanie bytów niższego rzędu. W komentarzu do traktatu O niebie św. Tomasz nie roz-ważał jednak bliżej podobieństw i różnic między tą koncepcją a twierdzeniami teologiikatolickiej, gdyż jego głównym zamiarem była analiza zawartości dzieła greckiegouczonego207. Powołując się na różne pisma filozoficzne starożytności, Arystoteleswskazuje na powszechne wśród uczonych przekonanie o niezmienności i doskonałościrzeczywistości boskiej. Dzięki analogii do świadectw biblijnych poglądy takie uła-twiały recepcję arystotelizmu oraz pism innych autorów starożytnych w chrześcijań-skiej Europie208. Główna różnica między dziedzictwem antyku a tradycją chrześcijań-ską polegała jednak na tym, że dla Stagiryty wieczne i niejako boskie były ciała niebie-skie, poruszające się zawsze ruchem kołowym, a w refleksji chrześcijańskiej byty te sątylko przygodnymi stworzeniami, a doskonałość i absolutna niezmienność przysługujewyłącznie jedynemu Bogu209.

Poglądy św. Tomasza w kwestii wielości światów pozostają w ramach tradycyjnejrefleksji inspirowanej metafizyką Arystotelesa i chrześcijańską wizją uporządkowa-nego kosmosu. Dominikański uczony nie przypisywał jednak swej koncepcji znamionpewności, a biorąc pod uwagę ideę nieskończonej mocy Bożej dopuszczał dalsze dys-kusje nad tymi zagadnieniami, które mogły doprowadzić do wniosku, że owszem, po-

alia duo non possunt eis convenire, etiam si sint animata. Non enim habent optimam vitam, cum eorum vitasit ex unione animae ad corpus caeleste: nec etiam habent vitam per se sufficientissimam, cum per motumsuum bonum consequantur, ut dicetur in secundo”, In De caelo, lib. 1, l. 21, n. 8; zob. definicję wieczności:„aeternum totum simul existens, comprehendit omne tempus et omnem infinitatem”, tamże, n. 9. Podobnajest słynna definicja Boecjusza: „Aeternitas igitur est interminabilis vitae tota simul et perfecta possessio”,De consolatione philosophiae, lib. V, prosa VI (Patrologia Latina, t. 63, kol. 858); cyt. np. w: De potentia,q. 3, a. 14, ad s. c. 1.

207 Por.: „ostendit influentiam eorum in alia. Est autem manifestum quod ab eo quod est perfectis-simum, fit derivatio ad alia quae sunt minus perfecta; sicut calidum derivatur ab igne ad alia quae suntminus calida, ut dicitur in II Metaphys. Unde cum ista entia habeant vitam optimam et per se sufficientissi-mam, et esse sempiternum, consequens est quod inde communicetur aliis esse et vivere. Non tamen ae-qualiter omnibus: sed his quidem clarius, idest evidentius et perfectius, scilicet his quae habent esse sempi-ternum eadem numero existentia, et his quae habent vitam rationalem; his autem obscurius, idest debilius etimperfectius, sicut his quae sunt sempiterna non secundum idem numero sed secundum idem specie, etquae habent vitam sensibilem vel nutritivam”, In De caelo, lib. 1, l. 21, n. 10.

208 Por.: „multoties philosophi rationibus manifestabant quod necesse est omne divinum esse intrans-mutabile, quasi non subiectum motui, et primum, quasi non subiectum tempori, et summum, quasi noncontentum loco: divinum autem dicebant omnem substantiam separatam”, In De caelo, lib. 1, l. 21, n. 11.P. Siwek wskazuje w swym przypisie nr 129, na s. 164, że chodzi o różne pisma filozofów antycznych.

209 Por.: „illud primum movens primum mobile, moveat motu incessabili. Quaecumque enim mota qui-escunt, tunc quiescunt quando perveniunt ad proprium locum, sicut patet in gravibus et levibus; sed hoc nonpotest dici in primo mobili, quod circulariter movetur, quia idem est unde incipit motus eius et in quodterminatur; ergo primum mobile movetur a primo motore motu incessabili”, In De caelo, lib. 1, l. 21, n. 14;„in rebus naturalibus inveniri debet quidam motus immortalis et incessabilis, et quod totum ens, idest dispo-sitio huius universi, maneat in sua dispositione et in eodem statu. Ex immobilitate enim principii quodponitur manere immobile, sequitur quod totum universum habeat quandam permanentiam sempiternam,secundum quod continuatur primo principio immobili, recipiendo influentiam ab ipso”, In Physic., lib.8, l. 13, n. 5.

174

rządek wszechświata jest w istocie harmonijny, ale znacznie bardziej skomplikowany,niż się to dotychczas wydawało. Pozostało to jednak zadaniem dla przyszłych pokoleń.

2.3. Geocentryzm Arystotelesa czy Ptolemeusza?

W rozważaniach nad znaczeniem kosmologii św. Tomasza dla późniejszego rozwojunauk przyrodniczych istotne jest postawienie pytania o rolę przypisywaną przez tegouczonego dwóm konkurencyjnym teoriom wyjaśniającym ruch ciał niebieskich, a mia-nowicie koncepcjom Arystotelesa i Ptolemeusza (II wiek po Chrystusie)210. Od wyborujednej z nich zależy obraz świata, a dyskusja nad nimi ma ważne znaczenie dla roz-woju wiedzy przyrodniczej. Teoria Ptolemeusza rozpowszechniła się wśród astrono-mów. Filozofowie zaś w dobie recepcji Arystotelesa przyjęli założenia jego fizykii jego wizję systemu sfer niebieskich. Między obiema teoriami istniały na tyle poważneróżnice, że konsekwentne opowiedzenie się za ujęciem Ptolemejskim wymagało mody-fikacji zasad metafizycznych Stagiryty211. Prześledzenie, w jakim stopniu DoktorAnielski znał te dwie koncepcje i jak je oceniał, pozwoli zbadać jego wkład w dyskusjemetodologiczne astronomów i rozważania metafizyczne filozofów epoki, w której pisałswe dzieła, a formułowane przez niego oceny będą podstawą lepszego poznania jegometodologii, co wiąże się ściśle z pytaniem o aktualność tomizmu w obliczu później-szych odkryć z dziedziny astronomii.

Głównym źródłem do poznania poglądów Doktora Anielskiego w tej kwestii jestjego komentarz do traktatu Arystotelesa O niebie. Akwinata nie ogranicza się w nim doprzedstawienia poglądów greckiego filozofa, ale nawiązuje w różnych miejscach takżedo poglądów innych autorów. Pozostałe dzieła, w których Akwinata porusza ten pro-blem, to Komentarz do Sentencji, wykład Metafizyki, Suma teologii i kilka innychpism.

Wypowiedzi św. Tomasza na temat obserwacji astronomicznych są dość pobieżne,gdyż nie prowadził on własnych badań przyrodniczych, aby ustalić, która teoria ruchuciał niebieskich lepiej odpowiada rzeczywistości212. Wydaje się, że interesowała go

210 Na temat Ptolemeusza (ale głównie w kwestiach dotyczących astrologii) por.: L. Thorndike, A His-

tory of Magic and Experimental..., dz. cyt., t. II, s. 105: „The erroneus Ptolemaic theories of a geocentricuniverse and of an earth’s surface on which dry land preponderated are equally well known. What is moreto the point at present is to note that one of these theories was so well fitted to actual scientific observationsand the other was thought to be so similarly based, that thay stood the test of theory, criticism, and practicefor over a thousand years”. W kwestii modelu kosmosu zob. np: J. Losse, Wprowadzenie do filozofii nauki,dz. cyt., s. 30–31, a także T. Kuhn, Przewrót kopernikański..., dz. cyt, s. 91–115.

211 Trudno więc mówić o jednorodnej, ptolemejsko-arystotelesowskiej teorii budowy kosmosu. Por.:„ptolemejsko-arystotelesowska koncepcja Wszechświata z Ziemią jako punktem centralnym, dzięki orto-doksyjności, jaką zyskała w ujęciu genialnego scholastyka Tomasza z Akwinu, stała się od XIII do XVIwieku poglądem powszechnie uznanym przez uczonych i teologów europejskich”, Z. Wardęska, Teoriaheliocentryczna w interpretacji teologów XVI wieku, Wrocław 1975 (Studia Copernicana, t. XII), s. 106.Należałoby raczej bliżej przedstawić poglądy Akwinaty, który brał pod uwagę modele Arystotelesa i Pto-lemeusza jako konkurencyjne próby wyjaśnienia budowy świata.

212 Wydaje się jednak, że mistrz Akwinaty, św. Albert Wielki, uwrażliwił swego najwybitniejszegoucznia na znaczenie badań doświadczalnych, a chociaż św. Tomasz nie poświęcił się tej dziedzinie nauki, to

175

raczej ogólna teoria filozoficzna, metafizyczny opis świata, w której zjawiska mająznaczenie drugorzędne. Po drugie ogrom zadań stojących przed uczonym pragnącymdokonać recepcji obszernego dorobku Arystotelesa nie pozostawiał zbyt wiele czasu nawłasne badania. Po trzecie w środowiskach naukowych, w których przebywał (Paryżi Italia), nie było tradycji specjalnych badań przyrodniczych. Inaczej postępowałśw. Albert Wielki, który sam prowadził badania np. z zakresu biologii, ale w filozofiipozostał w dużej mierze eklektykiem, co potwierdza na etapie recepcji arystotelizmu:niezbędny jest wybór – albo synteza, albo własne badania213. Powstawanie nowychteorii w naukach przyrodniczych i rozwój obserwacji stały się łatwiejsze w XIV wieku,już po przyswojeniu Arystotelesa214.

2.3.1. System sfer niebieskich Arystotelesa

Dominikański uczony wiedział, że Arystoteles zbudował swój system sfer, rozróżnia-jąc dwie kategorie ciał: podksiężycowe, składające się z czterech żywiołów, oraz nie-bieskie, których budulcem jest eter215. Św. Tomasz uznał to rozróżnienie, a więc o ileżywioły ziemskie są lekkie bądź ciężkie (drugi zasadniczy podział) i dążą do swychmiejsc naturalnych w górze (ruch od środka świata) lub na dole (ruch do środka), tociała eteryczne mogą się poruszać wyłącznie po okręgu (wokół środka)216. Zatemw ramach tych dwóch kategorii ciał istnieją łącznie trzy rodzaje: ciała lekkie, ciężkiei niebieskie217. Na podanych założeniach, które były wynikiem metafizycznej refleksjinad danymi doświadczenia, grecki uczony oparł swą geocentryczną teorię sfer niebie-

jednak był świadom jej znaczenia. Por. np.: „Videmus enim ad sensum corpora simplicia moveri: si ergonon habent proprium motum sibi naturalem, necesse est quod moveantur per violentiam”, In De caelo, lib.3, l. 5, n. 2. Inne przykłady uznania św. Tomasza dla obserwacji to np.: „ad sensum videmus quod caelumcirculariter movetur”, tamże, lib. 1, l. 9, n. 8; „manifestum est ad sensum”, In Physic., lib. 8, l. 22, n. 3; „adsensum apparet falsum”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 69, n. 12; zob.: Blanchette, s. 210. Już podczas stu-diów w Neapolu św. Tomasz poznawał przyrodnicze pisma Arystotelesa, pod kierunkiem Piotra z Hibernii(Weisheipl, s. 31–34). Warto dodać, że zdaniem dominikańskiego historyka: „Tomasz ze swej strony niemógł trafić na bardziej odpowiedniego nauczyciela niż Albert, który cieszył się już godną pozazdroszczeniasławą” (tamże, s. 64).

213 Por.: M. Lohrum, Albert der Grosse, Mainz 1991; „Albertus Magnus ist ohne Zweifel dem hl. Tho-mas an naturwissenschaftlischem Einzelwissen, Fachwissen überlegen. Er ist der gross Naturforscher seinerZeit, vielleicht des ganzen Mittelalters”, Braun, s. 62. Św. Albert słusznie krytykował przypisywanie św.Augustynowi autorytetu w dziedzinie filozofii przyrody, a nie tylko w teologii. Por. Weisheipl, s. 67. Do-dajmy, że również św. Tomasz nie wahał się poddać krytyce niektórych poglądów św. Augustyna.

214 Por.: K. Michalski, Histoire de la philosophie, Kraków 1999.215 Por.: „Omnes enim ante Aristotelem posuerunt, caelum esse de natura quatuor elementorum. Aristo-

teles autem primus hanc viam improbavit, et posuit caelum esse quintam essentiam”, Super Sent., lib. 2,d. 14, q. 1, a. 2, co.; zob.: Braun, s. 36.

216 O trzech rodzajach ruchu Akwinata powiada krótko, że według Arystotelesa: „necesse est simplicemlationem, idest motum localem, quendam esse a medio, et hic est motus sursum corporum levium; quendamvero esse ad medium, et hic est motus deorsum corporum gravium; alium vero esse circa medium, et hui-usmodi est motus circularis corporum caelestium”, In De caelo, lib. 1, l. 3, n. 9.

217 Por.: „Ostensum est enim (...) esse tria corpora, unum scilicet quod movetur circa medium, de quoiam dictum est; aliud quod movetur a medio; et tertium quod movetur ad medium”, In De caelo, lib. 3, l. 1,n. 6; zob. też: Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 10, n. 2 („motus (...) vel ad medium vel a medio, vel circamedium mundi”); S. Th., q. 66, a. 2, co. (koncepcja „motus naturales corporum”).

176

skich i uznał, że wszystkie ciała niebieskie poruszają się na sferach ruchem okrężnymwokół środka Ziemi218.

Zdaniem Stagiryty gwiazdy stałe poruszają się tylko jednym ruchem, tożsamymz ruchem najwyższej sfery nieba219. Aby wyjaśnić nieregularności w ruchu planet,należało przyjąć bardziej skomplikowany system sfer niebieskich220. Każda planetaporusza się więc na kilku sferach: a więc m.in. na sferze zewnętrznej pod wpływemsfery najwyższej, wraz z całym niebem, ze wschodu na zachód, a na drugiej, bardziejwewnętrznej sferze – wolniej i w przeciwnym kierunku221. Na podstawie obserwowa-nego (pozornego) czasu obiegu planet wokół Ziemi założono ich kolejność. Im bliżejZiemi znajduje się dana planeta, tym krótszy jest czas, w którym dokonuje pełnegoobrotu jej druga sfera. Najdłużej trwa ruch najwyższej planety – Saturna,a najkrócej Księżyca222. Według Akwinaty ruch sfery gwiazd stałych, który odbywa sięw przeciwnym kierunku, niż ruch planet względem gwiazd, spowalnia ten drugi rodzajruchu (na własnej sferze – in proprio circulo). Dlatego im bardziej planeta jest oddalo-na od najwyższej sfery, tym mniejszy jest wpływ tej sfery na jej własny ruch223.

Perypatetycką koncepcję sfer św. Tomasz bardziej szczegółowo przedstawia w swymkomentarzu do Metafizyki Arystotelesa i omawia przedstawioną tam teorię Stagirytyoraz jego inspiratorów. Najpierw zajął się teorią ucznia Platona, znanego starożytnegomatematyka i astronoma, Eudoksosa z Knidos (ok. 408–355 przed Chrystusem)224,

218 Por.: „circulatio, idest motus circularis, dicitur qui est circa medium. Et est intelligendum circa

mundi medium: rota enim, quae movetur circa medium sui, non movetur proprie circulariter; sed motus eiusest compositus ex elevatione et depressione”, In De caelo, lib. 1, l. 3, n. 7; zob.: J. Dobrzycki, Astronomiaprzedkopernikowska, dz. cyt., s. 9–10.

219 Por.: Arystoteles, O niebie, przekład cyt., s. 81.220 Por.: „Supponimus enim, tanquam sensu apparens, quod suprema caeli circulatio sit simplex, idest

non composita ex pluribus motibus, quia in ea nulla irregularitas apparet: et est velocissima, utpote quae inbrevissimo tempore, scilicet spatio unius diei, circuit maximum circulum continentem totum. Circulationesautem planetarum sunt et tardiores et plures; non solum quia diversorum planetarum diversi sunt motus, sedetiam quia motus uniuscuiusque planetae ex diversis motibus constituitur”, In De caelo, lib. 2, l. 15, n. 2.O znaczeniu geocentyzmu w historii filozofii zob.: Wildiers, s. 95.

221 Por.: „Unusquisque enim planetarum, secundum proprium motum in suo circulo, fertur in con-trarium motus primi caeli, large accipiendo contrarietatem (non enim in motibus circularibus proprie estcontrarietas, sicut in primo habitum est): cum enim motus primi caeli sit ab oriente in occidentem, motusplanetarum in propriis circulis sunt ab occidente in orientem”, In De caelo, lib. 2, l. 15, n. 2.

222 Por.: „Planeta autem maxime distans a suprema sphaera, scilicet luna, in minimo tempore peragitcirculum suum, scilicet in spatio unius mensis, vel etiam in minori. Inter alios autem planetas, propinquiorsupremae sphaerae semper in maiori tempore circulum suum pertransit, sicut Iupiter in duodecim annis,Mars in duobus, Venus, Mercurius et sol fere in anno”, In De caelo, lib. 2, l. 15, n. 2.

223 Por.: „illud quod magis distat a suprema sphaera, in minori tempore pertransit suum circulum: quiaprima sphaera maxime praevalet planetae sibi propinquissimo, et ex hoc motus contrarius fit tardior; plane-tae autem maxime distanti minime praevalet, propter eius distantiam, et ideo motus contrarius in eo estvelocior, scilicet in luna. Intermedii autem planetae se habent secundum rationem distantiae, sicut mathe-matici ostendunt; ita scilicet quod superiores planetae tardius moventur in suis propriis motibus. Sed quan-tum ad motum quo moventur motu primi mobilis; quanto sunt superiores, tanto velociores sunt”, In Decaelo, lib. 2, l. 15, n. 2; oraz „planetae sit uterque motus naturalis, scilicet et diurnus et qui est in propriocirculo”, tamże, n. 10.

224 Arystoteles nie powołuje się na Eudoksosa w swym De caelo, ale sięga do rozwiązania problemupostrzeganego na Ziemi ruchu Słońca i Księżyca przez Eudoksosa w Księdze Lambda Metafizyki (1073 b).Na temat samego Eudoksosa por. także przypis 43 do tego fragmentu Metafizyki [w:] Arystoteles, Dzieławszystkie, t. II, Warszawa 1990, s. 816 oraz Słownik pisarzy antycznych, dz. cyt., s. 187–188 (podaje inne

177

który za namową Platona stworzył model kosmosu w formie teorii sfer współ-koncentrycznych: czterech w przypadku każdej z pięciu planet (w dzisiejszym sensietego słowa), a trzech dla Słońca i Księżyca. W systemie Eudoksosa zostały więc wy-różnione planety wyższe i niższe225. Astronom z Knidos przypisał każdej planecie trzyalbo cztery rodzaje ruchu o różnych prędkościach, występujące jednocześnie, składa-jące się na ruch postrzegany z Ziemi. Aby wyjaśnić każdy z tych ruchów planeta miałatkwić w systemie kilku sfer, a każda sfera miała poruszać się innym rodzajem ruchu.Pierwszej sferze danej planety przypisywano ruch ze wschodu na zachód, zgodniez dziennym ruchem nieba226. Ruch pierwszej sfery wyjaśnia ruch dobowy, któregoprzyczyną jest ruch obrotowy Ziemi wokół jej własnej osi. Druga sfera miała się poru-szać w przeciwnym kierunku, to znaczy z zachodu na wschód po osi zodiaku. Ruch tenbył określany ruchem według długości astronomicznej (motus longitudinis)227. Za po-mocą tej drugiej sfery danej planety wyjaśniano znacznie wolniejszy ruch na niebiepochodzący od własnego ruchu planety krążącej wokół Słońca. Z kolei trzecia sferamiała się poruszać ruchem według szerokości astronomicznej (motus latitudinis), abywyjaśnić odchylenia w ruchu planety wobec płaszczyzny ekliptyki228. Eudoksos uznał,że bieguny trzeciej sfery mieszczą się w płaszczyźnie ekliptyki, a więc wielkie koło,przecinające tę sferę na dwie połowy miało przechodzić przez bieguny ekliptyki.W konsekwencji planety w swym ruchu, w ramach szerokości astronomicznej, mogły-by teoretycznie osiągać bieguny ekliptyki, chociaż takie zjawisko nigdy się nie zdarza,gdyż prawie zawsze poruszają się one po zodiaku, który ma szerokość 16 stopni229. lata życia) i K. Leśniak, Arystoteles, dz. cyt., s. 10 (pobyt Eudoksosa na Wschodzie), a także Litt, s. 323––324 (omówienie postaci i dzieła Eudoksosa); Dreyer, s. 87–107.

225 Por.: „Eudoxus, qui primo conatus est has irregularitates dirigere, ad instantiam Platonis, paucioresmotus assignavit soli et lunae, quos dicebat esse infimos planetas, quam superioribus planetis”, In De caelo,lib. 2, l. 17, n. 2.

226 Por.: „Quorum unicuique assignabat quatuor motus, secundum quatuor sphaeras volventes corpusstellae infixum in infima earum: ita scilicet quod prima sphaera movet corpus stellae ab oriente in occi-dentem, secundum motum diurnum”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 2; zob. też: Sententia Metaphysicae, lib.12, l. 10, n. 5. Warto dodać, że H. Butterfield w książce Rodowód współczesnej nauki..., dz. cyt., s. 24błędnie przypisuje wprowadzenie dodatkowych sfer dla planet dopiero Dantemu, sądząc, że włoski poetarozbudował model sferyczny ruchu planety Wenus. Butterfield nie wspomina Eudoksosa ani szczegółówkosmologii św. Tomasza, a ponadto myli teorie Arystotelesa i Ptolemeusza (tamże, s. 24–25). Podobnie Ph.Schmidt (Die Stellung des heiligen Thomas zur Astrologie, art. cyt., s. 68) przypisuje Ptolemeuszowi sfe-ryczny model kosmosu: „Um die Erde legen sich die einzelnen Himmelssphären gleich Zwiebelschalen, dievor einer achten Sphäre, dem Fixsternhimmel als Untergrund für die Planetenbahnen, umchlossen sind”.

227 Por.: „secunda movet corpus stellae e converso ab occidente in orientem in zodiaco, qui dicitur mo-tus longitudinis”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 2; „Secundam autem sphaeram ponebat ad causandum motumsolis et lunae, qui est per medium zodiaci, qui vocatur motus longitudinis, secundum quem movetur tam solquam luna de occidente in orientem contra motum firmamenti”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 10, n. 6.

228 Por.: „tertia autem sphaera movet corpus stellae motu latitudinis, secundum quod contingit quodstella quandoque est australior, quandoque borealior in zodiaco”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 2; zob.: Sen-tentia Metaphysicae, lib. 12, l. 10, n. 7.

229 Por.: „Ponebat autem polos huius tertiae sphaerae esse in zodiaco; unde sequebatur quod circulusmaior, aeque distans ab utroque polo, transiret per polos zodiaci; ex quo sequi videbatur quod planetae,secundum motum latitudinis, quandoque pervenirent usque ad polos zodiaci; quod tamen nunquam ap-paret”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 2; „unicuique planetarum ponebat tertiam sphaeram ad causandummotum latitudinis, cuius polos, circa quos revolvitur, ponebat esse in media linea zodiaci. Sed quia ponebatomnes sphaeras esse concentricas, ex quo zodiacus transibat per polos circuli maximi tertiae sphaerae,sequebatur e converso, quod circulus maximus tertiae sphaerae transiret per polos zodiaci. Unde sequebaturquod motus tertiae sphaerae deferret planetam usque ad polos zodiaci, quod nunquam videtur”, Sententia

178

Eudoksos przyjął jeszcze czwartą sferę, która porusza planetę w przeciwnym kierunkudo ruchu sfery trzeciej i wyjaśnia zatrzymywanie się i wsteczny ruch planet na niebiewzględem gwiazd230. W przypadku Słońca i Księżyca brak tego ostatniego zjawiska,a więc do wyjaśnienia ich ruchu wystarczy przyjąć trzy sfery, chociaż ruch Księżycama większy zakres w dziedzinie szerokości astronomicznej od ruchu Słońca231.

Św. Tomasz podkreślał, że przedstawiona teoria nie jest apodyktycznie pewna, alema za zadanie wyjaśnienie obserwowanych zjawisk232. Gdyby udało się podać koncep-cję prostszą, np. opartą na mniejszej liczbie sfer, to należałoby ją przyjąć jako lepszewyjaśnienie zjawisk, ponieważ należy uznać zasadę ekonomii, która była także moty-wem odrzucenia czwartej sfery Słońca i Księżyca233.

Według teorii Eudoksosa pierwsza, najwyższa sfera niosąca gwiazdy stałe poruszasię jednym tylko ruchem ze wschodu na zachód, najbliższe Ziemi Słońce i Księżycwykorzystują trzy rodzaje ruchu wokół różnych osi, a pięć planet znajdujących sięmiędzy nimi porusza się czterema rodzajami ruchu234. Koncepcja ta (pomimo przyjęcia26 sfer235) nie wyjaśniała jednak wszystkich ruchów obserwowanych na niebie. Z tegopowodu inny starożytny astronom z czasów Arystotelesa, uczeń Eudoksosa, Kallipposz Kyzikos (ok. 370–300 przed Chrystusem)236 dodał jeszcze kolejne sfery, aby lepiej

Metaphysicae, lib. 12, l. 10, n. 9; „omnes stellae erraticae (...) moventur (...) in circulo animalium qui dici-tur zodiacus”, Meteor., lib. 1, l. 10, n. 2. Zob. też T. Kuhn, Przewrót kopernikański..., dz. cyt., s. 77.

230 Por.: „Unde ponebat quartam sphaeram, quae moveret stellam in oppositum huius motus, ita quodnunquam pervenit ad polos zodiaci”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 2; „poneret quartam sphaeram, quae ipsumplanetam ferret, quae revolvitur in contrarium tertiae, ab oriente scilicet ad occidentem aequali tempore,unde impedit ne plus divertatur secundum latitudinem a zodiaco. Et hoc est quod dicit, quod quartum mo-tum stellae dicebat esse secundum quemdam circulum obliquatum ad medium tertiae sphaerae, hoc est admaximum circulum eius”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 10, n. 10.

231 O ruchu planet w systemie Eudoksosa por.: J. Dobrzycki, Astronomia przedkopernikowska, dz. cyt.,s. 35.

232 Por.: „Soli autem et lunae non attribuit motum huius quartae sphaerae; sed apparentia eorum conatusest salvare, solum ponendo tres sphaeras, proportionales primis tribus sphaeris aliorum planetarum; itatamen quod luna habet maiorem motum latitudinis quam sol, sicut expositum est in XII Metaphys”, In Decaelo, lib. 2, l. 17, n. 2; „in maiori latitudine tam obliquatur motus secundum quem fertur luna, quam motussecundum quem fertur sol”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 10, n. 7.

233 O zasadzie ekonomii u Arystotelesa por.: tenże, O niebie, przekład cyt., s. 117: „daleko lepiej przy-jąć skończoną ilość zasad, owszem, możliwie najmniej, byleby tylko można było za ich pomocą wykazaćwszystko to, co wykazywano przedtem. Tak samo sądzą matematycy: zawsze zakładają ilość zasad ograni-czoną gatunkowo czy ilościowo”.

234 Por.: „cum multa sint talia dubitabilia circa stellas, non minime videtur mirabile, propter quam cau-sam non semper astra quae plus distant a motu primae sphaerae moventur pluribus motibus, sed intermediamoventur plurimis, scilicet quinque planetae, qui, secundum positionem Eudoxi, moventur quatuor moti-bus”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 3; H. Ostrowski (Wprowadzenie do kosmografii św. Tomasza, art. cyt.,s. 285–286) przypisuje Słońcu dwie, Księżycowi trzy, Jowiszowi i Saturnowi – cztery, a Marsowi, Wenusi Merkuremu – pięć sfer w kosmografii Arystotelesa. Błędne jest przy tym twierdzenie, że Słońce jest„umieszczone na dwóch sferach o tym samym promieniu ze wspólnym centrum” (tamże, s. 285), gdyż sferawewnętrzna musiała mieć mniejszy promień, aby zmieścić się w sferze bardziej zewnętrznej.

235 Por.: „Si igitur cum quolibet quinque planetarum posuerit quatuor sphaeras, sequitur quod quinqueplanetarum sunt viginti sphaerae. Quibus si addantur tres solis et tres lunae, erunt omnes viginti sex, itaquod intelligatur corpus cuiuslibet planetae esse defixum in ultima sphaerarum suarum”, Sententia Meta-physicae, lib. 12, l. 10, n. 11.

236 Zob.: Dreyer, s. 103–107.

179

wyjaśnić skomplikowany ruch gwiazd błądzących, czyli planet237. W opinii Kallipposadwie najwyższe planety, Saturn i Jowisz, poruszają się na czterech sferach, a pozostałegwiazdy błądzące na pięciu. Łącznie w jego systemie znalazły się 33 sfery238. Stagirytarozbudował ten system do łącznej liczby 55 sfer239, dodając sfery zapobiegające prze-kazywaniu własnych ruchów jednej planety na drugą240. Ostatecznie zatem Saturni Jowisz miały posiadać po siedem sfer, Mars, Wenus, Merkury i Słońce – po dziewięć,a najbliższy Ziemi Księżyc pięć241.

Już w starożytności sformułowano poważny zarzut wobec teorii Arystotelesa, wy-nikający właśnie z zasady ekonomii, a mianowicie krytyce poddano – zdawać się może– niepotrzebny nadmiar sfer niebieskich, tym bardziej że u Stagiryty każda planetamiała własną najwyższą sferę (w ramach systemu sfer danej planety) poruszającą sięruchem dziennym i niższe sfery, odpowiedzialne za kolejne rodzaje ruchu. Krytycynadmiaru sfer woleliby zaś przypisać ruch dzienny wszystkich planet jednej jedynejsferze gwiazd stałych242.

237 Por.: E. Woolard, G. Clemence, Spherical Astronomy, New York 1966, s. 3–4: „The term planet ety-

mologically signifies a wandering star, and was originally applied to all the objects that appear to movefrom place to place on the rotating celestial sphere”.

238 Por.: Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 10, n. 12–16.239 Por.: „Aristotle’s universe was made up of between 47 and 55 concentric spheres. He had taken this

idea from two fourth century B.C. mathematician-astronomers, Eudoxus and Callipus, who had resorted tothe geometry of the sphere to attempt an explanation of planetary motions. Aristotle transformed theirgeometric symbols into a celestial mechanics in which the spheres were seen as transparent orbs (In II deCoelo, n. 413) of force or motion. They were not composed of any of the four elements (earth, air, fire, orwater) but of a fifth simple, corporeal element; one not subject to the alterations of the mixed bodies (cf. InI de Coelo, Lect. 4–8). This fifth element was sometimes termed «ether» and was thought to adopt a per-fectly circular movement (cf. In XII Meta., Lect. 10). The earth was at rest in the center of these concentri-cally moving spheres”, A Note on St. Thomas' Cosmology [w:] St. Thomas Aquinas, Commentary onSt. Paul's Epistle to the Ephesians, ed. by Matthew L. Lamb, Albany 1966, s. 306; zob. jeszcze: Dreyer,s. 108–122.

240 Por.: E. Grant, Physical Science..., dz. cyt., s. 71: „In order to prevent Saturn’s proper zodiacal and ret-rograde motions from being transmitted to Jupiter, the next lowest sphere, he (sc. Aristotle) introduced threeunrolling spheres whose function it was to counteract the motion of the three spheres which controlled all butthe daily motion. Since the daily motion was common to all planets, each was assigned a special sphere for thatpurpose”. Zob. także: H. Ostrowski, Wprowadzenie do kosmografii św. Tomasza, art. cyt., s. 286.

241 Por.: „Callippus nomine, ad instantiam Aristotelis, correxit Eudoxi suppositiones; addens quidemMarti et Veneri et Mercurio, unicuique unam sphaeram et unum motum; soli autem et lunae, unicuiqueduos. Et sic Saturno et Iovi assignavit quatuor motus, unicuique autem inferiorum planetarum quinque”, InDe caelo, lib. 2, l. 17, n. 4. W teorii Kallipposa znika zatem problem mniejszej liczby ruchów w przypadkuSłońca i Księżyca niż innych planet („sic non haberet locum dubitatio quam hic movet Aristoteles, quiasuperiores planetae, secundum hunc modum, paucioribus motibus moventur quam inferiores”, tamże), alezagadnienie powraca w teorii Stagiryty w odniesieniu do Księżyca. Zob.: Arystoteles, O niebie, przekładcyt., przypis 89, s. 175.

242 Por.: „inconveniens videbatur quod tanta multitudo sphaerarum ad movendum planetas concurreret;et praecipue videbatur superfluum quod cuilibet planetae attribueretur una sphaera quae ipsum revolveret aboriente in occidentem motu diurno, cum hoc causari possit suprema sphaera, totum caelum hoc moturevolvente”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 5.

180

2.3.2. Obraz wszechświata u Ptolemeusza

W odpowiedzi na zarzuty wobec obrazu świata Arystotelesa, św. Tomasz wykraczapoza komentowany traktat O niebie i odwołuje się do drugiej wielkiej teorii kosmolo-gicznej starożytności, a więc do astronomicznego obrazu świata Ptolemeusza (100–168po Chrystusie)243. Struktura kosmosu była w tej teorii znacznie prostsza niż u Arystote-lesa, ale mniej uporządkowana geometrycznie244. Ptolemeusz wykorzystał rozważaniaswych poprzedników, Hipparcha (190–125 przed Chrystusem) i Apoloniusza z Perge(262–200 przed Chrystusem)245 i uznał, że istnieje jedna najwyższa sfera gwiazd sta-łych, ze środkiem w środku Ziemi, a poniżej tej najwyższej sfery znajduje się siedemokręgów – nosicieli planet246, które nie mają środka w centrum Ziemi, ale w punkciena prostej łączącej centrum Ziemi ze Słońcem (dlatego okręgi te nazwano ekscentry-kami)247. Koła ekscentryczne zwane były także przez astronomów deferensami, gdyżnosiły na sobie planety za pośrednictwem epicykli i miały za zadanie wyjaśnić nietylko ruch, ale również różnice w obserwowanych z Ziemi prędkościach i jasnościplanet. Gdy planeta znajdowała się dalej od Ziemi, to jej prędkość byłaby pozorniemniejsza, podobnie jak i jasność. Odwrotnie zaś, przy położeniu bliższym Ziemi, więk-sza miała być zarówno prędkość, jak i jasność planety248. Inaczej niż u Arystotelesa,planety nie były bezpośrednio przymocowane do deferensu jak do sfery, ale znajdo-wały się na powierzchni innego, mniejszego koła, którego środek był zamocowany nadeferensie i wraz z nim poruszał się wokół środka ekscentrycznego. To mniejsze koło

243 Doktor Anielski był bardziej zainteresowany poznaniem ogólnej struktury wszechświata i zbudowa-

niem metafizycznego opisu hierarchicznego porządku rzeczywistości stworzonej, niż badaniem szczegó-łów. O ile dominikański uczony gruntownie komentował kosmologiczny traktat Arystotelesa O niebie, tojuż z zasadniczego dzieła Ptolemeusza, czyli z Almegestu właściwie nie skorzystał (chyba że pośrednio),gdyż jedyny cytat z tegoż Almagestu mieści się w opracowanej już przez Barłomieja z Lukki trzeciej księ-dze politycznego traktatu De regno: „videmus in corporibus quod inferiora per superiora moventur, etomnia reducuntur ad motum supremi, quod est nona sphaera, secundum Ptolomaeum in prima dist. Alma-gesti; sed secundum Aristotelem in secundo de caelo, est octava”, Ptolomaeus de Lucca, De regno continu-atio, lib. 3, cap. 2; zob. też: Weisheipl, s. 470–471 (problem autentyczności De regno); Litt, s. 367 (cytujeDe regno jako tekst św. Tomasza). Powyższy cytat jest typowy dla wielu miejsc w dorobku Akwinaty, toznaczy, że ogranicza się do przytoczenia cudzych opinii.

244 Por.: „Secundum vero suppositiones modernorum astrologorum, satis convenienter videtur disposi-tus numerus caelestium corporum, licet non secundum rationem quam Aristoteles hic assignat”, In Decaelo, lib. 2, l. 18, n. 13.

245 Por.: T. Kuhn, Przewrót kopernikański..., dz. cyt., s. 97; H. Ostrowski, Wprowadzenie do kosmogra-fii św. Tomasza, art. cyt., s. 289.

246 Nie można mylić sfer Arystotelesa i okręgów Ptolemeusza, jak to się niekiedy zdarza. Por.: „Głów-nym ośrodkiem astronomii arabskiej była Hiszpania, gdzie uczeni opracowali na nowo system Ptolemeuszai dodali do jego ośmiu sfer jeszcze dziewiątą” oraz „system Eudoksosa i Arystotelesa, czyli (...) system kółwspółśrodkowych”, H. Ostrowski, Wprowadzenie do kosmografii św. Tomasza, art. cyt., s. 279.

247 Por.: „Hipparchus et Ptolomaeus posuerunt unicuique planetae unam solam sphaeram; quam tamenposuerunt non esse supremae sphaerae concentricam, sed habere aliud centrum praeter terram”, In De caelo,lib. 2, l. 17, n. 5. Św. Tomasz posługiwał się zarówno nazwą sphaera, jak i circulus excentricus (tamże);zob.: Legrand, s. 147.

248 Por.: „cum planeta est in parte sphaerae magis distante a nobis, corpus planetae minus videturet tardioris motus; cum autem est in opposita parte, videtur maius et velocioris motus”, In De caelo, lib.2, l. 17, n. 5.

181

nosiło nazwę epicykla (epicyclum)249. Ze złożenia dwóch rodzajów ruchu: deferensui epicykla, oraz za sprawą ekscentrycznego położenia samego deferensu powstawałruch postrzegany z Ziemi. Chociaż Ptolemeusz nie wprowadził do swej teorii idei or-bity eliptycznej, gdyż podobnie jak Arystoteles opowiadał się za geometryczną dosko-nałością kolistego ruchu na niebie, to jednak odpowiednie proporcje rozmiarów defe-rensów i epicykli pozwoliły temu uczonemu precyzyjnie zobrazować i obliczyć ruchciał niebieskich. Również Mikołaj Kopernik (1473–1543) w swej heliocentrycznejwizji świata zastosował deferensy i epicykle, gdyż eliptyczne orbity wprowadził doastronomii dopiero Jan Kepler (1571–1630), uczeń Tychona de Brahe (1546–1601)250.

Proces recepcji nauki starożytnej w kulturze XIII-wiecznej Europy, w którymszczególną rolę odegrał św. Tomasz, napotykał na trudności związane z konkurencyj-nymi rozwiązaniami wielu kwestii przez starożytnych uczonych i ich późniejszychkomentatorów. Podejmując temat modelu Ptolemeusza przechodzimy w samo centrumpoważnej dyskusji kosmologicznej, a więc sporu wynikłego ze wzajemnej odmienno-ści popularnego obrazu świata podanego przez Arystotelesa z konkurencyjnym dlafilozofów modelem wszechświata zaproponowanym przez Ptolemeusza. Astronomo-wie i matematycy w XIII stuleciu opowiedzieli się za tą drugą wizją świata, mimo żerodziła ona trudności na gruncie arystotelizmu. Starcie obu tych teorii było silnymbodźcem do dalszego rozwoju przyrodoznawstwa, gdyż pozostając w ramach kosmo-logii Ptolemeusza, należało przemyśleć wiele zagadnień Arystotelesowskiej fizyki,chociażby problem ośrodka, w którym odbywa się ruch ciał niebieskich, skoro wyklu-czono istnienie próżni. Arystoteles – jak wiemy – uważał, że ponieważ nie istniejepróżnia, to sfery poruszają się we wzajemnym zetknięciu. Wprowadzenie do astrono-mii epicykli i deferensów podważało ten geometryczny porządek idealnie kulistegowszechświata, gdyż pod sferą gwiazd stałych ruch ciał niebieskich nie odbywał się jużpo torach idealnie kolistych względem środka Ziemi, uznawanego za środek wszech-świata i sfery gwiazd stałych. Ten wyłom wobec zasad fizyki podanych przez Stagirytętakże był ważnym impulsem do dyskusji i do dalszego rozwoju nauk astronomicz-nych251.

249 Por.: „Praeter hoc autem posuerunt quosdam parvos circulos, quos epicyclos dicunt, qui moventur

super huiusmodi sphaeris; ita quod corpora planetarum in huiusmodi epicyclis moventur, non tanquaminfixa in huiusmodi circulis, sed quasi motu progressivo eos regyrant”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 5. Do-dajmy, że św. Tomasz interpretuje teorię Ptolemeusza w duchu autorów późniejszych (prawdopodobniearabskich, albo zgodnie z ujęciem św. Alberta Wielkiego), zakładając, że deferens jest sferą (wbrew Ptole-meuszowi), a epicykl – okręgiem. Wyjaśnienie to miało na celu pogodzenie koncepcji Ptolemeusza z fizykąArystotelesa, chociaż w modyfikacji tej dostrzec można wysiłek uczonych, aby w rozwoju nauk twórczowykorzystać nie tylko dorobek Stagiryty, ale również wkład jego następców. Zob. Litt, s. 354, przypis 6(brak wzmianki o znaczeniu odrębnej natury deferensu i epicykla).

250 Por.: H. Butterfield, Rodowód współczesnej nauki.., dz. cyt., s. 64. Osobnym, nader ciekawym za-gadnieniem jest pitagorejska orientacja filozoficzna Keplera. Zob.: J. Losse, Wprowadzenie do filozofiinauki, dz. cyt., s. 58–61. Na temat de Brahego zob.: Dreyer, s. 345–371; Crombie, t. II, s. 221–223; Wartododać, że de Brahe nie przyjął teorii Kopernika, ale stworzył własną, łączącą model Ptolemeusza i Koper-nika (Ziemia miała być nieruchoma, wokół Ziemi krążyło Słońce i Księżyc, ale wokół Słońca – planety),zob.: T. Kuhn, Przewrót kopernikański..., dz. cyt., s. 306–319 (model przedstawiono na s. 310, rys. 37);North, s. 205–211. O Keplerze: Dreyer, s. 371–412; T. Kuhn, Przewrót kopernikański..., dz. cyt., s. 320––334; North, s. 213–222.

251 Por.: R. Palacz, Źródła i podstawowe zagadnienia filozofii przyrody od VI do XIII wieku [w:] Histo-ria filozofii średniowiecznej, red. J. Legowicz, Warszawa 1980, s. 277.

182

Koncepcja Ptolemeusza pozwalała wyróżnić trzy składowe ruchu planet: ruch ciałaniebieskiego po epicyklu, ruch po deferensie i ekscentryczny ruch środka deferensuwzględem środka Ziemi. W ten sposób dał się wyjaśnić potrójny ruch planety, wyni-kający z jej własnego ruchu, z ruchu Ziemi wobec tej planety i z faktu, że orbita pla-nety jest eliptyczna. Mechanizm ten został zastosowany do czterech planet: Saturna,Jowisza, Marsa i Wenus252. W przypadku Merkurego, którego obserwowany ruch byłbardziej złożony, Ptolemeusz przyjął jeszcze czwartą składową ruchu: uznał, że jegodeferens porusza się wokół środka świata po jeszcze jednym małym okręgu253. Skom-plikowany był także ruch Księżyca, a mianowicie, aby wyjaśnić, że zaćmienia Słońca iKsiężyca zdarzają się przy różnych położeniach węzłów (nodi254), a więc dwóchpunktów, w których przecinają się drogi tych ciał niebieskich255, dodano czwarty ipiąty okrąg do trzech składowych ruchu Księżyca wokół Ziemi, obok ekscentrycznegodeferensu i epicykla256. Według Ptolemeusza Słońce posiadało tylko dwie składoweruchu, a więc nie potrzeba było przyjmować istnienia epicykla i wystarczyło uznać, żeSłońce krąży wokół Ziemi po ekscentryku257.

252 Por.: „igitur praeter motum diurnum, quem toti caelo attribuunt ex motu primae sphaerae, quatuorplanetis, scilicet Saturno, Iovi, Marti et Veneri, attribuunt tres motus: quorum unus est secundum quemcorpus stellae circuit epicyclum; secundus est secundum quem centrum epicycli circuit sphaeram; tertiusautem est secundum quem ipsa sphaera movetur ab occidente in orientem, quibuslibet centum annis graduuno, secundum motum stellarum fixarum, qui quidem dicitur motus augis vel apogaei, idest maximaedistantiae in circulo excentrico”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 5.

253 Por.: „Super hos autem tres motus addunt quartum motum Mercurio, quo dicunt centrum sphaeraeipsius moveri in quodam circulo parvo circa centrum mundi”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 5. Zob. J. Do-brzycki, Astronomia przedkopernikowska, dz. cyt., s. 37.

254 Por.: „Nodi. (...) Les noeuds sont deux intersections du chemin de la Lune avec celui du Soleil”, Litt,s. 391.

255 Węzły Księżyca zwano potocznie ogonem smoka (węzeł zachodzący) i głową smoka (węzeł wscho-dzący), w zależności od tego, czy Księżyc przesuwał się na południe, czy też na północ, gdyż według astro-nomów babilońskich wielki smok pożerał światło podczas zaćmienia. Z poglądu tego zachowano tylkosame określenia. Por.: „circulus sphaerae lunaris, super quem intelligitur moveri centrum epicycli eius,declinet a zodiaco ad meridiem et Septentrionem, necesse est quod huiusmodi circulus secet zodiacum induobus punctis, qui dicuntur nodi, sive caput et cauda”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 5; „Sunt autem quaedamalia apparentia, quae non salvarentur si terra non esset in medio; puta quae accidunt circa eclipsim lunae,per directam oppositionem lunae ad solem. Nisi enim terra semper esset in medio, non semper sequeretureclipsis lunae, quando est in oppositione existens in capite vel in cauda: et tamen in eclipsi lunae nihiloperatur aspectus noster”, tamże, lib. 2, l. 21, n. 4. Akwinata wyraża się skrótowo, gdyż należałoby w tymmiejscu powiedzieć „in capite vel in cauda draconis”, zob.: Litt, s. 388 (Lexique des termes rares, hasło:„caput”). Por. tamże: „S. Thomas emploie maintes fois le mot «draco», mail il s’agit partout de dragonsoriginaires de «Daniel» ou de «l’Apocalypse», jamais du dragon des astronomes”. Zob. także: Ap 12, 9:„proiectus est draco ille magnus serpens antiquus qui vocatur Diabolus et Satanas qui seducit universumorbem”. Jako przykład takiego użycia terminu „smok” przez św. Tomasza można podać, że w komentarzudo Księgi Hioba Akwinata pisze np. „potest intelligi ut per Leviathan significetur draco antiquus, scilicetDiabolus, secundum illud Is. XXVII 1 «in die illa visitabit dominus in gladio suo duro et gravi et forti superLeviathan, serpentem tortuosum»”, Super Iob, cap. 3.

256 Por.: „Quos etiam quatuor motus attribuunt lunae, superaddentes ei quintum. Cum enim circulussphaerae lunaris, super quem intelligitur moveri centrum epicycli eius, declinet a zodiaco ad meridiem etSeptentrionem, necesse est quod huiusmodi circulus secet zodiacum in duobus punctis, qui dicuntur nodi,sive caput et cauda; in quibus tantum locis luna existente, possunt contingere eclipses lunares et solares;quae non semper contingunt in eadem parte circuli. Et ideo ex hoc ponunt quintum motum in luna, secun-dum quem praedicti nodi moventur; qui dicitur motus capitis et caudae”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 5.

257 Por.: „Corpus autem solis non dicunt moveri in aliquo epicyclo, sed in suo excentrico. Unde non at-tribuunt soli nisi duos motus: unum scilicet quo corpus solis movetur in excentrico; et alius est motus augis,

183

2.3.3. Kosmografia św. Tomasza

Obraz świata Ptolemeusza skłonił dominikańskiego uczonego do poruszenia wątpliwo-ści (podanej także w podobny sposób przez Stagirytę) w odniesieniu do systemu sfer,a mianowicie, dlaczego machina mundi jest tak nieoczekiwanie uporządkowana, iżponiżej sfery gwiazd stałych (poruszającej się jednym tylko ruchem) ruch jest bardziejzróżnicowany, ale już najbliżej Ziemi, w przypadku Słońca, jest prostszy, natomiastKsiężyc i Merkury – wzajemnie oddzielone Słońcem – mają z kolei ruch tak bardzoskomplikowany, że inne planety są pośrodku tego systemu w skali złożoności swegoruchu258. Kolejność planet, w której bezpośrednio powyżej Księżyca znajduje się Słoń-ce, panowała w systemie Arystotelesa, natomiast według Ptolemeusza powyżej Księ-życa porusza się Merkury, Wenus i następnie Słońce oraz kolejne planety. Akwinataprzyjmował ten drugi porządek i w tej kwestii wybierał rozwiązanie Ptolemejskie259.Biorąc zaś pod uwagę geometryczny porządek, świat Ptolemeusza jest bardziej ele-gancki, niż ten złożony z kilkudziesięciu sfer kosmos Arystotelesa, chociażw strukturze hierarchicznej planet teoria Stagiryty jest bardziej uporządkowana.

Porządek planet w kosmologii św. Tomasza nie był arbitralnym wynikiem spekula-cji i nie opierał się na samych tylko porównaniach czasu, w jakim dokonują one peł-nego obiegu wzdłóż sfery gwiazd stałych. Akwinata, podobnie jak Stagiryta, nie dys-ponował dużą liczbą danych przyrodniczych, ale starał się odnotować wyniki badańprzeprowadzonych wcześniej i podanych przez swych poprzedników260. Aby wykazać,że Księżyc znajduje się bliżej Ziemi niż Mars, dominikanin przytacza wzmiankowane(i zaobserwowane) przez Arystotelesa zjawisko zakrycia Marsa przez ciemną częśćtarczy Księżyca, znajdującego się w pierwszej lub trzeciej kwadrze, a więc częściowowidocznej z Ziemi (luna dichotoma)261. Szanując tradycję starożytnych badań astrono-micznych, Akwinata za Stagirytą przypisuje szczególne zasługi w tej dziedzinie uczo-

quem attribuunt sphaerae solis, sicut attribuunt sphaeris aliorum planetarum”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 5;zob.: M. Kurdziałek, Średniowieczne stanowiska..., dz. cyt., s. 242.

258 Por.: „quod vere secundum hanc positionem procedit dubitatio quam hic Aristoteles movet. Nam se-cundum hanc positionem Mercurius et luna, qui sunt infimi planetarum, habent plurimos motus; sol autem,quem ponunt medium, habet paucissimos; alii vero planetae medio modo se habent”, In De caelo, lib. 2, l.17, n. 5.

259 Por.: „non enim media corpora caelestia, scilicet sphaerae Veneris, Mercurii et lunae, ex motu soliscalefiunt”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 11; „Soli autem intelliguntur deservire tres inferiores planetae, adcausandum transmutationem in rebus: et ideo gradatim diversificantur in numero motuum; ita scilicet quodsoli attribuantur duo motus, Veneri attribuantur tres, Mercurio quatuor, lunae quinque”, tamże, l. 18, n. 13.

260 Por.: Ch. Dawson, Szkice o kulturze średniowiecznej..., dz. cyt., s. 169: „Słaba aktywność tomizmuw naukach przyrodniczych ma podwójną przyczynę. Z jednej strony wypływa to z jego skupienia się nametafizyce i teologii, z drugiej zaś z zupełnej zgodności jego syntezy z tradycją arystotelesowską. CorpusAristotelicum (...) zostało przyjęte jako ostatnie słowo ludzkiej mądrości”. Ostatnie zdanie wydaje sięjednak być zbyt jednostronne.

261 Por.: „ordo quorundam planetarum manifestus est etiam visu. Dicit enim se vidisse quod luna, di-chotoma existens, idest ex media parte illuminata, subintravit stellam Martis (nam ipsa est velocioris motusquam Mars); et luna secundum nigrum suum, idest secundum illam partem in qua erat obscura, occultavitMartem; et quod Mars exivit de sub luna pertranseunte ipsum, secundum partem lunae claram et lucidam”,In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 6. Zjawisko to miało miejsce w r. 357 przed Chr. Zob.: Arystoteles,O niebie, przekład cyt., s. 83 i 175, przypis 90. O wzmiance Akwinaty wspomina Litt (s. 307). Por. także:St. Thomas Aquinas, Exposition of Aristotle’s Treatise on the Heavens, Translated by R. F. Larcher andP. H. Conway, Columbus 1964, cz. II, s. 77.

184

nym egipskim i babilońskim262. Egipcjanie zajmują w historii nauki miejsce szcze-gólne, skoro Arystoteles przypisuje im zaszczytny tytuł „najstarszych ludzi”263. Modelkosmosu jest tym samym wsparty tradycją wielu pokoleń wcześniejszych uczonych.Wraz z przekonaniem o niezmienności świata, zawsze tak samo postrzeganego odpokoleń, jest to jedna z przyczyn tak silnego ugruntowania geocentrycznej i tradycyj-nej kosmologii w Europie Zachodniej, która w XIII wieku dokonała pełnej recepcjidorobku nauki starożytnej264.

Już w swym pierwszym obszernym dziele, a więc w komentarzu do Sentencji PiotraLombarda, Akwinata wykorzystał nie tylko poglądy Arystotelesa, ale wypowiadał sięrównież na temat teorii Ptolemeusza i zauważył, że przyjęcie epicykli wymusza mody-fikację obrazu świata, gdyż zdaniem Stagiryty sfery miały sąsiadować i stykać się zesobą. Wykluczając istnienie próżni, św. Tomasz dopuszcza więc wbrew Arystotele-sowi, że istnieje ośrodek eteryczny (w którym poruszają się planety na epicyklach),rozdzielający deferensy265. Dominikanin stwierdza zarazem, że w jego czasach astro-nomowie powszechnie przyjmowali teorię Ptolemeusza (ponunt astrologi)266.O niezgodności między założeniami fizyki Arystotelesa a teorią Ptolemeusza Akwinatawypowiada się także w swym komentarzu do traktatu Boecjusza O Trójcy Świętej, alezachowuje znaczny dystans wobec poglądów zwolenników obu teorii267.

Św. Tomasz w swych pismach nie zajmuje jednoznacznego stanowiska i nie opo-wiada się wyraźnie na rzecz jednej z dwóch konkurencyjnych koncepcji kosmograficz-nych268. Niektóre szczegóły jego obrazu świata pochodzą jednak od Ptolemeusza.

262 Por.: J. Dobrzycki, Astronomia przedkopernikowska, dz. cyt., s. 9.263 Por.: Arystoteles, Meteorologika, ks. I, r. 14 (352 b 20): „Egipcjanie, których uważamy za najbar-

dziej starożytnych spośród ludzi”, cytat za: Arystoteles, Meteorologika. O świecie, dz. cyt., s. 42.264 Por.: „similiter de ordine planetarum aliorum dicunt se vidisse illi, qui a multis temporibus retro talia

observaverunt per multos annos, scilicet Aegyptii et Babylonii, quorum studium maxime fuit circa astrolo-giam; ex quorum dictis habemus multas credulitates de unaquaque stellarum, scilicet observationes eorum”,In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 6.

265 Istnienie takiego ośrodka wydawał się dopuszczać również sam Ptolemeusz. Zob.: A. Pokulniewicz,Problem obrazu świata u św. Tomasza z Akwinu na tle starożytnych poglądów kosmologicznych..., dz. cyt.,s. 317.

266 Por.: „ponunt astrologi inter duas sphaeras, quae non possunt scindi, esse aliquod spatium repletumcorpore divisibili, cum in isto spatio sit motus planetarum, secundum motum epicycli”, Super Sent., lib. 2,d. 2, q. 2, a. 2, ad 5; „Si tamen sustineatur, nulla necessitas erit quod duo corpora sint in eodem loco, quiasecundum tenentes illam opinionem (sc. de epicyclis et excentricis) triplex substantia distinguitur in caele-stibus corporibus, scilicet substantia stellarum, quae est luminosa, et substantia sphaerarum, quae est dia-phana et solida non divisibilis, et substantia alia quae est inter sphaeras, quae est divisibilis et inspissabilisad modum aeris, quamvis sit incorruptibilis. Et per hanc substantiam defenduntur, ne oporteat eos poneresubstantiam sphaerarum dividi aut duo corpora esse in eodem loco”, Super De Trinitate, pars 2, q. 4, a. 3,ad 8; zob. też: Litt, s. 347 (astronomowie współcześni Akwinacie).

267 Por.: „secundum astrologos, qui sequuntur Ptolemaeum, sex planetarum corpora moventur in epicy-clis, qui sunt circuli intersecantes sphaeras excentricas planetarum. Oportet ergo quod planetae corpusquandoque perveniat ad locum sectionis”, Super De Trinitate, pars 2, q. 4, a. 3, arg. 8; „opinio Ptolemaei deepicyclis et excentricis non videtur consonare principiis naturalibus quae Aristoteles ponit; et ideo illaopinio sectatoribus Aristotelis non placet”, tamże, ad 8. Określenie „sectator Aristotelis” nie ma znaczenianegatywnego i oznacza w danym przypadku po prostu zwolennika. Można podać przykład św. Cypriana(III w.), który używał tego terminu w takim sensie opisowym: „divinitus praemia spei ac fidei nostrae sectadirigitur”, św. Cyprian, Liber de bono patientiae, cap. 1 [w:] Patrologia Latina, t. 4, kol. 622 (Litt, s. 348,w przypisie 1 pomylił numer kolumny w Patrologii).

268 Wyraźny brak zdecydowania („albo-albo”, czyli „vel-vel”) widać na przykład w wypowiedzi Akwi-naty „retrogradatio quae videtur in planetis, et statio et directio non provenit ex difformitate motus unius et

185

Oprócz wspomnianej już kolejności planet Akwinata przejął od autora Almagestu takżepoglądy na temat precesji269 oraz cenił dokładne obserwacje astronomiczne Ptoleme-usza i Hipparcha270. W Sumie teologii wyraża natomiast ważny pogląd metodologicz-ny, a mianowicie stwierdza, że argumenty obu stron w sporze między zwolennikamiteorii Arystotelesa i Ptolemeusza są tylko prawdopodobne (ratio non sufficienterprobans) i na podstawie posiadanej wiedzy nie sposób jednoznacznie stwierdzić, którateoria jest prawdziwa, gdyż obie pozwalają opisać zjawiska obserwowane na niebie(possunt salvari apparentia sensibilia circa motus caelestes). A zatem Ptolemeuszmoże mieć rację i koncepcja Arystotelesa nie musi być jedynym poprawnym i kohe-rentnym wyjaśnieniem ruchu ciał niebieskich271. Ten dystans wobec istniejących roz-wiązań i uznanych autorytetów jest nowoczesnym stanowiskiem doktora Kościoła272.Postawa ta wynikała nie tylko z przyjętej przez niego metodologii, ale takżez istnienia dwóch konkurencyjnych kosmologii: Arystotelesowskiej, która zgadzała sięz fizyką i metafizyką perypatetycką, oraz Ptolemejskiej, która podważając niektóre za-sady Stagiryty, jako jedyna była podstawą obliczeń astronomicznych, przyjętą cho-ciażby w astronomicznych Tablicach Toledańskich (powstałych około 1080 roku)i później w Tablicach króla Alfonsa, władcy Kastylii (sporządzonych około 1272 ro-ku)273.

eiusdem mobilis, sed ex diversis motibus diversorum mobilium, vel ponendo eccentricos et epicyclos se-cundum Ptolomaeum vel ponendo diversitatem motuum secundum diversitates polorum, sicut alii posu-erunt”, De potentia, q. 6, a. 6, ad 9; zob. Litt, s. 349; A. Pokulniewicz, Problem obrazu świata u św. Toma-sza z Akwinu na tle starożytnych poglądów kosmologicznych..., dz. cyt., s. 318.

269 Por.: „motus stellarum fixarum; quas Ptolomaeus ponit moveri ab occidente in orientem super poloszodiaci, quibuslibet centum annis gradu uno, ita quod tota revolutio earum compleatur in triginta sex milli-bus annorum”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 7.

270 Por.: „Dicitur autem Anaximander primo invenisse rationem de magnitudinibus stellarum, et distan-tiis earum ab invicem et a terra; ordinem autem positionis planetarum dicuntur primi Pythagorici depre-hendisse; quamvis cum maiori diligentia et perfectius sint haec considerata per Hipparchum et Ptolo-maeum”, In De caelo, lib. 2, l. 15, n. 1; zob. również: Super Iob, cap. 38 (widoczność planet).

271 Na umiarkowane, a nawet niezdecydowane poglądy Akwinaty miały wpływ rozbieżności pomiędzyuczonymi, nie tylko w starożytności, ale także w czasach bliższych św. Tomaszowi. Warto wskazać, żeAwerroes wybierał w sporze zwolenników dwóch obrazów kosmosu Arystotelesa, zaś mistrz DoktoraAnielskiego – św. Albert Wielki opowiadał się po stronie kosmografii Ptolemeusza. Por.: Litt, s. 365.

272 Por.: „ad aliquam rem dupliciter inducitur ratio. Uno modo, ad probandum sufficienter aliquamradicem, sicut in scientia naturali inducitur ratio sufficiens ad probandum quod motus caeli semper situniformis velocitatis. Alio modo inducitur ratio, non quae sufficienter probet radicem, sed quae radici iampositae ostendat congruere consequentes effectus, sicut in astrologia ponitur ratio excentricorum et epicy-clorum ex hoc quod, hac positione facta, possunt salvari apparentia sensibilia circa motus caelestes, nontamen ratio haec est sufficienter probans, quia etiam forte alia positione facta salvari possent”, S. Th., I-a,q. 32, a. 1, ad 2. Można więc uznać, że Akwinata co prawda nie przyjął wyłącznie systemu Ptolemeuszajako lepszego, ale przecież nie wykluczył go w oparciu o stanowisko Arystotelesa. Zob. też: R. Palacz, Odwiedzy do nauki..., dz. cyt., s. 136, a także: Św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, t. 5, przeł. i opr.P. Bełch, Londyn 1979, s. 127 (motto od wydawców do rozważań nad światem widzialnym);M. Kurdziałek, Średniowieczne stanowiska..., dz. cyt., s. 237.

273 Por.: J. Dobrzycki, Teoria precesji w astronomii średniowiecznej, „Studia i materiały z dziejów na-uki polskiej”, seria C, z. 11, (1965), s. 16–25 (zwłaszcza na s. 24–25: „sprzeczności tkwiące w systemieTablic Alfonsa nie przeszkodziły w jego powszechnym uznaniu. Dostatecznie wielki był rozdźwięk międzykosmologią i astronomią matematyczną, między światem sfer homocentrycznych Arystotelesa i ptoleme-uszowskim układem epicykli”). Dodatkowe zatem trudności (obok konkurencyjnych ujęć Stagiryty i Pto-lemeusza) wynikały z błędnych obliczeń i niewłaściwych modeli teoretycznych.

186

W rozważaniach nad tym problemem św. Tomasz posiłkuje się także argumentaminatury teologicznej. Z jednej bowiem strony przypomina zasady Arystotelesa (secun-dum opinionem Aristotelis), ale z drugiej strony dowodzi, że św. Jan Chryzostom, ko-mentując Księgę Rodzaju, powiada, że skoro Bóg umieścił (posuit) gwiazdy na niebie(iusserit ut ibi essent), to nie znaczy, że koniecznie są one fizycznie umocowane (fixa)na sferach, podobnie jak stwierdzenie, że człowiek został umieszczony w Raju, ozna-cza tylko jego pobyt w pewnej przestrzeni (ibi). Zatem ciała niebieskie mogą się poru-szać na sferach albo na epicyklach i deferensach, albo też swobodnie w przestrzeni.Ponadto my nie dostrzegamy zmysłowo (sensu) istnienia żadnych sfer. Jednakże (i jestto ważna uwaga z zakresu metodologii egzegezy biblijnej) autor Księgi Rodzaju posłu-giwał się językiem potocznym (rudi populo condescendens), a więc odwoływał się doprostych, potocznych obrazów zmysłowych, zrozumiałych dla słuchaczy, a nieko-niecznie zgodnych z rzeczywistym obrazem świata i nie można na tej podstawie dojśćdo ostatecznych wniosków natury naukowej274.

Pomimo braku jednoznacznego wyboru jednej z konkurencyjnych dla filozofówteorii przytoczone poglądy Akwinaty są dość nowoczesne i wyrażają dystans zarównodo autorytetu Stagiryty, jak i wobec powagi Ptolemeusza oraz w stosunku do próbdosłownej interpretacji Pisma Świętego275. Taka postawa ułatwiała dalszy rozwój naukprzyrodniczych, podobnie jak paryskie potępienie (1277 r.) niektórych tez, głównieawerroistycznych276, podjęte w imię zasady o nieograniczonej mocy Boga i uwalnia-jące naukę od wąsko pojmowanego arystotelizmu, który mógłby krępować postępnaukowy277.

274 Por.: „secundum Ptolomaeum, luminaria non sunt fixa in sphaeris, sed habent motum seorsuma motu sphaerarum. Unde Chrysostomus dicit quod non ideo dicitur quod posuit ea in firmamento, quia ibisint fixa; sed quia iusserit ut ibi essent; sicut posuit hominem in Paradiso, ut ibi esset. Sed secundum opin-ionem Aristotelis, stellae fixae sunt in orbibus, et non moventur nisi motu orbium, secundum rei veritatem.Tamen motus luminarium sensu percipitur, non autem motus sphaerarum. Moyses autem, rudi populocondescendens, secutus est quae sensibiliter apparent”, S. Th., I-a, q. 70, a. 1, ad 3. Wydaje się, że zwrot„secundum rei veritatem” nie oznacza opowiedzenia się po stronie systemu Stagiryty, gdyż Akwinatainaczej traktowałby w takim przypadku poglądy Ptolemeusza (mógłby je jednoznacznie ocenić jako nieuza-sadnione). Należy raczej uznać, że św. Tomasz chce powiedzieć, że według Arystotelesa prawda jest taka,iż gwiazdy poruszają się wyłącznie z całymi sferami, a więc powyższe zdanie nie jest według dominikań-skiego uczonego zdaniem prawdziwym, a jedynie zdaniem na temat prawdy w ramach fizyki Filozofa.

275 Nowoczesnych aspektów metodologii dominikańskiego uczonego zdaje się nie dostrzegać m.in.francuski historyk G. Minois (Kościół i nauka..., dz. cyt., s. 225).

276 Warto pamiętać, że awerroizm był w historii myśli z jednej strony ograniczeniem (zbytnio wspierałnaukę na autorytecie Arystotelesa i na zastanej wiedzy) aż do tego stopnia, że Awerroes miał podobnopowiedzieć, że „Si omnes dii descenderent, non possent moveri terram de suo loco” (zob. S. Swieżawski,Dzieje filozofii europejskiej XV wieku, dz. cyt., t. 5 [wszechświat}, s. 128, przypis 262), ale z drugiej strony(jak stwierdził inny mediewista, R. Palacz) rozwinęła się „die averroistische Kritik des ptolemäischenSystems”, która mogła ułatwiać badania podjęte przez M. Kopernika (zob.: tamże, s. 129, przypis 264).

277 Szkoda, że nie pamiętał o tym św. Robert kard. Bellarmin (1542–1621) w czasie procesu Galileusza(1615), ale na usprawiedliwienie jezuickiego uczonego i obrońcy ortodoksji można przywołać zagrożenia,przed jakimi stał Kościół w dobie reformacji, a także fakt, że Galileusz nie podał poprawnego uzasadnieniaswej teorii. Nie zwalnia to wszakże przedstawicieli Kurii Rzymskiej od odpowiedzialności, mimo że papieżPaweł V nie zatwierdził wyroku. Dodajmy, że „the famous «E pur si muove», supposed to have beenuttered by Galileo, as he rose from his knees after renouncing the motion of the earth, is an acknowledgedfiction, of which no mention can be found till more than a century after his death, which took place 8 Janu-ary 1642, the year in which Newton was born”, The Catholic Encyclopedia, t. VI, New York 1909 [hasło:]„Galileo Galilei”; zob. także: Sprawa Galileusza, red. J. Życiński, Kraków 1991; A. Koestler, Lunatycy...,dz. cyt., s. 423–493.

187

W komentarzu do Metafizyki Arystotelesa dominikanin rozważa problem ruchu ciałniebieskich z perspektywy historii filozofii. Sporządzenie obrazu wszechświata zbu-dowanego z regularnych i uporządkowanych sfer Akwinata przypisał Platonowi i jegoumiłowaniu matematycznego porządku278. Ponieważ struktura kosmosu jest naderskomplikowana, a w ruchu planet dostrzegamy nieregularności: zatrzymania, ruchwsteczny oraz zmiany prędkości i jasności, konieczne stało się rozbudowanie tej pier-wotnej prostej wizji. Wprowadzenie do kosmografii ekscentrycznych deferensówi epicykli, przyjętych przez Ptolemeusza, św. Tomasz z pewną przesadą przypisuje jużpitagorejczykom279.

Niektóre fizykalne ujęcia hipotezy o epicyklach sprzeciwiały się wyraźnie fizyce Stagi-ryty. Teoria epicykli zdaje się bowiem dopuszczać zróżnicowanie gęstości sfer, niezgodnez nauką o jednorodności piątego elementu, czy też istnienie próżni, sprzecznez koncepcją ruchu greckiego filozofa. Jeszcze inne fizykalne wyjaśnienie istnienia epicykliwymagało założenia istnienia – oprócz deferensów – innego ciała (nieporuszającego sięruchem po okręgu), które mogłoby rozdzielać te deferensy, ale niezgodnego z przekona-niem o regularnym ruchu nieba280. Teoria epicykli zakłada również fizyczną podzielnośćobszaru piątego elementu, z którego zbudowany był deferens, aby epicykl mógł się na nimporuszać, a planetom przypisany został dodatkowy ruch na epicyklu, niewynikający z ru-chu ekscentryka. Tym samym geometryczny porządek świata, składającego się z kolejnychsfer o wspólnym środku, nie był zachowany. Krytykę inspiratorów przedstawionej teoriiPtolemejskiej (a więc uczonych o orientacji pitagorejskiej) ułatwiała ponadto spekulatywnateoria muzycznej harmonii sfer, nieznana w koncepcji Arystotelesa i niedająca się potwier-dzić fizycznie281.

Wszystkich wymienionych braków nie wykazuje – zdaniem św. Tomasza – kon-cepcja sfer Eudoksosa, przejęta następnie przez Arystotelesa282. Thomas Litt słusznie

278 Por.: „Plato caelestibus motibus attribuens indefectibiliter circularitatem et ordinationem, mathema-ticas suppositiones fecit, per quas suppositiones possent salvari quae circa erraticas apparent, sustinendo,quod motus planetarum sunt circulares et regulares ordinati”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 10, n. 1;Niemiecki historyk filozofii Olof Gigon słusznie zwrócił uwagę, że przyjęcie przez Plotona założenia odoskonałości ciał niebieskich pozwoliło ułożyć matematyczne prawa ich ruchu, a więc dało początek na-ukowej astronomii. Zob.: O. Gigon, Główne problemy filozofii starożytnej, przeł. P. Domański, Warszawa1996, s. 96–97.

279 Por.: „Pythagorici quidem ad reducendum in debitum ordinem irregularitatem, quae apparet in moti-bus planetarum ex statione et retrogradatione, velocitate, et tarditate, et diversa apparentia quantitatis, posu-erunt motus planetarum esse in sphaeris eccentricis, et in circulis parvis qui dicuntur epicycli; quam etiamopinionem Ptolemaeus prosequitur”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 10, n. 1; zob.: Litt, s. 24 (termin„retrogradatio”).

280 Por.: „Videtur autem ex huius suppositione sequi aliquid contrarium his quae demonstrantur in sci-entia naturali: non enim omnis motus erit vel ad medium vel a medio, vel circa medium mundi. Iterumsequitur, quod sphaera continens sphaeram eccentricam, vel non sit aequalis spissitudinis, vel quod sitaliquid vacuum inter unam sphaeram et aliam, vel quod sit aliquod corpus praeter substantiam sphaerarumintercidens, quod non erit corpus circulare, nec habebit aliquem motum proprium”, Sententia Metaphysicae,lib. 12, l. 10, n. 2.

281 Por.: „Ex positione autem epicyclorum ulterius sequitur, vel quod sphaera, per quam movetur epicy-clus, non sit integra et continua, vel quod sit divisibilis et rarefactibilis et condensabilis ad modum quo aerdividitur et inspissatur et rarescit aliquo corpore moto. Sequitur etiam, quod ipsum corpus stellae moveturper seipsum, et non solum ad motum orbis; et quod ex motu corporum caelestium perveniat sonus, quodPythagorici consenserunt”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 10, n. 3.

282 Por.: „omnia huiusmodi sunt contra ea quae determinata sunt in scientia naturali. Unde ad haec evi-tanda Eudoxus hoc videns, posuit cuique planetae sphaeras plures concentricas mundo, quarum unaquaque

188

zauważa, że przytoczony fragment jest jedynym miejscem w dorobku Doktora Aniel-skiego, w którym zebrane zostały wszystkie zarzuty stawiane teorii Ptolemeusza przezzwolenników fizyki Arystotelesa283. Akwinata był więc świadom trudności wiążącychsię z ptolemejskim obrazem świata, ale nie skłoniło go to do wyraźnego odrzuceniatego modelu. Koncepcja Arystotelesa, pomimo zgodności z jego własną teorią ruchui miejsc naturalnych, także rodziła przecież trudności. Akwinata zaś zdawał sobiesprawę z sukcesywnego rozwoju astronomii i nie zdecydował się na przyjęcie jednejz tych teorii z wykluczeniem drugiej, gdyż obserwacje astronomiczne, dowodząceskomplikowania mechaniki nieba domagały się modyfikacji także podanego przezStagirytę obrazu świata284.

Szczególna trudność w pozbawionym wątpliwości opowiedzeniu się przez arysto-telików na rzecz teorii sfer współkoncentrycznych wynikała ze zmian w obserwowanejjasności planet, co sugerowało zmiany w ich odległościach od Ziemi. Na problem tenzwrócił uwagę już Symplicjusz, który sam poddawał krytyce zbyt prosty układ Eudok-sosa i Arystotelesa, gdyż model ten nie był w stanie objąć i wyjaśnić wszystkich zja-wisk285. Tymczasem według Stagiryty planety krążą na sferach doskonale kulistych,a to wyklucza zmiany jasności ciał niebieskich wynikające ze zmian odległości odZiemi286.

W swym komentarzu do De caelo św. Tomasz stara się wyjaśnić motywy powsta-nia teorii Ptolemeusza i uważa, że dla wyjaśnienia zaobserwowanych zjawisk (appa-rent sensibus) wprowadził on do swej teorii ekscentryki i epicykle, naruszając tymsamym jednolitość i prostotę okrężnego ruchu ciał niebieskich na sferach, na rzeczbardziej skomplikowanego, w sensie geometrycznym, systemu okręgów. Dominikaninokreśla przy tym poglądy Stagiryty i Ptolemeusza jedynie mianem opinii (Aristotelesnon fuit huius opinionis)287. Następnie stwierdza, że koncepcja Ptolemeusza to teoriaspekulatywna bez dowodów z obserwacji. Czyni tak, aby zachować zasady fizyki Ary- habet motum proprium, et ex omnibus illis motibus causatur id quod apparet de motu planetarum”, Senten-tia Metaphysicae, lib. 12, l. 10, n. 4. Wydaje się, że R. Palacz zbytnio umiejsza dorobek Stagiryty, gdypowiada, że: „Rozważania przyrodnicze Arystotelesa, jak wiadomo, ograniczały się w zasadzie do zjawiskzachodzących w sferze podksiężycowej. Kiedy bowiem sam Filozof wspominał o ruchu ciał poza tą sferą,to najchętniej korzystał z teorii Eudoksosa, który wprowadził do astronomii pojęcie sfer jako wygodnenarzędzie umożliwiające matematyczny opis ruchów ciał niebieskich”, R. Palacz, Źródła i podstawowezagadnienia filozofii przyrody..., dz. cyt., s. 277; zob. także: R. Palacz, Od wiedzy do nauki..., dz. cyt.,s. 136.

283 Por.: Litt, s. 351: „C’est ici le seul endroit où S. Thomas rassemble toutes les objections péripatéti-ciennes contre Ptolémée”; zob. też: tamże, s. 361.

284 Wydaje się, że pogląd Litta o odrzuceniu przez Akwinatę teorii Ptolemeusza (Litt, s. 361: „un rejetpur et simple”) jest zbyt uproszczony.

285 Por.: Litt, s. 357–358.286 Por.: „nec secundum hanc positionem poterant omnia apparentia circa stellas salvari, praecipue qu-

antum ad propinquitatem et remotionem stellarum a nobis; quae deprehenditur ex hoc quod planetae, eademdispositione aeris existente, quandoque maiores, quandoque minores videntur”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n.5; zob. Litt, s. 357.

287 Por. „Sed videtur secundum hoc quod non omnia corpora caelestia circulariter moveantur: nam, se-cundum Ptolomaeum, motus planetarum est in excentricis et epicyclis; qui quidem motus non sunt circamedium mundi, quod est centrum terrae, sed circa quaedam alia centra. Dicendum est autem quod Aristo-teles non fuit huius opinionis, sed existimavit quod omnes motus caelestium corporum sunt circa centrumterrae, ut ponebant astrologi sui temporis. Postmodum autem Hipparchus et Ptolomaeus adinvenerunt motusexcentricorum et epicyclorum, ad salvandum ea quae apparent sensibus in corporibus caelestibus”, In Decaelo, lib. 1, l. 3, n. 7.

189

stotelesa288, ale jednocześnie nie opowiada się bezwzględnie za ujęciem Stagiryty,gdyż, jego zdaniem, dla uznania pryncypiów metafizycznych obrazu świata greckiegofilozofa wystarczy, aby istniała ogólna prawidłowość ruchu pierwszej sfery (ruchdzienny – motus diurnus) z wieloma nieregularnościami niższego rzędu, a więc z licz-nymi złożonymi ruchami poszczególnych planet. Istnieje bowiem również hipoteza(suppositio) Ptolemeusza. Aby pozostać w ramach zasad fizyki Arystotelesa, św. To-masz uważa więc, że wystarczy, aby najwyższa sfera poruszała całym niebem (motussupremae sphaerae revolventis totum caelum). Wtedy zachowany zostaje ruch piątegoelementu wokół środka świata. Natomiast poniżej tej najwyższej sfery obraz światamoże być bardziej złożony i nieregularny (np. żywioły poruszają się do środka i odśrodka, ale niekiedy napotykają na przeszkody i na przykład oceany nie okrywają całejZiemi, mimo że woda jest lżejsza od żywiołu ziemi)289. To dopuszczenie koncepcjiPtolemeusza do kosmografii przez autora Sumy teologii w jednym z jego ostatnichpism (niepozbawione wcześniejszych wahań, wskutek naukowych poszukiwań domi-nikańskiego uczonego) miało istotne znaczenie dla dalszego rozwoju nauk przyrodni-czych290. O ile istnienie sfer niebieskich było przyjmowane przez św. Tomasza w okre-sie całej jego działalności naukowej, to już w odniesieniu do konkretnych szczegółówkosmografii stanowisko Akwinaty ulegało modyfikacjom, wyrażającym refleksję ko-smologiczną podejmowaną przez tego uczonego291.

Wydaje się zatem, że matematyczna teoria Ptolemeusza jest według różnych wy-powiedzi Akwinaty równie prawdopodobna, jak fizykalna koncepcja Arystotelesa,a zasadniczym kryterium w badaniach nad właściwym obrazem wszechświata jestprzyjęcie rozróżnienia na trzy rodzaje ruchów naturalnych. Nawet to założenie nie majednak charakteru absolutnego, chociaż św. Tomasz wyraźnie opowiada się za fizyką

288 Por.: „motus circularis, qui est proprius corporis caelestis, caret contrarietate, motus autem elemen-

torum sunt invicem contrarii, ut qui est sursum ei qui est deorsum, ita corpus caeleste est absque contrarie-tate, corpora vero elementaria sunt cum contrarietate”, S. Th., I-a, q. 66, a. 2, co.

289 Por.: „autem Hipparchus et Ptolomaeus adinvenerunt motus excentricorum et epicyclorum, ad sal-vandum ea quae apparent sensibus in corporibus caelestibus. Unde hoc non est demonstratum, sed sup-positio quaedam. Si tamen hoc verum sit, nihilominus omnia corpora caelestia moventur circa centrummundi secundum motum diurnum, qui est motus supremae sphaerae revolventis totum caelum”, In Decaelo, lib. 1, l. 3, n. 7; zob.: Blanchette, s. 11, Litt, s. 352.

290 W innym fragmencie swego komentarza do De caelo Doktor Anielski powraca do tego rozróżnienia:najwyższa sfera zachowuje regularny ruch („intendit dicere de primo caelo, idest de suprema sphaera, et deprima latione, idest de motu diurno quo totum caelum revolvitur, per motum primi mobilis, ab oriente usquein occidentem. Ideo autem de hoc motu specialiter loquitur, quia in hoc motu neque est aliqua irregularitassecundum rei veritatem, neque secundum apparentiam”, In De caelo, lib. 2, l. 8, n. 2), natomiast planetyporuszają się w złożony sposób i wyjaśnienie ich ruchu jest możliwe bądź zgodnie z teorią Stagiryty, bądźteż według modelu Ptolemeusza („in his quae de subtus, idest in motu planetarum, iam plures motus con-veniunt ad movendum unum corpus; vel secundum diversas sphaeras volventes et revolventes, sicut dice-bant astrologi qui fuerunt tempore Aristotelis, ut patet in XII Metaphys.; vel secundum motus eccentri-corum et epicyclorum, secundum modernos astrologos”, tamże). Jednak każdy nieregularny ruch należy,zdaniem Akwinaty, sprowadzić do prostych ruchów składowych, aby zachować porządek w budowie kos-mosu: „secundum rei veritatem nullus motus in caelo sit irregularis”, tamże; zob. też: Litt, s. 361 („unemarque de sympathie pour ce système (sc. de Ptolémée), et c’est la toute dernière fois que S. Thomas enparle”).

291 Por.: Litt, s. 365, przypis 11 (istnienie sfer) i s. 361–362 (ewolucja poglądów).

190

Arystotelesa292. Zastana wiedza astronomiczna ma więc, według dominikanina, częstohipotetyczny charakter. Można też uznać, że dla Akwinaty do przyjęcia byłby równieżmodel heliocentryczny wszechświata i że jego zdaniem nie ma powodu, aby upierać sięprzy jednym, a nie innym sposobie wyjaśnienia obserwowanych zjawisk, tym bardziejże niekiedy był on zmuszony zmodyfikować niektóre wnioski Arystotelesa, abyuzgodnić je z doświadczeniem i refleksją filozoficzną293. Nie wydaje się także, abytomistyczny sposób wykładu Pisma Świętego mógł tutaj stanowić przeszkodę z racji nawielorakie sposoby rozumienia znaczenia tekstu biblijnego294. Warto pamiętać, żejednoznaczne argumenty na rzecz systemu heliocentrycznego pojawiły się dopierow XVIII i XIX stuleciu, a metodologia tomistyczna nie blokuje kopernikanizmu, cho-ciaż go wprost nie umożliwia i wymaga wpierw poważnej krytyki filozofii Arystotele-sa295. Możemy więc powiedzieć, że w kosmografii św. Tomasza mamy do czynienia zdwiema wizjami świata, a żadna z nich nie jest wyraźnie preferowana.

Akwinata zdawał sobie sprawę ze stopniowego rozwoju badań przyrodniczychi z pojawiających się odmiennych wyjaśnień dotyczących podejmowanych obserwacji,kiedy formułował ważną uwagę metodologiczną. Jego zdaniem, każda teoria naukowama swą wartość o tyle, o ile wyjaśnia zaobserwowane zjawiska (apparentia salvarentur).Nie znaczy to jednak, że jest teorią adekwatną, gdyż mogą powstać inne, jeszcze nie-sformułowane przez badaczy (nondum ab hominibus comprehensum), konkurencyjneteorie wyjaśniające zjawiska zachodzące na niebie296. Arystoteles bardzo wierzył w swąkoncepcję, która miała wyjaśnić ruch gwiazd i planet297, ale Akwinata (znając równieżkonkurencyjne rozwiązanie Ptolemeusza) zachowuje dystans wobec obu teorii298.

292 Por.: „If Saint Thomas did not express the same kind of reserve concerning other aspects of themodel of the universe he took for granted, expecially the theory of the four elements, it is because he had noreason for doing so”, Blanchette, s. 11.

293 Akwinata posiadał wyczucie historycznego rozwoju nauk, gdyż zdawał sobie sprawę, że w czasachArystotelesa niektóre koncepcje nie były jeszcze sformułowane: „secundum intentionem Aristotelis, omnessunt circa idem centrum, quod est terra: non enim astrologi sui temporis ponebant excentricos neque epi-cyclos”, In De caelo, lib. 2, l. 11, n. 6. Warto dodać, że św. Tomasz „hat (...) das Problem der Erdrotationals ein vielmehr astronomisches als physikalisches Problem anerkannt” M. Kurdziałek, Über die Möglich-keit der Erdrotation..., art. cyt., s. 307.

294 Jednostronnie brzmi zatem opinia: „The physical universe of Thomas is fully consonant with Aris-totelian physics and a faithful mirror of Ptolemaic astronomy and cosmology”, S. Jaki, Thomas and Uni-verse, art. cyt., s. 553.

295 Por.: Litt, s. 359–360 (ocena teorii św. Tomasza).296 Por.: „Illorum tamen suppositiones quas adinvenerunt, non est necessarium esse veras: licet enim,

talibus suppositionibus factis, apparentia salvarentur, non tamen oportet dicere has suppositiones esse veras;quia forte secundum aliquem alium modum, nondum ab hominibus comprehensum, apparentia circa stellassalvantur”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 2; zob.: Blanchette, s. 11, a także: „Filozofia tomistyczna przedsta-wia rozbudowę filozofji Arystotelesa, która oddycha atmosferą empirii, t.j. obserwacji przyrody. Rozbu-dowę: 1-o opierającą się na postulacie niesprzeczności wiary i wiedzy i postulacie autonomicznej filozofji,dopuszczającej spekulacje teologiczne; 2-o dokonywującą się w imię ideału epistemologicznego wiedzynaukowej, dowodliwej”, P. Chojnacki, Postulaty i logika..., dz. cyt., s. 44; a także: J. Pieper, Tomaszz Akwinu, dz. cyt., s. 48–49 (krytyka historyczna u św. Tomasza).

297 Por.: „Aristoteles tamen utitur huiusmodi suppositionibus quantum ad qualitatem motuum, tanquamveris”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 2.

298 Por.: „St. Thomas' conceptions differed from Aristotle's on three major points. He followed Ptolemyin placing the Mercury and Venus spheres between those of the Moon and Sun, whereas Aristotle had putthe Sun sphere after that of the Moon (In II de Coelo, Lect. 17). Another area in which Aquinas seems tohave opted for Ptolemy's hypothesis was in the latter's rejection of the large number of Aristotle's spheresintended to account for planetary motions. Each planet had only one sphere moving it in an eccentric path –

191

Św. Tomasz nie twierdził, że nowe teorie, które mogą się pojawić dla wyjaśnieniazjawisk zachodzących na niebie, muszą spełniać założenia fizyki Arystotelesa, gdyżmożna je zmodyfikować299. Aby uzasadnić możliwość takiego wniosku na gruncietomizmu, wystarczy przytoczyć krytykę, jaką sformułował św. Tomasz w odniesieniudo argumentacji Arystotelesa przeciwko istnieniu próżni (vacuum). Według Akwinatyruch w próżni nie musiałby być natychmiastowy, jak starał się wykazać grecki uczony,a więc nie można w ten sposób wykluczać jej istnienia300.

Słuszna jest także uwaga polskiego tomisty Piotra Chojnackiego, poczynionaw związku ze wspomnianym już fragmentem komentarza Akwinaty do drugiej księgiDe caelo, że ontologia św. Tomasza nie zależy bezwzględnie od teorii naukowychopisujących świat stosownie do aktualnego rozwoju nauk przyrodniczych, gdyż teoriete są „narzędziami konceptualnymi, przydatnymi do opanowania zjawisk”, ale nieprzesądzają o tym, jaka winna być metafizyka. Arystotelesowska kosmologia geocen-tryczna okazała się fałszywa, jednakże nie pozwala to sfalsyfikować założeń filozo-ficznych kosmologii św. Tomasza, który sam potrafił zachować dystans wobec istnie-jącej tradycji badań naukowych, nawet jeżeli pochodziły one od takiego autorytetu,jakim był Stagiryta, odwołujący się przecież do wielowiekowej tradycji starożytnychbadań astronomicznych301.

W okresie odnowy filozofii tomistycznej u schyłku XIX wieku i później na grunciemyśli katolickiej konieczne stało się rozważenie istotnego zagadnienia, a mianowicie the earth was not the exact center of their movement (ibid.)”, A Note on St. Thomas' Cosmology [w:]St. Thomas Aquinas, Commentary on St. Paul's Epistle to the Ephesians, ed. by Matthew L. Lamb, Albany1966, s. 306. W kwestii ilości sfer zob.: „Sciendum vero est quod (...) secundum modernos astrologos (...)non ponunt planetis multas sphaeras, quarum una movet omnes, sicut ponebant antiqui astrologi: qui tamenponebant multas stellas fixas non moveri nisi ab una sphaera”, In De caelo, lib. 2, l. 19, n. 6.

299 Por.: Litt, s. 363 (otwartość metodologii Akwinaty). Niestety, dominikański uczony nie prowadziłwłasnych badań przyrodniczych, które pozwoliłyby zmodyfikować model Arystotelesa i bliżej ocenićtrudności z nim związane, a także poddać weryfikacji teorię Ptolemeusza. Zadania te podjęły jednak przy-szłe pokolenia i w historii nauki można doszukiwać się także ciągłości, obok radykalnej zmiany. Zob.także: Cambridge History of Later Medieval Philosophy, dz. cyt., s. 94 (ocena fragmentu In De caelo, lib.2, l. 17, n. 2): „Although Thomas thus formulated explicitly one of the most important principles in thetheory of science, he employed it to render harmless the objections to his theological interpretation ofAristotle’s astronomy – in hope that some day a way might be found to make Aristotle’s theory agree withexperience. Saving Aristotle’s physics was for Thomas more important than saving the phenomena”. Wy-daje się, że jest to opinia zbyt jednostronna, gdyż Akwinata nie wahał się krytykować różnych poglądówArystotelesa, a u podstaw metodologii dominikańskiego uczonego znalazło się słuszne twierdzenie, że:„studium philosophiae non est ad hoc quod sciatur quid homines senserint, sed qualiter se habeat veritasrerum”, In De caelo, lib. 1, l. 22, n. 8; zob.: Blanchette, s. 25.

300 Por.: „Non igitur oportet quod proportio motus ad motum in velocitate, sit sicut proportio impedi-menti ad impedimentum, ita quod si non sit aliquod impedimentum, quod motus fiat in non tempore: sedoportet quod secundum proportionem impedimenti ad impedimentum, sit proportio retardationis ad retarda-tionem. Unde posito quod motus sit per vacuum, sequitur quod nulla retardatio accidat supra velocitatemnaturalem; et non sequitur quod motus qui est per vacuum, non habeat proportionem ad motum qui fit perplenum”, In Physic., lib. 4, l. 12, n. 8; zob. także: Braun, s. 74; W. Wallace, From a Realist Point of View...,dz. cyt., s. 41.

301 Por.: P. Chojnacki, Filozofia tomistyczna i neotomistyczna, Poznań 1947, s. 147. Podobny dystansdo teorii naukowej – na co zwrócił uwagę P. Chojnacki w swych dalszych słowach (tamże, s. 147–148) –ale wynikający z chęci uratowania systemu kosmologii geocentrycznej zajmował autor wstępu do traktatuKopernika O obrotach sfer niebieskich, Andrzej Osiander, który uznał (wbrew samemu Kopernikowi)teorię toruńskiego astronoma za hipotezę, która ma tylko wykazywać zgodność rachunku matematycznegoi obserwacji („nie potrzeba, aby te hipotezy były prawdziwe”).

192

autonomiczności tomizmu wobec zdezaktualizowanych już twierdzeń nauk przyrodni-czych Arystotelesa. Podejmując ten problem, neoscholastycy zwracali uwagę na przy-wołane wyżej stanowisko św. Tomasza, natomiast ich przeciwnicy kładli nacisk nasilne jakoby uzależnienie Akwinaty od ówczesnych nauk, a to miałoby – ich zdaniem –relatywizować wartość neoscholastyki302. Odpowiadając tym ostatnim, można powie-dzieć, że św. Tomasz korzystał z istniejącego dorobku nauk, ale nie był od niego uza-leżniony i to dowodzi wartości filozofii i metodologii tomistycznej303. Thomas Littzarzuca Akwinacie brak wątpliwości co do wielu szczegółów stworzonego przez siebieobrazu świata, który został później odrzucony wskutek nowych odkryć naukowych304.Litt uważa, iż milcząco przyjmował poglądy rozpowszechnione w jego epoce. Jegozdaniem, Akwinata traktował wiele tez kosmologicznych jako metafizyczne pewniki,bez cienia wątpliwości. Nie wydaje się jednak, żeby św. Tomasz rzeczywiście jedno-stronnie opowiadał się za bezwzględnym prymatem arystotelizmu, gdyż sam dokonałmodyfikacji tej filozofii w wielu, często nader istotnych aspektach. Uczony, którypodważył tak uniwersalne zasady fizyki Stagiryty, jak wieczność ruchu i odwiecznośćświata; metafizyk, który wprowadził do swego systemu nową koncepcję istnienia,nieznaną greckiemu uczonemu, a także znawca tradycji filozoficznej, który potrafiłkrytycznie ocenić np. materializm Dawida z Dinant i poglądy awerroistów łacińskich,nie był dogmatycznym zwolennikiem żadnej ludzkiej spekulacji. Jako niepodważalnetraktował jedynie dogmaty wiary chrześcijańskiej i zasady logiki. Jednakże korzystającz dorobku naukowego starożytnych i średniowiecznych uczonych, starał się przyjmo-wać te twierdzenia, które wydawały się najbliższe prawdy, a nawet jeżeli okazywałysię zawodne, to stanowiły przecież punkt wyjścia do dalszego rozwoju nauk. Możnawięc uznać, że pełne napięcia rozważania Akwinaty nad kosmografią Arystotelesai Ptolemeusza dostarczają historykowi filozofii cennych informacji nie tylko na tematpoglądów doktora Kościoła, ale przede wszystkim na temat jego metodologii.

302 Por.: „Tomasz ani przez moment nie wątpił w prawdziwość ówczesnego wyobrażenia [na tematwszechświata]” i wcześniej: „koncepcje te są już dzisiaj całkowicie przestarzałe”, Wildiers, s. 53. Wartopowiedzieć, że w okresie powojennym zwolennicy Teiharda de Chardina porównywali swego mistrza dośw. Tomasza, twierdząc, że podobnie jak Akwinata dokonał on recepcji nowoczesnej nauki w ramach myślikatolickiej. Wydaje się, że jest to pogląd przesadzony, gdyż francuski jezuita – w przeciwieństwie do wło-skiego dominikanina – poszedł w kierunku swoistej syntezy niezgodnie z doktryną katolicką. Por. słowasamego Teiharda: „Przy pierwszym zetknięciu katolicyzm rozczarował mnie poprzez swoje wąskie przed-stawienie świata, poprzez niezrozumienie roli materii. Teraz wiem, że po objawieniu Wcielonego Bogamogę być zbawionym tylko będąc jednym ciałem z wszechświatem. Tym samym moje najgłębsze «pante-istyczne» aspiracje zostały zaspokojone, zabezpieczone i ukierunkowane. Świat wokół mnie staje się Bo-skim”, T. de Chardin, Vie et planetes [w:] „Les Études”, maj 1946, s. 158–160 oraz „Cahiers du mondenouveau”, sierpień 1946. Przedstawiciele katolickiego Magisterium dostrzegli konsekwencje jego tez, gdyżKongregacja Św. Oficjum wydała 30 czerwca 1962 r. (już za pontyfikatu Jana XXIII) ostrzeżenie (Moni-tum) przed jego poglądami. Zob.: „Emi ac Revmi Patres Supremae Sacrae Congregationis S. Officii Ordi-narios omnes necnon Superiores Institutorum religiosorum, Rectores Seminariorum atque UniversitatumPraesides exhortantur ut animos, praesertim iuventum, contra operum Patris Teilhard de Chardin eiusqueasseclarum pericula efficaciter tutentur”, Acta Apostolicae Sedis, t. 54 (1962), s. 526. Zob. także The CanonLaw Digest, ed. T. Lincoln Bouscaren, J. O’Connor, t. V, Milwaukee 1963, s. 621–622.

303 Warto zauważyć, że np. już Kartezjusz (zm. 1650) zarzucał scholastykom nowożytnym poważneograniczenia metodologiczne: „najzagorzalsi z obecnych wyznawców Arystotelesa czuliby się szczęśliwi,gdyby posiadali tyle wiedzy o przyrodzie, co on (...) są oni jak bluszcz, który nie stara się piąć ponad pod-trzymujące go drzewa, a co więcej, często opuszcza się ku dołowi po dotarciu do ich wierzchołków”,R. Descartes, Rozprawa o metodzie, opr. W. Wojciechowska, Warszawa 1981, s. 81.

304 Por.: Litt, s. 365–366 oraz szerzej na s. 262–267.

Rozdział 3. POSZCZEGÓLNE ELEMENTYWSZECHŚWIATA: ZIEMIA, SFERYI CIAŁA NIEBIESKIE

Podejmując rozważania nad poszczególnymi elementami składającymi się na wszech-świat opisywany przez św. Tomasza, rozpoczynamy refleksję od Ziemi, która przezwiele stuleci była uważana za centralne miejsce w całym kosmosie. Następnie przej-dziemy do badań nad ciałami niebieskimi widocznymi na niebie, a więc nad gwiaz-dami, Słońcem, Księżycem i innymi planetami.

3.1. Ziemia jako część wszechświata

W badaniach nad kosmologią św. Tomasza nie będziemy mówili o Ziemi jako przed-miocie zainteresowania filozofii przyrody (traktującej o ciałach złożonych z czterechelementów, a więc o procesach zachodzących na Ziemi), ani o jednym ze starożytnychżywiołów, ale skupimy uwagę na roli, jaką jej przyznawano w strukturze całegowszechświata, gdyż taki jest główny cel rozważań kosmologii, a także taki był zamysłStagiryty i Akwinaty1. W refleksji nad Ziemią istotne znaczenie ma problem jej miej-sca we wszechświecie, spoczynku i kształtu.

3.1.1. Miejsce Ziemi w centrum wszechświata i problem jej spoczynku

Rozważając miejsce Ziemi we wszechświecie, św. Tomasz podejmował jednocześniekwestię jej spoczynku. Gorąca dyskusja na temat ruchu Ziemi rozgorzała w nauceeuropejskiej dopiero po podważeniu zasad fizyki Arystotelesa i po sformułowaniuprzez Kopernika nowej teorii budowy kosmosu. Przygotowaniem do tych sporów byłynowe nurty w filozofii przyrody i odkrycia astronomiczne dokonane w jesieni średnio-wiecza oraz w czasach nowożytnych2.

1 Por.: „Non autem intendit hic determinare de terra secundum quod est unum quatuor elementorum; sedsecundum quod est centrum caelestis motus, sicut de ea tractant astrologi”, In De caelo, lib. 2, l. 20, n. 1.

2 Por.: S. Swieżawski, Dzieje filozofii europejskiej..., dz. cyt., t. 1–6 (zwłaszcza informacje historyczneo rozwoju różnych nauk).

194

Zdania filozofów starożytnych były podzielone w kwestii położenia Ziemi wewszechświecie. Według jednych kosmos jest nieskończony, a więc i Ziemia nie zaj-muje w nim określonego, wyróżnionego miejsca. Inni – będący w większości – uwa-żali, że wszechświat jest skończony, a Ziemia tkwi w jego środku. Arystoteles nie wy-mieniał zwolenników tego poglądu, ale Akwinata, komentując te słowa, wskazał naAnaksymandra, Anaksagorasa, Demokryta, Empedoklesa i Platona. Poglądy Stagirytytakże wpisują się w tę tradycję i uzyskują dodatkowe uzasadnienie w autorytecie wcze-śniejszych uczonych3.

W badaniach nad znaczeniem kosmologii św. Tomasza dla przyszłego rozwoju na-uk przyrodniczych należy rozważyć przytaczane przez niego poglądy niektórych pita-gorejczyków ze starożytnej Italii (prawdopodobnie Filolaosa)4, których zdaniem Zie-mia była jedną z gwiazd (albo drugim Księżycem), a więc nie pozostawała w trwałymspoczynku w środku kosmosu5. Jak stwierdza dominikanin, pitagorejczycy uznali, żew środku świata (in medio) znajduje się ogień centralny (ignis positus in medio mun-di)6, niewidoczny dla ludzi, którzy zamieszkują odwrotną stronę Ziemi, krążącej wokółtego ognia i powodującej swym ruchem następowanie po sobie dnia i nocy7.

Dla uzyskania równowagi, harmonii i dopełnienia liczby ciał niebieskich, która po-winna ich zdaniem wynosić dziesięć, pitagorejczycy przyjęli również Anty-Ziemię(Antychton, inaczej Przeciw-Ziemię), krążącą wokół centralnego ognia po tej samejorbicie co Ziemia, ale zawsze w opozycji do niej. Z tego względu planeta ta miała byćzawsze niewidoczna dla ludzi8. Liczbie dziesięć – Arcyczwórce, czyli Tetraktys, przy-

3 Por.: „de situ terrae non omnes philosophi habent eandem opinionem. Quicumque enim posuerunt to-tum universum esse infinitum, non potuerunt assignare terrae determinatum situm, eo quod in infinito nonest accipere medium et extrema. Sed plures eorum qui posuerunt totum mundum esse finitum, dixeruntterram esse positam in medio mundi, sicut Anaximander, Anaxagoras, Democritus, Empedocles et Plato”,In De caelo, lib. 2, l. 20, n. 3.

4 Por.: Dreyer, s. 35–52.5 Ziemia w teorii pitagorejczyków była zwana gwiazdą, gdyż porusza się wobec Słońca i innych

gwiazd, a drugim Księżycem, ponieważ tak jak Księżyc jest nieprzeźroczysta, skoro bierze udział w za-ćmieniach, a ponadto podobnie jak on jest dla nas kresem ciał niebieskich, to ziemia jest kresem czterechelementów świata podksiężycowego. Por.: „Terram autem dicebant esse stellam, quia est causa diei etnoctis per suam habitudinem ad solem. Terram autem aliam vocabant lunam: vel quia obsistit solari lumini,sicut et terra, ut in eclipsibus patet; vel quia est terminus caelestium corporum versus nos, sicut et terra estterminus elementorum”, In De caelo, lib. 2, l. 20, n. 3; zob. także: M. Kurdziałek, Średniowieczne stanowi-ska..., dz. cyt., s. 249, gdzie jest mowa o tym, że zdaniem pitagorejczyków jest odwrotnie, i to Księżyc jestdrugą Ziemią.

6 Według Akwinaty w tym ognistym środku świata Pitagorejczycy sytuowali piekło: „Pythagoras veroposuit locum poenarum in sphaera ignis, quam in medio totius orbis esse dicit, ut patet per philosophum in2 Cael. et Mund. Sed tamen convenientius his quae in Scriptura dicuntur, est ut sub terra esse dicatur”,Super Sent., lib. 4, d. 44, q. 3, a. 2, qc. 3, co.; zob. M. Kurdziałek, Średniowieczne stanowiska..., dz. cyt., s.268–269 (Św. Tomasz o teorii ognia centralnego).

7 Por.: „quidam philosophi qui dicuntur Pythagorici, in partibus Italiae commorantes, e contra dixeruntquod ignis positus est in medio mundi: terra autem, ad modum unius stellarum, movetur circulariter circamedium mundi, et suo motu facit noctem et diem, secundum diversam habitudinem sui ad solem”, In Decaelo, lib. 2, l. 20, n. 3; „quicumque dicunt ipsam non esse positam in medio mundi, sicut Pythagorici,attribuunt ei motum circularem, quo movetur circa medium. Nec dicunt hanc solam terram moveri in quanos habitamus, sed etiam quandam aliam, quam vocant antichthona, idest contrapositam huic terrae, sicutsupra dictum est”, tamże, l. 21, n. 2; a także: „quidam, scilicet Pythagorici, posuerunt eam moveri circamedium mundi, ac si esset una stellarum”, tamże, l. 26, n. 1.

8 Por.: „Ponebant etiam et aliam terram, similiter circulariter motam circa medium mundi, quam voca-bant antichthona, eo quod est contraposita huic terrae; quae tamen a nobis videri non potest, propter hoc

195

pisywali bowiem szczególną doskonałość9. Ogień miał tkwić w centrum jako najszla-chetniejszy pierwiastek, ze względu na swój blask, moc i delikatność, a także dlatego, żeśrodek to miejsce najlepiej chronione w całym wszechświecie. Św. Tomasz uważa jed-nak, że można tę wypowiedź rozumieć przenośnie (metaphorice) w ten sposób, że ciepłoSłońca i gwiazd gromadzi się w środku świata. Wtedy można odejść od sprzecznejz poglądami Arystotelesa teorii, że Ziemia jest jedną z gwiazd i uznać, że to na niej gro-madzi się ciepło Słońca10. Centralne miejsce w kosmosie italscy uczeni nazywali przeno-śnie „strażnicą Jowisza” (custodia Iovis). Takie metaforyczne wypowiedzi osłabiały,zdaniem Akwinaty, siłę ich argumentów11. Przeciwko teorii pitagorejskiej świadczyłarównież spekulatywna koncepcja o istnieniu muzycznej harmonii sfer.

Według Stagiryty pitagorejski braz świata sprzeciwia się nie tylko danym przy-rodniczym, ale ponadto został skonstruowany dowolnie, na drodze spekulatywnej,na podstawie powziętych wcześniej założeń metafizycznych. Była to istotna sła-bość tego modelu kosmosu12. Dominikanin zgadza się ze swej strony z tą kryty-

quod sequitur in suo motu terram istam, in qua nos habitamus, ita quod semper totum corpus terrae interpo-nitur inter visus nostros et alteram terram”, In De caelo, lib. 2, l. 20, n. 3; por.: M. Kurdziałek, Über dieMöglichkeit der Erdrotation..., art. cyt., s. 294. Obok pięciu planet, Słońca, Księżyca, sfery gwiazd stałychi Ziemi Antychton, był dziesiątym ciałem krążącym wokół centralnego ognia: „Pythagoras, sphaeras, quaemoventur in caelo, dixit decem, quamvis novem solum harum sint apparentes: quia deprehenduntur septemmotibus planetarum, octava ex motu stellarum fixarum, nona vero ex motu diurno, qui est motus primus.Sed et Pythagoras addit decimam quae esset antictona idest in contrarium mota in inferioribus sphaeris, etper consequens in contrarium sonans”, Sententia Metaphysicae, lib. 1, l. 7, n. 12.

9 Por.: „hoc ponebant propter perfectionem denarii numeri; ut cum sint octo corpora caelestia circu-lariter mota, scilicet sphaera stellarum fixarum et septem planetae, impleatur denarius numerus, positisduabus terris circulariter motis”, In De caelo, lib. 2, l. 21, n. 2; zob.: J. Widomski, Ontologia liczby..., dz.cyt., s. 23; Akwinata podkreśla w innym miejscu, że metafizyka liczb była podstawą kosmologii pita-gorejczyków, gdy mówi na temat: „opinionem Pythagoricorum, ponentium corpora generari ex numeris”,In De caelo, lib. 3, l. 3, n. 1; zob. również: Dreyer, s. 41–43; G. Kirk, J. Raven, M. Schofield, Filozofiaprzedsokratejska, dz. cyt., s. 338–341.

10 Por.: „Pythagorici (...) intelligebant (...) metaphorice loquentes, ignem esse in medio, quia calor natu-ralis ex sole et aliis stellis procreatus, usque ad medium mundi pertingit, omnia quodammodo contemperanset conservans”, In De caelo, lib. 2, l. 20, n. 3; „putabant honorabilissimo corpori honorabilissimam com-petere regionem, idest locum; eo quod loca proportionantur corporibus secundum eorum naturam. (...) ignisest honorabilior quam terra; tum propter claritatem, tum propter virtutem activam, tum etiam propter subtili-tatem ipsius. (...) termini sunt nobiliores his quae sunt intermedia inter terminos, sicut terminus terminato, etcontinens contento. (...) quod est extremum, idest supremum, in mundo, et medium mundi, ponebant essequasi terminos; quae propter hoc ponebant esse nobilissima loca”, tamże, n. 5; zob.: M. Kurdziałek,Średniowieczne stanowiska..., dz. cyt., s. 235; tenże, Über die Möglichkeit der Erdrotation..., art. cyt., s.295 („die Erde als im Zentrum des Weltalls gelegenen natürlichen Kondensator der Wärme”).

11 Por.: „Pythagorici ponebant ignem in medio mundi, propter hoc quod, cum sit principalissimum interelementa, maxime debet conservari, sicut res pretiosas diligentius custodimus: medius autem locus videturhabere talem conservandi dispositionem, quasi vallatus et firmatus ex omnibus quae exterius circumstantmedium. Et inde est quod Pythagorici, metaphorice loquentes, nominabant hanc regionem quae habetignem, esse carcerem vel custodiam Iovis. Et hoc si intelligamus ignem esse custoditum. Si autem intel-ligamus ignem esse custodientem, oportet e converso intelligere quod ignis qui habet hanc regionem, idestqui tenet medium locum, dicatur carcer Iovis, quasi habens virtutem custodiendi”, In De caelo, lib. 2, l. 20,n. 6; zob.: M. Kurdziałek, Średniowieczne stanowiska..., dz. cyt., s. 248–249; tenże, Über die Möglichkeitder Erdrotation..., art. cyt., s. 292.

12 Por.: „dicit quod Pythagorici non quaerebant hoc modo rationes et causas, ut applicarent eas ad eaquae sensu apparent; sed e converso ea quae sensu apparent, conabantur reducere, et per quandam violen-tiam attrahere ad quasdam rationes et opiniones intelligibiles, quas ipsi praecogitabant”, In De caelo, lib. 2,l. 20, n. 4; zob.: Blanchette, s. 210; Por.: M. Kurdziałek, Über die Möglichkeit der Erdrotation..., art. cyt., s.

196

ką13, a brak dowodów na rzecz jednej ze stron utrudniał rozstrzygnięcie badanej kwe-stii14. Akwinata dodaje, że już w czasach późniejszych stoik Archedemos z Tarsu(II wiek przed Chrystusem), jako zwolennik teorii pitagorejskiej, również odrzucałusytuowanie Ziemi w środku świata na podstawie spekulatywnych wniosków wypro-wadzonych z założeń kosmologicznych15.

Idąc za świadectwem Arystotelesa i komentarzem Symplicjusza, Akwinata powiadateż, że niektórzy pitagorejczycy rozbudowywali jeszcze bardziej system ciał niebie-skich, przyjmując liczne Ziemie (corpora terrea) krążące wokół centralnego ogniai nigdy niewidoczne dla ludzi wskutek odległego od nas położenia na orbicie. Za po-mocą tych hipotetycznych obiektów starali się oni wyjaśnić, że częściej obserwujemyzaćmienia Księżyca niż zaćmienia Słońca16. Twórcy tej koncepcji nie wiedzieli, żezaćmienia Słońca są widoczne tylko w niektórych miejscach na Ziemi, gdyż cień rzu-cany przez Księżyc na Ziemię jest znacznie mniejszy od cienia rzucanego przez Ziemięna Księżyc i dlatego w danym miejscu na Ziemi częściej przypada widoczność za-ćmień Księżyca, które dostrzegają wszyscy, gdy zaćmienie przypada w nocy. Św. To-masz zdaje sobie z tego sprawę i jego krytyka spekulacji pitagorejskich wynika z wie-dzy przyrodniczej17. Arystoteles także wykluczył teorię pitagorejską, odwołując się doobserwacji przyrody, ale uznał, że zaćmienia Księżyca dowodzą, iż to Ziemia tkwi

291–292: „Aristoteles machte den Pythagoreern und ihren – wie er bemerkt – «zahlreichen Vertretern» denVorwurf, dass sie dabei nicht im Hinblick auf die faktische Erscheinung die Begründungen und die Ursa-chen suchen, sondern im Hinblick auf gewisse Begründungen und die eigene Meinungen die faktischeErscheinung herbeizwängen und das Weltall zu ordnen versuchen”.

13 Podobny zarzut można by wszakże postawić również Arystotelesowi i Akwinacie, gdyż brak danychprzyrodniczych uzupełniano spekulatywnie. Metoda ta jest w różnym stopniu zawsze obecna w nauce (por.:„probatum est per astrologicas rationes et considerationes”, Meteor., lib. 1, l. 12, n. 6), a problem pojawiasię dopiero wtedy, gdy spekulacja fałszywie tłumaczy zjawiska.

14 Na fizyczne potwierdzenie swej teorii zwolennicy heliocentryzmu musieli bowiem czekać aż doXVIII i XIX stulecia. Dopiero odkrycie aberracji światła docierającego na Ziemię (1726) i skonstruowanieprzyrządów na tyle dokładnych, aby zmierzyć paralaksy najbliższych gwiazd (1838), pozwoliło potwierdzićruch Ziemi wokół Słońca. Zob.: E. Rybka, Astronomia ogólna, dz. cyt., s. 81–84, 98–100, 147–149. Natemat problemu paralaksy w modelu kosmograficznym Kopernika por.: H. Butterfield, Rodowód współcze-snej nauki.., dz. cyt., s. 58. Obserwacje satelitów Jowisza i faz Wenus (1609) nie rozstrzygnęły dyskusji natemat modelu świata Kopernika, gdyż teleskop „nie był dowodem, lecz argumentem propagandowym”, T.Kuhn, Przewrót kopernikański..., dz. cyt., s. 341. Na temat aberracji zob. też: E. Woolard, G. Clemence,Spherical Astronomy, dz. cyt., s. 97–142.

15 Por.: „dicit quod multis aliis praeter Pythagoricos videri poterit quod non oporteat mediam regionemassignare terrae; dum considerant id quod oportet credere, non ex his quae apparent, sed magis ex intelligi-bilibus rationibus. Quod quidem non dicit quasi aliqui praeter Pythagoricos hoc posuerunt ante Aristotelem;sed quia possibile erat alios ex his rationibus moveri. Unde dicitur post Aristotelem huius opinionis Arche-demus fuisse”, In De caelo, lib. 2, l. 20, n. 4; zob.: M. Kurdziałek, Średniowieczne stanowiska..., dz. cyt., s.247; tenże, Über die Möglichkeit der Erdrotation..., art. cyt., s. 300; G. Reale, Historia filozofii starożytnej,t. V, przeł. I. Zieliński, Lublin 2002, s. 556 (Archedemos); Dreyer, s. 158, przypis 2.

16 Por.: „Quidam autem Pythagoricorum sunt, qui non solum ponunt quod sint duae terrae circulariter mo-tae, sed quod sint plura alia corpora terrea circa medium mota. Quae quidem sunt nobis immanifesta propterhoc, quod haec terra in qua habitamus, superponitur aliis, ita scilicet quod aliae sequantur motum ipsius: et ideointerpositio huius terrae inter visus nostros et illas, occultat eas a nobis”, In De caelo, lib. 2, l. 21, n. 2; oraz„lunam autem non solum eclipsat ista terra in qua nos habitamus, sed plures aliae”, tamże, n. 3.

17 Por.: „ratio eorum nulla est: quia nunquam invenitur luna eclipsari, nisi per interpositionem huius ter-rae inter lunam et solem, quando scilicet luna subintrat umbram huius terrae. Accidit autem pluries eclipsarilunam quam solem, quia eclipsis solis impeditur plerumque propter diversitatem aspectus”, In De caelo, lib.2, l. 21, n. 3.

197

w środku świata. Dochodzi do nich, gdy Słońce i Księżyc znajdują się w opozycji, gdydroga Księżyca przecina się z ekliptyką, a to dokonuje się w gwiazdozbiorze smoka,a ściślej w jego głowie i ogonie (in capite vel in cauda), w punktach zwanych węzłamiłączącymi drogę Słońca i Księżyca (nodi)18. Wniosek z tego rozumowania jest błędny,ale zaćmienia można wyjaśnić zarówno w modelu geocentrycznym, jak i heliocen-trycznym i nie stanowią one żadnego rozstrzygającego argumentu w tym sporze.

Arystoteles odrzucił utożsamienie najszlachetniejszego miejsca w kosmosie z jegogeometrycznym środkiem19. U podstaw jego przekonania tkwiła reguła, że to, co obej-muje, jest szlachetniejsze od tego, co jest obejmowane (quod continens est honorabi-lius contento)20. Podobnie granica jest doskonalsza od tego, co jest przez nią ograni-czane, a forma jest doskonalszym elementem składowym bytu niż materia (zatemprzez analogię granica jest „formą”, a to, co jest przez nią ograniczane, ma charakter„materii”)21. Pitagorejczycy także uważali, że granica jest zasadą i że jest doskonalszaod tego, co ogranicza, ale spośród dwóch zasad, czyli granic: tego, co w środku (me-son) i tego, co ogranicza środek, będąc wokół i jednocześnie u kresu (eschaton), wy-bierali środek jako pierwotniejszy22. Arystoteles dostrzegł w tym rozumowaniu analo-gię do ciał zwierząt i korzystając ze swych badań z zakresu zoologii23, stwierdził, żew przypadku zwierząt środek (medium), czyli najważniejsze w sensie biologicznymserce (cor) nie pokrywa się ze środkiem geometrycznym ciała (pępkiem – umbilicus).Analogicznie grecki uczony potraktował niebo, gdyż termin „środek”, jako zasada, jestwieloznaczny, a więc nie musi być jednoznacznie (univoce) utożsamiany ze środkiemgeometrycznym, ale może mieć także znaczenie metafizyczne i wskazywać na częśćistotną24. Naturalnym środkiem czy centrum wszechświata (w sensie zasady) jest więc– jego zdaniem – sfera gwiazd stałych, będąca zasadą ruchu dla całego nieba.

18 Por.: „circulus sphaerae lunaris, super quem intelligitur moveri centrum epicycli eius, declinet a zodi-

aco ad meridiem et Septentrionem, necesse est quod huiusmodi circulus secet zodiacum in duobus punctis,qui dicuntur nodi, sive caput et cauda”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 5; „Sunt autem quaedam alia apparentia,quae non salvarentur si terra non esset in medio; puta quae accidunt circa eclipsim lunae, per directamoppositionem lunae ad solem. Nisi enim terra semper esset in medio, non semper sequeretur eclipsis lunae,quando est in oppositione existens in capite vel in cauda: et tamen in eclipsi lunae nihil operatur aspectusnoster”, tamże, lib. 2, l. 21, n. 4.

19 Podobne jest wszakże przekonanie Arystotelesa i Akwinaty, że miejsce naturalne chroni ciało, któresię w nim znajduje: „locus habet quandam virtutem conservandi locatum: et propter hoc locatum tendit insuum locum desiderio suae conservationis”, In Physic., lib. 4, l. 1, n. 7; zob.: Braun, s. 66.

20 Por.: „oportet quaerere de eo quod est medium naturae in universo, sicut in animali, quale sit secun-dum naturam, et quis locus ei naturaliter competat (...) dicit quod est principium aliorum corporum, etmaxime honorabile inter alia corpora: et haec est sphaera stellarum fixarum”, In De caelo, lib. 2, l. 20, n. 7;zob.: M. Kurdziałek, Średniowieczne stanowiska..., dz. cyt., s. 236–237.

21 Por.: „quia medium est contentum et determinatum omnibus aliis; id autem quod est finis, idest extre-mum inter corpora secundum ordinem locorum, habet rationem determinantis et continentis. Manifestumest autem quod continens est honorabilius contento, et finis quam finitum: quia contentum et finitum perti-nent ad rationem materiae, esse autem continens et finiens, ad rationem formae, quae est substantia totiusconsistentiae rerum”, In De caelo, lib. 2, l. 20, n. 7.

22 Por.: M. Kurdziałek, Über die Möglichkeit der Erdrotation..., art. cyt., s. 292. Dodajmy, że uczenipitagorejscy prawdopodobnie przypisywali «boską naturę» obu tym granicom (tamże).

23 O naukowej orientacji Arystotelesa zob. np. K. Leśniak, Arystoteles, dz. cyt., s. 23.24 Por.: „quod Pythagorici in praedicta ratione utebantur nomine medii, ac si simpliciter, idest univoce,

diceretur medium magnitudinis, et id quod est medium rei secundum naturam, per quod scilicet natura reiconservatur: sicut videmus in animalibus quod non est idem medium a quo natura animalis conservatur,quod est cor, et quod est medium quantum ad corporis magnitudinem, quod est magis umbilicus. Et ita est

198

Według Stagiryty, Ziemia tkwi zatem w lokalnym środku świata, gdyż jest to miej-sce najbardziej stosowne dla biernego, bardziej materialnego, najmniej szlachetnegożywiołu ziemi (maxime materialis et ignobilissima corporum), a bardziej aktywny,mniej materialny i w większym stopniu szlachetny (nader „formalny” – maxime for-malis) żywioł ognia dąży ku górze wszechświata, w kierunku sfer niebieskich, z któ-rych z kolei najwyższa obejmuje (continens) cały kosmos, będąc formą tej ogromnejcałości25.

Akwinata uważa, że zasada, iż „to, co obejmuje, jest szlachetniejsze od tego, co jestobejmowane”, nie oznacza dosłownie stopniowego wzrostu doskonałości w kosmosiew ten sposób, że kolejne, coraz wyższe sfery mają coraz doskonalszą naturę, gdyżwtedy ciała niebieskie nie mogłyby stanowić wielkiego systemu przyczynującego zja-wiska zachodzące na Ziemi, w którym to oddziaływaniu nader istotną rolę przypisy-wano Słońcu i Księżycowi, a więc raczej gwiazdom bliższym Ziemi. Zasadnicza róż-nica natur przebiega więc między światem sfer a bytami podksiężycowymi. Wszystkiegwiazdy – zdaniem dominikanina – mają wspólną naturę: są niezmienne, poruszają siępo okręgach i stanowią ciągłą, doskonalszą część wszechświata stworzonego26. Naj-istotniejsza zaś jest najwyższa sfera gwiazd w tym sensie, że stanowi kres rzeczywisto-ści materialnej27.

Wielu starożytnych kosmologów opowiadało się za tezą o spoczynku Ziemiw środku świata. Arystoteles uważa, że Platon w Timajosie przypisał jej ruch waha-dłowy bądź obrotowy wokół własnej osi w środku kosmosu28. Podobnie uważali etiam aestimandum in toto caelo, idest in toto universo”, In De caelo, lib. 2, l. 20, n. 7; por.: M. Kurdziałek,Über die Möglichkeit der Erdrotation..., art. cyt., s. 297. W metodologii Arystotelesa nie trudno dostrzeczasadę analogii, która zakłada liczne podobieństwa pomiędzy różnymi częściami kosmosu i pozwala uzu-pełnić wiedzę o trudno poznawalnych aspektach świata, zwłaszcza gdy rozważane są, odległe przecież odZiemi, ciała niebieskie. Zob. Arystoteles, O niebie, przekład cyt., s. 62. Na temat pojęcia „umbilicus” zob.też: „dicitur in Psalmo, Deus autem, rex noster ante saecula, operatus est salutem in medio terrae, idest inIerusalem, quae dicitur esse terrae umbilicus”, S. Th., III-a, q. 46, a. 10, ad 1.

25 Por.: „ita corpora continentia sunt magis formalia, corpora autem contenta sunt magis materialia. Etideo in toto universo, sicut terra, quae ab omnibus continetur, in medio localiter existens, est maxime mate-rialis et ignobilissima corporum; ita etiam suprema sphaera est maxime formalis et nobilissima, et interelementa ignis est maxime continens et maxime formalis”, In De caelo, lib. 2, l. 20, n. 7.

26 Por.: „solem et lunam et alios planetas esse in caelo (...) haec corpora continuari cum supremasphaera, propter convenientiam in natura, quia scilicet sunt incorruptibilia et circulariter mobilia; non autemita quod ex omnibus sit unum corpus continuum; quia sic eorum non possent esse plures et diversi motus;continuum est enim cuius motus est unus, ut dicitur in V Metaphys”, In De caelo, lib. 1, l. 20, n. 2; „definitcontinuum, dicens, quod continuum dicitur id cuius est secundum se unus motus tantum, et non est possi-bile aliter. Non enim possibile est in continuo, ut diversae partes diversis motibus moveantur, sed totumcontinuum movetur uno motu. Dicit autem secundum se, quia possibile est ut continuum moveatur unomodo per se, et uno alio vel pluribus per accidens; sicut si homo movetur in navi per se contra motum navis,movetur nihilominus motu navis per accidens”, Sententia Metaphysicae, lib. 5, l. 7, n. 11; zob.: M. Kurd-ziałek, Über die Möglichkeit der Erdrotation..., art. cyt., s. 297.

27 Jest to prawdą w modelu Arystotelesa, ale pamiętamy, że św. Tomasz przyjmował jeszcze dwie sferywyższe od ósmej sfery gwiazd stałych, tożsame z tzw. niebem krystalicznym, a nad nimi jeszcze nieboempirejskie. Te najwyższe regiony wszechświata nie zmieniają przekonania, że cały wszechświat jestkulisty i jego granicę stanowi zewnętrzna sfera.

28 Por.: „licet quidam dicant terram in centro positam, dicunt tamen ipsam moveri et revolvi circa po-lum semper statutum, idest circa axem mundi (nam polus quandoque dicitur caelum, quandoque autemdicitur axis, quandoque vero dicitur extrema pars axis, sicut dicitur polus Arcticus et Antarcticus). Et hocdicit scriptum esse in Timaeo”, In De caelo, lib. 2, l. 21, n. 5. W dalszych słowach Akwinata rozważaproblem sposobu odczytania przez Arystotelesa słów Platona zawartych w Timajosie. Podobne rozważania

199

w starożytności także Heraklides z Pontu (IV wiek przed Chrystusem) i Arystarch (IIIwiek przed Chrystusem), ale te poglądy nie wydawały się św. Tomaszowi przekony-wające29. Dosłowna interpretacja niektórych fragmentów Pisma Świętego utwierdzałauczonych chrześcijańskich (w dobie recepcji kosmologii Arystotelesa) w przekonaniu,że uznawana przez większość filozofów starożytności i powszechnie przyjęta, potwier-dzona naturalnym mniemaniem ludzi, teoria o spoczynku Ziemi w centrum kosmosunie jest jedynie hipotezą kosmologiczną, ale faktem naukowym30. Nie należy zapomi-nać, że możliwość ruchu Ziemi była poważnie brana pod uwagę także przez niektórychpisarzy średniowiecznych31. Wobec braku jednoznacznych argumentów na rzecz teoriiheliocentrycznej późniejsze trudności z jej recepcją dają się łatwo zrozumieć. Nie każ-dy był bowiem w stanie wniknąć w subtelność i elegancję tej teorii32. Egzegeci chrze-ścijańscy nie byli jednak zwolennikami przyjmowania bezwzględnej dosłownościwszystkich fragmentów Biblii. Podobnie było w dokumentach katolickiego Magiste-rium i sam Akwinata daje temu wyraz33. Wiele przykładów tej swobody interpretacyj-nej dostarczają choćby komentarze różnych autorów, cieszących się wyjątkowym auto-

podjął P. Siwek w swym przekładzie traktatu O niebie i zdecydował pójść za uwagami Symplicjusza. Zob.Arystoteles, O niebie, przekład cyt., s. 177, przypis 110, a także: „alii vero, sicut in Timaeo scribitur, po-nentes terram esse in medio, dicunt eam revolvi circa medium Poli, idest circa axem dividentem caelum permedium”, In De caelo, lib. 2, l. 26, n. 1; a także M. Kurdziałek, Über die Möglichkeit der Erdrotation..., art.cyt., s. 293. Obecnie wspomniany fragment Timajosa (40c) odczytuje się i tłumaczy w inny sposób: „Zie-mię, którą ściska oś przechodząca przez świat”, Platon, Timajos, Kritias, dz. cyt., s. 49 i przypis 43 na s.165–166 (dwie wersje tekstu: illomenen albo eillomenen). Platon przyjmował bowiem w innych miejscachswych pism spoczynek Ziemi.

29 Por.: „quidam, ponentes stellas et totum caelum quiescere, posuerunt terram in qua nos habitamus,moveri ab occidente in orientem circa polos aequinoctiales qualibet die semel; et ita per motum nostrumvidetur nobis quod stellae in contrarium moveantur; quod quidem dicitur posuisse Heraclitus Ponticus etAristarchus”, In De caelo, lib. 2, l. 11, n. 2; „quidam Heraclitus Ponticus posuit terram in medio moveri, etcaelum quiescere”, tamże, l. 21, n. 5; zob.: T. Kuhn, Przewrót kopernikański..., dz. cyt., s. 72–75 (starożytnakrytyka teorii Heraklidesa i Arystarcha); a także: M. Kurdziałek, Średniowieczne stanowiska..., dz. cyt., s.247; tenże, Über die Möglichkeit der Erdrotation..., art. cyt., s. 295; Dreyer, s. 123–148; North, s. 65–68.

30 Por.: Koh 1, 4 („generatio praeterit et generatio advenit terra vero in aeternum stat”) oraz Ps 104(103), 5 („qui fundasti terram super stabilitatem suam non inclinabitur in saeculum saeculi”). Akwinata wwielu miejscach swych pism daje przykłady przenośnych interpretacji tekstu biblijnego, a więc to nie mo-tywy egzegetyczne decydowały o geocentryzmie św. Tomasza, ale aktualny stan nauk przyrodniczych. Innefragmenty biblijne przytaczane na rzecz geocentryzmu zob.: Z. Wardęska, Teoria heliocentryczna w inter-pretacji teologów..., dz. cyt., s. 110–125.

31 Por.: Crombie, t. I, s. 115 (Jan Buridan, Mikołaj Oresme i Franciszek de Meyronnes).32 Scholastycy w okresie recepcji Arystotelesa przyjęli również jego przyrodnicze nastawienie w dzie-

dzinie nauk, ale często musieli uzupełniać brak doświadczenia spekulacją metafizyczną albo inspiracjąteologiczną. Por. Arystoteles, O niebie, przekład cyt., s. 118 i 127 (fakty doświadczalne).

33 Por.: „circa mundi principium aliquid est quod ad substantiam fidei pertinet, scilicet mundum in-cepisse creatum, et hoc omnes sancti concorditer dicunt. Quo autem modo et ordine factus sit, non pertinetad fidem nisi per accidens, inquantum in Scriptura traditur, cujus veritatem diversa expositione sancti sal-vantes, diversa tradiderunt”, Super Sent., lib. 2, d. 12, q. 1, a. 2, co.; zob. też: K. Wais, Kosmologiaszczegółowa, cz. I, Gniezno 1931, s. 375. Prowadząc badania nad kosmologią i formułując swe wnioskimetodologiczne św. Tomasz „hat (...) Untersuchung der Astronomen von der Pression der aristotelischenPhysik befreit, sondern auch gegen die Angriffe dieser Scholastiker gesichert, welche die Texte von Aris-toteles und der Bibel zu sehr wortwörtlich interpretieren”, M. Kurdziałek, Über die Möglichkeit der Erdrota-tion..., art. cyt., s. 307.

200

rytetem w tradycji kościelnej, do biblijnych dziejów sześciu dni stworzenia (heksaeme-ron)34.

Arystoteles przedstawił obszerne uzasadnienie swej teorii o spoczynku Ziemiw środku wszechświata. Zgodnie z teorią miejsc naturalnych, ruch Ziemi (czy tow środku kosmosu, czy też poza nim) musiałby być wymuszony, gdyż jest ona zbudo-wana z najcięższego pierwiastka – ziemi, który z natury dąży do środka i następniezajmuje nieruchome miejsce w środku wszechświata35. Ruch wymuszony nie może być– w opinii Stagiryty – wieczny, gdyż jest przypadłościowy, sprzeczny z naturą. Skorogrecki uczony uznał, że świat jest wieczny, to należało odrzucić możliwość wymuszo-nego ruchu Ziemi36. Akwinata nie uznawał wieczności świata, ale przyjął zasadę, żeBóg nadał światu stałe prawa i niezmienne zasady, zgodne z celowym porządkiem.Z tego powodu św. Tomasz także nie mógł uznać ciągłego ruchu wymuszonego Ziemi,gdyż taki ruch byłby sprzeczny z naturą przygodną rzeczy stworzonych. Tym samymdominikanin pozostał w ramach fizyki Arystotelesa, mimo że odrzucił jedną z jejgłównych zasad, tj. zasadę wieczności świata37.

Stagiryta podał jeszcze inny argument przeciwko ruchowi Ziemi wokół środkawszechświata. Stwierdził, że ruch taki spowodowałby dostrzegalne zmiany w położe-niu gwiazd na niebie, gdyby Ziemia w ciągu roku zajmowała różne miejsca w prze-strzeni. Zmiany takie zachodzą wskutek ruchu Ziemi po orbicie wokół Słońca i wyra-żamy je współcześnie za pomocą paralaksy heliocentrycznej, zwanej także paralaksąroczną38. Wartości kątowe paralaks są jednak tak małe (z powodu ogromnych odległo-ści od Ziemi do najbliższych nawet gwiazd w stosunku do średnicy orbity ziemskiej),że Arystoteles mógł wykluczyć ruch Ziemi (paralaksa żadnej gwiazdy nie dałaby się

34 Szerzej analizujemy ten problem w podrozdziale o niebie empirejskim. W sprawie trudności z recep-

cją heliocentryzmu, wynikających z egzegezy biblijnej; por.: Z. Wardęska, Teoria heliocentryczna w inter-pretacji teologów..., dz. cyt., zwłaszcza s. 31–135; zob. także: „The attitude of the Roman Catholic Churchwas different. For a long time it had not expressed any definite opinion about Copernicus’s ideas, consid-ering all the matter to be a scientific, not theological, significance”, K. Rudnicki, The Cosmological Princi-ples, dz. cyt., s. 43.

35 Por.: „si terra movetur circulariter, sive existens in medio mundi sive extra medium mundi, necesseest quod talis motus sit ei violentus”, In De caelo, lib. 2, l. 26, n. 2.

36 Por.: „Si vero motus terrae circularis sit violentus et praeter naturam, non potest esse sempiternus:quia, sicut in praecedenti habitum est, nullum violentum est sempiternum. Sed si terra movetur circulariter,necesse est quod talis motus sit sempiternus, supposito quod mundus sit aeternus, secundum eius opin-ionem: quia secundum hoc oportet quod ordo mundi sit sempiternus, motus autem vel quies partium princi-palium mundi pertinet ad ordinem ipsius. Sic ergo sequitur quod terra non movetur circulariter”, In Decaelo, lib. 2, l. 26, n. 2; „Twierdzenie o odwieczności ruchu świata było dla Arystotelesa, i w ogóle Gre-ków, czymś oczywistym. Świat i jego istnienie było dane jako fakt i nie mogła wówczas powstać myśl opoczątku zaistnienia świata, bo nie znali koncepcji istnienia. Zresztą sprawa zaistnienia byłaby z góryodrzucona wobec obowiązywalności zasady sprzeczności: z niebytu nie może powstać byt. Zatem, jeśliświat jest odwieczny, to ruch też jest odwieczny”, M. Krąpiec, Arystotelesowska koncepcja substancji,(Dzieła, t. VI), Lublin 2000, s. 69.

37 Por.: „Terra vero, quamvis secundum totum non moveatur, quod accidit ei, in quantum est in suo loconaturali, in quo aliquid quiescit per eandem naturam, per quam movetur ad locum”, Super De Trinitate, pars3, q. 5, a. 2, ad 6.

38 Por.: E. Woolard, G. Clemence, Spherical Astronomy, dz. cyt., s. 75: „The change in the observedgeometric position of a star due to the orbital motion on the Earth in termed heliocentric parallax or annualparalax”.

201

zmierzyć metodami znanymi w starożytności ani przez wiele stuleci później, aż doXIX wieku)39.

W rozważaniach nad nieruchomym środkiem wszechświata św. Tomasz postępujeza argumentacją Arystotelesa i uważa, że skoro najwyższa sfera, granica całego świata,porusza się ruchem okrężnym, to koniecznie musi istnieć nieruchomy środek, wokółktórego ten ruch się dokonuje40. Następnie Akwinata stwierdza, że środek ten znajdujesię w pewnym ciele, gdyż miejsce środkowe ma naturę przypadłościową, a więc niejest niezależną substancją41. W tym miejscu nie może jednak tkwić żadne ciało niebie-skie, gdyż według greckiego uczonego natura ciał niebieskich zakłada możność wiecz-nego ruchu po okręgu, a środek wszechświata pozostaje nieruchomy42. W kolejnymkroku swego rozumowania autor komentarza utożsamia ten punkt fizyczny ze środ-kiem Ziemi43.

Św. Tomasz konsekwentnie opowiadał się po stronie geocentrycznego modeluwszechświata. Pogląd ten wspierał się na zasadach fizyki Arystotelesa, na astrono-micznych teoriach Eudoksosa i Ptolemeusza (pomimo ich wzajemnych niezgodnościw szczegółach), na zasadach geometrii44, na dosłownym odczytaniu niektórych frag-mentów Pisma Świętego, a także na potocznej wiedzy astronomicznej. Mimo to domi-nikanin miał swój wkład w przygotowanie późniejszej dyskusji nad problemem ruchu

39 Por.: „contingeret fieri mutationes et versiones stellarum fixarum per respectum ad terram, quae

propter proprium motum suum deficeret, et non rediret ad idem punctum simul cum stella fixa, vel ipsa totaterra vel aliqua pars eius signata, sicut accidit de planetis; et ita sequeretur quod stellae fixae non semperviderentur oriri et occidere secundum eandem partem terrae. Quod non accidit, sed semper oriuntur etoccidunt secundum eadem loca designata. Non ergo terra circulariter movetur”, In De caelo, lib. 2, l. 26, n.3. Paralaksę jednej z bliższych gwiazd zmierzył po raz pierwszy w latach 1837–38 niemiecki astronomFriedrich Wilhelm Bessel (1784–1846), prof. uniwersytetu w Królewcu i założyciel obserwatorium astro-nomicznego w tym mieście. Gwiazdą tą była 61 Cygni, której paralaksa wynosi 0,30 sekundy kątowej.Najbliższa zaś wobec Ziemi gwiazda, Proxima Centauri, ma paralaksę roczną 0,76 sekundy kątowej. War-tości te są tak małe, że do ich zmierzenia niezbędne są nader precyzyjne przyrządy (np. heliometr czylispecjalna luneta z podziałką umożliwiająca dokładne pomiary odległości gwiazd).

40 Por.: „necesse est esse aliquid manens et quietum in medio corporis quod circulariter fertur: manife-stum est enim quod omnis motus circularis est circa aliquod medium quiescens”, In De caelo, lib. 2, l. 4, n.6; zob.: P. Duhem, Medieval Cosmology, dz. cyt., s. 153 (wpływy Symplicjusza na rozważania Akwinaty).

41 Por.: „hoc oportet esse aliquod corpus: nam hoc quod dico medium, non est aliquid subsistens, sedaccidens alicui rei corporeae, si sit medium corporis”, In De caelo, lib. 2, l. 4, n. 6.

42 Por.: „Non est autem possibile quod tale aliquid sit aliqua pars huius, idest aliqua pars caelestis cor-poris, quod supra dixerat corpus divinum, licet oporteat quod sit pars totius mundi. Et hoc probat dupliciter.Primo quia nulla pars caelestis corporis universaliter potest quiescere ubicumque, cum corpori caelesticonveniat sempiternus motus, ut ostensum est: medium autem circa quod est motus circularis, oportet essequietum. Secundo quia specialiter non potest esse quod quiescat in medio (...) nulla autem pars corporiscaeli naturaliter movetur ad medium”, In De caelo, lib. 2, l. 4, n. 6.

43 Por.: „Id autem quod in medio quiescit, sempiterne quiescit, sicut et caelum sempiterne movetur. Re-linquitur ergo quod oporteat esse aliquid quod naturaliter quiescat in medio, si motus caeli est circularis etsempiternus. Hoc autem quod naturaliter quiescit in medio, est terra, ut infra ostendetur. Ergo, si caelummovetur circulariter et sempiterne, necesse est terram esse”, In De caelo, lib. 2, l. 4, n. 6.

44 Por.: „Est autem probatum in III Euclidis quod, si aliqua linea contingat circulum, et protrahatur alialinea recta perpendiculariter super lineam contingentem in loco contactus, necesse est lineam illam, siprotrahatur, transire centrum circuli. Et sic patet quod omnia corpora gravia moventur versus centrumterrae; ita quod, si non esset aliquid impediens, ex diversis partibus mota concurrerent in centro terrae;propter hoc quod quodlibet eorum moveretur secundum lineam rectam perpendiculariter cadentem superlineam contingentem, et in loco contactus. Et sic oportet quod omnia corpora gravia ferantur ad unummedium totius mundi et terrae”, In De caelo, lib. 2, l. 26, n. 6.

202

Ziemi. Traktując konkurencyjne teorie astronomiczne jako hipotezy mające wyjaśnićobserwowane zjawiska, nie przesądzał, jaki powinien być model kosmosu. Astronomianie jest więc matematyką, która wyjaśnia „dlaczego”, ale tylko odpowiada na pytanie„jak?”, aby wyjaśnić obserwowane położenia ciał niebieskich. Idąc zaś za Arystotele-sem, Akwinata podkreślał, że Ziemia jest kulista, podobnie jak gwiazdy, a zarazemtwierdził, że gwiazdy jako kule z natury nie mogą się poruszać same, ale że są niesionena sferze i że ich kształt jest najodpowiedniejszy do takiego ruchu. Można było po-dobne rozumowanie zastosować także do Ziemi45. Okazuje się zatem, że ruch Ziemiwokół jej osi nie jest sprzeczny z zasadami fizyki Arystotelesa, a skoro astronomowieposiłkują się hipotezami, to ten ruch nie jest sprzeczny także z astronomią uprawianąw duchu greckiego uczonego, podobnie jak i z teorią Ptolemeusza. W ten sposób ruchobrotowy Ziemi staje się teoretycznie możliwy46. Ważnym argumentem na rzecz tezyo ruchu Ziemi, ułatwiającym odejście od teorii Stagiryty, było też przekonanie św. To-masza, że górne warstwy atmosfery poruszają się po okręgu (co widać – jego zdaniem– w przypadku komet) wskutek oddziaływania sfer od góry, a ten ruch nie jest zgołasprzeczny z ich naturą, mimo że nie są one złożone z piątego elementu. Podobnie moż-na by potraktować całą Ziemię47.

Tomaszowe rozważania nad problemem miejsca Ziemi we wszechświecie i jej spo-czynkiem doprowadziły go do opowiedzenia się przy tradycyjnym rozstrzygnięciu tychzagadnień. Jednakże wykorzystanie nie tylko dorobku Arystotelesa, ale i jego komen-tatorów oraz pewien dystans wobec dwóch istniejących modeli geocentrycznych po-zwala uznać, że teoria o spoczynku Ziemi w środku kosmosu nie była tak mocno ufun-dowana na założeniach metafizycznych i ugruntowana w teorii fizycznej, aby wyklu-czyć wszelkie dyskusje. Przekazana dalej znajomość poglądów uczonych pitagorej-skich, zreferowanych przez dominikanina, oraz podjęcie rozważań nad różnymi wnio-skami, jakie można wyprowadzić z badań nad miejscem Ziemi we wszechświecie, byłowkładem Akwinaty w przygotowanie późniejszych rozważań nad tymi problemamiw naukach przyrodniczych48. Metodologia św. Tomasza wydaje się bowiem otwarta narozwiązania tego problemu, coraz bliższe rzeczywistej strukturze układu słonecznego.Było to już jednak zadanie przekazane przyszłym pokoleniom.

45 Por.: M. Kurdziałek, Über die Möglichkeit der Erdrotation..., art. cyt., s. 298–303, 306. Arystoteles

używa tego samego określenia, aby scharakteryzować kulisty kształt Ziemi i gwiazd: sfairoeides (tamże, s.302).

46 Por.: „Quod enim motus appareat, causatur vel ex motu visibilis vel ex motu videntis”, In De caelo,lib. 2, l. 11, n. 2; M. Kurdziałek, Über die Möglichkeit der Erdrotation..., art. cyt., s. 306: „die Rotation derSterne (resp. der Erde) zeigt sich dem Physiker aussschliesslich als reine, theoretische Möglichkeit”.

47 Por.: „ignis et aer sequuntur secundum completam circulationem, quia haec corpora sunt caelopropinquiora; aqua vero secundum circulationem incompletam, scilicet secundum fluxum et refluxummaris; terra autem, velut remotissima a caelo, nihil de tali permutatione participat, nisi secundum solamalterationem partium ipsius. Quod autem inest inferioribus corporibus ex impressione superiorum, non esteis violentum nec contra naturam: quia naturaliter apta sunt moveri a superiori corpore”, In De caelo, lib. 1,l. 4, n. 7. Wytyczoną drogą poszedł Mikołaj z Oresme, który w ten sposób dopuścił ruch Ziemi wokół jejosi. Zob.: M. Kurdziałek, Über die Möglichkeit der Erdrotation..., art. cyt., s. 299 (cytat wypowiedzi Mi-kołaja z Oresme).

48 Por.: „Es scheint auch genügend ze sein, um den Aquinaten als den ersten mittelalterlichen Autorenanzuerkennen, der durch seinen Kommentar zu «De caelo et mundo» die Anhaltspunkte für die spätereDiskussion über die Wahrscheinlichkeit der Erdbewegung bestimmte”, M. Kurdziałek, Über die Möglich-keit der Erdrotation..., art. cyt., s. 307.

203

3.1.2. Kulisty kształt Ziemi

Problem kształtu Ziemi był przedmiotem zainteresowania badaczy od samego początkurefleksji filozoficznej rozwijającej się w starożytnej Grecji. Arystoteles zebrał najpierwopinie swoich poprzedników w tej dziedzinie49. Pierwotne wyobrażenia presokratykówbyły nader naiwne, ale stopniowo refleksja filozofów przyrody nad kształtem Ziemi50

stała się bardziej dojrzała. Akwinata był dobrze zorientowany w historii filozofii staro-żytnej, gdyż pilnie badał nie tylko świadectwa Arystotelesa, ale również informacjepodawane przez jego późniejszych komentatorów51.

Zwolennicy poglądu, że Ziemia jest płaska (lata), a należeli do nich m.in. Anaksy-mander, Anaksymenes i Anaksagoras, starali się uzasadnić swój pogląd obserwacjązjawisk wschodu i zachodu Słońca, którego tarcza wydaje się chować za płaskim hory-zontem52. Akwinata w ślad za Arystotelesem odrzuca to rozumowanie, wspierającobserwację refleksją, gdyż pamięta o ogromnych wielkościach i odległościach panują-cych w kosmosie. Znaczna odległość Słońca od Ziemi, a także ogromne rozmiary Zie-mi (dla obserwatora widzącego horyzont) w stosunku do widocznej tarczy Słońcasprawiają, że nie dostrzegamy zakrzywienia powierzchni Ziemi. Akwinata dodaje, żejuż w przypadku zaćmień Słońca i Księżyca wzajemne relacje widocznych rozmiarówZiemi, Słońca i Księżyca okazują się zbliżone i umożliwiają stwierdzenie kulistegokształtu Ziemi53. Przedstawione rozumowanie, w którym św. Tomasz nie tylko przyj-muje argumenty Stagiryty, ale podaje jeszcze inny przykład na ich potwierdzenie, wy-raża metodologię kosmologii tomistycznej: syntezę wiedzy przyrodniczej i metafi-zycznej spekulacji racjonalnej. Przy tym jedyna racja, według św. Tomasza, nie leżypo stronie Stagiryty czy jego komentatorów, a nawet późniejszych uczonych greckich,żydowskich i arabskich, więc korzysta on z ich dorobku we własnej, autonomicznejrefleksji. Dane doświadczenia winny być bowiem rozważone i ocenione w świetleaktualnych obserwacji oraz w ramach całościowej refleksji nad światem, aby uniknąćjednostronnych uogólnień. Akwinata był również niechętny rozbudowanym i dośćdowolnym spekulacjom. Nastawienie to było twórcze dla dalszego rozwoju kosmolo-gii. Poświęcając się refleksji metafizycznej, św. Tomasz sam nie prowadził obserwacji

49 Stagiryta wywodził kształt Ziemi z tych samych założeń, co jej spoczynek: „primo probat terram esse

sphaericam, rationibus naturalibus, quae accipiuntur ex parte motus”, In De caelo, lib. 2, l. 27, n. 1.50 Por.: Dreyer, s. 171: „From the age of Plato the spherical form af the earth was not disputed by any

philosophers except by the followers of Epikurus”.51 Na temat teorii jońskich filozofów przyrody zob.: „Thales (...) posuit (...) principium esse aquam;

Anaximenes autem aerem; Anaximander autem medium inter utrumque, scilicet vaporem; Heraclitus autemEphesius ignem”, In De caelo, lib. 3, l. 2, n. 5.

52 Por.: „sol occidens et oriens secatur a terra secundum rectam lineam, et non circularem, quando scili-cet pars solis est apparens super terram, pars autem occultatur: si autem terra esset sphaerica, videtur quodoporteret quod secatio illa esset circularis, quia duo corpora sphaerica se intersecant intersectione circulari”,In De caelo, lib. 2, l. 21, n. 7. Zob.: G. Kirk, J. Raven, M. Schofield, Filozofia przedsokratejska, dz. cyt., s.140, 158–159, 373–374.

53 Por.: „illi qui ponunt hoc argumentum, non attendunt distantiam solis a terra, et magnitudinem rotun-ditatis, scilicet utriusque. Videmus enim quod etiam parvi circuli, a longe apparentes, videntur secundummodum lineae rectae: unde multo magis portiones magnorum circulorum a longe rectae videntur, quia suntminus curvae. Sed hoc praecipue intelligendum est quando circulus est in eadem superficie cum visu: namsecatio solis et lunae quae non est in eadem superficie cum visu nostro, non videtur recta, sed circularis, utsupra dictum est, cum ageretur de figura stellarum”, In De caelo, lib. 2, l. 21, n. 7.

204

astronomicznych i w ten sposób pozostawił miejsce dla twórczych następców, którzybędą rozwijać badania i uzupełniać teorię budowy wszechświata na podstawie podob-nych zasad metodologicznych. W rekonstrukcji poglądów doktora Kościoła należypamiętać, że nie traktował on swoich pism jako ostatniego słowa nauki, ale starał sięzebrać istniejącą wiedzę, koncentrując się na tematyce metafizycznej. Dlatego zagad-nienia należące do nauk szczegółowych zajmują relatywnie mniej miejsca w jego do-robku naukowym.

Arystoteles przytoczył jeszcze jeden pogląd niektórych zwolenników tezy, że Zie-mia jest płaska. Twierdzili oni bowiem, że tylko ciało płaskie zachowuje równowagęi pozostaje nieruchome54. Nie rozważając tego poglądu, Stagiryta przechodzi jednak dokwestii wyjaśnienia spoczynku Ziemi, a mianowicie, dlaczego wszystkie ciała rzuconedo góry spadają, a Ziemia jako całość spoczywa i nie spada55. Akwinata zauważa, żewłaśnie takie pytania, które rodzą zdziwienie, słusznie stały się okazją do sformułowa-nia przez Arystotelesa zasady, że zdziwienie jest początkiem filozofii (ex admirariincoeperunt homines philosophari). Zdziwienie to dotyczyło przede wszystkim pro-blematyki przyrodniczej56. Niekiedy wszakże odpowiedź udzielona na rodzące sięzdziwienie okazuje się nieprawdopodobna i jeszcze bardziej dziwna niż sam problem.W ten sposób narastają wątpliwości dotyczące prawdziwego wyjaśnienia zjawisk57.W filozofii przedsokratejskiej wiele było prób wyjaśnienia stabilności Ziemi, któremożna w ten sposób oceniać i Arystoteles wymienia kilka spośród nich. Bardzo prostebyło wyjaśnienie Talesa, najstarszego znanego nam filozofa przyrody58, że Ziemiaunosi się na wodzie jak kawałek drewna albo inne ciało59. Hipoteza ta niczego jednak

54 Por.: „adhuc addunt rationem ad idem, dicentes quod necesse est terram, ad hoc quod quiescat, ha-bere figuram latam. Nam figura sphaerica facile mobilis est, quia in modico tangit superficiem: sed figuralata secundum se totam tangit superficiem, et ideo est apta ad quietem”, In De caelo, lib. 2, l. 21, n. 8.

55 Por.: „si aliquando elevetur per violentiam aliqua parva terrae particula, et postea dimittatur, ferturdeorsum et non vult manere, idest non habet aptitudinem naturalem ut quiescat (...) si tota terra posset abaliquo elevari a suo loco in sursum, et postea dimittatur, non ferretur inferius (...) cum tota terra nullamresistentiam habeat ab aliquo impediente descensum ipsius, mirum esse quod non descendit”, In De caelo,lib. 2, l. 22, n. 2.

56 Por.: „hoc ipsum quod est stupere, idest vehementer admirari, circa hoc, omnibus philosophis factumest philosophema, idest philosophiae consideratio, vel philosophandi occasio; sicut in principio Metaphys.dicitur quod ex admirari incoeperunt homines philosophari”, In De caelo, lib. 2, l. 22, n. 2; „illi, qui primophilosophati sunt, et qui nunc philosophantur, incipiunt philosophari propter admirationem alicuius causae:aliter tamen a principio, et modo: quia a principio admirabantur dubitabilia pauciora, quae magis erant inpromptu, ut eorum causae cognoscerentur: sed postea ex cognitione manifestorum ad inquisitionem occul-torum paulatim procedentes incoeperunt dubitare de maioribus et occultioribus, sicut de passionibus lunae,videlicet de eclypsi eius, et mutatione figurae eius, quae variari videtur, secundum quod diversimode sehabet ad solem. Et similiter dubitaverunt de his quae sunt circa solem, ut de eclypsi eius, et motu ipsius, etmagnitudine eius. Et de his quae sunt circa astra, sicut de quantitate ipsorum, et ordine, et aliis huiusmodi,et de totius universi generatione. Quod quidam dicebant esse generatum casu, quidam intellectu, quidamamore”, Sententia Metaphysicae, lib. 1, l. 3, n. 3.

57 Por.: „proponit insufficientiam solutionum a philosophis circa hoc assignatarum. Et dicit quod nonsolum aliquis admiratur de hoc quod sic accidit circa terram; sed etiam aliquis potest admirari quod phi-losophi, volentes solvere praedictam dubitationem, non viderunt quod solutiones de hac dubitatione assig-natae ab eis, sunt magis inconvenientes quam sit ipsa dubitatio. Improbabiliora enim dixerunt eo ex quodubitatio consurgit: unde ipsae solutiones magis augent dubitationem”, In De caelo, lib. 2, l. 22, n. 3.

58 Por.: „Quia vero aliqui posuerunt unum tantum elementum, sicut Thales Milesius aquam”, In Decaelo, lib. 3, l. 8, n. 7; zob.: G. Kirk, J. Raven, M. Schofield, Filozofia przedsokratejska, dz. cyt., s. 88–108.

59 Por.: „quidam dixerunt terram poni super aquam. Quae quidem est antiquissima opinio, quam, ut di-cunt, Thales Milesius posuit, qui fuit unus de septem qui dicti sunt sapientes, et primus se intromisit de

205

nie wyjaśnia, gdyż nadal nie wiadomo, na czym opiera się wspomniana woda, a po-nadto z doświadczenia wiemy, że Ziemia jest cięższa od wody60. Według innego pre-sokratyka, Ksenofanesa z Kolofonu, Ziemia nie spada, gdyż sięga w dół aż do nieskoń-czoności. Stagiryta uznał, że wyjaśnienie to jest w istocie ucieczką od poszukiwaniarzeczywistej przyczyny stabilności Ziemi61, gdyż wyjaśnienia należy szukać dotąd, ażwątpliwość nie zostanie całkowicie wyeliminowana, a nie tylko zastąpiona inną62.

Według Anaksymenesa, Anaksagorasa i Demokryta płaska Ziemia spoczywa naogromnej masie powietrza i utrzymuje się w równowadze dzięki swym wielkim roz-miarom63. Ponieważ przyjęli oni, że powietrze zajmuje całe możliwe miejsce pod Zie-mią i jest sprężone wskutek jej nacisku, to ich zdaniem ciśnienie powietrza wyjaśnia,że Ziemia zachowuje równowagę64. Arystoteles odrzucił to wyjaśnienie, gdyż zakładał, philosophia naturali, et posuit aquam esse principium omnium rerum, ut dicitur in I Metaphys. Unde etposuit terram esse locatam super aquam, ut quiescat ibi per modum supernatationis, sicut accidit de ligno etde similibus; quorum nihil naturaliter manet in aere, sed in aqua manent huiusmodi propter supernata-tionem. Et simile dicebant accidere de terra”, In De caelo, lib. 2, l. 22, n. 6.

60 Por.: „si terra sustentaretur ab aqua, remaneret eadem difficultas, a quo sustentaretur aqua”, In Decaelo, lib. 2, l. 22, n. 7; oraz „Non est ergo possibile quod aqua, quae est levior, ponatur magis deorsumquam terra, quae est gravior, secundum naturam; nisi forte quis dicat quod partes mundi non sunt ordinataesecundum naturam, quod est inconveniens”, tamże, n. 8. Wyjaśnienie Talesa (przykład z kawałkiem drew-na) odwoływało się do zjawiska, które współczesna fizyka tłumaczy istnieniem napięcia powierzchniowegowody utrzymującego na swej powierzchni nawet cięższe ciała. Całą teorię uczonego z Miletu można rozu-mieć jako kosmologię spekulatywną zbudowaną w oparciu o założenie, że woda stanowi zasadę świata.Składnik przyrodniczy w tej teorii odgrywał jeszcze niewielką rolę. Zob. też: „Thales princeps talis phi-losophiae, idest speculativae, dixit aquam esse primum rerum principium. Dicitur autem Thales specula-tivae philosophiae princeps fuisse, quia inter septem sapientes, qui post theologos poetae fuerunt, ipse solusad considerandum rerum causas se transtulit”, Sententia Metaphysicae, lib. 1, l. 4, n. 9.

61 Por.: „ipsa terra versus partem inferiorem sit infinita; et ita in infinitum superior pars eius retinetur abinferiori, ut non descendat; quod promptius est ad intelligendum. Huius autem opinionis dicitur fuisseXenophanes Colophonius. Quod quidem dixerunt, non quidem quia secundum se verisimile videatur, sed utnon cogerentur laborare ad inquirendam causam quietis terrae”, In De caelo, lib. 2, l. 22, n. 4. Akwinataprzytacza ponadto krytykę stanowiska Ksenofanesa sformułowaną przez Empedoklesa i podaną przezArystotelesa, zob.: In De caelo, lib. 2, l. 22, n. 5. Jednym z argumentów Stagiryty przeciwko Ksenofane-sowi jest pogląd, że nie istnieje nieskończony ciężar, a więc Ziemia musi być ograniczona ilościowo. Natemat Ksenofanesa zob.: G. Kirk, J. Raven, M. Schofield, Filozofia przedsokratejska, dz. cyt., s. 168–184.

62 Por.: „Oportet autem eum qui vult recte solvere, ut perducat solutionem usque ad id ubi non sit am-plius dubitatio”, In De caelo, lib. 2, l. 22, n. 10. Zdaniem Arystotelesa zadowalamy się wyjaśnieniami, którewykluczają tylko zarzuty przeciwnika, nawet gdy sam problem pozostaje nierozstrzygnięty. Zob.: tamże:„cum aliquis vult veram solutionem invenire, oportet quod non sit contentus obiectionibus quas habet inpromptu, sed diligenter inquirat eas. Et propter hoc (...) oportet eum qui vult bene inquirere veritatem, essepromptum ad hoc quod instet et sibi ipsi et aliis; non per instantias sophisticas, sed per instantias reales etrationabiles, proprias, idest convenientes, generi de quo inquiritur. Et hoc quidem contingit ex hoc quodhomo considerat omnes differentias rerum, ex quarum similitudine quaestio solvitur”.

63 Por.: „Anaximenes et Anaxagoras et Democritus posuerunt causam quietis terrae esse latitudinemeius; ex qua contingit quod terra non dividit inferiorem aerem, sed superequitat ipsum. Quod quidem vi-dentur facere corpora artificialiter facta cum aliqua latitudine ad obviandum aeri sive vento: huiusmodienim corpora lata non de facili videntur moveri a ventis, propter hoc quod resistunt eis secundum totamipsorum latitudinem. Et hoc ipsum videtur facere terra, propter sui latitudinem, per comparationem adaerem sub ea existentem; quia videlicet non dividit ipsum, sed resistendo comprimit eum”, In De caelo, lib.2, l. 23, n. 1; zob. Dreyer, s. 16–34.

64 Por.: „cum aer non habeat locum quo transferatur ne sit sub terra, propter terrae latitudinem, suffi-ciens est quiescere terram propter multitudinem aeris deorsum existentis et compressi; sicut patet de aqua inclepsydris”, In De caelo, lib. 2, l. 23, n. 1. Akwinata podaje dalej przykład naczynia ze zwężoną szyjką, doktórego trudno szybko nalać wodę, gdy powietrze zebrane w jego wnętrzu zablokuje otwór: „Si enim sit

206

że Ziemia jest okrągła65, a ponadto do sprężenia powietrza wystarczyłaby sama masaZiemi, niezależnie od kształtu66. Stagiryta kwestionuje również argument presokraty-ków na podstawie swych rozważań nad miejscem naturalnym dla każdego żywiołu.Gdyby wykluczyć naturalne miejsce Ziemi w środku świata, a ognia na obwodzieświata podksiężycowego, to – zdaniem greckiego uczonego – nie można by zgoła wy-jaśnić ruchu i spoczynku wszystkich ciał67.

W swych rozważaniach Arystoteles podjął także polemikę z założeniami filozofiiprzyrody Empedoklesa, krytykując teorię dwóch wzajemnie przeciwnych sił (miłościi nienawiści) łączących i rozdzielających elementy, gdyż w opinii Stagiryty nie sposóbwyjaśnić za pomocą tej teorii niezmiennego spoczynku Ziemi, pomimo zmiennej dy-namiki sił68.

Z kolei Anaksymander zakładał, że Ziemia spoczywa w środku świata wskutekrównowagi z innymi ciałami69. Stagiryta poddaje krytyce także i tę teorię, gdyż przytakich założeniach każde ciało (np. ogień) spoczywałoby w środku świata, co nie jestprawdą, gdyż ogień unosi się ku górze70. Po drugie – Ziemia nie tylko spoczywaw środku, ale również jako żywioł do niego dąży71. Teoria Anaksymandra była zbyt aliquod vas habens in sui summitate parvum foramen obturatum, et in lateribus aliud non obturatum, etsubito submergatur in aquam, aer interior conclusus, quia non habet quo diffugiat, prohibebit aquam intrare.Et similiter aer subsidens terrae, compressus ab ea et non potens diffugere, non permittit eam descendere”,tamże. Przykład ten (niepodawany przez Stagirytę) dowodzi przyrodniczych zainteresowań św. Tomasza.

65 Por.: „si figura terrae non est lata, sed sphaerica, sequetur quod non quiescet propter latitudinem,sicut isti dicebant”, In De caelo, lib. 2, l. 23, n. 2.

66 Por.: „Quod autem multus aer coarctetur a terra, contingit propter hoc quod aer comprehenditur amulta magnitudine terrae. Unde videtur quod eadem ratio esset, si terra ponatur esse sphaericae figurae, ettantae magnitudinis quod possit tantundem de aere coarctare: quia sic etiam manebit et aer et terra, secun-dum rationem quam assignant”, In De caelo, lib. 2, l. 23, n. 3.

67 Por.: „si quies terrae in medio non est naturalis sed violenta, sequitur quod motus eius ad mediumnon sit naturalis, sed propter violentiam circumgyrationis caeli. Omnes enim qui terram dicunt per violen-tiam quiescere in medio, assignant hanc causam motus terrae ad medium, idest circum gyrationem caeli (...)omnes qui ponunt mundum per generationem incoepisse, dicunt quod terra venit ad medium propter prae-dictam causam, idest propter violentiam circumgyrationis caeli. Et sic auferunt terrae quietem naturalem etmotum naturalem. Quod est inconveniens: quia sequitur (...) quod totaliter corpora naturalia nec moveanturnec quiescant”, In De caelo, lib. 2, l. 23, n. 4.

68 Por.: „Empedocles ponebat quatuor elementa materialia et duo moventia, scilicet litem et amicitiam;quae per congregationem et segregationem elementorum, sunt causa generationis et corruptionis mundi, etomnium quae in mundo sunt (...) aliquis potest quaestionem movere contra Empedoclem: quando elementaerant ab invicem separata propter litem, oportebat terram quiescere (non enim coniungebat se aliis elemen-tis, dominio litis durante): est ergo quaerendum quae fuit tunc causa quod terra quiesceret. Nec potest assig-nari pro causa gyratio caeli; quia caelum nondum erat generatum”, In De caelo, lib. 2, l. 24, n. 3. O pogląd-ach Empedoklesa por.: „Empedocles, ponens elementa moveri ab amicitia, dixit quod huiusmodi corporaper motum quo amicitia ea movebat, constituebantur; ita scilicet quod ex solis motibus elementorum peramicitiam, alicui generabatur caro, alicui os, alicui caput, alicui manus”, tamże, lib. 3, l. 6, n. 3; zob. także:G. Kirk, J. Raven, M. Schofield, Filozofia przedsokratejska, dz. cyt., s. 279–319.

69 Por.: „dicebant terram propter similitudinem manere, quia nulla est ratio quare id quod est in mediocollocatum, magis moveatur sursum vel deorsum, aut versus alias plagas caeli, cum similiter se habeatundique ad extrema; impossibile est autem quod simul moveatur ad contrarias partes; ergo relinquitur quodex necessitate quiescat in medio”, In De caelo, lib. 2, l. 25, n. 1.

70 Por.: „necessarium esset quiescere omne quod ponitur in medio (et sic sequeretur quod etiam ignis, siponeretur in medio, quiesceret; quod patet esse falsum)”, In De caelo, lib. 2, l. 25, n. 2.

71 Por.: „Terra enim non solum videtur quiescere in medio, sed etiam ferri ad medium, etsi non secun-dum se totam, tamen secundum suas partes. Eadem enim est ratio de motu totius et partis: quocumque enimfertur pars eius, fertur de necessitate et totum, si extra suum locum esset”, In De caelo, lib. 2, l. 25, n. 3.

207

uboga i nie wyjaśniła na przykład, dlaczego ogień unosi się do góry72. Filozofia przyro-dy Arystotelesa była zaś znacznie bardziej rozbudowana niż teorie jego poprzedników,a ponieważ w ramach swego systemu Stagiryta ujął wiele więcej obserwacji i proce-sów niż presokratejscy filozofowie przyrody73, to jego racje, chociaż niekiedy błędne,i tak górowały nad rozwiązaniami poprzedników, opierających swe spekulacje namniejszej liczbie zasad, a więc były one bardziej podatne na krytykę w związku zezłożonym obrazem świata poznawanego w obserwacji naukowej. Stąd krytyka rozwią-zań presokratejskich sformułowana przez Arystotelesa, a przejęta przez Akwinatęprzez długi czas zachowywała swe znaczenie w nauce.

Platon, a następnie Arystoteles górowali nad poprzednikami chociażby w tym, żestworzyli konsekwentne systemy, twórczo wykorzystując dorobek wcześniejszychuczonych i czerpiąc z różnych tradycji (np. pitagorejczyków, eleatów i Heraklitaw przypadku Platona). Podobnie postępował Akwinata, łącząc refleksję Stagiryty z ele-mentami platońskimi, neoplatońskimi i dorobkiem komentatorów Arystotelesa, inter-pretując cały system wiedzy przyrodniczej w duchu filozofii chrześcijańskiej, będącejkryterium w rozważaniach przyrodoznawczych74.

Według greckiego uczonego, środek wszechświata utożsamia się ze środkiem Zie-mi, a jest to punkt, do którego dążą wszystkie ciała ciężkie75. Skoro Ziemia pozostajew środku kosmosu, a nic nie może jej poruszyć, to Arystotelesowi pozostało uznać, żestanowi ona nieruchome centrum wszechświata76. Twierdzenie fizyki Arystotelesa, że

72 Por.: „inconveniens est quaerere propter quid terra quiescat in medio, et non quaerere quare ignisquiescat in extremo. Si enim ignis quiescit ibi, quia locus extremus naturaliter convenit ei, eadem rationedicendum est quod terra habeat quendam locum naturalem in quo quiescat. Si enim hic locus qui est me-dius, non sit locus in quo naturaliter quiescit, sed manet in medio propter necessitatem similitudinis, restateis quaerere quare ignis maneat in extremis”, In De caelo, lib. 2, l. 25, n. 4.

73 Akwinata słusznie dostrzega zbytnią prostotę wszystkich kosmologii przedsokratejskich, które niewyjaśniały całej złożoności świata, a metafizykę sprowadzały do filozofii przyrody. Por.: „antiqui, consid-erantes diversitatem actionum in istis inferioribus, tentaverunt ea reducere in aliqua principia pauciora etsimpliciora, scilicet in elementa, multa aut unum, et in qualitates elementares. Sed ista positio non est ra-tionabilis. Qualitates enim elementares inveniuntur se habere in actionibus rerum naturalium sicut instru-mentalia principia. Cuius signum est, quod non eumdem modum actionis habent in omnibus, nec ad eum-dem terminum perveniunt actiones ipsorum; alium enim effectum habent in auro et in ligno, et animaliscarne; quod non esset, nisi agerent inquantum essent ab alio regulata”, De veritate, q. 5, a. 9, co.; zob.: H.Reith, The Metaphysics of St. Thomas..., dz. cyt., s. 32: „ancient cosmologists, thinking that there was noreality other than material substance and its accidents, assigned the role of first philosophy to the philoso-phy of nature”.

74 Szczegółowe rozważania Arystotelesa nad miejscem, ruchem i spoczynkiem właściwym dla żywio-łów równie szczegółowo są komentowane przez Akwinatę. Por.: In De caelo, lib. 2, l. 24–25.

75 Por.: „accidit quod idem sit medium terrae et medium mundi, consequens est quod partes terraemoveantur ad medium terrae, non per se sed per accidens, prout scilicet idem est subiecto medium terrae etmedium mundi”, In De caelo, lib. 2, l. 26, n. 5. Zdaniem Arystotelesa ciała ciężkie nie spadają na ziemięrównolegle na różnych szerokościach geograficznych, ale tworzą pomiędzy sobą taki kąt, że ciało zawszedąży w każdym miejscu do środka ziemi. Zob.: „corpora gravia feruntur naturaliter versus terram non iuxtainvicem, idest non secundum aeque distantes lineas, quae nunquam concurrunt, sed ad similes angulos,idest ad rectos angulos respectu superficiei vel lineae contingentis superficiem terrae; et hoc ex quacumqueparte corpus grave movetur usque ad terram”, tamże, n. 6. Akwinata podaje następnie na potwierdzenierozważania geometryczne z III księgi Elementów geometrii Euklidesa.

76 Por.: „terra sit immobilis (...) Nihil movetur in loco ad quem naturaliter movetur, quia ibi naturaliterquiescit; sed terra naturaliter movetur ad medium mundi; ergo non movetur in medio. Non est autem nisi inmedio mundi, ut probatum est; ergo terra nullo modo movetur”, In De caelo, lib. 2, l. 26, n. 7. Św. Tomaszwykluczył ruch Ziemi również w oparciu o argument, że ruch ten uniemożliwiłby nam zaobserwowanie

208

środek machiny wszechświata utożsamia się ze środkiem Ziemi, jest nieco inaczejujęte w Ptolemejskiej teorii okręgów ekscentrycznych. U Stagiryty wszystkie sfery sąhomocentryczne (współśrodkowe) i obracają się wokół osi przechodzącej przez środekświata, a zdaniem Ptolemeusza punkty środkowe deferensów planetarnych leżą pozaśrodkiem Ziemi (ekscentryki). Jedynie gwiazdy stałe krążą wokół środka Ziemi najednej wielkiej sferze. Modyfikacja ta wzbogacała znacznie obraz świata. Można zatemuznać, że różnice między niektórymi zasadami kosmologii Arystotelesa i modelemPtolemeusza były ważnym bodźcem dla przyszłego rozwoju nauki, co znalazło wyrazw trzynastowiecznej debacie, którą z obu teorii należy wybrać. Przyjęcie teorii Ptole-meusza, które stało się faktem wśród astronomów, wymusiło u filozofów wątpliwości,co do teorii Arystotelesa. Godne uwagi jest prześledzenie, w jaki sposób ten problemrozstrzyga Akwinata, gdyż w jego czasach znajdujemy się na samym początku tegorozwoju refleksji naukowej, który przez recepcję arystotelizmu prowadził do jego kry-tyki i do powstania nauki nowożytnej. Problem ten omawiamy szerzej w innym miej-scu77.

Kwestię kulistości Ziemi rozważana Arystoteles w świetle ogólnych założeń swejfizyki78. Akwinata relacjonuje argumenty podane przez Stagirytę, podając, że wszyst-kie cząstki pierwiastka „ziemia” gromadzą się ze wszystkich stron w środku wszech-świata i w ten sposób Ziemia musi mieć kształt kulisty (sphaerica)79. Powszechnadążność najcięższego elementu, zwanego ziemią, do zajęcia z wszystkich stron miejscaw środku kosmosu sprawia – według Arystotelesa – że Ziemia jest kulą, a więc żeprzestrzeń w środku świata jest dość równomiernie otoczona żywiołem ziemi80. Kuli-

ruchu chmur i zwierząt: „iterum sequeretur, quocumque motu moveretur, quod propter velocitatem suimotus occultarentur a nobis omnes alii motus, vel nubium vel animalium: non enim videtur moveri quodtardius movetur iuxta corpus velocius motum”, tamże, n. 11. Akwinata nie brał pod uwagę, że ruch Ziemiobejmuje również atmosferę, a z racji na ogromne rozmiary Ziemi nie jest dostrzegalny tak jak ruch lokal-ny.

77 W komentarzu do traktatu O niebie Akwinata rozważa kwestię położenia Ziemi w środku wszech-świata, według uwag Ptolemeusza na temat możliwego umiejscowienia Ziemi poza osią świata (axis mundiextra terram esset), albo bliżej jednego z biegunów nieba niż drugiego (magis appropinquaret ad unumpolorum quam ad alium), czy też wreszcie zarówno poza osią świata, jak i bliżej jednego z biegunów(neque sit in axe, neque distet aequaliter ab utroque polorum). Ptolemeusz wykluczył te trzy możliwości,rozważając kuliste niebo z punktu widzenia Ziemi. Zob.: In De caelo, lib. 2, l. 26, n. 10; Dreyer, s. 233.Warto pamiętać, że chociaż grecki astronom przyjmował istnienie ekscentryków, to jednak sfera gwiazdstałych nie była ekscentrykiem, a więc oś świata pokrywała się ze środkiem Ziemi, przeciwnie niż oś obrotuinnych, niższych deferensów.

78 Por.: M. Kurdziałek, Über die Möglichkeit der Erdrotation..., art. cyt., s. 293–294.79 Por.: „cum omnes partes terrae tendant versus medium, superiores partes terrae comprimant inferi-

ores, et una quasi consentiat alteri cedendo ei, quousque perveniatur ad medium. Et sic oportet quod, par-tibus terrae quasi undique aequaliter compressis versus medium, terra habeat sphaericam figuram”, In Decaelo, lib. 2, l. 27, n. 2; W innym miejscu św. Tomasz określa kulistość Ziemi innym terminem: „quaedamconclusiones demonstrantur communiter a mathematico et naturali, ut utrum terra sit rotunda, et utrum sit inmedio caeli”, Super De Trinitate, pars 3, q. 5, a. 3, arg. 7.

80 Arystoteles powiada, że Ziemia posiada i zachowuje kulisty kształt niezależnie od tego, czy powstałaprzez zgromadzenie się żywiołu ziemi, czy też zawsze istniała jako kula: „sive terra sit generata, necesse estquod hoc modo sit facta in medio existens, sicut supra dictum est (ita scilicet quod medio sui tangat me-dium mundi), et ita figura eius erit sphaerica: sive etiam non sit generata, oportet quod hoc modo se habeatsicut si esset generata; quia terminus generationis est natura rei; unde illud quod non est generatum, oportettale esse quale fieret si generaretur. Et secundum hoc concludit figuram terrae esse sphaericam”, In Decaelo, lib. 2, l. 27, n. 8. Podana tu zasada, że „illud quod non est generatum, oportet tale esse quale fieret si

209

stość ta nie jest jednak idealna, gdyż na Ziemi istnieją wysokie góry i głębokie doliny.Zatem Ziemia ma przynajmniej kulistość w swej naturze, nawet gdyby kształt ten nierealizował się idealnie81. Zjawiska atmosferyczne zachodzące w górnej części sferypowietrza, powyżej gór, są – zdaniem Akwinaty – poddane wpływowi ruchu sfer nie-bieskich i Ziemia wzięta wraz z powietrzem wypełniającym doliny jest już w ścisłymsensie tego słowa kulista82.

Zdaniem św. Tomasza kulistości Ziemi dowodzą również obserwacje zaćmień (ec-lipsis) Księżyca83, a także zmiany w widoczności gwiazdozbiorów na niebie w różnychregionach świata, gdyż inne gwiazdy widzimy w Egipcie, a inne na Cyprze, który leżybardziej na północ84. Zmiany te dowodzą ponadto, że Ziemia jest niewielka z porówna-niu z całym niebem85, gdyż dość krótka podróż zmienia wyraźnie obraz nieba nad gło-wami podróżników86. Dla ludzi żyjących na wschodzie, określone gwiazdy wcześniej

generaretur” pozwala łatwo zastosować fizykę Arystotelesa przy założeniu stworzenia świata, jak to uczyniłśw. Tomasz.

81 Rozważając jeden z możliwych argumentów przeciwnych teorii Arystotelesa i podanych przez niego,Akwinata dodaje, że góry mają minimalną masę w porównaniu do całej Ziemi. Podobnie można by stwier-dzić odnośnie do rozmiarów gór i głębokości mórz, że nie wpływają istotnie na kulistość ogromnej Ziemi.Por.: „Ponamus quod terra existat in medio, et quod sit sphaericae figurae, et quod versus unum hemisphae-rium terrae superapponatur multo maior quantitas quam ex alia parte (quod quidem dicit ad excludendumobiectionem quae posset fieri de montibus, qui videntur supereminere aliis partibus terrae: nam quantitasmontium nihil est in comparatione ad totam quantitatem terrae, sicut si pilus apponeretur ex una partesphaerae cupreae)”, In De caelo, lib. 2, l. 27, n. 6. Zob. dalej uwagę Akwinaty: „tumorositates montium etconcavitates vallium (...) videntur rotunditatem terrae impedire. Sed huiusmodi sunt ex aliqua causa acci-dentali, et non ex eo quod per se convenit terrae: nec hoc habet aliquam quantitatem notabilem in compara-tione ad totam terram (...) terra (...) naturam habet ad hoc quod sit sphaerica, simpliciter dicendum est eamsphaericam esse”, tamże, l. 28, n. 1; a także: M. Kurdziałek, Über die Möglichkeit der Erdrotation..., art.cyt., s. 304–305.

82 Por.: „tota terra inveniatur esse sphaerica cum aëre incluso inter partes terrae (...) aër qui exceditmontes (...) fluit in circuitu, quia simul trahitur cum circulatione caeli”, Meteor., lib. 1, l. 5, n. 2.

83 Por.: „semper quando luna eclipsatur, obscurum ipsius et lucidum distinguuntur per lineam circula-rem. Accidit autem eclipsis lunae per hoc quod ipsa subintrat umbram terrae: unde apparet umbram terraeesse rotundam. Ex quo apparet terram, quae facit talem umbram, esse sphaericam: solum enim corpussphaericum natum est semper facere sphaericam umbram (...) in eclipsibus semper linea dividens ipsam estgibbosa, idest circularis”, In De caelo, lib. 2, l. 28, n. 2; „rotunditatem terrae naturalis probat ex motugravium, astrologus autem per considerationem lunarium eclipsium”, Super De Trinitate, pars 3, q. 5, a. 3,ad 7.

84 Por.: „ex diversitate apparentiae stellarum apparet quod terra non solum est rotunda, sed etiam parvain comparatione ad corpora caelestia. Si enim modicum moveamur versus meridiem vel Septentrionem,manifeste diversificatur nobis horizon”, In De caelo, lib. 2, l. 28, n. 3.

85 Por.: „homo est quoddam minimum comparatione caelestium corporum, quae sua ingenti magnitu-dine quasi incomparabiliter hominis quantitatem excedunt; immo etiam totius terrae, quae habet se adcaelum ut punctum ad sphaeram, sicut astrologi dicunt”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 3, arg. 6.

86 Por.: „apparet quod non sit magna quantitas rotunditatis terrae. Si enim esset magnae quantitatis, nonin tam parva distantia fieret ita cito diversitas circa apparentiam stellarum”, In De caelo, lib. 2, l. 28, n. 3.Akwinata relacjonuje ponadto pogląd Stagiryty, że od cieśniny gibraltarskiej blisko jest do Indii i opinia tasprzyjała nowożytnym odkryciom geograficznym: „non videntur valde incredibilia opinari, qui voluntcoaptare, secundum similitudinem et propinquitatem, locum in extremo occidentis situm, qui dicitur essecirca Heracleas columnas (quas scilicet Hercules statuit in signum suae victoriae), loco qui est circa mareIndicum in extremo orientis, et dicunt esse unum mare, Oceanum, quod continuat utraque loca”, tamże.Zob. Arystoteles, O niebie, przekład cyt., s. 179, przypis 137.

210

wschodzą na niebie, niż dla tych, którzy przebywają na zachodzie87. Podany argumentuzupełnia rozumowanie Arystotelesa (o widoczności gwiazd), które dowodzi zakrzy-wienia kształtu Ziemi z północy na południe. Akwinata uzasadnia także zakrzywienieze wschodu na zachód, i dopiero wtedy argumentacja z obserwacji gwiazd staje siępełna i może dowodzić kulistości Ziemi, a nie tylko jej walcowatego kształtu.

Pod koniec drugiej księgi traktatu O niebie Stagiryta podjął rozważania nad rozmia-rami Ziemi88. Według Arystotelesa Ziemia ma obwód ponad 73 000 kilometrów (400tysięcy stadiów) albo inaczej 50 000 mil według jednostek miary używanych przez św.Tomasza (podczas gdy w rzeczywistości wynosi on około 40 000 kilometrów) i jestznacznie mniejsza od wszystkich gwiazd89. W porównaniu do sfery gwiazd stałychZiemia jest tak mała jak punkt (obtinet vicem puncti)90. Warto zauważyć, że wedługjego teorii całe niebo nie ma wcale ciężaru (ani lekkości)91, chociaż zajmuje znacznączęść objętości skończonego wszechświata, ponieważ zbudowane jest z piątego ży-wiołu92. Św. Tomasz nie pozostał bezkrytyczny wobec tych obliczeń i na podstawiebadań astronomów późniejszych od Arystotelesa uważał, że Ziemia jest mniejsza, niż

87 Por.: „probatur quod terra sit rotunda versus ortum et occasum: alioquin non prius oriretur astrum

quodcumque his qui sunt in oriente, quam his qui sunt in occidente”, In De caelo, lib. 2, l. 28, n. 3. Zob.:„Do twierdzenia, że Ziemia jest okrągła, dochodzi zarówno astronom, jak i przyrodnik. Pierwszy operujeabstrakcjami matematycznymi, drugi posługuje się materiałem obserwacyjnym”, J. Borgosz, Tomaszz Akwinu, dz. cyt., s. 35.

88 Zob.: Dreyer, s. 173 i przypis 2 na tej stronie. Akwinata stwierdza w innym miejscu, że obliczeniarozmiarów Ziemi należą ściśle do dziedziny astronomii: „an sciri possit distantia superficiei terrae ab eiuscentro”, De 43 articulis, a. 42 arg.; oraz „Videtur quod sic, secundum tamen modum demonstrationisastrologicae, non geometricae”, tamże, ad arg.

89 Jedna mila liczy więc 1473 metry. Zob.: Arystoteles, O niebie, przekład cyt., s. 102 i przypis 138, atakże: „rotunditas terrae attingit usque ad quadraginta myriades stadiorum, idest quadragesies decem millia,quod est quadringentesies millia stadiorum. Est autem stadium octava pars milliaris; octava autem parspraedicti numeri est quinquaginta millia; et secundum hoc rotunditas terrae erit quinquaginta millia millia-riorum”, In De caelo, lib. 1, l. 5, n. 4. Por.: również: „terram esse (...) non magnam in comparatione admagnitudines aliorum astrorum: nam solem probant astrologi esse centies septuagesies maiorem terra; cumtamen, propter distantiam, videatur nobis pedalis”, tamże; „terra est multo minor quibusdam astris (...) incomparatione ad ultimam sphaeram obtinet vicem puncti”, Meteor., lib. 1, l. 3, n. 3; „totum corpus terraeaccipitur loco puncti indivisibilis per comparationem ad totum caelum”, De virtutibus, q. 1, a. 13, ad 18;zob.: Dreyer, s. 173–178.

90 Por.: „terra enim obtinem vicem puncti respectu sphaerae stellarum fixarum”, Meteor., lib. 1, l. 12, n.3; „tota terra non habet sensibilem quantitatem respectu supremae sphaerae. Ideo se habet ad eam sicutcentrum, sicut astrologi probant per hoc quod semper sex signa zodiaci super terram apparent”, SententiaMetaphysicae, lib. 4, l. 13, n. 5.

91 Por.: „quod gravissimum est quod substat omnibus quae deorsum feruntur: levissimum autem estquod supereminet omnibus quae sursum feruntur. Et est intelligendum inter ea quae sursum et deorsumferuntur: nam caelum non est levissimum, quamvis omnibus superemineat, quia non sursum fertur. Estautem attendendum quod hic iam utitur eo quod est sursum et deorsum, tanquam sursum et deorsum esseaccipiat ad quae terminatur motus qui est a medio, vel ad medium”, In De caelo, lib. 1, l. 5, n. 4; zob.:Braun, s. 66.

92 Por.: „corpus quintum, quod circulariter fertur, non moveatur a medio vel ad medium, neque secun-dum naturam neque praeter naturam. Omne autem corpus habens gravitatem aut levitatem, movetur unohorum motuum secundum naturam, et altero praeter naturam. Ergo corpus quintum neque habet gravitatemneque levitatem”, In De caelo, lib. 1, l. 5, n. 5. Dlatego wypowiedź Akwinaty: „omne corpus aut est leveaut grave” (tamże, lib. 3, l. 7, n. 9) należy rozumieć w ten sposób, że dotyczy wyłącznie ciał znajdującychsię w świecie podksiężycowym.

211

sądził grecki uczony, gdyż według Alfarganiego (IX wiek)93 liczy 20 400 mil,a w opinii Symplicjusza 22 500 mil94. W przeliczeniu na współczesne jednostki miaryAlfargan oszacował obwód Ziemi na 30 050 kilometrów, a Symplicjusz na 33 140kilometry95. Wyniki te (chociaż nadal niedokładne) były bliższe prawdzie niż oblicze-nia samego Arystotelesa, a św. Tomasz słusznie przedkładał bardziej precyzyjne, now-sze dane (diligentiorem considerationem) nad autorytet Stagiryty (nie wybierając jed-nak żadnej z liczb), gdyż zdawał sobie sprawę z udoskonalenia metod pomiarowychprzez późniejszych astronomów (modernorum astrologorum)96.

Można uznać, że rozważania Akwinaty nad problemami miejsca Ziemi we wszech-świecie, jej spoczynku i kształtu stanowią krytyczne przejęcie refleksji Arystotelesaw świetle dorobku późniejszych komentatorów. O atrakcyjności filozofii przyrodygreckiego uczonego dla filozofów scholastycznych decydowało przede wszystkimmetodologiczne powiązanie obserwacji i refleksji: teoria weryfikowana była za pomo-cą obserwacji, a dane te wyjaśniano w ramach przyjętej teorii. Przez wiele stuleci trud-no było zbudować konkurencyjny system fizyki odznaczający się tak całościowympodejściem i dopracowaniem, pomimo stopniowo narastającej krytyki różnych błęd-nych koncepcji Arystotelesa. Dominikański uczony – pomimo dość konserwatywnychopinii wypowiadanych w tej materii – posługiwał się jednak nowoczesną metodologiąi sformułował niejeden wniosek, umożliwiający nie tylko przejęcie, ale nawet przyszłewykroczenie poza jedno z zasadniczych przekonań kosmologii perypatetyckiej, a mia-nowicie poza poglądy geocentryczne.

93 Alfargani, czyli Ahmed ben Muhammed ben Katir, był arabskim astronomem z IX wieku, który obli-

czył także, że zewnętrzna powierzchnia sfery Księżyca jest oddalona od środka Ziemi na odległość 64i jednej szóstej promienia ziemskiego, zaś oddalenie granicy sfery Saturna na 20 110 promieni ziemskich.Sfera gwiazd miała się zatem znajdować 75 mln mil rzymskich od Ziemi (przyjął bowiem, że promieńZiemi wynosi 3250 mil) i wynik ten jest prawie milion razy mniejszy od rzeczywistej odległości od najbliż-szej gwiazdy. Natomiast według Kopernika sfera gwiazd ma rozmiary 75 razy większe niż u Afarganiego.Por.: T. Kuhn, Przewrót kopernikański..., dz. cyt., s. 127–128, 248.

94 Por.: „Secundum autem diligentiorem considerationem modernorum astrologorum, est rotunditas ter-rae multo minor, idest viginti millia milliaria et quadringenta, ut Alfraganus dicit; vel decem et octo myria-des stadiorum, idest centum octoginta millia stadiorum, ut Simplicius dicit; quod quasi in idem redit, namviginti millia est octava pars centum sexaginta millium”, In De caelo, lib. 2 l. 28 n. 4. Św. Tomasz podajedalej, że aby obliczyć tę wielkość, astronomowie badali, jaka odległość na Ziemi zmienia widocznośćgwiazd o jeden stopień, a następnie mnożyli wynik przez 360. Zob. także: E. Grant, Physical Science..., dz.cyt., s. 62–63; Braun, s. 55.

95 Jeszcze dokładniejsze były wyniki podane przez Eratostenesa (276–194 przed Chr.), który doszedł doliczby 250 000 stadiów, czyli ok. 39 400 km. Por.: J. Dobrzycki, Astronomia przedkopernikowska, dz. cyt.,s. 23; Dreyer, s. 174–176; North, s. 77.

96 Na temat przyrodniczej (choćby pośrednio – z wykorzystaniem tradycji naukowej starożytności i cza-sów późniejszych) postawy uczonych średniowiecznych por.: „teolog średniowieczny (...) czuł się zobo-wiązany do uważnego studiowania kosmosu, aby uzyskane w ten sposób wyniki ująć w chrześcijańskąwizję świata jako boskiego dzieła stworzenia”, Wildiers, s. 62–63; zob.: „św. Tomasz (...) korygował Ary-stotelesa we wszystkich dziedzinach, w których osiągnięty w tym czasie postęp wiedzy zaprzeczał jegotwierdzeniom”, J. Daujat, Święty Tomasz z Akwinu a nowożytna fizyka [w:] Praca zbiorowa, Aktualnośćświętego Tomasza, dz. cyt., s. 17.

212

3.2. Sfery niebieskie i natura gwiazd

W kosmologii Arystotelesa i św. Tomasza podstawowym elementem wchodzącymw skład wszechświata są sfery niebieskie, nośniki ciał niebieskich zwanych gwiazdamii same gwiazdy. Po omówieniu roli Ziemi w kosmosie należy więc rozważyć koncep-cję tych sfer oraz naturę gwiazd stałych. Gwiazdy błądzące (czyli planety), którymAkwinata poświęca więcej uwagi, omówimy nieco dalej.

3.2.1. Koncepcja sfer niebieskich

Św. Tomasz przyjął zasadniczo w swej kosmologii pogląd Arystotelesa, że wszystkieciała niebieskie poruszają się ruchem obrotowym wokół środka świata, przymoco-wane97 do odrębnych98, niedających się podzielić na części99, przeźroczystych sfer100,które są ich nośnikami w przestrzeni nadksiężycowej101 ściśle wypełnionej bytamizbudowanymi z piątego elementu, gdyż istnienie próżni było wykluczone102.

Komentując poglądy Arystotelesa na temat ruchu gwiazd, Akwinata przytacza trzywyjaśnienia dobowych zmian zachodzących na firmamencie, na którym Stagiryta wy-różnił gwiazdy i sfery niebieskie: 1) gwiazdy i ich sfery spoczywają, 2) gwiazdy poru-szają się same w przestrzeni i w ruchu znajdują się sfery niebieskie, 3) dokonuje sięalbo ruch tylko sfer, albo tylko gwiazd103. Spoczynek gwiazd i sfer został wykluczony,

97 Por.: „stellae fixae sunt in orbibus”, S. Th., I-a, q. 70, a. 1, ad 3; W tym samym fragmencie św. To-

masz relacjonuje jednak także opinię Ptolemeusza: „luminaria non sunt fixa in sphaeris, sed habent motumseorsum a motu sphaerarum” (tamże).

98 Por.: „praeter motum communem, qui est motus diurnus, quilibet orbis habet motum proprium”, Su-per Sent., lib. 2, d. 15, q. 1, a. 2, ad 5; „caelum sidereum (...) dividitur in octo sphaeras, scilicet in sphaeramstellarum fixarum, et septem sphaeras planetarum”, S. Th., I-a, q. 68, a. 4, co.

99 Por.: „ignis sit maxime activus, non posset pertransire regionem ignis vapor ille, quin consumeretur:et adhuc minus possibile esset ut substantiam orbium penetraret, qui, secundum omnes, sunt indivisibiles,nisi metaphorice dividi dicantur”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 1, ad 4.

100 Por.: „corpus firmamenti, etsi sit solidum, est tamen diaphanum, quod lumen non impedit (ut patetper hoc, quod lumen stellarum videmus non obstantibus mediis caelis)”, S. Th., I-a, q. 66, a. 3, ad 4; „Mani-festum est enim aliqua caelestia corpora esse diaphana. Non enim possemus videre stellas fixas, quae suntin octava sphaera, nisi inferiores sphaerae planetarum essent transparentes, vel diaphanae. Sic ergo mani-festum est quod diaphanum non est proprietas consequens naturam aeris aut aquae, sed aliquam communio-rem naturam, ex cuius proprietate oportet causam diaphanitatis assignare”, Sentencia De anima, lib. 2, l. 14,n. 6; „proprietas transparendi invenitur quidem maxime in corporibus caelestibus, praeter corpora astrorum,quae occultant quod post se est”, Sentencia De sensu, tr. 1, l. 6, n. 9; zob.: Legrand, s. 147.

101 Granicą świata ciał niebieskich była oczywiście sfera Księżyca: „locus quo feruntur levia et rara, estinfra concavum orbis lunae”, S. Th., I-a, q. 68, a. 2, co.

102 Por.: Litt, s. 39–43. Na s. 40–41 Litt przywołuje argument Akwinaty (nie podając miejsca, z któregokorzysta), że tylko przyjęcie dwóch odrębnych sfer pozwala wyjaśnić ruch Księżyca, który składa sięz dwóch składowych. W przeciwnym wypadku należałoby uznać, że orbita Księżyca jest eliptyczna, a tenwniosek był wykluczony na mocy założenia o doskonałości ruchu ciał niebieskich po okręgu.

103 Por.: „videmus enim et stellas et totum caelum moveri. Necesse est autem hoc contingere tribus mo-dis: uno quidem modo ita quod utrumque quiescat, scilicet et stella et orbis; alio quidem modo ita quodutrumque moveatur; tertio vero modo ita quod unum eorum quiescat et alterum moveatur. Hac autem divi-sione posita, prosequitur tria membra praedicta”, In De caelo, lib. 2, l. 11, n. 1.

213

skoro przyjęto, że Ziemia jest nieruchoma104. Możemy więc założyć, że porusza sięzarówno sfera, jak i same gwiazdy względem tej sfery. Arystoteles wykluczył takąmożliwość, gdyż wtedy gwiazdy nie mogłyby zachować stałego położenia względemsiebie z powodu różnych dróg, jakie wydają się przebiegać na nocnym niebie105. Pozo-staje więc możliwość, iż najwyższa sfera nieba jest nieruchoma, ale poruszają się samegwiazdy106. Założenie to nie zgadza się z doświadczeniem, gdyż zdaniem Stagiryty niesposób wtedy wyjaśnić stałego porządku w ruchu wszystkich gwiazd107. Według Ary-stotelesa najlepsze wyjaśnienie dobowego ruchu gwiazd na niebie polega więc naprzyjęciu, że porusza się sfera, a wszystkie gwiazdy stałe krążą wokół Ziemi ruchemdobowym wraz z nią, gdyż są do niej przymocowane108. Św. Tomasz dodaje, żegwiazdy nie są obcymi ciałami na sferze (jak żelazny gwóźdź wbity do drewnianegokoła), ale stanowią raczej szlachetniejsze części tej sfery, w których tkwi światłoi skoncentrowana jest (commassata) czynna moc oddziaływania sfery109. Teoria ta po-

104 Por.: „impossibile est dicere quod utrumque quiescat, scilicet stella et orbis, si supponatur quod

etiam terra quiescat: non enim posset salvari apparens motus stellarum, si et stellae quae videntur moveriquiescerent, et homines qui vident”, In De caelo, lib. 2, l. 11, n. 2.

105 Por.: „si ambo moventur, videtur sequi quiddam quod est irrationabile, scilicet quod sit eadem ve-locitas stellae et circuli deferentis ipsam. Si enim utrumque movetur, oportet dicere quod velocitas unius-cuiusque stellae sit aequalis velocitati circuli in quo fertur: apparent enim stellae simul cum circulis rede-untes iterum in idem a quo incoeperant moveri. Et hoc quidem manifeste apparet, si loquatur de stellis fixis,quae sunt in sphaera octava. Nam omnes huiusmodi stellae simul cum tota sphaera videntur uno motumoveri; ita quod stella quae est in circulo aequinoctiali, qui est circulus maximus dividens sphaeram permedium, in eodem tempore circuit totum circulum suum magnum, in quo tempore alia stella quae est inminori circulo versus alterum polorum, circuit circulum suum parvum”, In De caelo, lib. 2, l. 11, n. 3.

106 Nie można mylnie interpretować np. tej wypowiedzi św. Tomasza, w której wspomina koncepcjęepicykli, gdyż ruch własny nie oznacza tutaj swobodnego ruchu w przestrzeni, a poza tym nie dotyczy ongwiazd stałych, ale błądzących: „Aristoteles enim vult tantum orbes moveri, et non stellas per se; sed Pto-lomaeus vult stellas habere proprium motum, praeter motum orbis”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 5,expos.

107 Por.: „non est possibile quod stella moveatur et circulus quiescat. Et dicit quod si dicatur circulosmanere in eodem situ et stellas moveri, sequentur eadem irrationabilia quae et prius. Accidet enim quodstella velocius moveatur quae est extra. Et si hoc referamus ad stellas fixas, dicetur illa stella esse extra,quae est extra polos, propinquior aequinoctiali; si autem referamus ad planetas, dicetur esse extra stella illaquae est in circulo continenti (contentum enim est infra continens); utroque enim modo circulus qui estextra, est maior. Et ita sequetur quod velocitates stellarum sint proportionales magnitudini circulorum”, InDe caelo, lib. 2, l. 11, n. 5. Arystoteles jest przekonany o istnieniu porządku w świecie i wyklucza przypad-kowe istnienie regularności ruchów gwiazd: „si hoc esset a casu, non esset rationabile in omnibus circulis etstellis hoc inveniri, simul esse maiorem circuli magnitudinem et maiorem velocitatem motus stellae. Quodenim hoc contingeret in uno vel in duobus, non videretur esse inconveniens; sed quod hoc contingat inomnibus et a casu, videtur esse quoddam fictitium”, tamże, n. 4.

108 Por.: „stellae non habebunt proprium motum, sed movebuntur a circulis; ex quo stella non conservatvelocitatem aliquam propriam in suo motu, sed velocitas eius consequitur solam magnitudinem circuli (...)non esse verum quod simul circulus et stella moveantur, et aequali velocitate”, In De caelo, lib. 2, l. 11, n.4; a także: „astra secundum se quidem quiescant, quasi non per se motae, sed moventur ad motum sphaera-rum quibus sunt infixae”, tamże, n. 6; zob.: „Toutes les étoiles visible à l’oeil nu, au nombre d’environ sixmille pour les deux hémispherès nord et sud, sont groupées en constellations qui gardent la même formedepuis que les hommes les observent; et les constellations à leur tour gardent la même disposition les unespar rapport aux autres”, Litt, s. 295.

109 Por.: „astra (...) moventur (...) non sicut alterius naturae existentes, sicut clavus ferreus infigitur rotaeligneae, sed sicut eiusdem naturae existentes; ac si stella sit nobilior pars sphaerae, in qua congregaturlumen et virtus activa”, In De caelo, lib. 2, l. 11, n. 6; „alteratio sequitur in istis inferioribus non solumsecundum orbem lunae, qui immediate contingit inferiora corpora; sed etiam secundum virtutem stellarum,

214

zwala zachować jednorodną strukturę sfer niebieskich i fizyczną ciągłość (continuum)całego wszechświata, gdyż założenie, że gwiazdy poruszają się swobodnie wymagaprzyjęcia próżni albo zaburzeń w porządku materii sfery, przez którą miałyby przecho-dzić gwiazdy w swym ruchu110.

Inny argument na rzecz ruchu gwiazd razem ze sferą, do której są przytwierdzone,sformułowany został przez Arystotelesa na podstawie przekonania, że gwiazdy są kuli-ste. Gdyby więc uznać, że poruszają się one własnym ruchem (obrotowym albo pole-gającym na toczeniu się), to nie dałby się wyjaśnić ich regularny ruch dobowy. Dlategopozostaje przyjąć, iż gwiazdy tkwią na sferze i to ona nimi porusza111. Ruch obrotowynie wyjaśnia bowiem ruchu dobowego, ponieważ odbywa się w jednym miejscu112,natomiast ruch polegający na toczeniu się w jednym kierunku nie istnieje w przypadkugwiazd. Wychodząc od zasady jednorodności wyższej części kosmosu, grecki uczonyporównał bowiem gwiazdy z najbliższą z nich – Księżycem, który jest zwrócony doZiemi zawsze tą samą stroną (okres obrotu Księżyca wokół własnej osi jest równyokresowi jego obiegu wokół Ziemi). Stagiryta przyjął następnie, iż także inne gwiazdynie mogą się toczyć i zawsze są zwrócone do Ziemi tą samą stroną113. W tych argu-mentach dostrzegamy dwa założenia metodologiczne kosmologii Arystotelesa i św.Tomasza: po pierwsze o harmonijnej jedności wszechświata, a po drugie: o istnieniuanalogii między jego różnymi częściami. Założenia te uzupełniają skąpe dane do-świadczalne.

Akwinata uznał więc, że w doskonałej, wyższej części wszechświata panuje dosko-nały, kulisty kształt, a więc że zarówno sfery nieba, jak i gwiazdy znajdujące się na

in quibus est magis adunata et quasi commassata virtus activa caelestis corporis; et praecipue secundumvirtutem solis, qui excedit alia corpora virtute et magnitudine”, tamże, l. 10, n. 11; zob.: Braun, s. 41 i 66.

110 Por.: „totum caelum est continuum, ita quod inferior sphaera tangit superiorem secundum totum. Siigitur orbes quiescerent et stellae moverentur, si quidem stellae essent profundatae in corporibus sphaera-rum, sequeretur quod suo motu divellerent sive dirumperent ipsam sphaerarum substantiam. Si autemmoverentur in superficie sphaerae superioris, oporteret quod vel inferior sphaera scinderetur a motu stellae,vel quod esset aliquod spatium medium inter duas sphaeras, secundum quantitatem stellae: et hoc spatiumoporteret vel esse vacuum, vel esse plenum aliquo corpore passibili, quod dirumperetur ad modum aeris velaquae, per motum corporis transeuntis; utrumque autem horum est impossibile. Sed haec omnia inconven-ientia evitantur, si ponamus stellas non moveri per se, sed solum per motum orbium”, In De caelo, lib. 2, l.11, n. 7; Podobny problem jak wspomniany przez św. Tomasza („oporteret vel esse vacuum, vel esse ple-num aliquo corpore passibili, quod dirumperetur ad modum aeris vel aquae”) rodziła ptolemejska teoriaepicykli, o której piszemy w rozdziale 2.3.2.

111 Por.: „Stellae sunt sphaericae figurae; unde si moverentur, oporteret eas moveri motu qui est pro-prius corpori sphaerico, qui est duplex, scilicet volutatio et circumgyratio; neutro autem horum motuumstellae moventur; ergo non moventur secundum seipsas, sed hoc quod apparet de motu earum, est quiamoventur secundum motum circulorum”, In De caelo, lib. 2, l. 12, n. 1; „circumgyratio non sensibiliterapparet in stellis, ideo non asseruit hunc motum in stellis esse, licet non directe improbaverit”, tamże, n. 7;św. Tomasz powołuje się także na komentarz Symplicjusza na ten sam temat (tamże).

112 Por.: „si corpus stellarum moveretur motu circumgyrationis, oporteret quod, licet partes stellae mu-tarent locum subiecto, tamen tota stella maneret in eodem loco secundum subiectum, diversificato solumsecundum rationem”, In De caelo, lib. 2, l. 12, n. 4.

113 Por.: „videmus quod in aliquo astrorum, scilicet in luna, semper eadem superficies nobis apparet,scilicet illa superficies quae vocatur facies, eo quod apparet in ea quaedam distinctio, sicut in facie hominisquaedam distinctio secundum quandam lineationem videtur. Et sic patet quod luna non movetur motuvolutationis. Et eadem ratione nec stellae aliae: quoniam, cum sit eadem natura omnium stellarum, eademratio videtur esse de una et de aliis”, In De caelo, lib. 2, l. 12, n. 8; zob.: Braun, s. 75.

215

najwyższej z tych sfer muszą mieć kształt kulisty114. Kształt sfer dowodzi ponadto,jego zdaniem, że ruch sfer jest najszybszym ruchem, ponieważ odbywa się w sposóbregularny, po najkrótszej i doskonałej drodze, bez żadnego oporu, a dotyczy ciało doskonałym, kulistym kształcie115.

Dominikanin rozważał także zagadnienie muzycznej harmonii sfer, czyli symfoniidźwięków wydawanych jakoby przez poruszające się sfery niebieskie116. Pogląd tenwywodził się z pitagorejskiej refleksji nad porządkiem wszechświata117 i został następ-nie przyjęty przez Platona118. Zwolennicy koncepcji o harmonii sfer uzasadniali sweprzekonanie wielkością ciał niebieskich, ich szybkością i liczebnością119. Wzajemnaharmonia dźwięków miałaby wynikać z proporcji odległości i szybkości gwiazd sta-łych, planet, Słońca i Księżyca120. Harmonię tę uzasadniano na drodze analogii dodźwięków wydawanych przez ciała poruszające się w powietrzu. Koncepcja muzycz-nej harmonii sfer wynikała z refleksji nad liczbami i przyczyniła się do spekulatyw-nego dopełnienia liczby planet o dziesiąty Antychton121. Św. Tomasz, idąc za Arysto-telesem, wykluczył jednak istnienie takich dźwięków, powołując się na negatywneświadectwo ludzkiego zmysłu słuchu122. Ponadto skoro gwiazdy nie poruszają się same

114 Por.: „rationabiliter videtur esse factum quod et totum caelum sit sphaericum, et unaquaeque stella.Nam sphaerica figura videtur esse maxime utilis ad motum circularem, quo sphaericum corpus movetur inseipso, idest non mutans locum secundum totum nisi secundum rationem, sed solum secundum partes”, InDe caelo, lib. 2, l. 13, n. 2; zob.: M. Kurdziałek, Średniowieczne stanowiska..., dz. cyt., s. 266, przypis 129.

115 Por.: „Per hoc enim quod corpus circulariter motum est sphaericum, velocissime movetur: tum quialinea circularis est minima inter omnes figuras continentes aequale spatium; tum etiam quia corpora recti-linea non habent uniformem motum ex omni parte, quia magis figuntur ex illa parte qua habent superficiemplanam, quam ex parte angulorum. Unde cum sphaerica figura ex nulla parte habeat planitiem, sed ex omniparte stet in uno puncto, idest in angulo, constat corpus sphaericum velocissime moveri motu circulari”, InDe caelo, lib. 2, l. 13, n. 2.

116 Por.: „si quis dicat quod ex motu earum accidit quaedam harmonia, idest sonus harmonicus, tan-quam soni stellarum sibi invicem consonent, leviter loquitur, idest sine ratione sufficienti, et superflue: ethoc dicit quasi nulla utilitate ex huiusmodi sono sequente”, In De caelo, lib. 2, l. 14, n. 1.

117 Por.: „inducit rationem Pythagoricorum (...) ostendit quomodo probabant quod corpora caelestia suomotu faciunt magnum sonum”, In De caelo, lib. 2, l. 14, n. 2; zob. także G. Kirk, J. Raven, M. Schofield,Filozofia przedsokratejska, dz. cyt., s. 233–236, 341.

118 Por.: Platon, Państwo, ks. X, 616 C i dalej; Platon, Timajos, 35 B – 37 A.119 Por.: „Tria enim sunt propter quae corpora quae apud nos moventur, magnum sonum facere viden-

tur: scilicet propter magnitudinem corporum quae moventur, et propter velocitatem motus ipsorum, etpropter multitudinem ipsorum”, In De caelo, lib. 2, l. 14, n. 2.

120 Por.: „secundum proportionem elongationum stellarum ab invicem, sive etiam a centro vel a polis,comprehendebant fieri diversitatem velocitatum in motibus stellarum, et per consequens acuitatis et gravi-tatis in sonis earum. Inveniebant autem elongationem sive distantias esse secundum proportiones numer-ales, quae faciunt musicales consonantias; et ideo dicebant quod sonus astrorum quae moventur in circuitu,est harmonicus; quem vocabant vocem, propter hoc quod ponebant corpora caelestia esse animata”, In Decaelo, lib. 2, l. 14, n. 3. Pod koniec powyższego fragmentu Akwinta nawiązuje raz jeszcze do starożytnegopoglądu, że ciała niebieskie są ożywione. Poglądy dominikańskiego uczonego w tej kwestii rozważamyw podrozdziale o duchowych poruszycielach sfer niebieskich.

121 Por.: „Pythagoras (...) Dicebat enim ex motu caelestium corporum fieri quamdam harmoniam: undesicut harmonia fit ex proportione sonorum contrariorum, scilicet gravis et acuti, ita ponebat quod in caeloerat unus motus in oppositam partem aliis motibus, ut fieret harmonia”, Sententia Metaphysicae, lib. 1, l. 7,n. 12. Być może teoria harmonii sfer w istocie miała wyrażać porządek panujący we wszechświecie.

122 Por.: „si corpora caelestia facerent tam magnos sonos (...) est inconveniens quod nihil eorum audia-tur”, In De caelo, lib. 2, l. 14, n. 5. Ponadto Stagiryta odpierał argument, jakoby wskutek przyzwyczajeniaczłowiek nie słyszał harmonii sfer, gdyż hałas wywołuje także skutki fizyczne, nie tylko w zmyśle słuchu,przyzwyczajenie zaś nie dotyczy innych przypadków hałasu, a więc nie występuje także w odniesieniu do

216

w przestrzeni, ale są umocowane na sferze, to nie mogą wydawać żadnego dźwięku123.Odrzucenie pitagorejskiej harmonii sfer było także wyrazem niechęci do nadmiernychspekulacji i mogło skłonić zwolenników Arystotelesa do wniosku, że na podobne po-traktowanie zasługuje również spekulatywna teoria pitagorejczyków o ruchu Ziemiwokół ognia centralnego, wsparta wypowiedziami o charakterze metaforycznym.

Zdaniem Arystotelesa, w przypadku ruchu kołowego nie można wskazać żadnegoinnego ruchu, który byłby do niego przeciwny124. Dlatego poszczególne przypadkiruchu różnych ciał po okręgu nie są wzajemnie sprzeczne, a wszechświat obserwo-wany z Ziemi jest złożoną strukturą, w której wydaje się istnieć wiele ruchów po okrę-gu, stosownie do złożoności wszechświata125. Ciała niebieskie zwane są gwiazdami(stellae), które dzielą się na gwiazdy stałe i planety. We wszechświecie wymienianosiedem planet (pięć planet we współczesnym rozumieniu126 oraz Słońce i Księżyc127).Doskonała natura ciał niebieskich, wręcz ich boski charakter, domagały się w opiniigreckiego uczonego, aby pozostawały one w wiecznym ruchu po okręgu, a więcw ruchu doskonałym i nieprowadzącym do żadnej istotnej zmiany miejsca; w ruchu,który wiecznie się powtarza128. W świecie podksiężycowym z kolei żywioł ziemi znaj-duje się w centrum, a powyżej rozmieszczone są trzy pozostałe żywioły (lekki ogieńi dwa ciała pośrednie: powietrze i woda), już zajmujące swe naturalne miejsca albo dą-żące do nich, których istnienie jest konieczne, aby istniała równowaga w świecie129.

domniemanej harmonii sfer: „Videmus enim quod soni excellentes destruunt non solum auditum animal-ium, sed etiam quaedam corpora inanimata; sicut sonus tonitrui frangit lapides, et etiam alia corpora duri-ora, sicut ferrum et aedificia et alia huiusmodi (...) eorum solutio non est sufficiens: quia consuetudo audi-endi magnos sonos, non solum aufert discretionem illorum sonorum, sed etiam aliorum; sicut malleatoresaeris non possunt percipere alios sonos minimos. Unde si propter consuetudinem non possumus audiresonos caelestium corporum, pari ratione nec alios sonos audire possemus”, tamże.; zob. też: M. Heller,Filozofia świata, dz. cyt., s. 48–49.

123 Por.: „non audimus sonos caelestium corporum, neque ab eis violentiam patimur; et testimonium ac-cipiemus de veritate primorum sermonum, scilicet quod stellae non moventur per seipsas”, In De caelo, lib.2, l. 14, n. 9. Brak harmonii dźwięków jest dla Stagiryty dodatkowym dowodem na rzecz tezy, że istniejąsfery, a górna część wszechświata nie zawiera żadnego z czterech żywiołów, gdyż ciała poruszające sięswobodnie, np. w powietrzu, wydają dźwięki. Zob.: „philosophus (...) excludit imaginationem quorundamexistimantium quod stellae non moventur in sphaeris, sed in quibusdam corporibus mediis, puta aere veligne, aut aliquo huiusmodi”, tamże, n. 10.

124 Arystoteles, O niebie, ks. I, r. 4, przekład cyt. s. 12–14.125 Por.: „Quia ergo, ut supra probatum est, unus motus circularis non est contrarius alteri, oportet dili-

genter considerare quae est necessitas quod in caelo essent multi et diversi motus circulares”, In De caelo,lib. 2, l. 4, n. 2.

126 Por.: „astra ultima, quae dicitur non errantia, sed fixa”, Meteor., lib. 1, l. 3, n. 4; „sunt quinque (sc.stellae errantiae), scilicet Saturnus, Jupiter, Mars, Venus et Mercurius”, tamże, l. 9, n. 2.

127 Słońce i Księżyc zaliczano też do planet w ramach jednorodnego modelu wszechświata. Por. T.Kuhn, Przewrót kopernikański..., dz. cyt., s. 102.

128 Por.: „Si caelum est quoddam corpus divinum, necesse est motum eius esse sempiternum et circula-rem”, In De caelo, lib. 2, l. 4, n. 4. Św. Tomasz stara się zrelatywizować poglądy Arystotelesa o boskiej natu-rze ciał niebieskich i wskazuje, że termin ten oznacza raczej niezniszczalność i niezmienność nieba, niż rze-czywistą boskość. W tych wyjaśnieniach zaznacza się tendencja do nadania arystotelizmowi charakteru chrze-ścijańskiego. Zob.: „Quia ergo caelum est tale quod secundum antiquos Deus dicebatur, non quia sit ipsesummus Deus, sed quia corpus eius est quoddam divinum, propter hoc quod est ingenitum et incorruptibile (...)inde est quod habet corpus circulare, ad hoc quod possit semper et circulariter moveri”, tamże, n. 5.

129 Por.: „si motus eius est sempiternus et circularis, necesse est terram esse; si terra est, necesse estignem esse; si ignis est et terra, est necesse etiam aliqua corpora intermedia esse”, In De caelo, lib. 2, l. 4, n.4 oraz: „Hoc autem quod naturaliter quiescit in medio, est terra, ut infra ostendetur”, tamże, n. 6; zob.:

217

Ponadto istnieją wzajemne oddziaływania żywiołów, powstawanie i ginięcie różnychsubstancji, dokonujące się poniżej sfery Księżyca.

Badania Arystotelesa podjęte w ramach przyrodoznawstwa dowodzą wielości róż-nych przypadków powstawania i ginięcia, jakie zachodzą na Ziemi. Stąd grecki uczo-ny, zakładając oddziaływanie ciał niebieskich na przemiany ziemskie, mógł uzasadnićistnienie licznych ciał niebieskich, będących przyczynami wielości tych wszystkichprzemian130. Jego zdaniem, ruch samej tylko sfery gwiazd stałych nie wyjaśniłby bo-wiem bogactwa zmian zachodzących w rzeczywistości ziemskiej131. Według św. To-masza, należy za Symplicjuszem uznać, że gdyby stanął ruch sfer niebieskich, to ustał-by również wszelki ruch na Ziemi132. Akwinata nie rozważa w tym miejscu własnegoruchu człowieka, który sam porusza siebie (gdy dusza porusza ciało), ale wyraźniezakłada, że ciała ziemskie są bierne na mocy swej natury (non movent nisi motae)133.

Dominikanin nie tylko wyróżnił absolutny środek wszechświata, tożsamy ze środ-kiem Ziemi oraz jego kres (najwyższą sferę) na podstawie modelu systemu sfer i teoriimiejsc naturalnych, ale idąc za opinią Temistiusza (koniec III wieku po Chrystusie)uznał, że cały wszechświat znajduje się w miejscu (zajmuje miejsce w przestrzeni) zewzględu na wszystkie swe części, które zajmują określone miejsca134, a jako całość Blanchette, s. 235. Na temat kolejnych żywiołów zob.: In De caelo, lib. 2, l. 4, n. 7 (ogień); n. 9 (dwa pozo-stałe żywioły: woda i powietrze – media elementa). Platon zakładał istnienie pośrednich żywiołów napodstawie istnienia elementów skrajnych i rozważań matematycznych. Zob.: „Plato autem probavit exextremis elementis quod necesse est esse media, per proportiones numerales: quia inter duos cubicos nume-ros necesse est esse duos alios numeros secundum continuam proportionalitatem; sicut cubicus binarii estoctonarius, cubicus autem ternarii sunt viginti septem, inter quos cadunt media in proportione duodevigintiet duodecim, quae omnia se habent secundum sesquialteram proportionem”, tamże, n. 9.

130 Por.: „si autem sunt huiusmodi corpora, necesse est generationem esse; si autem generatio est, ne-cesse est plures motus esse in caelo”, In De caelo, lib. 2, l. 4, n. 4, a także „contraria agunt et patiuntur abinvicem, et se invicem corrumpunt, ut probabitur in libro de generatione; sed praedicta corpora sunt con-traria ad invicem, ut dictum est; ergo se invicem corrumpunt. Et ita necesse est esse generationem et cor-ruptionem”, tamże, n. 10 oraz „elementa, habent motus rectos, qui non possunt esse sempiterni, ut in VIIIPhysic. probatur”, tamże, n. 11. Przykładem oddziaływania ciał niebieskich na procesy ziemskie, uznanymi potwierdzonym we współczesnej nauce, są przypływy i odpływy morskie wywoływane oddziaływaniemKsiężyca albo przemiany w świecie roślin i zmiany pór roku wywoływane światłem słonecznym i zmia-nami w położeniu Ziemi wobec Słońca w jej ruchu po orbicie okołosłonecznej. W ramach systemu Arysto-telesa wpływ ciał niebieskich na ziemskie był powszechny i dotyczył wszelkiego powstawania i ginięcia.Św. Tomasz wykluczył zaś taki determinizm w odniesieniu do ludzkiej duszy rozumnej.

131 Por.: „cum primus motus circularis, qui est supremae sphaerae revolventis totum caelum ab orientein occidentem, sit uniformis, non causaret diversam dispositionem in corporibus inferioribus; et ita ele-menta corporum et alia corpora similiter se haberent ad invicem; unde non esset generatio et corruptio (...)necesse est esse alium motum, qui est per obliquum circulum, qui proprie causet generationem et corrup-tionem per elongationem et appropinquationem planetarum ad nos, sicut primus motus causat permanen-tiam et sempiternitatem in rebus”, In De caelo, lib. 2, l. 4, n. 12; zob.: Arystoteles, O niebie, przekład cyt.,s. 170, przypis 42.

132 Problem ten był przez Akwinatę bliżej rozważany również w jego eschatologii i do tej kwestii wra-camy w rozdziale 4.3.1.

133 Por.: „cessante motu caeli, omnis motus corporum inferiorum cessaret, ut Simplicius dicit: quia vir-tutes inferiorum corporum sunt sicut materiales et instrumentales respectu caelestium virtutum, ita quod nonmovent nisi motae”, In De caelo, lib. 2, l. 4, n. 13. W tym fragmencie Akwinata nie rozważa, czy ruch sfernieba rzeczywiście może ustać, jak zakładał w swych pismach teologicznych, ale bada jedynie problemoddziaływania ciał niebieskich na ciała ziemskie. Zob. Litt, s. 178 (fr. nr 10) oraz 251–252. Kwestię ustaniaruchu sfer przy końcu świata będziemy rozważać w rozdziale poświęconym eschatologii św. Tomasza.

134 Por.: „approbo sententiam Themistii, qui dixit quod ultima sphaera est in loco per suas partes”, InPhysic., lib. 4, l. 7, n. 7. Na temat dwóch sposobów rozumienia miejsca i zastosowania tego rozróżnienia do

218

materialnej rzeczywistości obszar w granicach najwyższej sfery stanowi całość fizycz-nej przestrzeni i sumę wszystkich miejsc135.

Arystoteles był przekonany, że nie ma istotnej metafizycznej różnicy, w jakim kie-runku dokonuje się ruch sfer niebieskich, począwszy od najwyższej sfery gwiazd sta-łych, aż do sfery Księżyca, gdyż niezależnie od tego, czy gwiazdy wschodzą nawschodzie i zachodzą na zachodzie, czy też odwrotnie, nie zmienia to w niczym naturywiecznego ruchu sfer136. Pomimo to Stagiryta poszukuje racji, dla której ruch sfer miałsię zaczynać właśnie na wschodzie. Przy założeniu, że niebo jest wieczne, racja takajest szczególnie ważna, gdyż stosownie do celowości, która stanowi jedno z głównychmetafizycznych założeń i przeświadczeń Arystotelesa, w naturze wiecznego, doskona-łego nieba nie może być niczego przypadkowego. Myślenie takie odpowiada równieżAkwinacie, gdyż we względnej doskonałości nieba postrzega on szczególny przejawboskiego działania stwórczego137. Rozwiązując tę trudność, Stagiryta pozostaje przyodpowiedzi prawdopodobnej. Jest to ważny przyczynek do metodologii kosmologiiArystotelesa oraz św. Tomasza, ponieważ wiele innych zagadnień też można by prze-nieść z dziedziny pewności (nawet tylko zakładanej milcząco) do sfery prawdopodo-bieństwa. Można wykazać, że system Akwinaty nie był dogmatycznym zbiorem twier-dzeń, ponieważ w ramach swej kosmologii umieścił on (obok pewników) równieżkwestie wątpliwe, sięgając do rozwiązań prawdopodobnych (solutio possibilis)138.W komentarzu do księgi Meteorologiki Akwinata powiada wprost, że w tych dziedzi-nach wiedzy, które nie są bezpośrednio dostępne poznaniu zmysłowemu (sunt imma-nifesta sensui), a więc również w kosmologii, wystarczy, aby zaproponowana teoriaopierała się na wyjaśnieniu prawdopodobnym139.

wszechświata jako całości zob.: P. Duhem, Medieval Cosmology, dz. cyt., s. 155–156. O rozmieszczeniużywiołów zob.: „dicimus quod terra est in aqua, quae est in aere, qui est in aethere, idest igne, qui est incaelo, quod non est ulterius in alio”, In Physic., lib. 4, l. 7, n. 14.

135 W przypisywanym św. Tomaszowi dziełku De natura loci możemy więc przeczytać: „extremitatescorporum naturalium sint locus, scilicet per comparationem et ordinem et situm quem habent ad totumcorpus ipsius caeli, quod est primum continens et conservans et locans”; zob.: P. Duhem, Medieval Cosmo-logy, dz. cyt., s. 156.

136 Por.: „dupliciter contingit per aliquem circulum aliquid moveri. Signetur enim punctum a in aliquocirculo, et ab eo ducatur diameter, et in superiori semicirculo signetur punctum b, in inferiori autem signeturpunctum g. Dupliciter ergo potest aliquid moveri per hunc circulum: uno modo quod moveatur ab a versusb, alio modo quod moveatur ab a versus g. (...) isti duo motus non sunt contrarii: ostensum est enim inprimo quod duo motus circulares non sunt contrarii”, In De caelo, lib. 2, l. 7, n. 1. Warto zauważyć, że wewspółczesnej biologii rozpatrywane jest ciekawe zagadnienie lewo- i prawoskrętności niektórych związkóworganicznych i konsekwencji tego stanu.

137 Por.: „in sempiternis nihil accidit contingenter aut casualiter: quia ea quae sunt a casu, non sunt sem-per, neque etiam ut frequenter. (...) caelum est sempiternum, et etiam circularis motus eius. Unde ration-abiliter quaeritur propter quam causam caelum movetur versus unam partem et non versus aliam, puta aboriente versus superius hemisphaerium, et non versus inferius”, In De caelo, lib. 2, l. 7, n. 2. Św. Tomasznie polemizuje tutaj z poglądem Stagiryty o wieczności świata.

138 W badaniach nad kometami Akwinata powiada za Arystotelesem: „non est exquirenda certa demon-stratio et necessaria, sicut in mathematicis et in his quae subiacent sensui; sed sufficit per rationem demon-strare et ostendere causam, ita quod quaestionem solvamus per aliquam solutionem possibilem, ex qua nonsequatur aliquod inconveniens, per ea quae hic apparent sencundum sensum”, Meteor., lib. 1, l. 11, n. 1;zob. również: „nunc autem in hac quaestione sufficit dicere illud quod nobis videtur, etsi non sit adeo cer-tum”, In De caelo, lib. 2, l. 7, n. 5.

139 Por.: „de talibus, quae sunt immanifesta sensui, non est exquirenda certa demonstratio et necessaria,sicut in mathematicis et in his quae subiacent sensui, sed sufficit per rationem demonstrare et ostendere

219

Badając dalej ruch najwyższej sfery, Akwinata przedstawia rozwiązanie Stagiryty –analogię między człowiekiem a kosmosem. Natura bowiem zmierza do tego, co szla-chetniejsze, gdyż urządzona jest celowo i mądrze140. Dlatego ruch nieba prowadzi domiejsca bardziej szlachetnego, a więc do góry141. Skoro w analogii do ciała człowiekai zwierząt Arystoteles wyróżnił już lewą i prawą stronę wszechświata, a także był zda-nia, że niebo musi się poruszać od tyłu do przodu, to z tego powodu, niczym od pra-wej, silniejszej ręki, idąc w stronę słabszej, lewej ręki, gwiazdy wschodzą na wscho-dzie, gdyż absolutna „góra” wszechświata została usytuowana na południowym biegu-nie nieba142. Tak jak o człowieku mówiono, że jest mikrokosmosem, tak równieżwszechświat jako całość był rozpatrywany jako wielki człowiek, jako ogromny orga-nizm. Trudno o przykład bardziej całościowej i pełnej analogii wizji kosmosu, którejkorzenie tkwią w hylozoizmie pierwszych filozofów przyrody starożytnej Grecji.

3.2.2. Natura gwiazd i ogrzewanie Ziemi

Św. Tomaszowi trudniej było adekwatnie wyjaśnić w terminach kosmologii przejętejod Stagiryty problematykę natury, ruchu, porządku i kształtu gwiazd (stellae)143 niżruch planet, gdyż skromne obserwacje nie dawały podstaw do zbudowania dojrzałejteorii. Uczonym pozostawała zatem do wykorzystania kosmologia spekulatywnai autorytet wielkich poprzedników144. Zdaniem Stagiryty, wszystkie ciała niebieskie sązbudowane z eteru, a ich naturalnym ruchem jest wieczny, nieustanny i regularny ruchpo okręgu na odpowiednich sferach145. Doktor Kościoła uważał ponadto, że są ciałamijednorodnymi146. Wspólne gwiazdom i Słońcu jest oddziaływanie na Ziemię za po-

causas, ita quod quaestionem solvamus per aliquam solutionem possibilem”, Meteor., lib. 1, l. 11, n. 1;zob.: Braun, s. 55–56.

140 Por.: „natura semper facit id quod est optimum, tanquam mota et directa a primo principio, quod estipsa essentia bonitatis”, In De caelo, lib. 2, l. 7, n. 5.

141 Por.: „tanto aliquis motus localis est dignior, quanto versus digniorem partem procedit; motus enimaccipit speciem a termino; sicut in motibus localibus rectis, motus localis qui est ad superiorem locum, esthonorabilior et nobilioris corporis quam motus localis qui est ad inferiorem locum, eo quod locus qui estsursum est dignior loco qui est deorsum”, In De caelo, lib. 2, l. 7, n. 5.

142 Por.: „caelum movetur ab oriente versus suum anterius, idest versus superius hemisphaerium; nonautem versus inferius, quod est caeli posterius”, In De caelo, lib. 2, l. 7, n. 5.

143 Termin gwiazdy (stellae) oznacza ogólnie wszystkie ciała niebieskie, wśród których wyróżnianogwiazdy stałe (fixae) oraz planety (stellae errantiae). Te pierwsze nazywano gwiazdami regularnymi, a tedrugie – błądzącymi: „motus diurnus, quo revolvuntur ab oriente ad occidentem, et hunc motum dicit esseastrorum planorum, idest stellarum sine errore, scilicet fixarum”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 10, n. 5.

144 Por.: „philosophus (...) determinat de stellis (...) postquam determinatum est de toto caelo, consequ-ens est ut dicamus de his quae vocantur astra, ex quibus constant, idest ex qua natura sint, et quam figuramhabeant, et quales sint motus eorum”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 1; zob.: Arystoteles, O niebie, przekładcyt., s. 83: „mamy mało danych, od których moglibyśmy rozpocząć badania. Ponadto jesteśmy bardzooddaleni od zjawisk, o których mowa”. Podobnie wypowiada się Stagiryta również w innym miejscu,tamże, s. 62.

145 Por.: „caelum habet naturam aliam praeter naturam quatuor elementorum, propter hoc quod habetalium motum naturalem a motibus elementorum, scilicet motum circularem; unde, cum stellae moveanturcirculariter sicut sphaerae caelestes, consequens est quod habeant eandem naturam cum sphaeris caelesti-bus, et differant a natura quatuor elementorum”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 2.

146 Por.: „corpus caeleste (...) sit totum uniforme”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 3, arg. 4.

220

mocą światła i ogrzewanie świata podksiężycowego. Dla św. Tomasza Słońce jestzarazem gwiazdą (oświetla i ogrzewa) i planetą (gwiazdą błądzącą).

W arystotelesowsko-tomistycznej kosmologii mianem gwiazd określano takżezmienne komety (stellae comatae), czyli gwiazdy posiadające ogon. Aby uniknąćmożliwości zaistnienia zmian w świecie nadksiężycowym, przyjmowano, że kometykrążą na niebie w podksiężycowej części świata, poniżej orbity Księżyca, w sferzeognia147. Ich okrężny ruch, zdaniem św. Tomasza, wynika z bezpośredniego oddziały-wania sfer niebieskich. Komety poruszają się zatem ruchem wymuszonym, ale w gór-nej części świata podksiężycowego148.

Akwinata był przekonany, że porządek wszechświata jest urządzony celowo i har-monijnie149, a poglądy Arystotelesa pozostawały w tej dziedzinie w zgodności z inspi-racją biblijną. Zasada ta w powiązaniu z danymi doświadczalnymi pozwoliła zbudowaćsystem kosmologii zmysłowo-spekulatywnej (wiele poglądów jest konsekwencją poczęści spekulacji, po części obserwacji). Dominikanin starał się więc wykazać, żegwiazdy mają kształt kulisty, chociaż z powodu oddalenia świecą jak punkty150. Św.Tomasz uzasadniał kulistość gwiazd kulistością nieba, którego częścią z natury sągwiazdy, a ponadto kula jest doskonałą bryłą151. W ten sposób wyraża się jednośćwszechświata jako całości i wzajemna odpowiedniość jego części152. Ogólne założeniafilozofii Arystotelesa dawały się łatwo zastosować do ogólnej teorii gwiazd na grunciekosmologii spekulatywnej. Zgodnie z opinią Stagiryty, św. Tomasz uważa bowiem, żegwiazdy są kuliste, gdyż nie potrzebują żadnego specjalnego kształtu (organu) umoż-

147 Por.: „Quod autem superficies ignis convexa sit sphaerica, patere potest tum ex eo quod continuaturcum sphaera lunae (unde et simul revolvitur cum ea, ut manifeste apparet ex motu stellae comatae, quaemovetur ab oriente in occidentem secundum motum caeli); tum etiam ex hoc quod partes ignis moventurundique aequaliter ad suum ubi”, In De caelo, lib. 2, l. 6, n. 6. Pojawienie się na niebie gwiazdy supernowejw r. 1572 i odkrycie nowej komety w r. 1577 (nie była to słynna kometa Halleya, gdyż ta ostatnia byławidoczna około roku 1606, a wraca w okolice Ziemi co 76 lat) było ciosem w koncepcję piątego elementu,ale w czasach św. Tomasza nie było jeszcze tego problemu. Por.: H. Butterfield, Rodowód współczesnejnauki..., dz. cyt., s. 60; E. Grant, Celestial Incorruptibility in Medieval Cosmology 1200–1687 [w:] S.Unguru, (ed.), Physics, Cosmology and Astronomy, 1300–1700: Tension and Accomodation, Dordrecht1991, s. 105. Niektórzy zwolennicy arystotelizmu (np. Jan od św. Tomasza OP, 1589–1644) próbowalitraktować te zjawiska jako cudowne wyjątki, niepodważające tradycyjnej fizyki. Zob. H. Ostrowski, Wpro-wadzenie do kosmografii św. Tomasza, art. cyt., s. 283 („cudowne zjawiska uczynione przez Boga dlanieznanych celów”).

148 Por.: „ipse Aristoteles ponit quod hypeccauma, idest ignis, et superior pars aeris feruntur circularitermotu firmamenti, sicut patet per motum stellae comatae. Sed dicendum est quod illa circulatio ignis velaeris non est eis naturalis, quia non causatur ex principio intrinseco; neque iterum est per violentiam, sivecontra naturam; sed est quodammodo supra naturam, quia talis motus inest eis ex impressione superioriscorporis”, In De caelo, lib. 1, l. 4, n. 7.

149 Por.: „Natura autem nihil facit irrationabiliter neque frustra, quia tota naturae operatio est ordinata abaliquo intellectu propter finem operante”, In De caelo, lib. 2, l. 16, n. 2.

150 Por.: „[stellae] videtur quasi punctalis (...) videntur indivisibiles licet non sint”, Meteor., lib. 1, l. 10,n. 9.

151 Gołym okiem nie można dostrzec nawet tarczy Wenus, najjaśniejszego – po Księżycu – obiektu nanocnym niebie. Widzimy ją jako jasno świecący punkt.

152 Por.: „Stellae sunt sphaericae figurae”, In De caelo, lib. 2, l. 12, n. 1 oraz „stellas esse sphaericae fi-gurae: quod quidem manifestat dupliciter. Uno modo quia omnes alii ita dicunt, scilicet stellas esse sphae-ricas; et ita hoc est tanquam probabile accipiendum. Alio modo secundum rationem quae sumitur ex praede-terminatis. Dictum est enim quod stellae sunt factae ex natura caelestium corporum: unde oportet confiteriquod habeant eandem figuram quam habet caelum. Ostensum est autem supra caelum esse sphaericaefigurae: unde oportet stellas sphaericae figurae esse”, tamże, n. 2.

221

liwiającego im własny ruch (ponieważ poruszają się jako przytwierdzone do swychsfer)153. W rozumowaniu greckiego uczonego można by się domyślać błędnego koła(probatio circularis), gdy raz uzasadnia on, że gwiazdy nie poruszają się same, bo sąkuliste, a innym razem, że są kuliste, a więc nie poruszają się same. Rozwiązując tenproblem, Akwinata posiłkuje się komentarzami Aleksandra z Afrodyzji i Symplicjusza,którzy wskazali, że Stagiryta odwoływał się jeszcze do innych argumentów, znoszą-cych zarzut błędnego koła154. Kolejny argument wynika z zastosowania analogii, którałatwo daje się użyć w kosmologii zbudowanej na zasadzie porządku i hierarchii. Skorobowiem obserwacja nieba dowodzi, że najbliższa z gwiazd, czyli Księżyc, jest kulista,to można również uznać, że kuliste są wszystkie inne ciała niebieskie155. Inny argu-ment na rzecz kulistości gwiazd pochodzi z obserwacji zaćmień Słońca, które bywazakrywane przez Księżyc i podczas fazy częściowego zaćmienia widać na jego tarczyzakrzywiony brzeg zasłaniającego go Księżyca156.

W rozważaniach nad naturą gwiazd grecki uczony (stosownie do swej metody gro-madzenia i weryfikowania istniejącej wiedzy) nawiązywał często do poglądów swychpoprzedników. I tak Platon w dialogu Timajos stwierdził, że gwiazdy są zbudowanez ognia157. Arystoteles był temu przeciwny i przyjął, że światło i ciepło gwiazd pocho-

153 Por.: „stellis immobilibus, idest quae per se non moventur, dedit talem figuram quae minime est aptaad motum progressivum. Talis autem, ut supra dixit, est figura sphaerica, propter hoc quod nullum habetorganum deserviens ad motum progressivum: licet talis figura sit maxime apta ad motum circularem, quoaliquid secundum totum non mutat locum. Unde manifestum est quod stellae secundum molem suae ma-gnitudinis sunt sphaericae figurae”, In De caelo, lib. 2, l. 16, n. 2. Ponieważ ciała niebieskie są umocowanena sferach, to istnieje pewne zróżnicowanie w wyższej części kosmosu: każda sfera jest przezroczysta,a umocowana na niej planeta lub gwiazda – jest ciałem świecącym. Zob.: „sub caelo sidereo includunturcaeli septem planetarum, qui omnes in hoc conveniunt cum sphaera stellarum fixarum, quod habent diffor-mitatem in partibus ex eo quod aliqua pars est lucida, ut stella, et altera pars diaphana, ut sunt reliquae aliaepartes orbis”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 4, ad 3.

154 Por.: „Videtur autem haec probatio non esse conveniens. Nam supra Aristoteles probavit stellas nonmoveri per seipsas, ex eo quod sunt sphaericae figurae: unde cum hic probet e contra quod sint sphaericaefigurae, per hoc quod sunt immobiles secundum seipsas, videtur quod sit probatio circularis. Respondetautem ad hoc Alexander quod ex hoc nullum sequitur inconveniens: quia Aristoteles probavit stellas nonmoveri per seipsas, non solum per hoc quod sunt sphaericae figurae, sed etiam per quaedam alia media”, InDe caelo, lib. 2, l. 16, n. 3; „Obiicit autem contra hoc Simplicius, quod non impeditur ratio circularis de-monstrationis per hoc quod utraque conclusio pluribus mediis ostenditur. Sed dicendum est quod, licet perhoc non tollatur ratio circularis demonstrationis, tollitur tamen inconveniens quod ex circulari demonstra-tione contingit, ut scilicet nihil manifestet”, tamże, n. 4; zob.: M. Kurdziałek, Über die Möglichkeit derErdrotation..., art. cyt., s. 303.

155 Por.: „omnia astra similiter se habent sicut unum. Ostenditur autem de uno eorum, scilicet de luna,per ea quae sensibiliter videntur, quod sit sphaericae figurae. Et hoc quidem ostendit dupliciter: primoquidem per ea quae communiter ab omnibus considerantur, idest ex figuris quas luna mutat ex augmento etdecremento. Dicit enim quod nisi luna esset sphaericae figurae, non fieret in suo augmento et decremento,secundum plurimum quidem lunularis vel novaculae habens figuram, aut etiam amphicurtos, aut etiamdichotomos”, In De caelo, lib. 2, l. 16, n. 5.

156 Por.: „eclipses solis sunt lunulares, idest arcuales: incipit enim sol obscurari secundum arcualemfiguram, per interpositionem lunae inter nos et solem. Quod non contingeret nisi luna esset sphaericaefigurae: corpora enim sphaerica se invicem secant secundum arcuales sectiones, ut a mathematicis probatur.Sic igitur, si unum astrum est tale, scilicet luna, consequens est quod omnia etiam alia astra sint sphaericaefigurae. Quod quidem fundatur super hoc quod omnes stellae sunt eiusdem naturae”, In De caelo, lib. 2, l.16, n. 8. Akwinata słusznie przytacza słowa Stagiryty, że Słońce podczas zaćmienia ma przez pewien czasformę „księżycową” (lunularis), to znaczy widnieje na niebie, mając kształt rożka.

157 Por.: „sicut illi qui dicunt stellas esse igneas, propterea hoc dicunt quia caeleste corpus existimantignem esse, quasi rationabile sit quod unumquodque astrum constet ex natura illarum sphaerarum in quibus

222

dzi raczej z rozgrzewania się powietrza, które styka się w górze z najniższą ze sfer, niżz ognistej natury tych ciał niebieskich. Tarcie wywierane pośrednio przez sfery naniższe żywioły ma powodować efekty cieplne w świecie podksiężycowym158. Stagirytanie wyjaśnił jednak, dlaczego gwiazdy przytwierdzone do najwyższej sfery świecą,a powietrze jest ogrzewane wskutek tarcia powstającego jakoś z ruchu najniższej sferyKsiężyca, skoro światło towarzyszy ciepłu. Podejmując to ciekawe zagadnienie, którestanowi próbę przyrodniczej weryfikacji istniejącego obrazu kosmosu, Akwinata roz-waża wpierw odmienne poglądy komentatorów Arystotelesa na temat rozgrzewania sięołowianych grotów strzał poruszających się w powietrzu159. Zdaniem Symplicjusza,gorąca (wskutek ruchu) strzała rozgrzewa powietrze, a według Aleksandra z Afrodyzjito rozgrzane powietrze znajdujące się w ruchu nagrzewa strzałę i samo tym bardziej sięnagrzewa. Akwinata skłania się do tej drugiej opinii i uważa, że podobnie powietrzew górze, nad Ziemią, ogrzewa się w pewien sposób od tarcia sfery Księżyca (samasfera nie jest ani zimna, ani gorąca) i przez bliskość ognia, który gromadzi się w tejczęści świata160. Skutki takiego ogrzewania św. Tomasz dostrzega w kometach, którepojawiają się nad Ziemią (w obszarze ognia i powietrza), poniżej orbity Księżyca161.

Gwiazdy i Słońce oddziałują na Ziemię za pomocą światła (lumen). Silne nagrze-wanie Ziemi pochodzi od Słońca i Akwinata słusznie uważa, że pory roku i pory dniana Ziemi można wyjaśnić zmianami w położeniu Słońca wobec Ziemi, którego sfera

est; ita etiam et nos dicimus quod stellae sunt de natura alia a natura quatuor elementorum, propter hocquod supra probavimus caelos tales esse”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 5. Do poglądów Platona Akwinatanawiązuje przy różnych okazjach w swych rozważaniach z zakresu przyrodoznawstwa, w oparciu o zasadypodane w dialogu Timajos i przekazane, m.in. przez Arystotelesa: „quidam sunt, qui posuerunt omne corpusesse generabile; quia ponunt quod omnia corpora componuntur ex superficiebus, et iterum resolvuntur insuperficies. Et haec fuit opinio Platonis”, tamże, lib. 3, l. 2, n. 6, a także: „diversas figuras corporeas diver-sis corporibus attribuebat: sicut figuram pyramidalem igni, figuram autem octo basium aeri, figuram autemviginti basium aquae, figuram autem cubicam terrae, figuram autem duodecim basium aetheri, idest caelo”,tamże, l. 4, n. 1; zob.: „Die alte physikalische Anschauung, der obere Weltraum und die Gestirne beständenganz aus Feuer, liess sich da (sc. bei Aristoteles) nich mehr halten”, Braun, s. 33.

158 Por.: „calor et lumen generatur a stellis per quandam contritionem sive confricationem aeris ex motueorum, non propter hoc quod sunt ignea. Videmus enim quod motus natus est ignire et ligna et lapides etferrum: unde multo magis rationabile est quod per motum possit igniri corpus quod est propinquius igniquam praedicta corpora; quia eorum quae sunt sibi propinquiora, facilior est transmutatio in invicem”, InDe caelo, lib. 2, l. 10, n. 6.

159 Por.: „ponit exemplum de sagittis, quae cum sint plumbeae quantum ad aliquam sui partem, ex vehe-mentia motus sic calefiunt, ut quandoque liquescat plumbum”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 6; oraz: „ex motustellarum igniri inferiora corpora; in igne autem invenitur calor et lumen”, tamże, n. 9.

160 Por.: „quia ipsae sagittae igniuntur ex motu, necesse est quod multo magis aer qui est in circuitusagittarum igniatur. Nec hoc est intelligendum quod calefactio sagittarum sit causa calefactionis aeris, sicutSimplicius intellexit; sed magis est intelligendum quod calefactio aeris per motum sit causa calefactionissagittarum, ut exposuit Alexander. Aristoteles enim vult probare per locum a minori, quod si sagittae calefi-unt, necesse est quod aer circumstans calefiat, qui est propinquior igni, ut supra dixit: non autem per locuma causa, ut intellexit Simplicius”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 6; „locus quo feruntur levia et rara, est infraconcavum orbis lunae”, S. Th., I-a, q. 68, a. 2, co.

161 Por.: „aer qui existit sub sphaera corporis circularis, necesse est quod incalescat per motum sphaeraecaelestis: quia scilicet ex ipso motu sphaerae caelestis movetur non solum ignis, sed etiam aer (usque scili-cet ad istum aerem qui infra montes continetur), ut apparet ex motu comatarum stellarum”, In De caelo, lib.2, l. 10, n. 7; Potocznie sferę ognia też nazywano obszarem powietrza: „communiter vocatur aër totum hocquod est intra terram et globum lunarem”, Meteor., lib. 1, l. 13, n. 1.

223

nagrzewa powietrze nad naszymi głowami162. Wyjaśnienie to jest jednak niepełne,gdyż według teorii Arystotelesa sfera Słońca (podobnie jak sfera gwiazd stałych) niema bezpośredniego kontaktu z powietrzem. Jakże więc wyjaśnić zmiany pór rokui różnice temperatur za dnia? Konieczne wydaje się przyjęcie bezpośredniego oddzia-ływania Słońca i gwiazd na Ziemię, ale ciała umieszczone na sferach nie mogą tak od-działywać, gdyż Słońce jest oddzielone od Ziemi przynajmniej sferą Księżyca. Św.Tomasz dostrzega ten brak w systemie Stagiryty, który zakładał, że gwiazdy i inneciała niebieskie nie są ani gorące, ani zimne163, a sfery są nieprzenikliwe dla ciepła,albowiem ciepło jest zmianą przypadłościową (wykluczoną w świecie ciał niebie-skich). Dominikanin poświęcił tej kwestii sporo miejsca w komentarzu do traktatuO niebie i wyraźnie wykroczył poza tekst Stagiryty. Można uznać, że od takich właśniedyskusji rozpoczęło się udoskonalanie dorobku naukowego Arystotelesa, co umożli-wiło dalszy rozwój nauk przyrodniczych164. Trudno więc przecenić znaczenie tychuwag. Jednym z pierwszych uczonych, którzy podjęli wysiłek oceny poglądów Ary-stotelesa, był właśnie św. Tomasz165.

Zgodnie z zasadami komentarza Akwinata przytacza najpierw poglądy podane w tejmaterii przez starożytnych komentatorów Stagiryty. W opinii Aleksandra z AfrodyzjiSłońce w jakiś sposób oddziałuje (imprimit aliquid) na sfery niższe, w kierunku Ziemi,chociaż oddziaływanie to nie polega na ogrzewaniu (eter nie jest ani ciepły, ani zimny),natomiast w ciałach podksiężycowych działanie to wyraża się w formie ciepła166. Au-tor Sumy teologii odrzuca to wyjaśnienie, gdyż dostrzega jego sprzeczność ze słowamiArystotelesa, według którego ciepło powstaje wskutek tarcia albo sprężenia powietrza,

162 Por.: „maxime aer ignitur per motum illius sphaerae cui sol est infixus; et ideo generatur calor prop-

ter propinquitatem solis ad nos. Et hoc dupliciter: uno modo secundum quod per suum ortum ascendit adnostrum hemisphaerium superius; alio modo inquantum accedit ad summitatem capitum nostrorum; sicutenim est maior calor in die quam in nocte, ita etiam est maior calor in meridie quam in mane”, In De caelo,lib. 2, l. 10, n. 8; „secundum Avicennam et alios philosophos, sol habet effectum in istis inferioribus perlumen suum, quod irradiando emittit”, Super Sent., lib. 2, d. 2, q. 2, a. 3, arg. 2.

163 Por.: „corpora autem caelestia moventur circulariter in suis locis, quae neque sunt calida neque fri-gida”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 10; a także: „Dubitatur autem ulterius, cum sol immediate non tangatneque aerem neque ignem, quomodo ex motu solis causatur calor in aere et in igne: non enim media corporacaelestia, scilicet sphaerae Veneris, Mercurii et lunae, ex motu solis calefiunt”, tamże, n. 11.

164 O znaczeniu ciągłego rozwoju cywilizacji dla Akwinaty świadczy m.in. jego przekonanie, że światmaterialny winien służyć człowiekowi, który posługuje się różnymi rzeczami dla opanowywania tegoświata: „Homo vero utitur omnium rerum generibus ad sui utilitatem. Quibusdam quidem ad esum, qu-ibusdam vero ad vestitum: unde et a natura nudus est institutus, utpote potens ex aliis sibi vestitum praepa-rare; sicut etiam nullum sibi congruum nutrimentum natura praeparavit nisi lac, ut ex diversis rebus sibicibum conquireret. Quibusdam vero ad vehiculum: nam in motus celeritate, et in fortitudine ad sustinendoslabores, multis animalibus infirmior invenitur, quasi aliis animalibus ad auxilium sibi praeparatis. Et superhoc omnibus sensibilibus utitur ad intellectualis cognitionis perfectionem”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 22,n. 8; zob.: Legrand, s. 140.

165 Warto nadmienić, że rozważane poniżej fragmenty (In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 9–13) należą do naj-dłuższych dygresji św. Tomasza w jego komentarzu do traktatu O niebie. Dlatego są też bardziej samo-dzielne. Jeden z historyków nauki słusznie stwierdził (w odniesieniu do XVI stulecia, ale wniosek jestbardziej uniwersalny), że „przezwyciężano Arystotelesa, kontynuując po prostu komentowanie jego pism”(H. Butterfield, Rodowód współczesnej nauki.., dz. cyt., s. 50). Św. Tomasz był na początku tej drogi, alewydaje się, że już miał w tej dziedzinie własne, istotne zasługi.

166 Por.: „sol imprimit aliquid in corpora caelestia media, non tamen calefactionem; sed impressio solispervenit ad corpora inferiora per modum calefactionis, secundum eorum conditionem”, In De caelo, lib. 2,l. 10, n. 11.

224

w wyniku nacisku sfer pozostających w ruchu. Zdaniem Akwinaty, Słońce, które jest170 razy większe od Ziemi167, nie może przekazać żadnego fizycznego oddziaływaniapowietrzu przez kolejne sfery, ponieważ taki wpływ byłby rodzajem zmiany (przeznacisk albo tarcie) w tych sferach (Wenus, Merkurego i Księżyca)168. Dodajmy, że takiporządek sfer (a może okręgów) pochodził od Ptolemeusza, co oznacza, że Akwinataopowiadał się za późniejszą kosmografią, przynajmniej gdy chodzi o porządek ciałniebieskich.

Dominikanin staje więc przed następującym dylematem. Po pierwsze pragnie za-chować teorię sfer Stagiryty (teoria ta była bardzo atrakcyjna dzięki swej zgodności zeskąpymi danymi doświadczenia i z wcześniejszą filozofią, a ponadto miała wielowie-kową tradycję i ogromny autorytet greckiego uczonego oraz zgadzała się z chrześcijań-skim przekonaniem o hierarchicznym porządku kosmosu). Po drugie zaś kosmologiasfer zbudowanych z piątego pierwiastka rodziła trudności przy wyjaśnieniu tak pod-stawowego faktu, jak ogrzewanie Ziemi przez Słońce, które powoduje różnice tempe-ratur na Ziemi i zmiany pór roku169. Aby rozwikłać ten problem, św. Tomasz sięgałwięc do kolejnych wypowiedzi wcześniejszych od siebie uczonych. Awerroes uznał, żemożna wszystkie sfery potraktować łącznie i w ten sposób wyjaśnić ciepło i oddziały-wanie Słońca, iż sfery nieba (jako całość – wyjaśnienie tym łatwiejsze, że brak próżni)w swym dziennym ruchu wpływają na świat podksiężycowy niczym jedno wielkieciało, a ruch zachodzący w obrębie sfer jest drugorzędny i nie ma znaczenia dla tegowpływu170. Według Awerroesa swoisty środek ciężkości oddziaływania sfer koncen-truje się w gwiazdach i w Słońcu, które jest największym i najsilniejszym ciałem nie-bieskim171. Również to wyjaśnienie nie wydaje się Akwinacie wystarczające, tym bar-dziej że – jak zauważył już Symplicjusz – góry musiałyby się bardziej nagrzewać odrozgrzewanej ruchem sfer górnej części powietrza niż doliny172. Po drugie – regularnastruktura wszechświata (stała odległość Ziemi od obracających się sfer) nie daje wyja-

167 Por.: „terram esse (...) non magnam in comparatione ad magnitudines aliorum astrorum: nam solemprobant astrologi esse centies septuagesies maiorem terra; cum tamen, propter distantiam, videatur nobispedalis”, In De caelo, lib. 1, l. 5, n. 4. Dziś wiemy, że średnica Słońca wynosi 1,392 mln km, a Ziemi – 12,7tys. km, a zatem Słońce jest w przybliżeniu 110 razy większe od Ziemi.

168 Por.: „Aristoteles dicit quod calor causatur in aere trito vel compresso per motum stellarum; hoc au-tem non est possibile, quod contritio vel compressio a motu solis perveniat ad aerem, nisi media corporacaelestia conterantur; quod est impossibile”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 11.

169 Por.: „sol generationem visibilium corporum confert, et ad vitam ipsam movet, et nutrit et auget etperficit, et mundat et renovat”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 83, n. 2; zob.: Legrand, s. 166.

170 Por.: „Averroes in commento dicit quod totum corpus caeleste movetur motu diurno quasi unumcorpus, vel quasi unum animal totum; motus autem planetarum proprii sunt quasi motus partium animalis.Causatur autem calor in aere praecipue ex motu totius caeli, qui est motus diurnus: unde et Aristoteles dicitquod approximante sole, et oriente et super nos existente, generatur calor; quod quidem fit per motumdiurnum”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 11. Porównanie kosmosu do zwierzęcia jest częstym wątkiemw ramach arystotelizmu.

171 Por.: „totum caelum calefacit non solum secundum infimam sphaeram, sed secundum totam grossi-tiem caeli, quasi una alteratione. Et ideo alteratio sequitur in istis inferioribus non solum secundum orbemlunae, qui immediate contingit inferiora corpora; sed etiam secundum virtutem stellarum, in quibus estmagis adunata et quasi commassata virtus activa caelestis corporis; et praecipue secundum virtutem solis,qui excedit alia corpora virtute et magnitudine”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 11; zob.: Braun, s. 66.

172 Por.: „si secundum contritionem vel compressionem aeris ex motu caelestis corporis, praesente sole,causaretur calor aeris, primo quidem sequeretur quod loca quae sunt inferiora, minus calefierent, tanquammagis remota a motu calefaciente: nunc autem videmus contrarium, nam in planitie est maior calor quam inmontibus”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 11.

225

śnienia zmian pór roku173, po trzecie zaś – doświadczenie dowodzi, że ciepło na Ziemibierze się ze światła słonecznego, a nie od regularnego ogrzewania gorącym powie-trzem z góry174.

Symplicjusz zaproponował zatem własne wyjaśnienie całej kwestii. Jego zdaniem,Słońce emituje promienie światła, które swobodnie docierają do Ziemi, gdyż sfery sąniematerialne i przepuszczają te promienie bez oporu, a sfera powietrza także jest dlanich przeźroczysta, ponieważ powietrze posiada puste miejsca (poros). W końcu pro-mienie te odbijają się od ciał nieprzepuszczalnych, które są w ten sposób ogrzewane175.Teoria ta brzmi bardzo nowocześnie i o wiele lepiej wyjaśnia obserwowane zjawiskaniż argumenty Arystotelesa.

Akwinata stara się odnieść do tych wszystkich argumentów i wybrać najlepszą teo-rię wyjaśniającą fakt, że światło i ciepło gwiazd oraz Słońca dociera do Ziemi176.W każdym z przytoczonych poglądów św. Tomasz dostrzega pewne racje (omnia [...]aliqualiter vera sunt), zgodnie ze swym nastawieniem, aby u każdego z uczonych,niezależnie od ich orientacji filozoficznej i naukowej, docenić to, co prawdziwe177.Jego zdaniem, przyczyną ciepła na Ziemi jest zarówno ruch sfer, jak i światło pocho-dzące od Słońca178. Z tego powodu wszystkie świecące ciała niebieskie per analogiam

173 Por.: „cum sphaera terrae fere se habeat per modum puncti ad sphaeram solis, sol supra terram exis-tens videtur ex omni parte quasi aequaliter esse nobis propinquus; et ita non deberet esse tanta differentiacalefactionis ex sole, quanta apparet inter mane et meridiem, et inter hiemem et aestatem”, In De caelo, lib.2, l. 10, n. 11.

174 Por.: „nulla ratio esset quare minor esset calor in locis umbrosis, quam in locis in quibus radii solispercutiunt”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 11.

175 Por.: „Simplicius dicit quod a solis corpore egrediuntur radii, quos dicit esse corporales; et quod percaelestia corpora quae sunt infra solem, quae sunt immaterialia, sine prohibitione penetrare possunt; peraerem autem penetrant propter aeris poros; sed a corporibus solidis, scilicet terra et aqua, reflectuntur adaequales angulos (quia, ut probant perspectivi, omnis reflexio fit ad aequales angulos). Quando ergo radiussolaris percutit terram diametraliter, radius reflectitur in seipsum, et sic fit maxima inspissatio, quae causatmaximum calorem: et hoc contingit quando sol est directe super summitatem capitum nostrorum”, In Decaelo, lib. 2, l. 10, n. 11. Warto zauważyć, jak ważne są uwagi dotyczące odbicia promieni i ich kąta pada-nia na ziemię. O przezroczystości sfer por.: „corpus firmamenti, etsi sit solidum, est tamen diaphanum,quod lumen non impedit (ut patet per hoc, quod lumen stellarum videmus non obstantibus mediis caelis)”,S. Th., I-a, q. 66, a. 3, ad 4. Etymologia słowa „firmamentum” wskazuje na trwałość. Zob. Wildiers, s. 46.Termin ten występuje w Piśmie Świętym i ma również inne znaczenie, a mianowicie oznacza trwałe opar-cie. W tym znaczeniu pojawiał się m.in. w liturgii. Por. np.: „Díligam te, Dómine, fortitúdo mea: Dóminusfirmaméntum meum, et refúgium meum, et liberátor meus”, Ps 17, 2, Ant. ad Introitum, Dominica in Sep-tuagesima, Missale Romanum ex decreto SS. Concilii Tridentini restitutum, Summorum Pontificium curarecognitum, editio iuxta typicam, Ratisbonae 1962, s. 54; a także w dokumentach papieskich, np.: „Romanahaec Nostra beatissimi Petri Sedes, in qua posuit Christus Ecclesiae firmamentum”, Grzegorz XVI, enc.Mirari Vos, 15 VIII 1832, nr 5 [w:] Gregorii XVI Acta, ed. A. M. Bernasconi, Roma 1901.

176 Oddziaływanie światła słonecznego na Ziemię należy do najważniejszych zagadnień astronomicz-nych, a św. Tomasz dokonał nawet porównania pomiędzy stwórczym działaniem Boga i rozchodzeniem sięświatła pochodzącego od Słońca: „Deus movet non solum res ad operandum, quasi applicando formas etvirtutes rerum ad operationem, sicut etiam artifex applicat securim ad scindendum, qui tamen interdumformam securi non tribuit; sed etiam dat formam creaturis agentibus, et eas tenet in esse (...) prout sol dici-tur esse causa manifestationis colorum, inquantum dat et conservat lumen, quo manifestantur colores”, S.Th., I-a, q. 105, a. 5, co.; zob.: P. Faucon, Aspects neoplatonicienes de la doctrine de saint Thomas d’Aquin,dz. cyt., s. 492–493.

177 Por.: „Si quis autem diligenter consideret, omnia quae dicta sunt aliqualiter vera sunt”, In De caelo,lib. 2, l. 10, n. 12.

178 Por.: „Duplex est ergo causa caloris ex corporibus caelestibus in his inferioribus generati: unaquidem causa est motus, alia causa est lumen (...) Movetur autem aer superior, et similiter ignis, secundum

226

powodują ogrzewanie powierzchni Ziemi i ciał, które się na niej znajdują. Dlategomożna stwierdzić również, że światło księżycowe ogrzewa179. Ogrzewanie ciał znaj-dujących się na Ziemi wyjaśnia Akwinata za pomocą swej teorii przemian substan-cjalnych powodowanych oddziaływaniem ciał niebieskich. Wszystkie zmiany różnychwłasności substancji w podksiężycowej części świata są – jego zdaniem – skutkiemogólnej przyczynowości ciał niebieskich wywieranej na drodze ruchu i oddziaływania„intencjonalnego”, czyli tworzenia form albo podobieństw180. Można podać przykładytakiego działania: ogień ogrzewa różne ciała wskutek odgórnego wpływu ciał niebie-skich, wynikającego z hierarchicznej budowy świata181. Podobnie formy poznawczepochodzące od rzeczy widocznych dla zmysłu wzroku rozchodzą się po świecie zasprawą światła, które bierze się od Słońca i innych ciał niebieskich182. W ten sposóbśw. Tomasz unika problemu bezpośredniego wpływu materialnego tych ciał (pozaoddziaływaniem światła) na ciała ziemskie, chociaż przyjmuje ich powszechne działa-nie (przemiany substancjalne), zachowując obserwowane zjawiska w ramach swejogólnej teorii metafizycznej183. Dwie różne części świata, w jego ujęciu, są zatemw pewnym sensie oddzielone (sfery są nieprzenikliwe), a w innym wzajemnie powią-zane (ciała niebieskie oddziałują na świat podksiężycowy)184. Aby rozwiązać dostrze-żone wyżej różnice w rozkładzie temperatur w różnych rejonach Ziemi, dodaje on, żewskutek ruchu sfer ogrzewane jest powietrze znajdujące się wyżej, ale z kolei wskutekodbić promieni światła ciała leżące bliżej środka Ziemi mogą także być ciepłe185. Roz-

motum diurnum caeli totius, secundum virtutem solis et omnium stellarum (...) Secunda autem causa cale-factionis corporum inferiorum ab astris, et praecipue a sole, est lumen. Quod quidem habet virtutem calefa-ciendi inquantum est qualitas activa primi alterantis, scilicet caeli; unde directe causat qualitatem primaminferiorum corporum, quae est calor. Et quia haec qualitas, scilicet lumen, magis abundat in sole, inde estquod est maxime potens ad calefaciendum”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 12.

179 Por.: „etiam lumen lunae est calefactivum, secundum id quod philosophus dicit in libro de partibusanimalium, quod noctes plenilunii sunt calidiores, unde quidam pisces moventur ad superficiem aquae”, InDe caelo, lib. 2, l. 10, n. 12.

180 Oddziaływanie intencjonalne (termin Litta, s. 252–253: „activité «intentionnelle»”) oznacza wpływpolegający na działaniu na władze poznawcze, a więc wskazuje na emisję form. Por.: „actio corporis, quaenon est ad transmutationem materiae, sed ad quamdam diffusionem similitudinis formae in medio secun-dum similitudinem spiritualis intentionis quae recipitur de re in sensu vel intellectu, et hoc modo sol illumi-nat aerem, et color speciem suam multiplicat in medio”, De potentia, q. 5, a. 8, co.

181 Por.: „ignis suo calore transmutat materiam, ex virtute corporis caelestis”, De potentia, q. 5, a. 8, co.182 Por.: „corpora visibilia multiplicant suas species in medio, virtute luminis, cuius fons est in caelesti

corpore”, De potentia, q. 5, a. 8, co.183 Por.: „omnes formae substantiales inferiorum corporum sint ex virtute caelestium corporum, conse-

quens est quod ex eorum virtute sint etiam qualitates consequentes species seu formas elementorum, quaesunt calidum, frigidum, humidum et siccum, et alia huiusmodi (...) omnia corpora caelestia, secundumcommunem virtutem luminis, habent calefacere; sed secundum alias proprias virtutes singulis corporibusattributas, habent non solum calefacere et infrigidare, sed etiam omnes alios effectus corporales efficere inistis inferioribus”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 12; zob.: Legrand, s. 157. Powszechną przyczynowość ciałniebieskich rozważamy w innym miejscu.

184 Por.: „wszechświat jest hierarchiczną strukturą wyższych i niższych bytów, w której przyczynowośćsprawcza dokonuje się przez gradację, w tym znaczeniu, że wyższe byty nie tylko mogą, ale muszą działaćna niższe byty”, É. Gilson, Elementy filozofii chrześcijańskiej, dz. cyt., s. 180–181.

185 Por.: „secundum quod calor causatur in inferioribus corporibus ex motu astrorum et totius caeli, cor-pora propinquiora caelo, scilicet ignis et superior aeris pars, quae circumferuntur secundum motum caeli,sunt calidiora: secundum autem quod ex lumine stellarum causatur calor, sunt calidiora ea quae sunt infima,quia in superioribus reflexiones radiorum magis disperguntur. Et inde est etiam quod circa terram plures

227

wiązanie to pozwala zachować przekonanie o doskonałości ciał niebieskich, które po-zbawione są takich cech, jak: ciepło, zimno, suchość bądź wilgotność, ale dysponująmocą do wywoływania tych własności (virtus causativa) w ciałach podksiężycowych,chociaż oddziaływania te mają raczej naturę metafizyczną niż czysto fizyczną186.

Św. Tomasz relacjonuje także podane przez Arystotelesa wyjaśnienie zjawiska mi-gotania (scintillatio) gwiazd na nocnym niebie187. Zdaniem Stagiryty, polega ono nadrżeniu wzroku wskutek znacznego wytężenia oczu z powodu znacznej odległościobserwatora, znajdującego się na Ziemi, od obserwowanych gwiazd188.

Założenie o istnieniu niedostrzegalnych zmysłowo sfer, będących nosicielamigwiazd i planet, skłaniało arystotelików do rozważenia konkurencyjnej koncepcji,w myśl której ciała niebieskie poruszają się swobodnie w przestrzeni (niczym w po-wietrzu, gdyż odrzucano istnienie próżni)189. Wykluczono jednak powyższy pogląd,zakładając ciągłość materii w górnej części wszechświata, a ruch kulistych sfer niewymagał zmiany miejsca, gdyż każde miejsce zajmowane przez poszczególne sferybyło cały czas zajęte. Teoria ruchu sfer nie wprowadza więc w istocie żadnej zmianymiejsca, nie tylko z powodu ciągłego powrotu tych sfer do wcześniejszych położeń, aletakże z powodu doskonałej i jednorodnej struktury nośników ciał niebieskich, którew swym ruchu nie wywołują żadnych zmian w wypełnieniu przestrzeni piątym ele-mentem190. Wszechświat Arystotelesa i św. Tomasza jest zwarty i pełen ciał, a jegowewnętrzne hierarchiczne zróżnicowanie na substancje doskonalsze i mniej doskonałepodporządkowane jest tej zasadniczej zwartości. W koncepcji tej łatwo można dostrzecinspirację wywodzącą się jeszcze z teorii bytu Parmenidesa191. Rozważając Tomaszo- species rerum generantur ex virtute radiorum solis et stellarum, quae per reflexionem circa terram multipli-cantur”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 12.

186 Por.: „Unde in corporibus caelestibus non sunt qualitates tangibiles per modum quo sunt in inferiori-bus corporibus, sed per modum eminentiorem, sicut in causa activa. Non est enim ibi calidum vel frigidum,humidum vel siccum, sed virtus quae est horum causativa”, In De caelo, lib. 2, l. 10, n. 12. Św. Tomaszdostrzega natomiast zróżnicowanie gęstości w świecie sfer niebieskich, gdyż gwiazdy i planety są zagęszc-zeniem piątego elementu w stosunku do sfer, na których się poruszają: „Rarum autem et densum inveniturin corporibus caelestibus, secundum quod astra sunt spissiora et magis commassata quam sphaerae eorum:non tamen secundum differentiam contrarietatis, sed solum secundum additionem et deminutionem virtutis,secundum maiorem et minorem congregationem partium”, tamże.

187 Faktycznie spowodowane jest ono ruchem powietrza w atmosferze ziemskiej.188 Por.: „stellae fixae videntur scintillare, propter maximam distantiam earum a nobis, eo quod sunt in

sphaera octava. Planetae autem non videntur scintillare, propter hoc quod sunt propinquiores nobis; et ideovisus noster potens est in suo vigore pertingere ad ipsos. Sed respiciens ad stellas manentes, idest fixas,visus noster tremit, quasi porrectus valde in longinquum, propter elongationem illarum stellarum a nobis.Tremor autem qui accidit in visu nostro, facit videri quod astrum moveatur, vel secundum scintillationem,sicut stella fixa, vel etiam secundum circumgyrationem, sicut sol; eo quod nihil differt quantum ad hocquod aliquid videatur moveri, utrum moveatur visus vel res quae videtur; sicut patet de illis qui navigantcirca littora, quod, quia ipsi sunt in motu, videtur eis quod montes et terra moveantur”, In De caelo, lib. 2, l.12, n. 4.

189 Por.: „Potest autem hic esse dubitatio, cum corpora sphaerarum non percipiantur visu, eo quod suntdiaphana, et possit dici quod stellae moveantur quasi in aere”, In De caelo, lib. 2, l. 13, n. 3.

190 Por.: „non est rationabile quod corpora inferiora sint continua, et corpora caelestia sint ad invicemdiscontinuata. Relinquitur ergo quod totum illud spatium in quo stellae videntur moveri, est plenum caelesticorpore, quod pertinet ad ipsam substantiam sphaerarum”, In De caelo, lib. 2, l. 13, n. 3.

191 Koncepcja Parmenidesa była oczywiście zbyt jednostronna dla Arystotelesa i św. Tomasza, ponie-waż wykluczała wszelką zmianę: „neque etiam generatio est nullius, sicut posuerant Parmenides et Melis-sus”, In De caelo, lib. 3, l. 8, n. 2; „ens, scilicet substantiam, quidam dixerunt esse unum vel immobile,sicut Parmenides et Melissus”, Sententia Metaphysicae, lib. 7, l. 1, n. 17.

228

wą ideę hierarchicznego porządku wszechświata i oddziaływania ciał wyższych naniższe, łatwo wskazać na platońskie i neoplatońskie korzenie tego przekonania192.Akwinata dążył do pogodzenia ogólnych idei metafizycznych z tymi danymi doświad-czenia, którymi dysponował.

3.2.3. Regularność ruchu sfer nieba i pozorne nieregularności w ruchuplanet

Założenia metafizyczne teorii Arystotelesa o doskonałości ciał zbudowanych z piątegopierwiastka domagały się przyjęcia regularności ruchu nieba, złożonego wyłączniez tego żywiołu193. Obserwowane jednak na Ziemi nieregularności (irregularitates)w pozornym ruchu planet zmusiły Arystotelesa do przypisania tej zasady wprost tylkopierwszej, najwyższej sferze nieba, która jego zdaniem jest poruszana przez pierwsze-go poruszyciela i udziela swego ruchu kolejnym sferom planet, tworzącym już bardziejskomplikowany system. Św. Tomasz podkreśla, zgodnie ze stanem faktycznymi obserwowanymi zjawiskami (secundum rei veritatem [...] secundum apparentiam), żeistnieją nieregularności w ruchu ciał niebieskich194. Akwinata przywołuje następniedwie konkurencyjne teorie wyjaśniające złożony ruch planet obserwowany na niebo-skłonie. Był on tłumaczony po pierwsze za pomocą teorii wielu sfer Eudoksosa, przy-jętej i rozwiniętej przez Arystotelesa, a po drugie – za pomocą późniejszej teorii Pto-lemeusza, która lepiej wyjaśniała obserwowane zjawiska i dobrze nadawała się doobliczeń astronomicznych195. Św. Tomasz nie rozstrzyga, która teoria wydaje się lepiejwyjaśniać zjawiska, ale sama możliwość wyboru skłania do dystansu w usilnym prefe-rowaniu jednego tylko rozwiązania. Astronomowie obserwowali, że każda planetaporusza się ze zmienną prędkością. Akwinata stwierdza zaś, że nieregularności, a na-wet zatrzymania (statio) i ruch wsteczny (retrogradatio) planet są pozorne, gdyż ichruch składa się z kilku prostych ruchów regularnych. W ten sposób zachowana jest

192 Por.: „Durch die Wessenstruktur der Gestirne wurde auch der ganze kosmische Aufbau des Univer-

sums, wie ihn Thomas vor allem von Plato übernommen hatte, bestimmt. Nach dem platonischen Weltbildwerden nämlich die niederen Kreise von den höheren bewegt”, Ph. Schmidt, Die Stellung des heiligenThomas zur Astrologie, art. cyt., s. 69.

193 „philosophus (...) determinat de uniformitate motus caeli (...) dicit quod (...) breviter dicendum, demotu caeli, ostendendo quod est regularis, idest semper uniformem velocitatem habens, et nunquam irregu-laris, ut quandoque scilicet velocius quandoque tardius moveatur. Et hoc rationabiliter: nam iste motus estregula et mensura omnium aliorum motuum; unde nulla irregularitas vel inaequalitas in eo debet apparere”,In De caelo, lib. 2, l. 8, n. 1.

194 Por.: „dicit (...) de primo caelo, idest de suprema sphaera, et de prima latione, idest de motu diurnoquo totum caelum revolvitur, per motum primi mobilis, ab oriente usque in occidentem. Ideo autem de hocmotu specialiter loquitur, quia in hoc motu neque est aliqua irregularitas secundum rei veritatem, nequesecundum apparentiam”, In De caelo, lib. 2, l. 8, n. 2; Odnośnie, modelu wyjaśniającego przyczyny obser-wowanych zjawisk zob.: C. Lewis, Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i rene-sansowej, przeł. W. Ostrowski, Warszawa 1986, s. 22–23.

195 Do ekscentryków i epicykli musiał odwołać się także Kopernik, gdyż inaczej nie mógł wyjaśnić nie-regularności wynikających z eliptycznych orbit, po których poruszają się planety. Por.: Crombie, t. II, s.207–272, a zwłaszcza rys. 6, s. 212–214.

229

zasada o regularnym ruchu ciał niebieskich zbudowanych z piątej natury196. Dominika-nin dopuszcza jednak nawet nieregularności w ruchu ciał niebieskich, gdyż uważa, żejest to wyrazem rozumnej natury ich poruszycieli197. Zdaniem Arystotelesa, tylko ruchnajwyższej sfery jest niezłożony z kilku ruchów, a pozostałe sfery związane z plane-tami poruszają się ruchem złożonym198. Św. Tomasz poznał jednak jeszcze teorie póź-niejszych uczonych i uwzględnił złożony ruch także sfery gwiazd stałych. Problem tenwiąże się z istnieniem dziewiątej i dziesiątej sfery nieba, o których nie wypowiadał sięoczywiście Arystoteles, a św. Tomasz pominął to zagadnienie w swym komentarzuwyjaśniającym tekst greckiego filozofa, chociaż w innych miejscach problem ten roz-ważał i oceniał.

W kosmologii Arystotelesa, przy założeniu, że ruch sfer jest wieczny, łatwo wyka-zać, że jest też regularny, gdyż ruch zmienny nie byłby wieczny bądź brak regularnościdałby się zaobserwować199. Regularność wiecznego ruchu sfery gwiazd stałych pookręgu (bez początku i bez końca) domaga się – zdaniem Stagiryty – regularnej pręd-kości tego ruchu200. Regularność ruchu najwyższej sfery można wykazywać także nagruncie jednej z głównych zasad fizyki Arystotelesa, a mianowicie, że wszystko, co-kolwiek się porusza, jest poruszane przez coś innego (omne quod movetur, ab aliquomovente movetur). Dlatego ewentualne zmiany prędkości tej sfery mogłyby powstaćwskutek zmian po stronie poruszyciela, poruszanego ciała albo z racji ich obu201. Upo-

196 Por.: „ex hac diversitate motuum causatur irregularitas quae apparet circa planetas, secundum quam

quandoque videntur directi motus, quandoque retrogradi, quandoque stationarii; quamvis secundum reiveritatem nullus motus in caelo sit irregularis”, In De caelo, lib. 2, l. 8, n. 2; „corpus caeleste moveturdiversis motibus; unde planetae ab astrologis quandoque dicuntur recti, quandoque retrogradi, quandoquestationarii”, De potentia, q. 6, a. 6, arg. 9; „retrogradatio quae videtur in planetis, et statio et directio nonprovenit ex difformitate motus unius et eiusdem mobilis, sed ex diversis motibus diversorum mobilium”,tamże, ad 9.

197 Por.: „tamen si etiam difformiter moverentur caelestia corpora, per hoc non magis ostenderetur quodmoverentur a motore voluntario coniuncto quam quod a separato”, De potentia, q. 6, a. 6, ad 9.

198 Por.: „Rationes enim quas hic inducet, habent locum non solum in motu primi caeli, qui est simplex,et ex hoc nulla apparet in eo irregularitas; sed etiam in motibus planetarum, in quibus apparet irregularitaspropter concursum multorum motuum”, In De caelo, lib. 2, l. 8, n. 2.

199 Por.: „Si primum caelum irregulariter moveretur, manifeste oporteret quod in eo esset intensio, idestaugmentum velocitatis, et virtus, idest summum velocitatis, et remissio, idest deminutio velocitatis”, In Decaelo, lib. 2, l. 8, n. 3. Biorąc pod uwagę wkład Akwinaty w krytyczną recepcję fizyki Arystotelesa, wartozauważyć, że w kolejnych fragmentach (n. 4–5) św. Tomasz próbuje – w świetle komentarzy Simplicjusza iAleksandra z Afrodyzji – poprawić niejasną wypowiedź Stagiryty o tym, że ruch pocisków jest rzekomonajszybszy w połowie ich biegu.

200 Por.: „maxima velocitas cuiuslibet motus irregularis, vel est in principio, vel in medio, vel in fine.Sed haec tria non est accipere in motu circulari caelestis corporis, neque quantum ad tempus, cum sit sem-piternus, secundum eius opinionem; neque etiam quantum ad longitudinem, idest quantum ad figuram loci,quae est secundum lineam circularem, quae quidem est conducta, quasi circulariter in seipsam rediens, etest infrangibilis, non divisa in actu, ut possit ibi actu designari principium et finis. Et ita in circulatione caelinon invenitur secundum aliquam eius partem virtus, idest maxima eius velocitas; et per consequens nequeirregularitas, quae fit propter intensionem et remissionem”, In De caelo, lib. 2, l. 8, n. 6.

201 Por.: „omne quod movetur, ab aliquo movente movetur. Unde necesse est, si in aliquo motu sit ir-regularitas, quod aut hoc fiat propter movens, aut propter id quod movetur, aut propter utrumque. Si enimmovens non semper et aequali virtute moveat, sed quandoque maiori quandoque minori, fiet motus quando-que quidem velocior quandoque autem tardior: quia velocitas motus contingit ex hoc quod virtus moventis,propter suam magnitudinem, multum dominatur mobili. Et similiter si corpus quod movetur, per aliquamalterationem non permaneat in eadem dispositione, non erit aequaliter subiectum virtuti moventis, et ita non

230

rządkowany, trwały i wieczny wszechświat Arystotelesa nie pozostawia wszakże miej-sca na żadną z tych możliwości, gdyż najwyższa sfera jest bytem doskonałym i pro-stym, niezrodzonym i niezmiennym. Tym bardziej zaś doskonały jest pierwszy poru-szyciel, motor tej sfery, byt niecielesny i niezmienny202. Podane przez Arystotelesatwierdzenia łatwo dają się ująć w teorii chrześcijańskiej i dopełnić refleksją teologicznąśw. Tomasza, w ramach jego wizji wszechświata, chociaż sfery nie są wieczne, aleprzygodne, stworzone przez Boga i podtrzymywane przez Niego w istnieniu.

Arystoteles, opowiadając się za regularnością ruchu sfery gwiazd stałych, dowodziłtakże, że nie stwierdzono dotąd żadnych zmian we wzajemnych położeniach gwiazd nasferze niebieskiej. W przeświadczeniu greckiego uczonego wyniki wielu wieków ob-serwacji astronomicznych były mocnym argumentem na rzecz tezy, że sfera ta nietylko jako całość porusza się regularnie, ale również, że stanowi ona stabilną całość.W istocie starożytni nie byli w stanie stwierdzić wzajemnego ruchu gwiazd względemsiebie z powodu zbyt małej precyzji dokonywanych pomiarów203.

Inny argument na rzecz regularności ruchu sfery gwiazd stałych wynikał wprostz założeń fizyki greckiego uczonego. Ciała niebieskie, zbudowane z piątego elementu,zajmujące swe naturalne miejsca, pozbawione ciężaru i lekkości, wieczne i nie-zmienne, nie mogą zmienić swej prędkości204. Świat ciał niebieskich Stagiryty radykal-nie różni się bowiem od świata substancji złożonych z czterech żywiołów i jest bytempośrednim między rzeczywistością ziemską a boską205. Regularność ruchu sfer była erit aequa velocitas motus. Et similiter si fiat transmutatio circa utrumque, scilicet moventem et mobile,poterit esse motus irregularis”, In De caelo, lib. 2, l. 8, n. 7.

202 Por.: „Sed nihil horum potest accidere circa caelum. De ipso enim corpore mobili ostensum est supraquod est primum et simplex, quia movetur primo et simplici motu; et quod est ingenitum et incorruptibile ettotaliter intransmutabile (transmutatione scilicet variante substantiam et virtutem eius). Motor autem eiusmulto magis rationabile est quod sit talis conditionis. Cum enim movens sit potius moto, si corpus quodmovetur est primum et simplex, et ingenitum et incorruptibile, multo magis motivum eius erit tale. Osten-sum est etiam in VIII Physic. quod motor caeli est incorporeus, nullam habens magnitudinem: si igituripsum caelum, quod est corpus, non immutetur a dispositione suae substantiae et virtutis, multo magis nontransmutabitur motor eius, qui est incorporeus. Ex quo patet quod impossibile est motum caeli esse irregula-rem”, In De caelo, lib. 2, l. 8, n. 7; „philosophus (...) ostendit quale sit primum movens. (...) quod primummovens est indivisibile et nullam habens magnitudinem, sicut omnino incorporeum”, In Physic., lib. 8, l.21, n. 1 (rozważania ciągną się aż do końca księgi, a zarazem całego dzieła – lib. 8, l. 23, n. 9).

203 Por.: „Quia si singulae partes eius quandoque citius quandoque tardius moverentur, iam a longinquotempore stellae fixae in alia distantia se haberent ad invicem quam prius, una earum velocius et alia tardiusmota. Sed huius contrarium apparet: quia inveniuntur eandem figuram conservare, et eodem modo ab in-vicem elongari in hoc tempore, sicut etiam invenerunt antiquissimi observatores. Non ergo est irregularitasin motu primi caeli quantum ad partes eius”, In De caelo, lib. 2, l. 9, n. 1. Akwinata pomija ciekawy argu-ment Arystotelesa, że gdyby gwiazdy poruszały się względem siebie, to w nieskończonym czasie (światprzyjmował jako wieczny) oddaliłby się od siebie na nieskończone odległości. Rozumowanie to przypo-mina współczesną teorię rozszerzającego się wszechświata i galaktyk oddalających się od siebie. Na tegotypu rozważania nie było jednak miejsca w ramach fizyki Stagiryty.

204 Por.: „Sed in primis corporibus, scilicet caelestibus, nihil potest accidere praeter naturam: quia suntsimplicia, non autem mixta ex diversis, et in proprio loco existunt, et nihil contrarium est eis, ut patet ex hisquae in primo libro dicta sunt. Et ita in eis non potest esse aliqua impotentia. Et ideo in eis non potest essealiqua remissio, idest deminutio velocitatis: et per consequens neque intensio, idest velocitatis augmentum,quia ista duo se invicem consequuntur; sicut enim quando intenditur motus, proceditur a remisso ad inten-sum, ita quando remittitur, proceditur ab intenso ad remissum”, In De caelo, lib. 2, l. 9, n. 2.

205 Por.: „defectus praeter naturam particularem in animalibus accidere possunt, quia tota substantia ani-malis consistit ex talibus corporibus quae distant a propriis locis: componitur enim corpus animalis exquatuor elementis, quorum nullum tenet proprium locum. Et quia ea quae sunt praeter naturam non possunt

231

przez Arystotelesa pojmowana jako nieskończona w czasie, a to wymagało wieczystejniezmienności, braku wszelkich zmian, bo żadne zakłócenia istniejącego porządku niemogą być odwieczne, gdyż już dawno by się wyczerpały206. Akwinata przyjmowałpowyższą teorię uporządkowanego świata bez zasadniczych zastrzeżeń (z wyjątkiempoglądu o wieczności świata). W rozdziale o inspiracjach teologicznych obrazu światau św. Tomasza będziemy rozważać jeszcze wyższe, pośrednie szczeble hierarchicznejbudowy kosmosu znajdujące się między gwiazdami a samym Bogiem. Chodzi o wyż-sze sfery nieba, czyli niebo empirejskie i niebo krystaliczne. Jest to koncepcja ściślechrześcijańska i obca Stagirycie.

Nieregularności w ruchu planet wydają się pozostawać w niezgodzie z relatywniedoskonałą naturą sfer207. Św. Tomasz zauważa, że wyjaśnieniem tego problemu zajmo-wali się Platon i Eudoksos, Kallippos, Arystoteles i Ptolemeusz208. Jednocześnie za-trzymania i nieregularności w postrzeganym z Ziemi ruchu planet (w dzisiejszym tegosłowa znaczeniu) są mniejsze od tych nieregularności, jakie postrzegamy w ruchuSłońca i Księżyca. W dzisiejszej astronomii jest jasne, że wynikają one z ruchu samejZiemi (nieregularność w postrzeganym ruchu Słońca) oraz z ruchu Księżyca wokółZiemi (nieregularność w postrzeganym ruchu tegoż Księżyca). W czasach recepcjikosmologii Arystotelesa (XII–XIII wiek) uczeni próbowali uporać się z tym proble-mem na podstawie posiadanej wiedzy przyrodniczej i teorii zaproponowanych przezstarożytnych. Pozorny ruch Słońca i widzialny ruch Księżyca charakteryzuje się tym,że nigdy nie postrzegamy zatrzymań ani ruchu w przeciwnym do dotychczasowegokierunku209. esse sempiterna, ut patet ex his quae supra dicta sunt, necesse est quod quandoque animalibus accidat cor-ruptio et defectus”, In De caelo, lib. 2, l. 9, n. 2.

206 Por.: „supposito quod caelum moveatur tempore infinito, secundum eius opinionem, sequitur quodinfinito tempore prius intendatur motus eius et postea remittatur, aut e converso; alio modo ut vicissimquandoque remittatur et quandoque intendatur. Sed quodlibet istorum est impossibile. Ergo impossibile estquod in motu caeli sit remissio et intensio”, In De caelo, lib. 2, l. 9, n. 3; „una circulatio caeli est determi-nata: sed motus caeli dicitur infinitus secundum diversas circulationes sibi succedentes”, tamże, n. 5. Stagi-ryta wykluczył ponadto cykliczne zmiany prędkości ruchu sfery jako niedorzeczne i łatwe do zaobserwo-wania, ale niestwierdzane. Por.: „hoc videtur penitus esse irrationabile, et simile fictioni: nulla enim ratioassignari potest huius vicissitudinis. Secundo quia talis diversitas in motu caeli non lateret; opposita enimiuxta se posita magis sentiuntur: et tamen nihil tale percipimus. Unde relinquitur quod in motu caeli nulla sitirregularitas”, tamże, n. 8.

207 Por.: „in omnibus motoribus et mobilibus ordinatis ita est quod motor inferior habet motum pro-prium, et praeter hoc sequitur in aliquo motum superioris motoris; sicut patet in motu planetarum, quipraeter motus proprios sequuntur motum primi orbis”, Super Sent., lib. 4, d. 17, q. 2, a. 2, qc. 4, co.; „orbesplanetarum moventur propriis motibus ab occidente in orientem, motu autem primi orbis ab oriente inoccidentem”, S. Th., II-a, II-ae, q. 2, a. 3, co.; „considerandum est quod circa motus planetarum quaedamanomaliae, idest irregularitates, apparent; prout scilicet planetae quandoque velociores, quandoque tardio-res, quandoque stationarii, quandoque retrogradi videntur. Quod quidem non videtur esse convenienscaelestibus motibus”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 2. O nieregularności w ruchu planet wspomina św. To-masz także w kilku miejscach w swym komentarzu do Meteorologiki Arystotelesa (lib. 1, l. 9–11).

208 Por.: „ideo Plato primus hanc dubitationem Eudoxo, sui temporis astrologo, proposuit; qui huius-modi irregularitates conatus est ad rectum ordinem reducere, assignando diversos motus planetis; quodetiam posteriores astrologi diversimode facere conati sunt”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 2. W ostatnichsłowach św. Tomasz ma na myśli teorie Kalipposa i Ptolemeusza.

209 Por.: „circa solem et lunam non apparent tot irregularitatum genera, sicut circa alios planetas: nam insole et luna nunquam apparet statio vel retrogradatio, sicut in aliis planetis, sed solum velocitas et tarditas”,In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 2. Kwestia ta wiąże się z dyskusją św. Tomasza nad konkurencyjnymi teoriamikosmograficznymi Arystotelesa i Ptolemeusza, ale problem ten przedstawiamy w rozdziale 2.3.

232

3.3. Słońce, Księżyc i planety

Spośród ciał niebieskich widocznych na nocnym i dziennym niebie szczególną uwagęzwracają Słońce, Księżyc i planety. Skomplikowane zmiany położeń tych ciał na nie-bie i stopniowe poznawanie przez uczonych ich ruchu sprawiały, że zrazu prosty obrazświata przekazany przez najdawniejszych astronomów starożytności kolejnym pokole-niom stawał się coraz bardziej skomplikowany.

Ogólnym mianem gwiazd starożytni i średniowieczni uczeni określali wszystkieciała niebieskie210. Stąd cała dziedzina nauki zajmująca się tymi ciałami nosi nazwęastronomii, a więc nauki badającej prawa rządzące gwiazdami. W czasach św. Toma-sza tę dziedzinę wiedzy zwano astrologią (astrologia), a jej adeptów – astrologami, nienadając jeszcze tym pojęciom pejoratywnego sensu, którego nabrały później, w związ-ku z próbami wykazania bezwzględnych oddziaływań planet na człowieka. Roz-ważania dotyczące planet stanowią część refleksji Akwinaty nad porządkiem i naturągwiazd, stosownie do podziału przyjętego przez Stagirytę211. Planety różnią się odgwiazd stałych własnym ruchem względem nich. Według greckiego uczonego wszyst-kie gwiazdy stałe rozmieszczone są na najwyższej sferze i pozostają wzajemnie nieru-chome, a świat planet rządzi się własnymi prawami ruchu na poszczególnych sfe-rach212. W zakresie wiedzy astronomicznej Arystoteles odesłał czytelników swegodzieła O niebie do wyników badawczych specjalistów zajmujących się tą dziedzinąwiedzy, gdyż skoncentrował się na metafizycznych zasadach kosmologii213. Dominika-nin bierze w tej dziedzinie pod uwagę zwłaszcza dorobek Hipparcha i Ptolemeusza214.

Ogrzewanie Ziemi przez Słońce rozważaliśmy już wcześniej. Obecnie skoncentru-jemy się na ruchu ciał niebieskich. Akwinata stwierdza, że Słońce i Księżyc zdają siękrążyć wokół Ziemi na własnych sferach, a drogi tych ciał niebieskich są do siebienachylone (Księżyc nie krąży po ekliptyce i jego tor ją przecina pod kątem około pię-

210 Warto zawsze pamiętać, że znane starożytnym pięć planet oraz Słońce i Księżyc są także nazywane

gwiazdami. Por.: Arystoteles, Metafizyka, ks. XII, r. 8 [w:] tenże, Dzieła wszystkie, dz. cyt., t. 2, s. 815,przypis 41.

211 Mowa oczywiście o najobszerniejszym dziele kosmologicznym św. Tomasza, a więc o komentarzudo traktatu O niebie.

212 Por.: „Postquam philosophus determinavit de natura et motu stellarum, hic determinat de ordine etsitu earum, et maxime quantum ad planetas: nam de stellis fixis manifestum est quod omnes sunt in su-prema sphaera situatae”, In De caelo, lib. 2, l. 15, n. 1; „stellas quasdam vocat fixas vel manentes, non quiaomnino non moveantur secundum motum suae sphaerae, sicut et planetae, qui dicuntur erratici; sed quiasemper a se invicem conservant eandem distantiam et configurationem, quod de planetis non accidit”,tamże, l. 12, n. 6.

213 Por.: „de ordine stellarum, quomodo scilicet singulae sint dispositae, ita quod quaedam sint prioreset quaedam posteriores, idest superiores et inferiores; et quomodo se habeant ad invicem secundum elonga-tiones, idest quantum una distet ab alia; considerandum est ex his quae dicuntur in astrologia, ubi de hissufficienter determinatur. Haec enim non possunt cognosci per principia naturalis philosophiae, sed perprincipia mathematicae, idest per proportiones magnitudinum”, In De caelo, lib. 2, l. 15, n. 1.

214 Por.: „Dicitur autem Anaximander primo invenisse rationem de magnitudinibus stellarum, et distan-tiis earum ab invicem et a terra; ordinem autem positionis planetarum dicuntur primi Pythagorici depre-hendisse; quamvis cum maiori diligentia et perfectius sint haec considerata per Hipparchum et Ptolo-maeum”, In De caelo, lib. 2, l. 15, n. 1.

233

ciu stopni)215. Ponieważ zaćmienia Słońca i Księżyca dokonują się przy przecięciu siętych okręgów (w dwóch punktach zwanych węzłami) i zdarza się to w różnych miej-scach, dlatego może się wydawać, że sfery Słońca i Księżyca posiadają jeszcze własneruchy, powodujące, że zaćmienia nie zdarzają się zawsze w tym samym miejscu naniebie216. Oczywiście, Księżyc jest bliższy Ziemi niż Słońce, gdyż jest najbliższymciałem niebieskim217.

Akwinata poświęca nieco miejsca kolejnym fazom Księżyca, wskazując, że wyni-kają one ze zmiany jego położenia względem Słońca, które nie zawsze oświetla całąpowierzchnię Księżyca218. Dodaje słusznie, że fazy te dowodzą kulistości Księżyca219.Zdaniem starożytnych astronomów, Słońce wydaje się poruszać wokół swej osi przywschodzie i zachodzie. Św. Tomasz wyklucza jednak – za Arystotelesem – takie zja-wisko i wyjaśnia je złudzeniem wzrokowym spowodowanym słabością oczu i jasno-ścią słonecznego światła220. Wyjątkowe miejsce Słońca i Księżyca w obrazie świataśw. Tomasza wynika nie tylko z ich rozmiarów, ale także z powodu natury ich ruchu,który przebiega regularnie (nunquam apparet statio vel retrogradatio), a więc jest

215 Por.: „sol et luna moventur super circulos se invicem intersecantes: quod apparet ex hoc quod lunaquandoque est Australior, quandoque borealior, respectu circuli in quo sol movetur”, In De caelo, lib. 2, l.13, n. 3; E. Rybka, Astronomia ogólna, dz. cyt., s. 115.

216 Por.: „Manifestum est autem quod intersectiones duorum circulorum, qui dicuntur nodi, sive caput etcauda, non semper sunt in iisdem punctis: alioquin semper in eisdem punctis fierent eclipses solis et lunae,quae non possunt contingere nisi luna in coniunctione vel oppositione existente circa aliquem nodorumpraedictorum”, In De caelo, lib. 2, l. 13, n. 3; Św. Tomasz wykluczył jednak możliwość istnienia orbiteliptycznych, gdyż pozostawały one w sprzeczności z zasadami kosmologii Arystotelesa: „Si autem haecdiversitas accideret solummodo per motum lunae, sequeretur quod luna non moveretur circulariter, sedsecundum elicam figuram: quod est contra naturam caelestium corporum. Sic ergo patet quod ipse circuluslunae habet suum motum. Et eadem ratione circulus solis et aliarum stellarum”, tamże. W ramach ścisłegoarystotelizmu nie można było zatem dokonać rewolucji w astronomii, ale należy pamiętać, że dla Akwinatyarystotelizm nie był ostatecznym słowem nauki, gdyż sam Doktor Anielski dokonał znaczących korektw zasadach tej filozofii. Reforma astronomii pozostała jednakże zadaniem dla potomnych. Przykłademtrudności związanych z niektórymi kategoriami filozofii Arystotelesa (oprócz problemu wieczności świata)są rozważania nad istnieniem duszy ciał niebieskich: tamże, n. 4–9. W badaniach tych św. Tomasz posił-kuje się pismami różnych autorów korzystających z dorobku Stagiryty (Aleksandra, Symplicjusza, Temi-stiusza, Awicenny i Awerroesa). O kwestii ożywienia ciał niebieskich piszemy w rozdziale w 4.2.2.

217 Por.: „sol (...) obsistit autem lunae eclipsans ipsum, quia est inferior sole”, Meteor., lib. 1, l. 12, n. 6.218 Por.: „Semper enim, cum luna sit sphaericae figurae, unum eius hemisphaerium illuminatur a sole, et

aliud remanet obumbratum. Quando ergo luna est in coniunctione ad solem, totum superius hemisphaerium,quod directe a sole respicitur, illuminatur a sole, ita quod inferius hemisphaerium remanet occultatum; ettunc videtur nobis luna obumbrata et obscurata. Paulatim autem luna recedente a sole, superius hemi-sphaerium ab una parte sua, qua magis distat a sole, desinit illustrari, et secundum eandem quantitatemincipit illustrari hemisphaerium inferius; et tunc videtur luna figurae lunularis, idest arcuosa”, In De caelo,lib. 2, l. 16, n. 6 (kolejne fazy są omówione w dalszej części tego fragmentu).

219 Por.: „Manifestum est enim quod, si superficies eius quae est versus nos esset tota plana, simul inci-peret illustrari a sole, et etiam obscurari, non successive per continuum augmentum et decrementum. Exquo manifestum est quod habet sphaericam tumorositatem, per quam contingit quod paulatim augetur eiusclaritas vel obscuritas: quod non contingeret cuiuscumque esset alterius figurae quam sphaericae”, In Decaelo, lib. 2, l. 16, n. 7.

220 Por.: „talis motus non apparet in omnibus stellis, sed solum in sole; nec etiam in quacumque partecaeli sit, sed solum quando oritur et quando occidit. Et hoc ipsum non accidit propter ipsum solem, quiacircumgyretur, sed propter elongationem visus nostri a sole: visus enim noster, quia longe distat a sole,nutat, idest tremit, propter infirmitatem suam, inquantum supervincitur a superexcellenti claritate solis”, InDe caelo, lib. 2, l. 12, n. 4; zob. też.: tamże, n. 7; M. Kurdziałek, Über die Möglichkeit der Erdrotation...,art. cyt., s. 303–304.

234

prostszy niż ruch innych ciał niebieskich (z wyjątkiem gwiazd stałych), chociaż zmie-nia się prędkość tego ruchu221. Ponadto Słońce było traktowane jako ciało niebieskieznacznie większe od Ziemi i wraz z Księżycem bliższe środka świata niż gwiazdystałe222. Skoro sfery są kuliste, to odległość Ziemi od Słońca była stała, a zmianyw ogrzewaniu powierzchni Ziemi wyjaśniał Akwinata różnymi kątami padania pro-mieni słonecznych223.

W świecie piątego żywiołu zwolennicy kosmologii Stagiryty przyjmowali zasadni-czą jednorodność ciał, które są z niego zbudowane. Pomimo to wyróżniali pewne od-rębności między przeźroczystymi sferami a ciałami niebieskimi, które są niesioneprzez te sfery. Zagadnienie to jest nader istotne w przypadku Słońca, któremu przypi-sywano szczególne miejsce w systemie ciał niebieskich, polegające na ogrzewaniuświata podksiężycowego. Zdaniem Akwinaty, Słońce niesione jest więc na swej sferzei stanowi jej bardziej twardą (solidum) część224. Teoria odrębności sfery i ciała znaj-dującego się na tej sferze mogła stanowić punkt wyjścia do krytyki przekonania o jed-norodnej naturze świata nadksiężycowego zbudowanego z eteru.

Krytykę teorii jednorodnego i doskonałego eteru mogły ułatwić także różnice w ja-sności widoczne na powierzchni Księżyca225. Dominikanin referuje najpierw opinieinnych uczonych. Przywołuje zatem pogląd Jamblicha (neoplatonika z III–IV wieku poChrystusie), który uważał, że skoro ciała niebieskie są przyczynami powstawaniai ginięcia ciał podksiężycowych, to zróżnicowanie świata ziemskiego winno mieć pod-stawę w jakimś zróżnicowaniu wśród ciał niebieskich. Księżyc zaś, jako najbliższaZiemi gwiazda, miał więc zawierać postrzegalne zmysłowo zróżnicowanie na swejpowierzchni226. Inni uczeni (których Akwinata nie wymienia) osłabiali moc tego argu-mentu, chcąc uratować i podkreślić zasadniczą odrębność natury ciał niebieskich

221 Por.: „circa solem et lunam non apparent tot irregularitatum genera, sicut circa alios planetas: nam in

sole et luna nunquam apparet statio vel retrogradatio, sicut in aliis planetis, sed solum velocitas et tarditas”, InDe caelo, lib. 2, l. 17, n. 2. Dodajmy, że Akwinata znał stosowane w astronomii lata słoneczne i księżycoweoraz ich wzajemne relacje, niezbędne dla obliczenia epakty (fazy Księżyca w pierwszy dzień nowego roku)i Wielkanocy: „Epactae computantur secundum excrescentiam annorum lunarium super annos solares”, Quod-libet III, q. 14, a. 2, arg. 2; „non enim excrescentiae annorum lunarium ad solares computantur ab initio mundi,sed ab aliqua determinata radice, puta ab aliqua oppositione solis et lunae, vel ab aliqua coniunctione, vel abaliquo huiusmodi, sicut est in omnibus aliis computationibus astronomicis”, tamże, a. 2, ad 2.

222 Por.: „probatum est per astrologicas rationes et considerationes, quod sol est maior terra, et quodplus distant astra fixa a terra quam sol, sicut et sol plus quam luna”, Meteor., lib. 1, l. 12, n. 6; Nader intere-sujące były rozważania św. Alberta Wielkiego na temat Słońca i jego roli odgrywanej we wszechświecie.Część z opinii tego uczonego (np. że Słońce jest „wodzem siedmiu planet”) wydaje się antycypować teorięheliocentryczną. Zob.: M. Kurdziałek, Średniowieczne stanowiska..., dz. cyt., s. 241–242 i zwł. przypis 31na s. 241.

223 Por.: „sol per motum suum non fit a nobis magis vel minus distans”, Meteor., lib. 1, l. 12, n. 8.224 Por.: „corpus solare sit magis solidum quam ceterae partes sphaerae ipsius, cum non sit diaphanum,

magis ex motu eius generatur calor, quam ex motu sphaerae eius”, Meteor., lib. 1, l. 5, n. 7.225 Por.: „Considerandum est autem quod causa illius diversitatis quae in superficie lunae apparet, a di-

versis diversimode assignatur”, In De caelo, lib. 2, l. 12, n. 9; zob.: P. Duhem, Medieval Cosmology, dz.cyt., s. 484–485; A. Pokulniewicz, Problem obrazu świata u św. Tomasza z Akwinu na tle starożytnychpoglądów kosmologicznych..., dz. cyt., s. 315 (plamy na powierzchni Księżyca wyjaśniane były rozrzedze-niem materii piątego elementu).

226 Por.: „Corpora autem caelestia sunt causa inferiorum corporum; inter corpora caelestia infimum estluna; et ideo in luna, secundum inferiorem eius superficiem, continetur quasi exemplaris diversitas cor-porum generabilium. Et ista fuit sententia Iamblichi”, In De caelo, lib. 2, l. 12, n. 9. Na temat Jamblichazob.: G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. IV, przeł. E. Zieliński, Lublin 1999, s. 634–649.

235

i ziemskich. Zakładali więc, że gwiazdy jako przyczyny zmian zawierają w sobie za-lążki własności ciał podksiężycowych w sposób doskonalszy niż te ostatnie, a więc bezrealnego zróżnicowania227. Św. Tomasz nie ocenia tych koncepcji, ale wyjaśnia, żew myśl prezentowanego poglądu, tak jak żywioły są wzajemnie zróżnicowane i pozo-stają w różnej relacji do światła (ogień – najdoskonalszy i najbliższy światłu, a ziemia– najmniej doskonała i najdalsza), to tak samo na powierzchni Księżyca widzimy zróż-nicowanie jasności, gdyż mniej doskonały eter, z którego składać się miał Księżyc(najniższa w hierarchii, a więc najmniej doskonała planeta), odbija światło Słońcapodobnie jak żywioł Ziemi, a więc w sposób niejednakowy. Plamy widoczne na po-wierzchni Księżyca pozwalają zarazem stwierdzić, że zwraca się on do Ziemi zawszetą samą stroną228. Przedstawiona teoria bliska jest podważenia koncepcji niezmiennegoeteru, ale kroku tego dominikanin jeszcze nie stawia229.

W pismach św. Tomasza zawsze jest mowa o siedmiu planetach – w tej kwestiiprzejął on dorobek starożytnych uczonych i ich następców230. Istotne jest to, że wymie-niał porządek planet zgodnie z ujęciem Ptolemeusza (Saturn, Jowisz, Mars, Słońce,Wenus, Merkury i Księżyc), a nie Arystotelesa231.

Dowodem na rzecz tezy, że planety są bliżej Ziemi niż gwiazdy, była obserwacja(wzmiankowana przez Stagirytę i przytoczona przez Akwinatę) zakrycia przez Jowiszajednej z gwiazd z konstelacji Bliźniąt232. Pięć planet (od Saturna do Merkurego), zda-niem Arystotelesa, sąsiadowało ze sobą, ponieważ według Eudoksosa233 każda posia-dała cztery rodzaje ruchu, a Słońce i Księżyc tylko trzy. Stagiryta poprawił ulepszonąprzez Kallipposa teorię Eudoksosa, zwiększając łączną liczbę sfer do 56, ale zachował

227 Por.: „Alii vero dicunt quod, licet corpora caelestia sint alterius naturae a quatuor elementis, praeex-

istunt tamen in corporibus caelestibus, sicut in causis, proprietates elementorum; non tamen eodem modosicut in elementis, sed quodam excellentiori modo”, In De caelo, lib. 2, l. 12, n. 9.

228 Por.: „Inter elementa autem supremum est ignis, qui plurimum habet de luce; infimum autem terra,quae minimum habet de luce. Et ideo luna, quae est infima inter corpora caelestia, proportionatur terrae, etassimilatur quodammodo naturae ipsius; et ideo non totaliter est illustrabilis a sole. Unde ex illa parte quanon perfecte illustratur ab eo, videtur in ea esse quaedam obscuritas. Quae quidem obscuritas semper ap-paret secundum eandem dispositionem in luna: quod non esset si luna revolveretur, quia paulatim immu-taretur aspectus talis obscuritatis”, In De caelo, lib. 2, l. 12, n. 9.

229 Por.: „Thomas does not tell us which of these two opinions he prefers; however, if he is followingthe Scholastic custom about exposition, he would be indicating that he prefers the latter”, P. Duhem, Me-dieval Cosmology, dz. cyt., s. 485.

230 Por.: „dividitur in octo sphaeras, scilicet in sphaeram stellarum fixarum, et septem sphaeras planeta-rum; quae possunt dici octo caeli”, S. Th., I-a, q. 68, a. 4, co.; „Habebat autem candelabrum septem cala-mos, ut Iosephus dicit, ad significandum septem planetas, quibus totus mundus illuminatur”, tamże, I-a, II-ae, q. 102, a. 4, ad 6; „omnes sphaerae caelestium corporum, in quibus sunt luna et sol et quaedam stel-larum, scilicet alii quinque planetae (nam stellae fixae sunt in suprema sphaera secundum opinionem Aris-totelis, qui non posuit aliam sphaeram esse supra sphaeram stellarum fixarum)”, In De caelo, lib. 1, l. 20, n.2; „sphaera stellarum fixarum et septem planetae”, tamże, lib. 2, l. 21, n. 2.

231 W rozważaniach nad porządkiem planet Stagiryta przyjmował, że w od sfery gwiazd stałych, w kie-runku Ziemi kolejno znajdują się: Saturn, Jowisz, Mars, Wenus, Merkury, Słońce i Księżyc. Porządek tenprzyjmowali również Platon i pitagorejczycy. Por.: J. Dobrzycki, Astronomia przedkopernikowska, dz. cyt.,s. 41; T. Kuhn, Przewrót kopernikański..., dz. cyt., s. 271 (fr. z dzieła Kopernika). Nie można oczywiściemylić kolejności planet u Arystotelesa i Ptolemeusza, jak to czyni np.: H. Ostrowski, Wprowadzenie dokosmografii św. Tomasza, art. cyt., s. 282 (na s. 285 kolejność jest poprawna).

232 Obserwację tę uzupełniano spekulatywnie, budując model kosmosu. Por.: „stellam Jovis se supposu-isse cuidam stellae quae est in Geminis, ita quod fecit eam disparere”, Meteor., lib. 1, l. 10, n. 8.

233 O wpływie Eudoksosa na Arystotelesa por. np.: K. Leśniak, Arystoteles, dz. cyt., s. 39.

236

miejsce przypisane Słońcu poniżej Merkurego. Astronomowie w czasach św. Tomaszaposzli za późniejszym od Arystotelesa Ptolemeuszem, który uznał, że Słońce zajmujeczwarte miejsce od góry we wszechświecie, powyżej Wenus, a poniżej Marsa234. Ptole-meusz słusznie odróżnił więc te dwie planety, które – jak dziś wiemy – znajdują siębliżej Słońca niż orbita Ziemi (planety wewnętrzne), chociaż nie podał właściwegowyjaśnienia przyczyn ich obserwowanego ruchu. Spory co do kolejności ciał niebie-skich – rozważane przez Akwinatę i jego następców – stały się okazją do dalszegorozwoju astronomii i kosmologii235.

Złożoność ruchu planet staje się – zdaniem św. Tomasza – argumentem na rzeczwyjaśnienia dwóch odrębnych aspektów rzeczywistości, które wiążą się zarazemz inspiracją eleacką i heraklitejską, a więc aspektów wiecznej trwałości i ciągłej zmia-ny. Sytuuje on ciała niebieskie (i ich wpływ na inne substancje) pośrodku hierarchiibytów, między bytami niezmiennymi (aniołowie – substantiae separatae) a tymi, którepodlegają powstawaniu i ginięciu (byty ziemskie – generabilia et corruptibilia)236.Wieczny i ciągły ruch najwyższej sfery jest według Akwinaty przyczyną wiecznegotrwania, a ruch niższych sfer, których cały system wykazuje zróżnicowanie (chociażbywzajemne nachylenie osi sfer) pojmował św. Tomasz jako przyczynę złożonościi zmian w materialnym świecie podksiężycowym237. Planety należą więc do niższej niżgwiazdy kategorii bytów niezmiennych w hierarchii wszechświata, gdyż przez złożo-ność swego ruchu zapowiadają i powodują zjawiska świata sublunarnego, a w swejnaturze mają więcej potencjalności (możności)238. Zasada powyższa pozwala Akwina-cie dokonać hierarchicznego rozróżnienia w ramach tej właśnie pośredniej kategoriibytów niebieskich. Hierarchiczny porządek rzeczywistości św. Tomasza ma charakterwielokrotnie złożony, a cały wszechświat jest uporządkowany aż do najgłębszych

234 Por.: „Aristoteles alium ordinem videtur assignare planetarum, quam astrologi nostri temporis. Primi

enim astrologi posuerunt supremum planetam esse Saturnum, post quem posuerunt Iovem, tertio locoMartem, quarto solem, quinto Venerem, sexto Mercurium, septimo lunam. Astrologi autem qui fuerunttempore Platonis et Aristotelis, mutaverunt hunc ordinem quantum ad solem, ponentes eum immediatesupra lunam, sub Venere et Mercurio; quam positionem hic Aristoteles sequitur. Sed Ptolomaeus posteahunc ordinem planetarum correxit, ostendens verius esse quod antiqui dixerunt; quod etiam moderni astro-logi sequuntur”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 2; zob.: Super Iob, cap. 38; M. Kurdziałek, Über die Möglich-keit der Erdrotation..., art. cyt., s. 299.

235 W czasach późniejszych pojawiały się pośrednie, kompromisowe teorie, sytuujące się pomiędzyKopernikiem a Ptolemeuszem, jak np. teoria duńskiego uczonego Tychona de Brahe.

236 Por.: „in universo est duplicem naturam considerare: scilicet naturam sempiternae permanentiae,quae est maxime in substantiis separatis; et naturam generabilem et corruptibilem, quae est in inferioribuscorporibus. Corpora autem caelestia, cum sint media, utraque aliqualiter participant, secundum duos mo-tus”, In De caelo, lib. 2, l. 15, n. 8.

237 Oczywiście Akwinata wykluczał ludzi (w ich świadomym działaniu) spod tego wpływu planet, cho-ciaż tej kwestii nie porusza w omawianym tutaj fragmencie komentarza do traktatu Arystotelesa. Por.:„Nam primus motus, qui est diurnus, est causa sempiternae durationis in rebus: secundus autem motus, quiest in circulo obliquo ab occidente in orientem, est causa generationis et corruptionis et aliarum transmuta-tionum”, In De caelo, lib. 2, l. 15, n. 8; zob.: Braun, s. 69.

238 Por.: „Primum igitur mobile, tanquam nobilissimum et propinquissimum in ordine naturae substan-tiis separatis, habet solum primum motum, qui pertinet ad naturam uniformitatis. Alia vero corpora caeles-tia, inquantum magis recedunt a substantiis immobilibus, appropinquando substantiis generabilibus etcorruptibilibus, aliquid participant de alio motu, qui pertinet ad naturam difformitatis; et tanto minus quantocorpus est superius et nobilius”, In De caelo, lib. 2, l. 15, n. 8. Pewne szczegóły dotyczące oddziaływańposzczególnych planet rozważamy w innym podrozdziale.

237

szczegółów, widocznych na niebie zgodnie z przestrzennym rozmieszczeniem ciałniebieskich239.

Poszczególne planety, od najwyższej (Saturn) aż do najniższej (Księżyc), mająw swej naturze coraz wyższy stopień ruchliwości. Saturn jest najbliższy gwiazdom sta-łym i najdalszy z planet wobec środka Ziemi, a więc jego własny ruch trwa najdłużej(pełny obieg Ziemi względem gwiazd zajmuje mu blisko 30 lat240), Jowisz porusza siękrócej (12 lat), Mars (pierwsza planeta wyższa od Słońca według Ptolemeusza241)znacznie krócej od Jowisza (2 lata). Niemal równe są okresy obiegu Słońca, Wenusi Merkurego (1 rok242), a ostatnia z planet, najbliższa sublunarnej sferze czterech ele-mentów, a więc Księżyc – potrzebuje na dopełnienie tego ruchu mniej niż jeden mie-siąc243. Planety najbliższe Słońca (Merkury i Wenus) poruszają się – zdaniem Akwi-naty – w podobnym tempie jak Słońce, gdyż w ten sposób wzmacniają jego od-działywanie na niższe rejony świata zgodnie z powszechną celowością panującą wewszechświecie244. Chociaż dominikanin sam nie zajmował się obserwacjami astrono-micznymi, to powiada w jednym miejscu, że Merkury w niewielkim stopniu oddala sięod Słońca, co sprawia, że trudno dostrzec go na niebie245.

Księżyc nie posiada z natury zdolności oświetlania i ogrzewania Ziemi, ale sam jestoświetlany przez Słońce i ogrzewa światłem odbitym region sublunarny. Mówiąco zmianach w oświetleniu Księżyca przez Słońce, Akwinata znów dostrzega pewnązmienność (luna [...] aliquo modo immutatur) w świecie ciał niebieskich, ale zmien-

239 Por.: „naturam superioris magis participat quod est ei propinquius, quam quod est ei remotius”, In

De caelo, lib. 2, l. 15, n. 10.240 Por.: „Saturnus in triginta annis suum circulum peragit”, In De caelo, lib. 2, l. 15, n. 2.241 Por.: „ascendendo immediate Mars sit supra solem quantum ad situm”, De 43 articulis, a. 39, arg.242 Liczby podawane przez św. Tomasz różnią się od rzeczywistych najbardziej w przypadku Merku-

rego, którego okres obiegu wokół Słońca wynosi 88 dni i Wenus (225 dni). Pozostałe są w przybliżeniupoprawne.

243 Por.: „superior planeta, scilicet Saturnus, minimum habet de secundo motu, propter nobilitatem suaenaturae: unde hic motus in eo est tardior. Luna autem, propter propinquitatem suae naturae ad corporagenerabilia et corruptibilia, plurimum participat de secundo motu, qui est in ea velocissimus. Medii autemplanetae medio modo se habent: nam Iupiter, qui est immediate sub Saturno, peragit circulum suum propriomotu circa duodecim annos; Mars vero circa duos; sol, Venus et Mercurius fere uniformiter, scilicet perannum”, In De caelo, lib. 2, l. 15, n. 8.

244 Por.: „quia motus Veneris et Mercurii quasi colligantur motui solis, utpote ei deservientes ad produc-tionem sui effectus, quasi uniformiter cum ipso moventur”, In De caelo, lib. 2, l. 15, n. 9. Obserwacjeastronomiczne wykazały, że Wenus oddala się (elongacja) od Słońca na niebie najwięcej o 48 stopni, aMerkury na 27 stopni. Wynika to z faktu, że planety te są bliżej Słońca niż Ziemia. W ramach systemugeocentrycznego dowodzi to ich bliskości ze Słońcem i staje się okazją do podjęcia wniosku o wspólnymoddziaływaniu podobnie jak krótki okres, w jakim wydają się krążyć wokół Ziemi. Zob.: Litt, s. 303 (war-tości kątowe widoczności planet wewnętrznych – poruszających się po swych orbitach bliżej Słońca niżZiemia), a także J. Dobrzycki, Astronomia przedkopernikowska, dz. cyt., s. 40–41. Inne dane dot. elongacji(45 i 28 stopni), podaje T. Kuhn (Przewrót kopernikański..., dz. cyt., s. 80).

245 Por.: „[Mercurius] modicum digreditur, idest elongatur a sole, frequenter non apparet”, Meteor., lib.1, l. 9, n. 3. Z problemem tym borykał się Kopernik we Fromborku także z powodu porannych mgieł:„Merkury (...) nader często wśród promieni Słońca bawiąc, staje się widzialny na krótki tylko przeciągczasu”, M. Kopernik, Zarys nowego mechanizmu świata i ruchów ciał niebieskich, O planecie Merkurym[w:] tenże, O obrotach ciał niebieskich i inne pisma, dz. cyt., s. 20. Za sprawą odkrycia polskiego uczonegowiemy, że wynika to z faktu, że planeta ta jest wewnętrzna wobec Ziemi.

238

ność ta nie wpływa jego zdaniem na niezmienną istotę eteru i ma charakter przypadło-ściowy246.

Św. Tomasz w swych badaniach nad pismami Arystotelesa odwołuje się do póź-niejszych niż znane autorowi Etyki nikomachejskiej badań astronomicznych, którestopniowo przynosiły coraz bardziej złożony obraz wszechświata. Stagiryta zastana-wiał się nad tym, dlaczego sfera gwiazd stałych jest usiana ogromną, wręcz niezliczonąliczbą gwiazd247, podczas gdy niższe sfery niosą po jednej tylko planecie248. Idąc zaopisanym przez Ptolemeusza poglądem o istnieniu precesji, Akwinata dodaje, żegwiazdy stałe posiadają drugi, własny rodzaj ruchu – oprócz dziennego ruchu całejsfery, a więc że istnieje wyższa, dziewiąta sfera nieba249.

Wielość ruchów planet Arystoteles starał się wyjaśnić bardziej spekulatywnie,z powodu braku danych przyrodniczych250, w terminach swej metafizyki, a zwłaszczaw związku z hierarchią bytów ożywionych, do których zaliczał także ciała niebieskie.Zdaniem Stagiryty, byt najdoskonalszy posiada doskonałość bez żadnego działania,z samej natury i sam jest dla siebie celem251. Z drugiej strony byt najmniej doskonałyjest pozbawiony zdolności do wszelkiego ruchu i z tej racji nie może osiągnąć żadnejnowej doskonałości252. Wszystkie inne byty mieszczą się w hierarchii między tymidwoma krańcami i działają stosownie do swej natury, za pomocą mniejszej lub więk-szej liczby ruchów i działań. W ten sposób człowiek jest doskonalszy od zwierząti roślin, gdyż posiada większe zdolności do poruszania się i działania dla realizacji

246 Por.: „luna est inter solem et nos, quae calefieri non potest: quia licet non calefiat a sole, aliquo ta-

men modo immutatur ab eo, videmus enim quod illuminatur ab eo”, Meteor., lib. 1, l. 5, n. 7.247 Wiemy dziś, że przeciętny człowiek może gołym okiem ujrzeć kilka tysięcy (2000–2500) gwiazd na

niebie, jaśniejszych bądź równych jasnością szóstej wielkości gwiazdowej. Por.: E. Rybka, Astronomiaogólna, dz. cyt., s. 322.

248 Por.: „quod merito potest aliquis dubitare quare in prima sphaera, quae movetur primo motu, esttanta multitudo astrorum, ut omnis ordo eorum videatur arithmeticorum esse, idest innumerabilium (nonenim potest numerus eorum comprehendi a nobis); in aliis autem inferioribus orbibus invenitur singulariteruna sola stella, ita quod non videntur duae vel plures de stellis erraticis infixae esse uni sphaerae mobili”, InDe caelo, lib. 2, l. 17, n. 7.

249 Por.: „Est autem hic considerandum quod tempore Aristotelis nondum erat deprehensus motus stel-larum fixarum; quas Ptolomaeus ponit moveri ab occidente in orientem super polos zodiaci, quibuslibetcentum annis gradu uno, ita quod tota revolutio earum compleatur in triginta sex millibus annorum. Et ideoantiqui ponebant sphaeram stellarum fixarum esse primum mobile, et eius esse tantum unum motum, qui estmotus diurnus. Sed supposito motu stellarum fixarum, oportet ipsam moveri duobus motibus: scilicet motuproprio, qui est motus stellarum fixarum; et motu diurno, qui est motus supremae sphaerae, quae est sinestellis”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 7. Naturę dziewiątej sfery rozważamy bliżej w rozdziale 3.4. wraz zteorią sfery dziesiątej.

250 Stagiryta zdawał sobie sprawę z naszego oddalenia od gwiazd i wynikającej stąd nieznajomości rze-czy. Por.: Arystoteles, O niebie, przekład cyt., s. 83: „Wprawdzie mamy mało danych, od których mogliby-śmy rozpocząć badania. Ponadto jesteśmy bardzo oddaleni od zjawisk, o których mowa”. W innym zaśmiejscu powiada: „nasze zmysły pozwalają nam dostrzec tylko znikomą część właściwości ciał niebie-skich”, ale zaraz dodaje, „mówmy jednak o tym”, dając wyraz przekonaniu o wartości choćby prawdopo-dobnych tylko, ale badań naukowych (tamże, s. 62). Zob.: M. Kurdziałek, Über die Möglichkeit der Erdro-tation..., art. cyt., s. 300–301.

251 Por.: „quinque esse ordines rerum. Nam supremum in entibus est quod habet perfectum bonum sineactione”, In De caelo, lib. 2, l. 18, n. 5.

252 Por.: „infimum esse quod nihil horum potest acquirere, et propter hoc non habet participare aliquemmotum. Sic igitur quod aliquid omnino careat motu, potest dupliciter contingere: uno modo quia est perfec-tissimum, alio modo quia est imperfectissimum”, In De caelo, lib. 2, l. 18, n. 5.

239

swych celów253. Po zastosowaniu tych rozróżnień do świata planet Arystoteles uznał,że najwyższa sfera bliższa jest doskonałości pierwszego poruszyciela, a więc jedenruch jej wystarcza, aby wywierała skuteczny wpływ na świat znajdujący się poniżej.Planety natomiast są mniej doskonałe i realizują swą przyczynowość dopiero za po-mocą wielu ruchów254. Ziemia położona najdalej od sfery gwiazd stałych, w samymcentrum wszechświata nie potrzebuje natomiast żadnego ruchu dla dopełnienia celuswego istnienia255. Ciała niebieskie najbliższe Ziemi poruszają się zatem mniejsząilością ruchów, gdyż nie wykonują tak złożonej przyczynowości, jak planety wyższe.W ten sposób celowość działania wszystkich ciał niebieskich znajduje wyjaśnieniew teorii o czterostopniowej hierarchii rzeczywistości (Bóg – najwyższe niebo – planetywyższe – planety niższe)256. Św. Tomasz przyjmuje te wyjaśnienia, gdyż zgadzają sięone z przekonaniem o harmonijnym porządku hierarchicznym właściwym teologicz-nemu i teleologicznemu obrazowi świata. Można jeszcze wskazać na piąty szczebelu dolnego kresu tej hierarchii, którym jest nieruchoma Ziemia257.

Przedstawiona teoria budzi jednak pewne wątpliwości Akwinaty, gdyż Słońcui Księżycowi, które są dla ziemskiego obserwatora największymi ciałami niebieskimi,posiadającymi największe oddziaływanie na Ziemię (przez oświetlanie i ogrzewaniepowierzchni Ziemi258, czy też wywoływanie przypływów i odpływów mórz), przypi-sana została relatywnie mniejsza rola niż innym ciałom niebieskim. Tymczasem Słoń-cu, ze względu na jego potężne oddziaływanie, nadano miano najszlachetniejszej

253 Por.: „secundum autem est quod habet perfectum bonum per unum vel paucos motus; tertium autemest quod acquirit perfectum bonum per multas operationes, sicut homo. Quartus autem gradus est qui nonpotest acquirere perfectum bonum ullo modo, sed acquirit aliquid praevium per paucos motus vel per unumtantum, sicut animalia et plantae”, In De caelo, lib. 2, l. 18, n. 5.

254 Por.: „est aliquid quod de propinquo attingit illud optimum per paucos motus; sicut suprema sphaera,quae intantum dicitur appropinquare ad illud optimum, inquantum pertingit ad hoc quod sit causa univer-salis corporalium, et causa permanentiae ipsorum. Deinde ponit tertium gradum, dicens quod aliquid appro-pinquat ad bonum optimum per multos motus; sicut superiores planetae, qui etiam sunt causae universaleseffectuum in mundo, et permanentiae et fixionis rerum”, In De caelo, lib. 2, l. 18, n. 6; „corpora inferioramoventur a corporibus superioribus, non est motus violentus, sed naturalis: quia in corporibus inferioribusest naturalis aptitudo ut sequantur motiones superiorum corporum”, tamże, lib. 3, l. 7, n. 5.

255 Por.: „quia terra maxime distat ordine naturae a summo ordine rerum, ideo totaliter non movetur,quasi non valens appropinquare ad optimum per hunc modum quod sit causa aliorum”, In De caelo, lib. 2, l.18, n. 8.

256 Por.: „Illa vero quae sunt propinqua terrae, quae sunt in quarto ordine, paucis motibus moventur:quia non attingunt ad alterum extremum, ut scilicet sint universales causae permanentiae rerum; sed intan-tum moventur, inquantum possunt sortiri aliquid de similitudine primi et divinissimi principii, in hoc scili-cet quod et ipsa sint aliorum principia. Sed primum caelum statim sortitur hanc similitudinem per unummotum: quod pertinet ad secundum gradum. Illa vero quae sunt intermedia inter primum caelum et extremacorpora, quae sunt in tertio ordine, attingunt similitudinem primi principii in causando, per plures motus”,In De caelo, lib. 2, l. 18, n. 8.

257 Por.: Litt, s. 229. Św. Tomasz przywołuje również odmienne rozumienie piątego szczebla tej hierar-chii podane przez Awerroesa: „Averroes dicit in commento suo quod quartus ordo, eorum scilicet quae nonattingunt perfectum bonum sed appropinquant ad ipsum per paucos motus, attribuitur tribus elementis,scilicet aquae, aeri et igni; quae quidem moventur duplici motu, scilicet motu proprio secundum naturamgravitatis vel levitatis, et motu quem consequuntur ex caelestibus corporibus; sicut ignis et superior parsaeris moventur circulariter secundum motum caeli, et mare fluit et refluit secundum motum lunae. Tertiumautem ordinem attribuit omnibus planetis, qui consequuntur perfectum bonum, idest causalitatem universa-lem super haec inferiora, per plures motus”, In De caelo, lib. 2, l. 18, n. 10.

258 Por.: „pluviarum causa efficiens quidem est sol, materialis vero vapor humidus elevatus ex terra etaquis per virtutem solis”, Quodlibet III, q. 14, a. 1, co.

240

z gwiazd błądzących (nobilissimus planetarum), a Księżycowi najsilniejszy wpływ naZiemię, z racji jego niewielkiej odległości (maximam efficaciam)259. Akwinata roz-strzyga ten problem w ten sposób, że przypisuje Słońcu i Księżycowi szczególne od-działywanie w zakresie powstawania i ginięcia na Ziemi, ale procesy zachodzące naZiemi sytuuje się przecież u dolnego kresu uniwersalnego i hierarchicznego porządkuwszechświata, a więc Słońce i Księżyc można traktować jako ciała niebieskie niższegorzędu, ale nader ważne dla zjawisk świata podksiężycowego (istotne dla ludzi, chociażmniej ważne w ogólnej hierarchii kosmosu). Wyższe zaś planety posiadają oddziały-wanie powszechniejsze i wyższego rzędu260. W ten sposób zachowana jest wyjątkowapozycja wyższych sfer, a jednocześnie obserwowane zjawiska mieszczą się w ramachprzyjętej teorii metafizycznej o wielorakim porządku wszechświata261.

Rozważając miejsce Słońca, Akwinata powiada, że jego moc jest znacznie większaniż innych ciał niebieskich, a ruch pozostałych planet jest uporządkowany stosowniedo ruchu Słońca (motus aliorum planetarum ordinantur per motum solis). Stwierdzanawet, że planety w pewien sposób postępują za Słońcem (consequuntur ipsum)262.Wydaje się, że Akwinata miał wątpliwości, czy teoria geocentryczna jest prawdziwa,ale nie poszedł dalej w tym kierunku (krytytykę geocentryzmu podjęto w XIV wieku,jeszcze przed Kopernikiem)263.

259 Por.: „Remanet autem dubitatio de aliis duobus ordinibus, quibus sint attribuendi. Nam si tertium

ordinem attribuamus superioribus planetis, eo quod per plures motus consequuntur perfectum bonum etdurabile, videbitur attribuere quartum ordinem soli et lunae, ut dicamus quod non attingunt ad perfectumbonum: quod videtur inconveniens, praesertim cum sol videatur esse nobilissimus planetarum, et tam ipsequam luna videantur habere maximam efficaciam in inferioribus corporibus”, In De caelo, lib. 2, l. 18, n. 9.zob. jeszcze: „le Soleil est la plus noble des planètes, le plus noble des astres, et (...) il possède l’efficacité laplus grande sur les corps d’ici bas”, Litt, s. 229; M. Kurdziałek, Średniowieczne stanowiska..., dz. cyt., s.248 i przypis 65; tenże, Über die Möglichkeit der Erdrotation..., art. cyt., s. 298.

260 Por.: „optimum in rebus est permanentia. Quae quidem in substantiis separatis est absque omni motu; etquidquid permanentiae est in inferioribus rebus, illinc derivatur. Et inde est etiam quod supremum caelum,quod est propinquissimum substantiis separatis, suo motu diurno est causa sempiternitatis et permanentiaererum: et ideo maxime attingit ad similitudinem primi principii. Superiores autem planetae sunt magis causapermanentiae et durationis quam inferiores”, In De caelo, lib. 2, l. 18, n. 11; zob.: Litt, s. 229–230.

261 Por.: „nam corpora inferiora per transmutationem generationis et corruptionis consequuntur perpe-tuitatem in specie, quam in individuo habere non possunt”, In De caelo, lib. 2, l. 18, n. 11; „secundummultiplicationem causarum, multiplicantur et ordines, quorum unus continetur sub altero, sicut et causacontinetur sub causa. Unde causa superior non continetur sub ordine causae inferioris, sed e converso”, S.Th., I-a, q. 105, a. 6, co.

262 Por.: „sol maior est quantitate inter omnes planetas, et eius effectus magis apparet in rebus inferiori-bus; et etiam motus aliorum planetarum ordinantur per motum solis, et quodammodo consequuntur ipsum.Unde videtur quod substantia quae movet solem, sit nobilior substantiis quae movent alios planetas, cumtamen sol non sit super omnes alios planetas”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 9, n. 8.

263 Por.: M. Kopernik, O obrotach sfer niebieskich, ks. I, dz. cyt., s. 91–93, przypis do s. 62, do wiersza28. Th. Litt nie dostrzega znaczenia powyższego fragmentu, pomimo że cytuje go w swych rozważaniachnad stosunkiem św. Tomasza do astrologii. Por.: Litt, s. 235. W ramach systemu Ptolemeusza zakładanonp., że Merkury i Wenus poruszają się po epicyklach, których środek zawsze leży na linii łączącej Słońce iZiemię (zabieg zbędny w modelu Kopernika). Tego elementu teorii Ptolemeusza nie uwzględnia rysunek 6,zamieszczony w Crombie, t. II, s. 212. W ten sposób tłumaczone zaś były niewielkie elongacje tych planet,a zarazem podporządkowywano ich ruch Słońcu. Zob. T. Kuhn, Przewrót kopernikański..., dz. cyt., s. 265,a także H. Ostrowski, Wprowadzenie do kosmografii św. Tomasza, art. cyt., s. 290 (w przypadku planetgórnych w modelu Ptolemeusza odcinek pomiędzy planetą a środkiem jej epicykla jest zawsze równoległydo linii łączącej Ziemię ze Słońcem). Zob. również: A. Pokulniewicz, Problem obrazu świata u św. Toma-

241

Arystoteles, przyjmując do swej kosmografii system sfer, przejął również od Eu-doksosa błąd polegający na przypisaniu Słońcu trzeciej składowej ruchu wokół Ziemi.Obok ruchu dziennego wraz z gwiazdami stałymi i ruchu rocznego po ekliptyce Eu-doksos uznał, że Słońce porusza się jeszcze w jednym kierunku, na trzeciej sferze na-chylonej do ekliptyki. Uczeni arabscy postępujący za Stagirytą i przyjmujący jegosystem sfer również popełnili ten błąd. Podobnie stało się w przypadku św. Toma-sza264.

Akwinata powołuje się na świadectwo Arystotelesa wyrażone w Metafizyce, którywyróżnił wśród ciał niebieskich dwie kategorie: jedna obejmuje ciała powodującewieczne trwanie bytów, a druga jest odpowiedzialna za przemiany zachodzące w świe-cie podksiężycowym. W ramach obu tych kategorii istnieją byty najwyższe265. Zatemsfera gwiazd stałych i Słońce stanowią dwa rodzaje bytów wywierających szczególneoddziaływanie w systemie ciał składających się na kosmos. Według Stagiryty sferyniebieskie wiecznie poruszają całym światem, a Słońce oświetla i ogrzewa substancjezłożone z czterech żywiołów. Najwyższa doskonałość sfery gwiazd i Słońca w tychdwóch najwyższych kategoriach wynika w pierwszym wypadku z wielości gwiazdumocowanych na ósmej sferze nieba, a w drugim – z rozmiarów Słońca i jego mocyprzewyższającej pozostałe ciała niebieskie266.

Dominikanin uzupełnia refleksję Arystotelesa i uzgadnia powyższą teorię z koncep-cją precesji, a mianowicie, że niebo gwiazd stałych porusza się dwoma rodzajami ru-chu. Jego zdaniem, podobnie jak sfera gwiazd posiada dwa odmienne rodzaje ruchu, torównież ruch Słońca dokonuje się na dwóch sferach. Analogia ta wyraża, zdaniem św.Tomasza, symetryczny porządek panujący we wszechświecie: podobne działania wy-rażają się w podobnej naturze ciał niebieskich267. Autor Sumy teologii, przekonanyo najgłębszym porządku panującym w świecie sfer nieba stworzonych przez Boga, sza z Akwinu na tle starożytnych poglądów kosmologicznych..., dz. cyt., s. 316–317 (obraz świata u Ptole-meusza).

264 Por.: „Posuit igitur Eudoxus motum tam solis quam lunae esse in tribus sphaeris”, Sententia Meta-physicae, lib. 12, l. 10, n. 4; „Tertiam autem sphaeram ponebat ad causandum illum motum, qui obliquatursecundum latitudinem animalium, quae figurantur in zodiaco, prout quandoque est Australior, quandoqueborealior videtur planeta a media linea zodiaci (...) Posuit igitur Eudoxus tertium motum, ut Simpliciusdicit, quia opinabatur quod etiam sol declinaret a media linea zodiaci versus duos polos; et hoc suspicabatureo quia non semper in eodem loco sol oritur in tropicis aestivis et hiemalibus”, tamże, lib. 12, l. 10, n. 7;zob.: Arystoteles, Metafizyka, ks. Lambda, r. 8, przekład cyt., s. 816; Litt, s. 321.

265 Por.: „sicut Aristoteles dicit in XII Metaphys., oportet in caelestibus motibus aliquid esse quod estcausa perpetuitatis et durationis rerum, et oportet aliquid esse quod pertinet ad causam transmutationis; et inunoquoque ordine oportet esse aliquod summum”, In De caelo, lib. 2, l. 18, n. 13; „oportet aliquid esseperpetuum agens, quod semper uniformiter agat ad perpetuitatem causandam. Et hoc est primum caelum,quod movetur et resolvit omnia motu diurno”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 6, n. 11.

266 Por.: „Sicut igitur in ordine causalitatis permanentiae rerum, post primum motum qui revolvit totum,praeeminentiam obtinet octava sphaera; ita etiam in ordine causalitatis transmutationis rerum, summumlocum obtinet sphaera solis, quae quodammodo proportionaliter respondet in hoc ordine sphaerae stellarumfixarum; ita scilicet quod, sicut sphaera stellarum fixarum praeeminet in stellarum multitudine, quod con-gruit universalitati causalitatis eius, propter diversas effectuum species, ita etiam sphaera solis superabundatin magnitudine solaris corporis et luminositatis eius, propter efficaciam transmutandi inferiora corpora”, InDe caelo, lib. 2, l. 18, n. 13.

267 Por.: „sicut sphaerae stellarum fixarum attribuuntur duo motus, scilicet motus proprius et motus su-perioris sphaerae; ita etiam soli attribuitur duplex motus, scilicet unus proprius, quo movetur in suo circulo,et alius quo movetur sphaera eius secundum motum sphaerae stellarum fixarum”, In De caelo, lib. 2, l. 18,n. 13.

242

prowadzi tę analogię dalej: jego zdaniem obie omawiane właśnie sfery posiłkują sięw swej przyczynowości trzema innymi sferami. Sfera gwiazd stałych realizuje swedziałania za pomocą sfer Saturna, Jowisza i Marsa, natomiast Słońce – z wykorzysta-niem sfer planety Wenus, Merkurego i Księżyca. Z jedną wszakże istotną różnicą: o ilewyższe planety posiadają jednakowo po trzy rodzaje ruchu, to w przypadku planetsłużących Słońcu, kolejno posiadają one o jeden ruch więcej: gdy Słońce ma dwa róż-ne ruchy, to Wenus trzy, Merkury – cztery, a Księżyc aż pięć. W tym opisie Akwinatakonstruuje jeszcze jeden szczebel hierarchii ciał niebieskich268. Kosmologia tomi-styczna odchodzi niekiedy od porządku podanego przez Stagirytę, chociaż przejmujewiele z jego założeń metafizycznych. Akwinata wahał się bowiem co do słusznościtego obrazu świata i rozważał również system Ptolemeusza jako prawdopodobny mo-del wszechświata.

Doktor Anielski powraca jeszcze do rozważań podanych przez Arystotelesa w celuwyjaśnienia faktu, że najwyższa sfera porusza się tylko jednym ruchem, a obejmujewiele gwiazd, natomiast niższe sfery (a raczej ich systemy) noszące planety poruszająsię kilkoma rodzajami ruchu, a niosą tylko po jednej planecie269. Pierwszy argumentStagiryty wynika z przekonania o metafizycznej wyższości pierwszej sfery nad kolej-nymi, niższymi sferami270. Sfera gwiazd stałych zajmuje w kosmologii Arystotelesawyjątkowe miejsce, gdyż jest bezpośrednio poruszana przez pierwszego poruszycielai sama porusza niższe sfery, a więc musi posiadać tylko jeden i to doskonały ruch. Dla-tego jej ruch jest najprostszy i najszybszy spośród wszystkich innych przypadkówruchu występujących we wszechświecie. Wyższość ta uzasadnia – zdaniem greckiegouczonego – niezliczoną wielość gwiazd znajdujących się na tej sferze271.

Akwinata dodaje, że ruch sfery gwiazd względem bieguna niebieskiego (precesja)domaga się przyjęcia jeszcze jednej, wyższej sfery ponad sferą gwiazd stałych, ale niezmienia ona powyższego argumentu, ponieważ wtedy przyjęta dziewiąta sfera podpo-rządkowana jest i tak wielości gwiazd umocowanych na sferze ósmej i ich ruchowi

268 Por.: „Utrique autem sphaerae quasi deserviunt tres inferiores sphaerae. Ita scilicet quod sphaerae

stellarum fixarum intelligantur deservire, ad causandum permanentiam in rebus et ad universales effectus,Saturnus, Iupiter et Mars: propter quod uniformes habent motus secundum numerum; nam sicut dictum est,unicuique eorum attribuuntur tres motus. Soli autem intelliguntur deservire tres inferiores planetae, adcausandum transmutationem in rebus: et ideo gradatim diversificantur in numero motuum; ita scilicet quodsoli attribuantur duo motus, Veneri attribuantur tres, Mercurio quatuor, lunae quinque”, In De caelo, lib. 2,l. 18, n. 13.

269 Por.: Litt, s. 228–231.270 Por.: „circa dubitationem qua dubitatur quare secundum motum primae sphaerae, qui est unus, inve-

nitur magis multitudo astrorum, in aliis autem sphaeris inferioribus planetarum unaquaeque stella seorsumaccipit proprios motus (ut scilicet alii sint motus Saturni, alii Iovis, et sic de aliis, cum tamen omnes stellaefixae sint locatae secundum unum motum), dicendum est quod aliquis potest existimare hoc rationabileesse, primo quidem propter hoc unum, quia oportet intelligere quod prima sphaera habeat magnam excel-lentiam in comparatione ad alias sphaeras”, In De caelo, lib. 2, l. 19, n. 2.

271 Por.: „Quae quidem excellentia considerari potest ex tribus: primo quidem quia immediatius ordina-tur ad primum motorem; secundo quia continet et revolvit omnes alias sphaeras; tertio autem quia habetmotum simplicissimum et velocissimum. Manifestum est autem quod id quod est nobilissimum et magisactivum in corporibus caelestibus, est stella; quod ostendit luminositas ipsius. Et ideo conveniens est quodprima sphaera abundet in multitudine stellarum, per comparationem ad alias sphaeras”, In De caelo, lib. 2, l.19, n. 2.

243

dobowemu272. Do rozważenia pozostał zatem nie tyle problem mechanizmu wyższychsfer poruszających sferami gwiazd i planet, ile samo zagadnienie, dlaczego wielegwiazd jest niesionych na jednej sferze, a planety są pojedynczo umocowane na swychlicznych sferach. Wyjaśnienie podane przez Stagirytę i przyjęte przez św. Tomaszaznów odwołuje się do metafizycznego przekonania, że w świecie panuje porządeki harmonia. Szukając tego porządku, grecki uczony dostrzega proporcję między wyż-szymi a niższymi rejonami kosmosu, w którym panuje równowaga: wiele gwiazd najednej sferze i po jednej planecie na wielu sferach273. Porządek ten Akwinata przyjmujei uzasadnia w teorii stanowiącej, że planety są narzędziami (sunt instrumenta) działańsfery gwiazd stałych, a więc przenoszą dalej wielorakie skutki za pomocą swego wła-snego zróżnicowania (siedem planet), które jest dostosowane do wielości działań naj-wyższej sfery274. Dominikanin sądzi, że przyjęcie drugiej, wyższej sfery poruszającejgwiazdami stałymi nie niweczy tej teorii o porządku kosmosu i przyczynowościgwiazd stałych, ponieważ sfera ta porusza się bardzo powoli (tardissimus) i jej od-działywanie ma minimalne znaczenie275. Krótka ta uwaga dowodzi, że Akwinata starałsię uwzględnić cały dorobek znany w ówczesnej nauce i nie czynił tego w sposóbeklektyczny, ale dążył do włączenia wielu nowych elementów do zasadniczo arystote-lesowskiej kosmologii z elementami ptolemejskimi, a podporządkowanej chrześcijań-skiej wizji świata276.

Arystoteles uważał, że każda planeta jest umocowana na kilku sferach, gdyż systemsfer każdej z planet ma ograniczoną moc, a więc służy tylko jednej planecie, chociażporusza się ona kilkoma ruchami w systemie własnych sfer277. Akwinata zdaje sobie

272 Por.: „Si vero supponamus quod sphaera stellarum fixarum non sit suprema sphaera, sed sit aliasphaera ea superior, in qua nulla est stella, nihil differt ad propositum. Quia motus sphaerae non est nisipropter motum stellae, ut dicitur in XII Metaphys.: unde ille motus supremae sphaerae, quae caret stellis,ordinatur ad motum stellarum fixarum; sicut, secundum antiquos astrologos, unusquisque planeta habetmultas sphaeras carentes stella, ordinatas ad motum stellae infixae in ultima earum”, In De caelo, lib. 2, l.19, n. 3.

273 Por.: „Nam prima latio cum sit una, secundum eam moventur multa caelestium corporum (quae vo-cat corpora divina, propter sui perpetuitatem): inferiores autem lationes, multae earum movent unum corpussolum; quia quaelibet stellarum errantium, idest planetarum, movetur pluribus motibus, ut supra dictum est.Sic igitur natura facit quandam proportionis aequalitatem inter stellas fixas et planetas, et ordinate easdisponit: ita scilicet quod uni primo motui attribuit multa corpora, idest multas stellas; e converso autemcirca planetas, uni corpori, idest uni stellae, attribuit multos motus”, In De caelo, lib. 2, l. 19, n. 4.

274 Por.: „rationabiliter ita distribuit. Nam planetae sunt quasi instrumenta quaedam supremae sphaerae,quasi principaliter agentis in corporibus, inquantum planetis mediantibus quodammodo deferuntur et coap-tantur multiplices virtutes stellarum fixarum ad haec inferiora. Instrumentum autem agit inquantum estmotum, principale autem agens agit secundum formam et virtutem propriam: et ideo conveniens est quodsuprema sphaera abundet in multitudine stellarum, in quibus radicantur diversae virtutes activae, planetaeautem abundant in multitudine motuum”, In De caelo, lib. 2, l. 19, n. 4.

275 Por.: „Salvatur autem haec ratio etiam secundum positionem modernorum astrologorum. Nam etsisphaera stellarum fixarum habeat duos motus, minimum tamen de secundo eorum participat, qui tardissi-mus est in ea”, In De caelo, lib. 2, l. 19, n. 4.

276 Jako uproszczony należy więc uznać pogląd, że „średniowiecze poddane [było] całkowicie jego[Arystotelesa] autorytetowi”, chociaż należy uznać, że w istocie „wraz z powolnym rozwojem technologiigromadziło empiryczną podstawę do generalnej rewizji niektórych założeń arystotelesowskiej filozofiiprzyrody”, R. Palacz, Od wiedzy do nauki..., dz. cyt., s. 53.

277 Por.: „commune opus omnium sphaerarum revolventium planetam est illius, idest sphaerae supre-mae in illo ordine, quae revolvit omnes inferiores: quia motus infimae sphaerae, in qua est planeta, estproprius motus et naturalis ipsius planetae; motus autem superiorum sphaerarum quasi apponuntur addirigendum irregularitatem quae videtur in motu planetae, scilicet secundum velocitatem et tarditatem,

244

sprawę, że argument ten traci sens w kosmologii Ptolemeusza, który wykluczał wielośćsfer dla każdej planety, ale nie rozstrzyga w tym miejscu, która z konkurencyjnychteorii kosmologicznych bliższa jest prawdzie278.

W komentarzu do biblijnej Księgi Hioba św. Tomasz podziwia piękno świata stwo-rzonego przez Boga i rozważa zjawisko pojawiania się i znikania planet na niebiez powodu jasności światła słonecznego. Pomimo wielu nieregularności w ruchu ciałniebieskich wszystkie są, jego zdaniem, poddane wyższemu porządkowi279. Przykła-dem takiego uporządkowanego systemu są zjawiska związane z planetą Wenus, któramoże się pojawiać na niebie przed wschodem Słońca i wtedy jest zwana jutrzenką(lucifer), a innym razem krótko po zachodzie Słońca i nosi wtedy miano gwiazdy wie-czornej (vesperus)280. Jako zwolennik geocentryzmu Akwinata nie wie, że Wenus (po-dobnie jak Merkury) jest planetą wewnętrzną wobec Ziemi i dlatego zawsze jest wi-doczna blisko Słońca. Sięgając do Ptolemeuszowego dzieła zwanego z arabska Al-magest (Megale syntaxis, napisanego około 150 roku) dominikanin stara się wyjaśnić,że niektóre planety zawsze są widoczne rano albo wieczór (Merkury i Wenus), gdyżraz są szybsze, a raz wolniejsze niż Słońce względem gwiazd stałych281.

Ponadto po swym złączeniu ze Słońcem Saturn, Jowisz i Mars są zawsze widocznerano282. Św. Tomasz tłumaczy to zjawisko tym, że są one wolniejsze od Słońca. Księ-życ natomiast po nowiu pojawia się zawsze wieczorem, a to miałoby wynikać z tego,że jest szybszy od Słońca283. Prawidłowe wyjaśnienie tych zjawisk stało się możliwedopiero po zbudowaniu heliocentrycznego modelu wszechświata przez Mikołaja Ko-pernika, gdyż rzeczywistym powodem tych faktów jest kolejność planet w UkładzieSłonecznym i istnienie planet wewnętrznych i zewnętrznych względem Ziemi. Zainte-resowanie Akwinaty takimi szczegółami dowodzi zaś jego pragnienia, aby wniknąćw strukturę kosmosu i poznać prawa rządzące ruchem ciał niebieskich, które podpo-rządkowane są hierarchicznemu porządkowi stworzonemu przez Boga, dla Jegochwały i dla pożytku człowieka284. retrogradationem, directionem et stationem. Et sic patet quod, cum sphaera superior moveat omnes inferi-ores ordinatas ad motum eiusdem planetae, si cum hoc haberet movere plures stellas, esset ei laboriosum”,In De caelo, lib. 2, l. 19, n. 5.

278 Por.: „Sciendum vero est quod tertia ratio non habet locum secundum modernos astrologos, qui nonponunt planetis multas sphaeras, quarum una movet omnes, sicut ponebant antiqui astrologi: qui tamenponebant multas stellas fixas non moveri nisi ab una sphaera”, In De caelo, lib. 2, l. 19, n. 6.

279 Por.: „admirabilis apparet in caelestibus corporibus motus planetarum, in quo cum sit omnino uni-formis quaedam irregularitas ad sensum videtur”, Super Iob, cap. 38.

280 Por.: „hoc maxime deprehendi potest in stella Veneris quae quandoque oritur ante solem et tunc vo-catur Lucifer, quandoque autem occidit post solem et tunc vocatur vesperus”, Super Iob, cap. 38.

281 Por.: „Venus autem et Mercurius quandoque incipiunt apparere de mane, quandoque autem de sero,sed de Mercurio quia raro videtur et est parvae quantitatis non ita est manifestum; in Venere autem omnibusapparet, unde manifestum est quod quandoque habet velociorem motum quam sol, quandoque tardiorem”,Super Iob, cap. 38; zob.: Litt, s. 319–321 (wyjaśnienia św. Tomasza są dość trudne do zrozumienia bezporównania z poglądami Ptolemeusza). Na temat łacińskich przekładów Almagestu zob.: M. Kopernik, Oobrotach sfer niebieskich, ks. I, dz. cyt., s. 85–86, przypis do s. 53, do wiersza 10.

282 Por.: „Manifestum est autem quod stellae quae semper sunt tardioris motus quam sol incipiunt primoapparere in mane ante ortum solis, eo quod sol suo proprio motu quo movetur ab occidente in orientemdeserit eas, sicut patet in Saturno, Iove et Marte”, Super Iob, cap. 38.

283 Por.: „luna autem quae habet velociorem motum quam sol semper incipit apparere in sero quasi de-serens solem et praecedens ipsum versus orientem”, Super Iob, cap. 38.

284 Por.: „Ex quo manifeste apparet irregularitas in motu planetarum, et ad hoc designandum subdit (sc.dominus Iob de turbine) numquid produces Luciferum, idest Venerem mane apparentem, in tempore suo,

245

W obrazie świata św. Tomasza panuje porządek, który znajduje swój wyraz w licz-nych analogiach i symbolach. Rzeczywistość nadprzyrodzona często ma wyraz sym-boliczny w bytach materialnych i w ich porządku. Dominikanin dostrzegał np. analogiępomiędzy siedmioma sakramentami Kościoła katolickiego i siedmioma planetami zna-nymi w jego epoce285. Obok siedmiu dni tygodnia w kalendarzu, w teologii katolickiejwyróżniono także siedem stopni święceń kapłańskich286, a w Apokalipsie św. Janaobjawienie o czasach ostatecznych jest kierowane do siedmiu Kościołów, które sąw Azji287.

W kosmologii św. Tomasza sporo miejsca zajmują rozważania nad poszczególnymielementami struktury wszechświata. Słońce i Księżyc oraz inne planety opisywane sązgodnie z ówczesną wiedzą przyrodniczą, ale wyraźnie zaznacza się dążenie domini-kanina, aby w refleksji metafizycznej uwzględnić różne własności ciał niebieskichi ustalić ich miejsce w wielkim systemie świata stworzonego. Ogólne przekonanieo istnieniu porządku w kosmosie nie zostało zburzone przez dalszy rozwój astronomii,

idest in determinato tempore, quia haec diversitas semper certo contingit; et vesperum, idest eandemVenerem sero apparentem, super filios terrae consurgere facis? Et notandum est quod per hoc quod dicitproduces et consurgere facis designatur nova apparitio stellae. Quarto autem admirabilis videtur in caeles-tibus corporibus ordo, situs et motus ipsorum, unde dicit numquid nosti ordinem caeli, qui scilicet abhomine comprehendi non potest?”, Super Iob, cap. 38; zob.: „Numquid producis luciferum in tempore suoet vesperum super filios terrae consurgere facis. Numquid nosti ordinem caeli et pones rationem eius interra”, Job 38, 32–33.

285 Por.: Wildiers, s. 81: „Jest siedem sakramentów i siedem planet. Zarówno jedne, jak i drugie byłynarzędziami Boga, za pomocą których oddziaływał On na płaszczyźnie naturalnej albo nadnaturalnej”.Odejście od wielu symboli, wskutek rozwoju nauk nie dezawuuje naszym zdaniem przekonania Akwinaty ogłębokim porządku istniejącym we wszechświecie, wbrew poglądom wypowiadanym na ten temat przez N.Wildiersa, który zdradza wyraźną fascynację myślą Teilharda de Chardina. Sam Doktor Anielski wskazy-wał na symbolikę siedmiu planet również w kulcie Starego Testamentu. Menora w świątyni miała bowiemsiedem ramion: „Habebat autem candelabrum septem calamos, ut Iosephus dicit, ad significandum septemplanetas, quibus totus mundus illuminatur. Et ideo ponebatur candelabrum ex parte Australi, quia ex illaparte est nobis planetarum cursus”, S. Th., I-a, II-ae, q. 102, a. 4, ad 6.

286 Por.: Wildiers, s. 82; Innocenty III, De sacro altaris mysterio, lib. III, cap. 5 [w:] Patrologia Latina,t. 217, kol. 844: „una ergo est Ecclesia, septem ordinibus distributa”; zob. także: Sobór Trydencki, sesjaXXIII (1563), r. 2, gdzie jest mowa, że są: „in Ecclesiae ordinatissima dispositione plures et diversi (...)ministrorum ordines, qui sacerdotio ex officio deservirent, ita distributi, ut, qui iam clericali tonsura insig-niti essent, per minores ad maiores ascenderent”; Denzinger, nr 1765.

287 Por.: Ap 1, 4: „Iohannes septem ecclesiis quae sunt in Asia. Gratia vobis et pax ab eo qui est et quierat et qui venturus est et a septem spiritibus qui in conspectu throni eius sunt”. W epoce nowożytnej bł.Bartłomiej Holzhauser (1613–1658) wykładał znaczenie tych siedmiu Kościołów (w swym InterpretatioApocalypsis, Bamberg 1784) jako zapowiedź siedmiu epok w dziejach Kościoła Rzymskiego. Zob.: „Theseven stars and the seven candlesticks seen by St. John signify seven periods of the history of the Churchfrom its foundation to its consummation at the final judgment. To these periods correspond the sevenchurches of Asia Minor, the seven days of the Mosaic record of creation, the seven ages before Christ, andthe seven gifts of the Holy Ghost”, The Catholic Encyclopedia, t. VII, New York 1910 [hasło:] „Bartholo-mew Holzhauser” (autor: F. Mershman). Z innych symbolicznych znaczeń liczby siedem zob. np: „Inmajoribus autem solemnitatibus septem candelabra coram pontifice deferuntur, per quod illud ostenditur,quod Joannes in Apocalypsi describit: Conversus, inquit, vidi septem candelabra aurea, et in medio cande-labrorum aureorum similem filio hominis vestitum podere (Apoc. I), ut ille per hoc advenire monstretur,super quem requievit Spiritus gratiae septiformis”, Innocenty III, De sacro altaris mysterio [w:] PatrologiaLatina, t. 217, kol. 803; oraz „septem vicibus populus salutatur in missa, quatenus exclusis septem vitiiscapitalibus, suscipiat gratiam septiformem”, tamże, kol. 812. Teologowie wymieniali również siedem dnitygodnia, siedem darów Ducha Świętego czy też „septem petitionibus orationis dominicae” (S. Th., II-a, II-ae, q. 83, pr.).

246

a wiele konkretnych analogii i uwag dominikanina posłużyło wyrażeniu podziwu dlawzględnej doskonałości systemu sfer niebieskich. Ponieważ Akwinata nie przypisywałswym wypowiedziom metafizycznej pewności, można zatem uznać, że założenia jegokosmologii dałyby się zastosować także do modelu wszechświata znanego z nowożyt-nej astronomii.

3.4. Dziewiąta i dziesiąta sfera nieba. Precesja i trepidacja

W Tomaszowym opisie wszechświata można dostrzec trzy główne inspiracje. Ponie-waż jego obraz kosmosu wywodzi się przede wszystkim z badań przyrodniczychi refleksji podejmowanej nad danymi doświadczenia przez kolejne pokolenia uczo-nych, to pierwszą i najważniejszą z tych inspiracji jest kosmologia Arystotelesa, którykorzystał z badań i refleksji wcześniejszych uczonych greckich.

Druga inspiracja wywodzi się z chrześcijaństwa. Św. Tomasz łączył badania prze-prowadzane na gruncie filozofii (do której należały wówczas nauki przyrodnicze)z refleksją chrześcijańską (korzystał z tekstów biblijnych, tradycji patrystycznej orazliteratury teologicznej). W ten sposób uzupełnił osiem układów sfer Arystotelesa jesz-cze dwiema sferami, które stanowią najwyższe regiony kosmosu materialnego („niebokrystaliczne” i „niebo empirejskie”).

Trzecia inspiracja pochodzi z badań przyrodniczych i refleksji metafizycznej po-dejmowanej w czasach po Arystotelesie przez jego komentatorów starożytnych i śre-dniowiecznych. W kolejnych stuleciach po śmierci Stagiryty różni uczeni (np. Ptole-meusz, autor konkurencyjnej teorii ruchu planet) za sprawą obserwacji astronomicz-nych, a także w wyniku rozważań nad poprawnością systemu sfer niebieskich staralisię skorygować obraz świata stworzony przez Arystotelesa. Również św. Tomasz na-wiązuje do tego dorobku i wprowadza do swego opisu budowy wszechświata dziewiątąsferę nieba, której istnienie ma za zadanie wyjaśnić fakt, że punkty równonocy naekliptyce nie zachowują stałego położenia, a biegun niebieski nie ma stałego miejsca,ale zatacza okrąg wokół zenitu nieba (precesja). Wyjaśnienia domagał się równieżproblem tzw. trepidacji (własnego ruchu sfery ósmej). Rozważania nad tymi kwestiamiskłaniały uczonych do przyjęcia jeszcze jednej, dziesiątej sfery nieba. Z tego powoduwśród badaczy dyskutowano problem liczby najwyższych sfer odpowiedzialnych zazłożoność ruchu gwiazd stałych i poszukiwano pierwszego poruszyciela fizycznego,a więc primum mobile, sfery poruszającej gwiazdy stałe ruchem dziennym. Problemyte rozważał w swych pismach m.in. św. Albert Wielki, mistrz św. Tomasza288.

Ponieważ istnienie wyższych niż gwiazdy sfer nieba (krystalicznego i empirej-skiego) było przez Akwinatę uzasadniane na gruncie teologii, dlatego należy postawićpytanie: czy wprowadzone przez astronomów dziewiąta i dziesiąta sfera są (w jedno-rodnej wizji świata) tożsame z niebem krystalicznym, czy też niebo krystaliczne, znaj-

288 Por.: J. Dobrzycki, Teoria precesji w astronomii średniowiecznej, art. cyt., s. 3–47.

247

dujące się ponad poruszającymi się sferami fizycznymi, stanowi raczej jeszcze wyższyi odrębny region wszechświata289.

Prowadząc badania nad poglądami św. Tomasza, należy odróżnić nie tylko te trzygłówne inspiracje, ale także dostrzec jego własne poglądy wśród opinii, które zostałyprzezeń jedynie przytoczone w rozmaitych miejscach290. Aby wzajemnie pogodzićróżne fragmenty z pism Doktora Anielskiego powinniśmy wyodrębnić wypowiedziogólne i bardziej szczegółowe. To zróżnicowane spojrzenie na świat sfer niebieskich,prezentowane w dziełach Akwinaty, powoduje, że mamy tu do czynienia z jednymz najtrudniejszych tematów w kosmologii tego autora, który porusza wymienione kwe-stie w wielu miejscach swego obszernego dorobku, począwszy od Komentarza doSentencji, przez Sumę teologii, kwestie dyskutowane De potentia Dei, aż do komenta-rzy do takich dzieł Arystotelesa, jak Fizyka, Metafizyka i traktat O niebie.

W Komentarzu do Sentencji Piotra Lombarda dominikanin występuje głównie jakoteolog i powiada najpierw, że w strukturze wszechświata istnieje niebo gwiaździste(caelum sidereum, a dodajmy, że zwane jest ono również ósmą sferą)291, a ponad nimznajduje się niebo wodne, czyli krystaliczne, świetliste i przeźroczyste, ale zbudowanez piątego elementu, czyli eteru. Według autora Komentarza w Piśmie Świętym pojawiasię w tym kontekście określenie o wodach znajdujących się ponad firmamentem292, abyza pomocą tego zmysłowego symbolu dała się wyrazić jego właściwa natura (occultaper sensibilia nota manifestans)293. W tym samym fragmencie Akwinata utożsamianiebo krystaliczne z dziewiątą i dziesiątą sferą w hierarchii niebieskiej, które zostaływprowadzone przez astronomów. Św. Tomasz powiada też, że sfera dziewiąta odpo-wiada za ruch nieba gwiaździstego dokonujący się z zachodu na wschód, a więc zadrugi składnik ruchu ósmej sfery gwiazd, której pierwszy ruch (tzw. ruch dzienny) do-konuje się ze wschodu na zachód. Aby zaś wyjaśnić przyczynę tego ruchu dziennegonieba gwiaździstego, astronomowie w tych okolicznościach przyjęli istnienie dziesiątejsfery294.

289 W teorii Akwinaty nie ma natomiast wątpliwości co do odrębności nieba empirejskiego i sfery dzie-

wiątej, ewentualnie dziesiątej, gdyż niebu empirejskiemu przypisywano, że już przed końcem świata fi-zycznego znajduje się w stanie eschatologicznego spoczynku i swoistej doskonałości, a więc nie można gorozważać w kontekście badań przyrodniczych.

290 Niekiedy dominikański uczony nie zajmuje stanowiska w przytaczanej kwestii: „Si vero suppona-mus quod sphaera stellarum fixarum non sit suprema sphaera, sed sit alia sphaera ea superior, in qua nullaest stella, nihil differt ad propositum”, In De caelo, lib. 2, l. 19, n. 3.

291 Por.: „stellas octavae sphaerae”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 1, ad 3.292 Por.: „fecit Deus firmamentum divisitque aquas quae erant sub firmamento ab his quae erant super

firmamentum”, Rdz 1, 7.293 Por.: „caelum sidereum, supra quod sunt aquae, non quidem de natura hujus aquae quae apud nos

est, sed de natura quintae essentiae, habentes similitudinem cum hac aqua, ratione cujus nomen aquaeScriptura eis attribuit, occulta per sensibilia nota manifestans. Haec autem similitudo non potest attendi nisisecundum lucidum et diaphanum, in quibus inferiora corpora conveniunt cum caelestibus, ut in 2 de animadicitur”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 1, co. Więcej informacji na temat nieba krystalicznego w ujęciuśw. Tomasza znajduje się w rozdziale o teologicznych aspektach kosmologii Doktora Anielskiego.

294 Por.: „Hoc autem caelum aqueum est nona sphaera, ad quam primo reducunt astrologi motum orbissignorum communem omnibus stellis, qui est de occidente in orientem; et iterum sphaeram decimam, adquam reducunt motum diurnum, qui est de oriente in occidentem”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 1, co.zob.: „aquae super caelos existentes (...) sint de natura quintae essentiae (...) has aquas quidam vocantcaelum crystallinum (...) hoc caelum etiam ab astrologis ponitur nona sphaera”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 5.W tym fragmencie św. Tomasz nie wspomina już o innych, wyższych sferach.

248

Przejdźmy do teorii trepidacji, czyli koncepcji własnego ruchu sfery ósmej. Cyster-ski uczony, Thomas Litt, wskazuje, że Akwinata znał zapewne tę teorię, przejętą przezśw. Alberta Wielkiego od uczonych arabskich. Arabski astronom Tabit ibn Qurraz Bagdadu (około 836–901), na skutek błędnych obliczeń zmian w położeniu gwiazd,doszedł do fałszywego wniosku, że ósma sfera posiada jeszcze trzeci (oprócz ruchudziennego i precesji) własny ruch, zwany trepidacją, czyli że porusza się po niewiel-kich okręgach (o promieniu około 4 stopni) wokół punktów równonocnych na eklip-tyce, odpowiadających za rzekome drgania (motus accessionis et recessionis) położeńgwiazd na niebie o amplitudzie ośmiu stopni łuku i prędkości jednego stopnia na 80lat295. Teorię tę przyjęli uczeni zachodnioeuropejscy, a wśród nich św. Albert, od któ-rego mógł się z nią zapoznać Akwinata. Ten ostatni nie uczynił jednak żadnej wzmian-ki na ten temat, ale wydaje się, że mógł milcząco założyć istnienie tego własnego ru-chu sfery gwiazd stałych i w tym celu wyróżnić sfery dziewiątą i dziesiątą, przypisującsferze ósmej jeden własny ruch (trepidacyjny) i dwa przejęte od sfer wyższych (prece-sję i ruch dobowy). Na podstawie zachowanych źródeł nie wiemy dokładnie, jaki byłstosunek św. Tomasza do tej opinii swego mistrza z Kolonii. Pamiętajmy jednak, żedominikanin wysoko oceniał koncepcje astronomiczne istniejące w jego czasach296.Uznanie istnienia trepidacji wymagało wprowadzenia tej jeszcze jednej sfery, gdyżkażda ze sfer mogła poruszać się wyłącznie ruchem jednostajnym, aby zachowane byłyzałożenia metafizyczne o doskonałości świata ciał niebieskich297.

Św. Tomasz, we wspomnianym już fragmencie Komentarza do Sentencji, nie uży-wa terminu „pierwsze poruszające się ciało” (primum mobile), który był odnoszony dodziewiątej bądź dziesiątej sfery nieba. Nie rozważa także, czy najwyższe niebo empi-rejskie powinno być nazwane jedenastą i ostatnią ze sfer, dla połączenia modelu przy-rodniczego z teologicznym298.

295 Por.: J. Dobrzycki, Teoria precesji w astronomii średniowiecznej, art. cyt., s. 7–16; tenże, Astrono-mia przedkopernikowska, dz. cyt., s. 12 i 47–48 (astronomowie przyjmujący poglądy Tabita szacowaliamplitudę trepidacji na 9 stopni w okresie 7 tysięcy lat). Sfera dziewiąta musi być „obarczona ruchemdobowym”, gdyż niższa od niej sfera ósma niesie gwiazdy stałe, ale porusza się w ramach sfery dziewiątej(tamże, s. 47). Mikołaj Kopernik wspominał, że trepidację szacowano na osiem stopni. Zob.: M. Kopernik,O obrotach ciał niebieskich, ks. III, r. 1 [w:] tenże, O obrotach ciał niebieskich i inne pisma, dz. cyt., s. 79.Warto jeszcze dodać, że do teorii trepidacji nawiązywali również uczeni żydowscy, np. rabin z KrakowaMojżesz Isserles w XVI wieku (Y. Langermann, The astronomy of Rabbi Moses Isserles [w:] S. Unguru[ed.], Physics, Cosmology and Astronomy..., dz. cyt., s. 88). Krótka wzmianka o Tabicie znajduje się także[w:] Dreyer, s. 246.

296 Por.: Litt, s. 309–319. Z reguły Akwinata pomija trepidację, gdy wymienia tylko dwa rodzaje ruchuósmej sfery. Por.: „antiqui ponebant sphaeram stellarum fixarum esse primum mobile, et eius esse tantumunum motum, qui est motus diurnus. Sed supposito motu stellarum fixarum, oportet ipsam moveri duobusmotibus: scilicet motu proprio, qui est motus stellarum fixarum; et motu diurno, qui est motus supremaesphaerae, quae est sine stellis”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 7; „sphaerae stellarum fixarum attribuuntur duomotus, scilicet motus proprius et motus superioris sphaerae”, tamże, lib. 2, l. 18, n. 13.

297 We współczesnej astronomii nie przyjmuje się oczywiście trepidacji, ale istnieje podobne zjawisko,o znacznie mniejszej amplitudzie, a mianowicie nutacja, czyli okresowe wahania (o amplitudzie około 9sekund łuku) w położeniu osi obrotu Ziemi względem ekliptyki pod wpływem zmian w oddziaływaniuKsiężyca, wynikłych z ruchu węzłów jego orbity (punktów przecięcia tej orbity z ekliptyką). E. Rybka,Astronomia ogólna, dz. cyt., s. 114–115, 187–188 i rysunek 83 na s. 188.

298 Por.: Litt, s. 310. Dodajmy, że rozważania o dziewiątej, dziesiątej i jedenastej sferze były popularnewśród astronomów i kosmologów również w późniejszych czasach, skoro zostały poddane krytyce przezKopernika, który napisał na ten temat: „Niektórzy wymyślili sferę dziewiątą, a inni nawet dziesiątą, zasprawą których spodziewali się wytłumaczyć te zmiany (to znaczy precesję i trepidację – M. K.), a jednak

249

Kolejnym zagadnieniem jest teoria precesji. Wspomniana koncepcja ruchu najwyż-szej sfery nieba z zachodu na wschód miała wyjaśnić zjawisko, odkryte przez Hippar-cha około 150 roku przed Chrystusem i po trzech stuleciach przyjęte przez Ptoleme-usza do jego kosmologicznego traktatu Almagest299. Północny biegun nieba zataczabowiem wokół biegunów ekliptyki niewielki okrąg z prędkością, którą jeszcze w staro-żytności Hipparch oszacował na jeden stopień kątowy łuku na stulecie. Termin prae-cessio (wyprzedzanie)300 pochodzi stąd, że wskutek precesji punkt równonocny narówniku niebieskim przesuwa się corocznie ze wschodu na zachód, czyli „wychodzi naspotkanie Słońca” o około 50 sekund łuku. Jednocześnie wzrastają długości eklip-tyczne gwiazd. Od odkrycia precesji przez Hipparcha w II wieku przed Chrystusem dodziś punkt równonocy wiosennej przesunął się o niemal 30 stopni, a więc o jeden znakzodiaku301. Ściśle rzecz ujmując, precesja (tzw. ogólna) z czasem ulega zmianie (po-woli wzrasta) i wynosi obecnie jeden stopień na 72 lata, czyli 1 stopień i 23 minutyw ciągu stulecia (dla epoki roku 2000)302. Według starożytnych obliczeń cały obiegprecesyjny dokonuje się w okresie około 36 tysięcy lat (tzw. Wielki Rok, obliczanydziś na 25 900 lat)303. W ten sposób punkty równonocy zmieniają swe położenie naekliptyce304.

Akwinata szukał podstaw wyróżnienia z jednej strony nieba krystalicznego, czylisfery dziewiątej i dziesiątej (primum mobile), a z drugiej strony nieba gwiaździstego,które byłoby poruszane przez te dwie wyższe sfery, w pismach teologów komentują-cych biblijny opis stworzenia. W Księdze Rodzaju jest przecież mowa o stworzeniuprzez Boga na początku (pierwszego dnia) Nieba i Ziemi, a dopiero później (w odnie-sieniu do dnia drugiego) autor tekstu biblijnego pisze o stworzeniu firmamentu, czylinieba gwiaździstego. Dominikański uczony odnalazł zaś u św. Jana z Damaszku po-

nie osiągnęli tego, co sobie obiecywali. Już nawet o jedenastej sferze napomykano”, M. Kopernik, O obro-tach ciał niebieskich, ks. III, r. 1 [w:] tenże, O obrotach ciał niebieskich i inne pisma, dz. cyt., s. 80; zob.:S. Swieżawski, Dzieje filozofii europejskiej XV wieku, dz. cyt., t. 5 (wszechświat), s. 137, przypis 302.

299 Por.: Dreyer, s. 202–206; Litt, s. 308. Na temat współczesnego rozumienia precesji por.: E. Wo-olard, G. Clemence, Spherical Astronomy, dz. cyt., s. 235–263; E. Rybka, Astronomia ogólna, dz. cyt.,s. 186–188.

300 Św. Tomasz nie używał tego określenia, a mówił raczej o własnym ruchu sfery gwiazd: „motusstellarum fixarum” (np. In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 7).

301 Zob.: E. Rybka, Astronomia ogólna, dz. cyt., s. 36.302 Por.: E. Rybka, Astronomia ogólna, dz. cyt., s. 550 (stałe astronomiczne). Precesja ogólna, czyli su-

ma precesji lunisolarnej i precesji planetarnej polega na ruchu obrotowym osi ziemskiej dookoła osi prosto-padłej do ekliptyki pod wpływem oddziaływania Słońca, Księżyca i planet. Zob.: tamże, s. 186–187.

303 Por.: „motus stellarum fixarum; quas Ptolomaeus ponit moveri ab occidente in orientem super poloszodiaci, quibuslibet centum annis gradu uno, ita quod tota revolutio earum compleatur in triginta sex milli-bus annorum”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 7; zob.: Litt, s. 296; Dodajmy, że dla odparcia determinizmu bpparyski Stefan Tempier potępił pogląd, że wspomniany Wielki Rok jest cyklem, w którym powtarzają sięwszystkie zdarzenia. Zob.: Artykuły paryskie, czyli Syllabus bpa S. Tempiera z r. 1277, teza potępiona 6,Wszystko ze zdziwienia. Antologia tekstów filozoficznych z XIII wieku, dz. cyt., s. 301; por. S. Swieżawski,Dzieje filozofii europejskiej XV wieku, dz. cyt., t. 5 (wszechświat), s. 140, przypis 143.

304 O dwóch rodzajach ruchu ósmej sfery Doktor Anielski powiada w innym miejscu „in corporibus ca-elestibus invenitur duplex motus: unus qui est totius firmamenti, quo scilicet totum firmamentum revolviturab oriente in occidentem motu diurno; et iste est primus motus: alius motus est quo stellae moventur econverso ab occidente in orientem. In hoc autem secundo motu, tanto unumquodque caelestium corporumvelocius movetur, quanto propinquius est centro; ut patet secundum computationem astrologorum, quimotui lunae deputant tempus unius mensis, soli vero, Mercurio et Veneri unum annum, Marti autem duos,Iovi duodecim, Saturno triginta, et stellis fixis triginta sex millia annorum”, In Physic., lib. 8, l. 23, n. 5.

250

gląd, że niebo stworzone pierwszego dnia oznacza sferę albo sfery pozbawione gwiazd(caelum sphaericum sine stellis), a drugiego dnia – sferę gwiezdną (caelum sidereum).W rozumieniu Akwinaty pierwszego dnia stworzone zostały zatem dziewiąta i dzie-siąta sfera (nonam sphaeram et mobile primum). W ten sposób stara się on pogodzićwykład Pisma Świętego z wynikami nauk przyrodniczych. Ponieważ obie te sfery sąodpowiedzialne za ruch sfery gwiezdnej i obie są pozbawione gwiazd, dlatego mógł jeutożsamić łącznie z niebem krystalicznym305.

Warto zauważyć, że św. Tomasz nie traktuje egzegezy biblijnej w sposób ostatecz-ny, zamknięty i jednostronny, ale dokonuje swobodnego wyboru spośród konku-rencyjnych interpretacji tych samych fragmentów Księgi Rodzaju sformułowanychprzez różnych teologów, gdyż odrzuca odmienną propozycję wyjaśnienia tego pro-blemu podaną przez św. Augustyna, którego autorytet był przecież ogromny306. Ponie-waż Akwinata był przekonany, że nie może być żadnej sprzeczności między naukamiprzyrodniczymi a tekstem biblijnym, gdyż obie te dziedziny wiedzy dotyczą tej samejprawdy (wiedzy o rzeczywistości stworzonej przez Boga), to możemy dojść do wnio-sku, że gdyby poznał on nowe teorie astronomiczne (również heliocentryczną) wrazz ich uzasadnieniem, wówczas mógłby dokonać nowej wykładni pewnych fragmentówPisma Świętego307. Nie było ku temu przeszkód natury teologicznej, gdyż żadne wypo-wiedzi biblijne traktujące o problematyce przyrodniczej nie zostały zdogmatyzowaneprzez Kościół i bywały różnie wykładane przez teologów308. Usztywnienie stanowiskaegzegetów katolickich w epoce Galileusza wynika nie tyle z przeszkód doktrynalnychwobec nowego obrazu świata, ile raczej z dążenia do obrony Kościoła i systemu nauk,a więc również kosmologii, przed liberalnym duchem egzegezy uprawianej wbrewkatolickiemu Magisterium i innymi zagrożeniami epoki nowożytnej309.

305 Por.: „Secundum vero Damascenum, caelum quod legitur prima die factum, est quoddam caelum

sphaericum sine stellis, de quo philosophi loquuntur, dicentes ipsum esse nonam sphaeram et mobile pri-mum, quod movetur motu diurno, per firmamentum vero factum secunda die, intelligitur caelum sidereum”,S. Th., I-a, q. 68, a. 1, ad 1. Nieco dalej Akwinata wspomina łącznie o dziewiątej i dziesiątej sferze, nazy-wając je niebem wodnym (czyli krystalicznym): „aquae sunt supra firmamentum, idest caelum totum dia-phanum absque stellis. Quod quidam ponunt primum mobile, quod revolvit totum caelum motu diurno, utoperetur per motum diurnum continuitatem generationis, sicut caelum in quo sunt sidera, per motum qui estsecundum zodiacum, operatur diversitatem generationis et corruptionis, per accessum et recessum, et perdiversas virtutes stellarum”, tamże, a. 2, ad 3. W tym fragmencie nie ma mowy o dziewiątej sferze odpo-wiedzialnej za precesję, ale wspomniany jest precesyjny ruch ósmej sfery secundum zodiacum.

306 Por.: „Secundum autem aliam expositionem, quam Augustinus tangit, caelum prima die factum, estetiam ipsum caelum sidereum, per firmamentum vero secunda die factum, intelligitur spatium aeris in quonubes condensantur, quod etiam caelum aequivoce dicitur”, S. Th., I-a, q. 68, a. 1, ad 1.

307 Wyjaśniając sens Pisma Świętego dominikański uczony nie twierdził, że należy dosłownie trakto-wać każdy fragment, ale „secundum quamcumque opinionem potest veritas sacrae Scripturae salvari diver-simode. Unde non est coarctandus sensus sacrae Scripturae ad aliquid horum”, Quodlibet IV, q. 2, a. 2, co.

308 Na przykład wypowiedź z Księgi Hioba o słupach, na których spoczywa Ziemia („super quo basesillius solidatae sunt” – sc. „fundamenta terrae”, Job 38, 6), Akwinata wykłada w duchu fizyki Arystotelesa,a więc mógł je wyłożyć także zgodnie z teorią Newtona. Por.: „excogitata quantitate fundamenti et ubicollocandum sit, disponit artifex in quo possit fundamentum firmiter collocari, et quantum ad hoc subditsuper quo bases illius, scilicet terrae, fundatae sunt, quia fundata est super centrum mundi”, Super Iob, cap.38.

309 Sobór Trydencki na sesji IV, dn. 8 kwietnia 1546 r., nakazał: „niech nikt nie komentuje PismaŚwiętego przeciwko jednomyślnej, zgodnej opinii ojców” (Dekret o przyjęciu powszechnie uznanego wy-dania ksiąg biblijnych (tzw. Wulgata), o normach wykładu Pisma Świętego oraz o innych zagadnieniach),ale sposób rozumienia tego nakazu pozostawił Stolicy Apostolskiej, a sam nakaz nie ma charakteru do-

251

W pismach św. Tomasza znajdują się także bardziej ogólne fragmenty, w którychnie są wymienione wszystkie uznawane przez niego (w innych miejscach) sfery niebie-skie. Niekiedy wspomina tylko fakt podwójnego ruchu sfery gwiezdnej, bez żadnychbliższych wyjaśnień310, a innym razem powiada, że istnieje niebo empirejskie, krysta-liczne i gwiaździste, które dzieli się na osiem sfer, czyli na sferę gwiazd stałych i sie-dem sfer planetarnych (albo raczej systemów sfer). Należy więc pamiętać, że równieżniebo krystaliczne dzieli się w jego ujęciu na dwie sfery: dziewiątą i dziesiątą, a więcniebo empirejskie stanowi sferę jedenastą w kosmografii św. Tomasza311.

Najbardziej skomplikowane w rozważaniach św. Tomasza jest rozróżnienie trzechrodzajów ruchu sfery gwiazd stałych rozpatrywane przez Akwinatę na tle rozmaitychopinii wcześniejszych autorów przytaczanych w jego pismach. Aby problem ten wyja-śnić, należy pamiętać o istniejących stanowiskach, do których nawiązywał dominika-nin. Powinniśmy zaś mieć przed oczyma jego najpełniejszy wykład tego zagadnieniapodany w Komentarzu do Sentencji i przytoczony powyżej, gdyż bardziej ogólne wy-powiedzi zawarte w późniejszych dziełach nie znaczą, że ich autor zrezygnowałz wcześniejszych poglądów, skoro miały one za sobą autorytet wybitnych astronomówi jego nauczyciela, św. Alberta Wielkiego312. Akwinata nie wspomina zresztą o żadnejrewizji swych poglądów w tej materii, a z dorobku Komentarza do Sentencji korzystałpóźniej wielokrotnie (chociażby w Sumie teologii). Należy zatem pamiętać, że zdaniemArystotelesa ósma sfera jest najwyższą sferą we wszechświecie i posiada jedyny ruch,zwany ruchem dziennym, który jest jej własnym ruchem. W ten sposób firmament jestzarazem primum mobile, a powyżej nie ma już nic. Odkrycie precesji sprawiło, że wy-różniono dwa rodzaje ruchu ósmej sfery: ruch dzienny i ruch precesyjny. Wprowa-dzono więc dziewiątą sferę jako motor ruchu dobowego. Jednakże astronomowieuznali później, że sfera ósma ma własny ruch trepidacyjny, że ruch precesyjny pocho-dzi od sfery dziewiątej, a za ruch dzienny odpowiada wyższa sfera, której nadano mia-no sfery dziesiątej. Po tych wyjaśnieniach można już zbadać odnośne fragmenty z pismAkwinaty, w których cała kwestia przedstawiona została w nader powikłany sposób.

Wydaje się, że w swym Komentarzu do Metafizyki św. Tomasz pomylił primummobile (sfera dziesiąta), poruszające ósmą sferę ruchem dziennym, ze sferą dziewiątą,która porusza ósmą sferę, ale ruchem precesyjnym. Wspomina o dziewiątej sferze, gmatycznego, a jedynie dyscyplinarny. Zob.: J. Alberigo i in. (red.), Conciliorum Oecumenicorum Decreta,wyd. 3, Bolonia 1973, s. 664.

310 Por.: „Moventur enim in circulo zodiaco et sol et alii planetae. Sed et stellae fixae dicuntur moverisuper polos zodiaci, et non super polos aequinoctiales, ut Ptolomaeus probat”, Sententia Metaphysicae, lib.12, l. 6, n. 12.

311 Por.: „ponuntur tres caeli. Primum totaliter lucidum, quod vocant Empyreum. Secundum totaliterdiaphanum, quod vocant caelum aqueum vel crystallinum. Tertium partim diaphanum et partim lucidumactu, quod vocant caelum sidereum, et dividitur in octo sphaeras, scilicet in sphaeram stellarum fixarum, etseptem sphaeras planetarum; quae possunt dici octo caeli”, S. Th., I-a, q. 68, a. 4, co. Akwinata nie dokonałpełnego rozróżnienia, gdyż skoncentrował się na trzech różnych aspektach natury sfer, ale powinien wspo-mnieć również o podziale w ramach nieba krystalicznego. Jeszcze bardziej ogólna jest inna wypowiedź św.Tomasza na ten sam temat: „supremum caelum, secundum quod Empyreum dicitur, sit totum splendidum;secundum autem, quod dicitur aqueum, sit totum diaphanum; tertium autem caelum, quod dicitur sidereum,sit partim lucidum, partim diaphanum”, Quodlibet IV, q. 2, a. 2, co.

312 Por.: J. Dobrzycki, Teoria precesji w astronomii średniowiecznej, art. cyt., s. 19: „[W XIII wieku]zwyciężyć miały kompromisowe próby łączenia obu rodzajów ruchu, liniowego i okresowego. Pierwszymuczonym, który podał taki opis zjawisk precesyjnych był Albert Wielki”. Ruch liniowy oznacza tutaj prece-sję, a okresowy – trepidację.

252

która powoduje ruch precesyjny, ale myli się, przypisując tej sferze ruch dzienny, gdyżpowoduje go sfera dziesiąta, która jest primum mobile. Dziesiąta sfera nie może odpo-wiadać ze precesję, skoro jest pierwszym poruszającym się ciałem o najwyższej mocy,które wywołuje ruch dzienny, odbywający się w przeciwnym kierunku niż precesja.Przyjęcie zaś dwóch sfer ponad niebem gwiaździstym dopuszcza trepidację jako wła-sny ruch ósmej sfery, chociaż św. Tomasz o tym tutaj nie wspomina. Przedstawionybłąd wynika prawdopodobnie stąd, że obie wyższe sfery są odpowiedzialne za ruchtego samego nieba gwiaździstego i wspólnie utożsamiane są z niebem krystalicznym.Jednakowoż w innych miejscach Doktor Anielski odróżnia je od siebie, wiedząc, żeróżnią się przecież dwa rodzaje ruchu, które powodują te sfery. Jedna i ta sama sferanie może zaś powodować dwóch różnych składowych ruchu sfery ósmej, gdyż wedługzasad Arystotelesa sfery poruszają się ruchem jednostajnym po idealnych okręgach313.

W innym miejscu (tym razem w komentarzu do De caelo Stagiryty) św. Tomasznajpierw powiada słusznie, że w czasach Arystotelesa nie był jeszcze znany ruch pre-cesyjny (określa go mianem własnego ruchu ósmej sfery – proprium motum – a towyklucza trepidację). Dlatego Stagiryta mógł uznać, że niebo gwiaździste jest primummobile i jego własny ruch jest ruchem dziennym. Później – powiada dominikanin –odkryto precesję (znów pojawia się nazwa „ruch własny sfery”, tym razem odniesionado precesji, co wyklucza trepidację i pomija dziesiątą sferę), ale mylnie przypisuje ruchprecesyjny ósmej sferze (w innym miejscach powiada przecież, że precesję powodujedziewiąta sfera) i dodaje, że astronomowie przyjęli istnienie sfery dziewiątej, któraporusza niebo gwiaździste ruchem dziennym. W tym zdaniu Akwinata myli się, gdyżza ruch dzienny odpowiada sfera dziesiąta, ale z braku dziewiątej uzyskała ona w tymopisie miano dziewiątej. Nie można obronić tej wypowiedzi, twierdząc, że św. Tomasznie myli sfery dziewiątej i dziesiątej, skoro obie traktuje jako niebo krystaliczne, gdyżprzytoczony fragment rozważań prowadzonych na gruncie filozofii nie zawiera tegookreślenia, a było ono wzięte od teologów, a nie od astronomów, o których traktujerozważany właśnie fragment. Błąd św. Tomasza wynika z pomylenia różnicy międzysferami ósmą i dziewiątą, wprowadzoną dla wyjaśnienia precesji oraz między ósmąi dziesiątą przyjmowaną dla wyjaśnienia ruchu dziennego. Uproszczenie to pochodziz faktu pominięcia trepidacji314.

313 Por.: „post primam lationem Aristoteles non computat nisi lationes planetarum, quia eius temporenondum erat deprehensus motus stellarum fixarum. Unde existimavit, quod octava sphaera, in qua suntstellae fixae, esset primum mobile, et motor eius esset primum principium. Sed postea deprehensus est abastrologis motus stellarum fixarum in contrarium primi motus: unde necesse est quod supra sphaeramstellarum fixarum sit alia circumdans totum, quae revolvit totum caelum motu diurno; et hoc est primummobile, quod movetur a primo motore secundum Aristotelem”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 9, n. 6;zob.: Duhem, s. 548. Natomiast Litt (s. 314) nie dostrzega pomyłki św. Tomasza. Na obronę Akwinatymożna podać, że w tym samym komentarzu poprawnie odróżnia ruch gwiazd stałych z zachodu na wschódod ich ruchu dziennego, czyli pierwszego, chociaż nie wymienia sfer odpowiedzialnych za te dwa rodzajeruchu: „motus stellarum fixarum, qui est ab occidente in orientem, esse contrarium motui primo, putabatur,quod motus diurnus esset proprius octavae sphaerae, quae est sphaera stellarum fixarum”, Sententia Meta-physicae, lib. 12, l. 10, n. 5.

314 Por.: „[Aristoteles dixit de motu caeli] supponendo quod sphaera stellarum fixarum sit supremasphaera: nondum enim suo tempore deprehensum erat quod stellae fixae haberent proprium motum praetermotum diurnum; et ideo attribuit primum motum, scilicet diurnum, sphaerae stellarum fixarum, quasi pro-prium ei; cum tamen posteriores astrologi dicant quod sphaera stellarum fixarum habeat quendam propriummotum, supra quem ponunt aliam sphaeram, cui attribuunt primum motum”, In De caelo, lib. 2, l. 9, n. 1;Litt (s. 315) nie dostrzega pomyłek Akwinaty.

253

Inny problem pojawia się w jednym z dalszych fragmentów komentarza do De ca-elo. Doktor Kościoła stara się bowiem wyjaśnić precesję w ramach kosmologii Ptole-mejskiej, poddanej zresztą takiej modyfikacji, że deferensy określane są mianem sfer(miało to na celu pogodzenie modelu Ptolemeusza z zasadami fizyki Arystotelesa).Zdaniem Akwinaty, najwyższa sfera (nazwana tym razem, licząc od góry, pierwsząsferą – prima sphaera) porusza niebem gwiaździstym, które prócz tego porusza sięsamo z zachodu na wschód w tempie jednego stopnia na stulecie. Ruch ten ma doty-czyć całego ekscentryka, a więc musi się dokonywać w ramach innej, wyższej sfery.Św. Tomasz nie wspomina wszakże, jaka jest przyczyna tego ruchu, a ponadto utożsa-mia (w duchu Arystotelesa) najwyższą sferę z pierwszym poruszycielem, wbrew swymwłasnym ustaleniom w tej materii (pomija niebo empirejskie). Zatem pod pierwsząsferą (która okazuje się sferą dziesiątą w hierarchii), ale powyżej ósmego nieba istniejejeszcze jedna sfera, umożliwiająca zachodzącą niżej precesję, przypisywaną zresztąmylnie również planetom315. Niektóre wypowiedzi Akwinaty nie ułatwiają wyjaśnieniajego poglądów i jedynym rozwiązaniem pozwalającym poznać strukturę kosmosuw ujęciu dominikanina jest całościowe spojrzenie na jego pisma, aby niejasności jed-nych fragmentów wyjaśnić za pomocą wypowiedzi zawartych w innych miejscach316.

Z powyższym fragmentem wiąże się jeszcze jedna trudność. Akwinata wybiera in-ny punkt odniesienia i określa precesję mianem ruchu tego punktu, w którym Słońceznajduje się w największej odległości od Ziemi (apogeum – aux, apogeum) stosowniedo modelu Ptolemejskiego317. W ten sposób nie mówi o precesji punktów równonocy,ale wychodzi od ruchu apogeum słonecznego, który został odkryty przez arabskiegouczonego Albattaniego w IX stuleciu i był nieznany Ptolemeuszowi318. Pomyłka stałasię możliwa także z tego powodu, że dominikanin nie prowadził własnych badań astro-nomicznych, a jego poglądy w tej materii pochodziły z drugiej ręki (np. od św. AlbertaWielkiego) i często komentował je dość powierzchownie319.

Uzupełnienie kosmografii Arystotelesa dokonane przez św. Tomasza zostało prze-prowadzone w duchu syntezy. Akwinata starał się poznać i ocenić poglądy greckiegouczonego, a także późniejsze teorie, sformułowane przez jego następców (filozofówi astronomów). Pamiętając o inspiracji teologicznej, dążył do adekwatnego – jego zda-niem – odtworzenia obrazu wszechświata, w którym informacje rozsiane w dziełachróżnych filozofów i teologów byłyby zebrane i poddane weryfikacji. Wskutek tej pracypowstał system, który można poznać, pamiętając o filozoficznych i teologicznych pi-

315 Błąd ten może wynikać z niewłaściwego przekładu dzieła Ptolemeusza Almagest, z którego to prze-

kładu mógł korzystać Akwinata. Por.: Litt, s. 316.316 Por.: „praeter motum diurnum, quem toti caelo attribuunt ex motu primae sphaerae (...) ipsa sphaera

movetur ab occidente in orientem, quibuslibet centum annis gradu uno, secundum motum stellarum fixa-rum, qui quidem dicitur motus augis vel apogaei, idest maximae distantiae in circulo excentrico”, In Decaelo, lib. 2, l. 17, n. 5. Podobną metodę łącznego („synoptycznego”) czytania różnych dzieł św. Tomaszaprzyjął M. Kudziałek, rozważając problem ruchu Ziemi w refleksji Akwinaty. Zob.: M. Kurdziałek, Überdie Möglichkeit der Erdrotation..., art. cyt., s. 306: „Die Gedenkengänge, welche sich in den oben genann-ten Aussagen des hl. Thomas «implicite» finden, wenn man sie synoptisch ablesen wird, scheinen folgendezu sein (...)”.

317 Por.: Litt, s. 298, 316 (z przypisem 13) oraz s. 388 (w wykazie „pojęć mało znanych”).318 W czasach nowożytnych stwierdzono ponadto własny ruch apogeum słonecznego, który jest około

pięciokotnie wolniejszy od ruchu precesyjnego.319 Por.: „Il (sc. S. Thomas) ne s’intéresse à la précession des équinoxes que très accessoirement”, Litt,

s. 319.

254

smach św. Tomasza. Według jego opisu sfery siedmiu planet objęte są przez ósmąsferę gwiazd stałych, która za sprawą umocowania w dwóch wyższych sferach poruszasię ruchem dziennym, ruchem precesyjnym, a ponadto własnym ruchem trepidacyj-nym. Za ruch precesyjny odpowiada dziewiąta sfera, a za ruch dzienny – sfera dzie-siąta, primum mobile, najwyższy szczebel świata materialnego320. Obie te najwyższesfery poznawane przez astronomów i filozofów odpowiadają łącznie niebu krystalicz-nemu, o którym pisali teologowie katoliccy321. Cały wszechświat fizyczny objęty jestzaś sferą nieba empirejskiego, poznawalnego wyłącznie na drodze refleksji teologicz-nej, którego natura jest tak dalece odmienna, że tylko na drodze analogii można jezaliczyć do systemu sfer jako jedenaste niebo, gdyż jest ono zaczątkiem eschatologicz-nego obrazu świata i nie należy do domeny nauk przyrodniczych. Uwzględnienie tychteologicznych aspektów kosmografii wymaga dalszych badań, które podejmujemyw kolejnym rozdziale.

320 Teoria trepidacji była rozwijana aż do XVI wieku, gdy norymberski matematyk Jan Werner (1468–

1522) stworzył koncepcję dwóch trepidacji i przypisał ósmej sferze aż cztery różne rodzaje ruchu. Zob.: J.Dobrzycki, Teoria precesji w astronomii średniowiecznej, art. cyt., s. 25–32. Z kolei inny uczony nowo-żytny, Włoch Girolamo Fracastoro (1483–1553), autor rozprawy Homocentrica (Wenecja 1538) w swymmodelu kosmologicznym przyjmował łącznie aż 79 sfer niebieskich (Dreyer, s. 296–301).

321 Według Dantego istnieje natomiast łącznie dziesięć sfer (a więc zwieńczeniem świata jest niebogwiaździste, krystaliczne i empirejskie). Por.: H. Butterfield, Rodowód współczesnej nauki..., dz. cyt., s. 23.

Rozdział 4. ZAGADNIENIA TEOLOGICZNEW KOSMOLOGII ŚW. TOMASZA

Problematyka teologiczna jest integralną częścią rozważań naukowych autora Sumyteologii, dla którego filozofia stanowi wprowadzenie do wiary (preambula fidei),a dane Objawienia nie tylko wzbogacają nasz obraz świata, ale stanowią szlachetniej-szą część naszej wiedzy1. Nie sposób zatem ograniczyć się do tych aspektów kosmolo-gii Akwinaty, które są refleksją nad pismami Stagiryty i innych autorów starożytnychoraz ich późniejszych następców. Pełny obraz poglądów św. Tomasza na szeroko po-jęte zagadnienia kosmologiczne można starać się uchwycić wyłącznie przy całościo-wym spojrzeniu na jego dorobek jako filozofa i teologa zarazem. Z tego powodu pro-blematyce teologicznych aspektów kosmologii włoskiego dominikanina poświęcamyosobny rozdział tej monografii. W rozdziale tym podejmujemy rozważania nad wza-jemnymi relacjami w systemie Akwinaty, pomiędzy inspiracją płynącą z filozofii grec-kiej a doktryną chrześcijańską. Właśnie z teologii katolickiej wywodzi się szereg za-strzeżeń wobec obrazu świata podanego przez Stagirytę, który w swych pismach za-warł także wiele poglądów o charakterze religijnym, ale odmiennych od chrześcijań-skiej wizji świata.

W refleksji kosmologicznej św. Tomasza można łatwo dostrzec zagadnienia wspól-ne dla przyrodoznawstwa i teologii, w których badania przyrodnicze Arystotelesa,wzbogacone dorobkiem myśli arabskiej i żydowskiej znajdują swe dopełnienie w te-zach powstałych z inspiracji chrześcijańskiej. Do istniejących w kosmologii greckiejsfer niebieskich uczeni chrześcijańscy dodawali bowiem jeszcze dwie kolejne sfery,których istnienie wywodzono ze źródeł doktrynalnych na drodze egzegezy tekstu bi-blijnego, względnie były one tworem spekulacji, mającej na celu uzupełnienie nauko-wego obrazu świata. W ten sposób w myśli św. Tomasza, podobnie jak i innych scho-lastyków, udało się stworzyć spoisty obraz świata, wolny od dualizmu rzeczywistościmaterialnej (ziemskiej i kosmicznej) oraz nadprzyrodzonej.

1 Por.: „Deus humano generi aliam tutam viam cognitionis providit, suam notitiam mentibus hominum

per fidem infundens. Unde dicitur 1 Cor. 2: quae sunt Dei, nemo novit nisi spiritus Dei, nobis autemrevelavit Deus per spiritum suum. Et hic est spiritus, quo efficimur credentes, 2 Cor. 4: habentes eundemspiritum fidei credimus, propter quod et loquimur. Sicut ergo naturalis cognitionis principium est creaturaenotitia a sensu accepta, ita cognitionis desuper datae principium est primae veritatis notitia per fidem in-fusa”, Super De Trinitate, pr. 1.

256

4.1. Duchowi poruszyciele sfer niebieskich

W swej refleksji nad wszechświatem św. Tomasz z Akwinu podejmuje rozważania nadprzyczynami ruchu ciał niebieskich oraz nad celowym porządkiem, który panujew całej rzeczywistości materialnej. Kosmos w ujęciu dominikańskiego uczonego torzeczywistość uporządkowana hierarchicznie, a rozumny porządek panujący w świeciedomaga się przyjęcia świadomych podmiotów realizujących Boży zamysł, dotyczącyzjawisk o charakterze powszechnym. O ile ciała niebieskie są poruszycielami bytówpodksiężycowych, to same są poruszane przez duchowych poruszycieli2, których filo-zof utożsamia z aniołami3. Koncepcja ta w pełni rozwinięta została w refleksji teolo-gicznej Akwinaty.

Św. Tomasz podejmuje problem duchowych poruszycieli sfer niebieskich główniew pismach teologicznych, a więc w Komentarzu do Sentencji Piotra Lombarda,w Summie contra Gentiles, a także w Sumie teologii. Ponadto rozważa to zagadnieniew kwestiach dyskutowanych, m.in. w De spiritualibus creaturis, w traktacie O sub-stancjach oddzielonych, w Quodlibetach i w odpowiedziach na zbiory artykułów (Re-sponsio de 43 articulis ad magistrum Ioannem de Vercellis oraz Responsio de 36 arti-culis ad lectorem Venetum), a także w komentarzu do Metafizyki.

4.1.1. Koncepcja poruszycieli sfer

Komentując drugą Księgę Sentencji, św. Tomasz powiada najpierw, że niebo prawdo-podobnie posiada jako własnego poruszyciela (motor proximus) pewien stworzonyintelekt. Dodaje też, że filozofowie zajmujący się tym problemem byli nawet zdania, iżstosownie do wielości ruchów sfer należy przyjąć odpowiednią liczbę tych poruszycieli(diversos motores in diversis motibus et mobilibus)4. Według Awicenny każda sferaposiada dwóch duchowych poruszycieli (aniołów), a mianowicie jednego złączonegoze sferą, zwanego duszą sfery (anima orbis), oraz drugiego oddzielonego (separatum),zwanego inteligencją (intelligentia)5. Dla uzasadnienia tego rozróżnienia arabski uczo-ny twierdził, że inteligencja poznaje wyłącznie formy powszechne (formae universa-les), a więc nie może wprost kierować konkretnymi ruchami sfer, natomiast dopiero

2 Por.: „Omnes autem partes huius mundi inveniuntur ordinatae ad invicem, secundum quod quaedam a

quibusdam iuvantur sicut corpora inferiora moventur per superiora, et haec per substantias incorporeas (...).Nec hoc est per accidens: cum sit semper vel in maiori parte. Igitur totus hic mundus non habet nisi unumordinatorem et gubernatorem”, Contra Gentiles, lib. 1, cap. 42, n. 7.

3 Por.: „illae animae computabuntur cum Angelis”, Quodlibet XII, q. 6, a. 2, co.4 Por.: „probabile est quod aliquis intellectus creatus sit motor proximus caeli. Sciendum tamen quod

philosophi posuerunt diversos motores in diversis motibus et mobilibus: unde secundum eorum numerumprobaverunt numerum intelligentiarum moventium”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 3, co.; zob.: Duhem, s.539.

5 Por.: „Unicuique tamen orbi assignaverunt duos motores: unum conjunctum, quem dixerunt animamorbis; et alterum separatum, quem dixerunt intelligentiam”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 3, co.;„Avicenna dicit quod intelligentiae apud philosophos sunt qui in lege vocantur superiores Angeli, ut Cheru-bim, et Seraphim; animae vero orbium dicuntur inferiores, qui dicuntur Angeli ministerii”; zob.: Gilson, s.180.

257

drugi, oddzielony poruszyciel, dusza sfery (anima orbis), posiada szczegółowe formypoznawcze (formae particulares), a więc może – stosownie do treści tych form – poru-szać ciałami niebieskimi i kierować w ten sposób przyczynowością zdarzeń zachodzą-cych w świecie podksiężycowym6.

Oceniając przedstawioną teorię, Akwinata uważa, że koncepcja taka tylko po częścimoże być przyjęta przez uczonych chrześcijańskich7. Jego zdaniem należy odrzucićneoplatoński składnik tego rozumowania, który zakłada emanacyjny proces powstawa-nia świata z udziałem bytów pośrednich pomiędzy Bogiem a światem8. Można nato-miast uznać, że aniołowie poruszają sfery i można nazwać ich poruszycielami, alewedług dominikańskiego uczonego nie są oni ani formami, ani duszami sfer, gdyżsfery posiadają niezależne istnienie, bo są przecież złożone z formy i materii. Ponieważw teologii katolickiej istnieje koncepcja hierarchii aniołów, to możliwe jest uporząd-kowanie intelektów anielskich, zgodnie z posiadanymi przez nie coraz bardziej ogól-nymi formami poznawczymi. Można więc uznać, że oprócz poruszycieli sfer istniejątakże inni, wyżsi aniołowie, których zadaniem nie jest napędzanie ruchu ciał niebie-skich, a tylko nadzorowanie tego procesu (motores separati et remoti)9.

Powołując się na świadectwo Awerroesa, św. Tomasz dodaje jeszcze, że nie możnamówić o duszy sfer nie tylko dlatego, że anioł nie może być formą sfery, ale równieżz tego powodu, że niezniszczalne ciała niebieskie nie potrzebują i – w konsekwencji –nie posiadają nawet duszy wegetatywnej. Ponadto anielscy poruszyciele sfer nie po-znają świata materialnego na drodze receptywnej (jak dusza ludzka), a więc nie możnajednoznacznie (univoce) używać tego samego terminu „dusza” w odniesieniu do ludzii do poruszycieli sfer10.

Ważne miejsce w badaniach św. Tomasza nad problemem duchowych poruszycieliciał niebieskich ma jego traktat O substancjach oddzielonych. Wykładając poglądyArystotelesa, na ten temat powiada teolog, że według Stagiryty pierwsze poruszającesię ciało kieruje swe pragnienia umysłowe ku pierwszemu poruszycielowi, a więc naj-

6 Por.: „Cujus positionis ratio fuit, quia intelligentia secundum eos habet formas universales, quae nonconvenit ut immediate dirigant in renovationibus diversis motus caeli, et in his quae per motum caeli edu-cuntur; et ideo oportet habere motorem in quo sint formae particulares dirigentes in motu, et hunc dicuntesse animam orbis”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 3, co.

7 Por.: „Haec autem positio partim est haeretica, et partim Catholice sustineri potest”, Super Sent., lib.2, d. 14, q. 1, a. 3, co.

8 Por: „Ipsi (sc. philosophi) enim ponunt, quod res secundum ordinem exeunt a Deo, ita quod a causaprima, quae Deus est, creatur immediate intelligentia, a qua iterum exit anima orbis; et ab illa producitursubstantia ipsius orbis: et pro tanto potest dici motor proximus forma ejus vel anima, quia dat sibi esse, sicutcausa sibi proportionata. Hoc autem fides nostra non patitur, quae solum Deum rerum creatorem ponit”,Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 3, co.; zob.: De substantiis separatis, cap. 10: „per ordinem usque adultima corporum rerum processum a primo principio determinant. Et haec est positio Avicennae, quae etiamvidetur supponi in libro de causis”; Braun, s. 57; Duhem, s. 540, 543.

9 Por.: „Angelos, qui movent orbes proxime, possumus motores dicere, non formas vel animas: quia or-bes recipiunt ab eis motum tantum, non autem esse. In hoc autem sustineri potest, ut dicamus, superioresAngelos, qui habent formas magis universales, esse motores separatos et remotos; Angelos autem inferio-res, qui habent formas magis particulares, ut prius dictum est, esse motores proximos”, Super Sent., lib. 2, d.14, q. 1, a. 3, co.

10 Por: „dicit Commentator in libro de substantia orbis, corpus caeleste non est generabile nec est cor-ruptibile, sicut corpus nostrum; et ideo non indiget aliqua forma vegetante ipsum. Similiter etiam motor ejusnon acquirit cognitionem a rebus, sed habet scientiam quasi activam; et ideo non indiget anima sensitiva; etideo secundum philosophos non dicitur univoce anima caeli et hominis”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 3,ad 3.

258

wyższa sfera winna być ożywiona, aby mogła być podmiotem tych pragnień11. Skorojednak wszystkie sfery mają poruszycieli i kierują się w podobny sposób swymi pra-gnieniami (w swym wiecznym ruchu) ku swoim poruszycielom, to grecki uczony mógłuznać, że każda sfera jest ożywiona i posiada własną duszę. Łącznie istnieją zatemdwie kategorie oddzielonych substancji intelektualnych: wyższe, będące celami ruchusfer, oraz niższe – dusze sfer12. Według Arystotelesa jest tylu poruszycieli, ile ruchówsfer (56), natomiast Awicenna uważał, że każda planeta posiada jednego poruszyciela,który kieruje całym systemem niosącym planetę. Arabski uczony (zgodnie z nowsząastronomią i modelem ptolemejskim świata) zredukował więc liczbę poruszycieli dodziewięciu13. Dominikański uczony nie rozważa tutaj jednak bliżej natury połączeniapomiędzy sferami a ich poruszycielami.

Akwinata zwraca uwagę na różne aspekty hierarchicznego porządku panującegow świecie Arystotelesa: wszystkie sfery podporządkowane są sferze najwyższej, któranimi porusza; wszyscy duchowi poruszyciele podporządkowani są Bogu; najwyższejduszy sfery podlegają niższe dusze sfer; w świecie zaś podksiężycowym istnieją jesz-cze coraz niższe dusze: ludzi, zwierząt i roślin14. Rozważając w Contra Gentiles hie-rarchię poruszycieli sfer, św. Tomasz twierdzi, że poruszyciele niższych sfer poruszająnimi przypadłościowo, mimo że są rzeczywistymi poruszycielami, gdyż ich działanianależy postrzegać w ramach hierarchii i oni sami są poruszani przez poruszyciela naj-wyższej sfery15. Rozumowanie to pozwala uniknąć zarzutu, że nie różnicując poruszy-

11 Por.: „primum mobile appetit primum movens appetitu intellectuali. Ex quo potest concludi, quodprimum mobile sit appetens et intelligens. Et cum nihil moveatur nisi corpus, potest concludi, quod primummobile sit corpus animatum anima intellectuali”, De substantiis separatis, cap. 2.

12 Por.: „Non autem solum primum mobile, quod est primum caelum, movetur motu aeterno, sed etiamomnes inferiores orbes caelestium corporum: unde et unumquodque caelestium corporum animatum estpropria anima, et unumquodque habet suum appetibile separatum, quod est proprius finis sui motus. Sicigitur sunt multae substantiae separatae nullis penitus unitae corporibus. Sunt etiam multae intellectualessubstantiae caelestibus corporibus unitae”, De substantiis separatis, cap. 2; „secundum Aristotelis positio-nem, inter nos et summum Deum non ponitur nisi duplex ordo intellectualium substantiarum: scilicet sub-stantiae separatae, quae sunt fines caelestium motuum; et animae orbium, quae sunt moventes per appetitumet desiderium”; tamże.

13 Por.: „Harum autem numerum Aristoteles investigare conatur secundum numerum motuum caeles-tium corporum. Quidam autem de eius sectatoribus, scilicet Avicenna, numerum earum assignat nonquidem secundum numerum motuum, sed magis secundum numerum planetarum, et aliorum superiorumcorporum, scilicet orbis stellati et orbis qui est sine stellis. Multi enim motus ordinari videntur ad motumunius stellae”, De substantiis separatis, cap. 2. Awicenna pozostaje już pod wpływem kosmografii Ptole-meusza: zakłada istnienie precesji i deferensów. Duhem (s. 542) nie wspomina o tej inspiracji.

14 Por.: „sicut omnia alia corpora caelestia sub uno supremo caelo continentur, cuius motu omnia aliarevolvuntur; ita etiam sub prima substantia separata, quae est unus Deus, omnes aliae substantiae separataeordinantur, et similiter sub anima primi caeli omnes caelorum animae. Sub corporibus autem caelestibussecundum Aristotelem ponuntur animata sola corpora animalium et plantarum”, De substantiis separatis,cap. 2. Człowiek nie został tutaj wyróżniony spośród zwierząt, do których należy, co do rodzaju. Zob.:„nomen homo significat aliquid compositum, scilicet animal rationale”, Sententia Metaphysicae, lib. 7, l. 3,n. 12. Warto dodać, że św. Tomasz poddaje w swym traktacie krytyce pogląd starożytnych filozofów,jakoby ciała niebieskie były odwieczne: „Non ergo aestimandum est quod Plato et Aristoteles, propter hocquod posuerunt substantias immateriales seu etiam caelestia corpora semper fuisse, eis subtraxerunt causamessendi. Non enim in hoc a sententia Catholicae fidei deviarunt, quod huiusmodi posuerunt increata, sedquia posuerunt ea semper fuisse, cuius contrarium fides Catholica tenet”, De substantiis separatis, cap. 9.

15 Por.: „motores inferiorum orbium movent motum sempiternum, et tamen dicuntur moveri per acci-dens. Quia dicuntur moveri per accidens non ratione sui ipsorum, sed ratione suorum mobilium, quae se-quuntur motum superioris orbis”, Contra Gentiles, lib. 1, cap. 13, n. 27; Duhem, s. 545–546. Oczywiście

259

cieli sfer, dopuszcza się swoisty politeizm, którego nie ustrzegł się Arystoteles, zakła-dając mnogość nieruchomych poruszycieli16. Dominikanin podejmuje jeszcze ten pro-blem przy okazji rozważań o stworzeniach duchowych (De spiritualibus creaturis)i odróżnia Boga od aniołów w hierarchii rzeczywistości, zwracając uwagę na to, żeświat, ruch i aniołowie nie są odwieczni, a poruszyciele nie poruszają sferami wiecz-nie17. Także w komentarzu do Metafizyki Akwinata zauważa, że w porządku światanależy przyjąć Boga, jedynego pierwszego poruszyciela (principium immaterialiumsubstantiarum), a następnie pierwszy ruch najwyższej sfery (primus motus rerum cor-poralium) oraz w końcu niższe przypadki ruchu (omnes alii) uzależnione od tegopierwszego ruchu18. Bóg jest w filozofii św. Tomasza najwyższą przyczyną istnieniai najwyższym celem poznania, a więc odróżnia się wyraźnie od aniołów i zarzut poli-teizmu ufundowanego na koncepcji poruszycieli sfer można oddalić, gdyż aniołowie sącałkowicie podporządkowani Bogu19. U Akwinaty nie ma więc w kosmologii cieniapoliteizmu, ale panuje hierarchiczny i celowy porządek bytów duchowych i material-nych, zgodny z przeświadczeniem innych autorów chrześcijańskich (a nawet większo-ści filozofów) piszących na ten temat20.

Dominikanin przytacza opinię, zgodnie z którą ciała niebieskie, podobnie jak ży-wioły istniejące w świecie podksiężycowym, poruszają się z natury, to znaczy, że po-siadają przypadłości decydujące o ich zdolności do ruchu21. Św. Tomasz odrzuca tenpogląd, gdyż jego zdaniem każde ciało jest poruszane przez jakiegoś poruszyciela i nicnie porusza się z samej tylko natury22. Zatem w przypadku żywiołów posiadają one Akwinata zdaje sobie sprawę, że takie argumenty „procedunt ex suppositione aeternitatis motus: quod apudCatholicos supponitur esse falsum”, tamże, n. 29, ale ta krytyka nie dotyczy hierarchicznej struktury poru-szycieli.

16 Zob.: M. Jaworski, Arystotelesowska i tomistyczna teoria przyczyny sprawczej..., dz. cyt., s. 89–96.17 Por.: „Sed istae viae non sunt nobis multum accommodae: quia neque ponimus mixtionem sensibil-

ium cum Anaxagora, neque abstractionem universalium cum Platone, neque perpetuitatem motus cumAristotele (...) post Deum, qui non continetur in aliquo genere, inveniantur in genere substantiae aliquaesubstantiae a corporibus absolutae”, De spiritualibus creaturis, a. 5, co.; Duhem, s. 546–547.

18 Por.: „secundum plura quae possunt intelligi ab uno, possunt ab uno plura causari. Et satis conveniensvidetur, ut primus motus rerum corporalium, a quo omnes alii dependent, habeat pro causa principiumimmaterialium substantiarum, ut sit quaedam connexio et ordo sensibilium et intelligibilium”, SententiaMetaphysicae, lib. 12, l. 9, n. 8.

19 Por.: „Ultimus enim finis cuiuslibet rei est Deus (...) Substantia igitur intellectualis tendit in divinamcognitionem sicut in ultimum finem”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 25, n. 2.

20 Por.: „caelestia corpora a spirituali creatura moveri, a nemine sanctorum vel philosophorum negatumlegisse me memini. Hoc igitur supposito quod Angeli moveant caelestia corpora, hoc in dubium nulli sapi-enti vertitur quin omnes motus naturales inferiorum corporum ex motu caelestis corporis causentur; quod etratione a philosophis est probatum, et experimento patet, et auctoritatibus sanctorum confirmatur”, De 43articulis, a. 3, ad arg. Warto zwrócić uwagę, że św. Tomasz powołuje się na różne świadectwa, także do-świadczalne, aby wykazać, że zjawiska na Ziemi są spowodowane ruchem ciał niebieskich.

21 Por.: „circa hoc est multiplex opinio. Quidam enim dicunt, quod sicut motus aliorum corporum sim-plicium est ex naturis eorum corporalibus, ita etiam motus corporis caelestis”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1,a. 3, co. Na temat zróżnicowania opinii autorów z epoki patrystycznej w kwestii natury ciał niebieskichpor.: De spiritualibus creaturis, a. 6, co.: „circa hanc quaestionem fuerunt diversae opiniones tam interantiquos philosophos, quam etiam inter ecclesiasticos doctores”; zob. także: S. Th., I-a, q. 70, a. 3, co.; Q. d.de anima, a. 8, ad 3; „animae superiores semper sunt coniunctae suis corporibus et semper sunt intelligen-tes, habent tamen de motu hoc quod movent caelestia corpora”, Super De causis, l. 5 (poglądy neopla-tońskie).

22 Por.: „Omne quod movetur, necesse est ab alio moveri, ut superius probatum est. Corpus igitur caeliab alio movetur”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 23, n. 3.

260

tylko zdolność do ruchu (ich forma jest „zasadą poruszalności” – forma naturalis sitprincipium motus), a sam ich ruch w istocie wynika z bycia poruszanym przez czynnik,który udziela tym bytom formy. Przypadłościowo zaś ruch żywiołów wynika z faktuusunięcia przeszkody blokującej ten ruch23.

Przechodząc do rozważenia natury ciał niebieskich, Akwinata stwierdza, że nie po-siadają one takich własności, jak żywioły, a więc ruchu naturalnego z samej formalnejistoty (nie są ani lekkie, ani ciężkie), a poza tym ruch naturalny żywiołów zmierza domiejsca naturalnego, w którym ustaje, a tego nie stwierdzamy w przypadku ciał niebie-skich, których ruch po okręgu nigdy się nie kończy w warunkach naturalnych24.

Św. Tomasz przyjmuje więc inną teorię wyjaśniającą ruch gwiazd i planet, którazakłada, że są one poruszane przez poruszycieli duchowych (a corpore separatum),obdarzonych rozumem i wolą, spełniających wolę Boga25. Jako chrześcijańskich zwo-lenników tej koncepcji Akwinata przywołuje św. Augustyna26, Pseudo-Dionizego Are-opagitę i papieża św. Grzegorza I Wielkiego. Autorzy ci zakładali realizację Boskichrządów nad światem za pomocą duchowych instancji pośrednich27. Ruch naturalny ciał

23 Por.: „Illud autem non videtur esse verum. Quia omnis motus est ab aliquo motore. In motu autemcorporum simplicium, quamvis forma naturalis sit principium motus, non tamen est motor; sed essentialismotor est generans quod dedit formam, et accidentalis est removens prohibens, ut probatur in 8 Physic.”,Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 3, co. „Corpora gravia et levia moventur a generante et removente prohi-bens, ut probatur in VIII physicorum”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 23, n. 4; zob.: Litt, s. 99–102.

24 Por.: „quae nullo modo competunt corpori caelesti. Et praeterea motus naturalis est ad unam partemtantum, et perficitur quiete naturali, et est corporis existentis extra ubi naturale: quae omnia etiam a corporecaelesti aliena sunt”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 3, co.; „Non igitur motus caelestis principium est solanatura”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 23, n. 5; „Si igitur motus caeli sit a natura tantum, esset ordinatus inaliquam quietem. Cuius contrarium apparet: cum sit continuus. Non est igitur motus caeli a natura sicut aprincipio activo, sed magis a substantia intelligente”, tamże, n. 6; „Caelum autem non pervenit suo motu inaliquod ubi, ad quod per suam naturam inclinetur, quia quodlibet ubi est principium et finis motus; undenon potest esse suus motus naturalis quasi sequens aliquam inclinationem naturalis virtutis inhaerentis, sicutsursum ferri est motus naturalis ignis”, De potentia, q. 5, a. 5, co.; zob. też: „Non enim potest dici quodmotus corporis caelestis consequatur aliquam formam corpoream, sicut motus sursum consequitur formamignis. Manifestum est enim quod una forma naturalis non inclinat nisi ad unum”, De spiritualibus creaturis,a. 6, co.; „corpora caelestia moveantur ab aliqua substantia apprehendente, et non solum a natura, sicutgravia et levia, patet ex hoc, quod natura non movet nisi ad unum, quo habito quiescit, quod in motu corpo-rum caelestium non apparet. Unde relinquitur quod moventur ab aliqua substantia apprehendente”, S. Th., I-a, q. 70, a. 3, co.

25 Por.: „non sit procedere in infinitum in corporibus, oportebit devenire ad primum movens incor-poreum. Quod autem est penitus a corpore separatum, oportet esse intellectuale, ut ex superioribus patet.Motus igitur caeli, quod est primum corporeum, est ab intellectuali substantia”, Contra Gentiles, lib. 3, cap.23, n. 3. Zob. też: „omnia quae naturaliter moventur, moveantur ministerio Angelorum moventium corporacaelestia”, De 43 articulis, a. 3, ad arg. (na następne pytanie: „an infallibiliter sit probatum Angelos essemotores corporum caelestium apud aliquos” Akwinata nie udziela jednoznacznej odpowiedzi. Zob.: tamże,a. 4 i 5). Nie zawsze Doktor Anielski zajmuje stanowisko w kwestii prawdziwości danej koncepcji, gdyżnie rozważa jej, a tylko ją wspomina. Zob.: „Substantiae separatae movent per intellectum corpora caelestia,secundum philosophorum doctrinam”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 97, n. 4 (podobnie wypowiada się jesz-cze w rozdziałach 99 i 100). Por.: Litt, s. 106–107.

26 Por.: „Augustinus dicit in III de Trinitate, quod omnia corpora reguntur a Deo per spiritum vitae ra-tionalem”, De spiritualibus creaturis, a. 6, co.

27 Por.: „alii dicunt, quod oportet motum corporis caelestis esse ab aliquo intellectu et voluntate, sednon immediate ab ipso Deo: hoc enim ordini divinae sapientiae non congruit, cujus effectus ad ultima permedia deveniunt, ut Dionysius dicit. Et ideo Gregorius dicit, quod corporalis creatura per spiritualem ad-ministratur”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 3, co. Na temat hierarchii duchowych poruszycieli sfer zob.np.: „oportet ponere, secundum sanctorum sententias, quod administrentur mediantibus Angelis huiusmodi

261

niebieskich polega więc na byciu poruszanym przez poruszycieli bytowo odrębnych odporuszanych sfer28. Duchowa natura tych poruszycieli zapewnia – zdaniem dominikań-skiego uczonego – realizację rozumnego planu przewidzianego przez Boga w ramachpowszechnej celowości świata29. Plan ten zakłada, że ruch nieba służył będzie chwaleBożej, a następnie człowiekowi30 i będzie trwał, dopóki liczba zbawionych nie dopełnisię31. Według Akwinaty ciała niebieskie posiadają bowiem taką naturę, że jedynieniematerialni poruszyciele mogą zapewnić im ciągły ruch na sferach. Zgodnie z zasa-dami fizyki Arystotelesa planety i gwiazdy są bowiem bytami zbudowanymi z piątegoelementu, nie podlegają powstawaniu i ginięciu, nie posiadają przeciwieństw, a ichruch nie zna przeszkód i nie pochodzi z samej tylko natury32. W ten sposób poruszy-ciele sfer pośrednio kierują powstawaniem i ginięciem na Ziemi, bo przyczyna przy-czyny (causa causae) staje się pośrednio przyczyną tego, co jest powodowane przez tędrugą przyczynę (causa causati), a św. Tomasz jest przekonany o istnieniu przyczy-nowości ciał niebieskich w świecie podksiężycowym33.

Celami, które kierują ruchem ciał niebieskich – w finalistycznym porządku świata,opisywanym w kosmologii dominikanina – nie są byty nieożywione, na które ciałaniebieskie wywierają wpływ za sprawą ruchu, ale są to raczej duchowi poruszycielesfer34. W uniwersalnej hierarchii świata byty nieożywione istnieją bowiem dla ożywio-

corporalia per viam motus tantum; inquantum scilicet movent superiora corpora, ex quorum motibus causanturinferiorum corporum motus”, De veritate, q. 5, a. 8, co.; Braun, s. 44–45 i 53 (hierarchia anielska).

28 Por.: „sicut Commentator dicit in 1 caeli et mundi, motus caeli dicitur naturalis, non quia principiumejus activum sit aliqua forma naturalis, sed quia ipsum corpus caeleste est talis naturae ut talem motum natumsit suscipere ab aliquo intellectu, non habens naturam repugnantem huic motui voluntario, sicut est in nobis.Natura enim non tantum dicitur de forma, sed etiam de materia”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 3, ad 1.

29 Por.: „omne agens agit propter finem”, Super Sent., lib. 2, d. 1, q. 1, a. 1, ad 2; Contra Gentiles, lib. 3,cap. 2, tit.; S. Th., I-a, q. 44, a. 4, co.; In Physic., lib. 2, l. 8, n. 5; De malo, q. 1, a. 1, co. Zob. też: Litt, s.103–104.

30 Por.: „Ultimus igitur finis generationis totius est anima humana, et in hanc tendit materia sicut in ul-timam formam. Sunt ergo elementa propter corpora mixta; haec vero propter viventia; in quibus plantaesunt propter animalia; animalia vero propter hominem. Homo igitur est finis totius generationis”, ContraGentiles, lib. 3, cap. 22, n. 7.

31 Por.: „finis huius motus non potest esse nisi quoddam bonum intelligibile abstractum, propter quodmovet substantia intelligens quae movet caelum, ut scilicet assequatur eius similitudinem, in operando, et utexplicet in actu id quod virtute continetur in illo intelligibili bono; et praecipue completio numeri electorum,propter quos omnia alia esse videntur”, De spiritualibus creaturis, a. 6, co. Problem celu, któremu podpo-rządkowany jest ruch nieba rozważamy szerzej w rozdziale 4.3.1.

32 Por.: „Sicut autem elementorum corpora sunt simplicia, et non est in eis compositio nisi materiae etformae, ita et corpora caelestia sunt simplicia. Si igitur moventur sicut gravia et levia, oportet quodmoveantur a generante per se, et a removente prohibens per accidens. Hoc autem est impossibile: nam illacorpora ingenerabilia sunt, utpote non habentia contrarietatem; et motus eorum impediri non possunt.Oportet igitur quod moveantur illa corpora a moventibus per apprehensionem. Non autem sensitivam, utostensum est. Ergo intellectivam”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 23, n. 4.

33 Por.: „Octavus articulus est quod Angeli sunt causa omnium quae naturaliter generantur et corrum-puntur in hoc mundo. Hoc ex necessitate sequitur, si sunt causa motus caeli, qui est causa generationis etcorruptionis in inferioribus corporibus ut Dionysius dicit IV cap. de Div. Nom. Quod enim est causa causae,est causa causati”, De 36 articulis, a. 8 (wraz z odpowiedzią). O naturze niematerialnych poruszycieli sfer uArystotelesa zob.: M. Jaworski, Arystotelesowska i tomistyczna teoria przyczyny sprawczej..., dz. cyt., s.87–108.

34 Por.: „Dicit enim Augustinus in III de Trinitate, quod sicut corpora grossiora et inferiora per sub-tiliora et superiora quodam ordine reguntur, ita omnia corpora per spiritum vitae rationalem”, De 36 articu-lis, a. 1, ad arg.

262

nych, ciała ziemskie dla niebieskich, niebieskie dla ich poruszycieli, a poruszyciele dlarealizacji Bożego planu. W ostatecznym sensie wszystko istnieje dla oddania czci Bo-gu, który jest najwyższym celem całego wszechświata35. W świecie tym człowiek zaj-muje ważne miejsce, gdyż cały świat materialny został dla niego stworzony i trwaw doczesnym stanie, dopóki liczba wybranych nie będzie dopełniona36.

4.1.2. Natura powiązania poruszycieli ze sferami

Arystoteles sądził, że ciała niebieskie są bytami ożywionymi, poruszanymi przez du-chowych poruszycieli37. Najwyższa sfera gwiazd stałych miała posiadać poruszycielanajwyższego, który stanowi celową przyczynę ruchu całego świata38. Według greckie-go uczonego ciała niebieskie – za sprawą swych poruszycieli – są w pewnym sensiebytami świadomymi i myślącymi, a więc poruszyciele sfer realizują rozumny porządekwszechświata39.

Św. Tomasz przyjmuje hierarchiczny porządek oddziaływań we wszechświeciei z wielu opinii wybiera pogląd Pseudo-Dionizego, że Bóg kieruje światem za pośred-nictwem niższych bytów duchowych40. Natomiast poszukując odpowiedzi na pytanie,

35 Por.: „Sicut enim universi partes ad invicem ordinatae sunt, inquantum una alteram juvat ad consecu-tionem sui finis, et etiam ad ultimum bonum, quod est finis totius universi, ita etiam connexio hierarchi-arum est et secundum relationem in unum finem ultimum, secundum quod omnis hierarchiae finis est unitaset similitudo ad Deum”, Super Sent., lib. 2, d. 9, q. 1, a. 6, co.; zob.: Legrand, s. 44.

36 Por.: „non est necessarium (...) quod omnis substantia immaterialis et impassibilis sit finis alicuius motuscaelestis. Potest enim dici quod sunt aliquae substantiae separatae altiores, quam ut sint proportionatae quasifines caelestibus motibus; quod ponere non est inconveniens. Non enim substantiae immateriales sunt proptercorporalia, sed magis e converso”, Sententia Metaphysicae, lib. 12, l. 10, n. 23; zob.: Braun, s. 53.

37 Por.: „Primum igitur mobile, scilicet caelum, est animatum, secundum opinionem Aristotelis. Unde etin II de caelo dicitur expresse quod caelum est animatum, et propter hoc oportet in eo ponere differentiaspositionis non solum quoad nos, sed etiam secundum se”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 70, n. 2; Braun, s. 46,Duhem, s. 544. W sprawie poglądów Arystotelesa w tej kwestii zob. też: Braun, s. 35–36.

38 Por.: „Probat autem in XI metaphysicae, quod in motu caeli est considerare aliquid quod movetomnino immotum, et aliquid quod movet motum. Id autem quod movet omnino immotum, movet sicutdesiderabile: nec dubium quin ab eo quod movetur. Ostendit autem quod non sicut desiderabile desiderioconcupiscentiae, quod est desiderium sensus, sed sicut desiderabile intellectuali desiderio: unde dicit quodprimum movens non motum est desiderabile et intellectuale. Igitur id quod ab eo movetur, scilicet caelum,est desiderans et intelligens nobiliori modo quam nos, ut subsequenter probat. Est igitur caelum composi-tum, secundum opinionem Aristotelis, ex anima intellectuali et corpore. Et hoc significat in II de anima, ubidicit quod quibusdam inest intellectivum et intellectus: ut hominibus, et si aliquid huiusmodi est alterum,aut honorabilius, scilicet caelum”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 70, n. 4; „primum movens, quod est omninoimmobile, movet caelum sicut desideratum et intellectum: et sic sequitur quod secundum opinionem eius(sc. Aristotelis), caelum est secundum suam animam appetens et intelligens”, In De caelo, lib. 2, l. 3, n. 2;zob.: Braun, s. 51–52; Duhem, s. 544.

39 Por.: „aliqua incorruptibilia habent intellectum quae non habent alias potentias animae, scilicet corporacaelestia”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 70, n. 5. Akwinata, gdy omawia te zagadnienia, często ogranicza siętylko do referowania poglądów innych uczonych: „Quae autem diximus de animabus caelorum non asserendodiximus, sed aliorum opiniones recitando”, Super De causis, l. 5; zob.: Blanchette, s. 207, przypis 6.

40 Por.: „libri philosophorum (...) probationibus abundant, quas ipsi demonstrationes putant; mihi igiturvidetur quod demonstrative probari potest quod ab aliquo intellectu corpora caelestia moveantur, vel a Deoimmediate vel mediantibus Angelis; sed quod mediantibus Angelis ea moveat, magis congruit ordini rerum,quem Dionysius infallibilem asserit, ut inferiora a Deo per media secundum cursum communem adminis-trentur”, De 36 articulis, a. 2, ad arg.

263

czy ciała niebieskie są ożywione (animata), czy też nie, Akwinata zajmuje pośredniestanowisko41. Wskazuje, że można ten problem rozwiazywać na różne sposoby, ważnejest tylko, aby zachować podstawową zasadę, że ciała niebieskie poruszane są przezrozumnych poruszycieli42. Jego zdaniem, duchowy poruszyciel sfery nie łączy sięz poruszanym ciałem niebieskim, jak forma z materią, a więc ciała niebieskie nie sąożywione w sensie ścisłym. Poruszyciel nie jest jednak tylko czynnikiem ruchu takiegociała, ale nadaje mu rozumny cel działania. Oznacza to, że gwiazdy nie są martwe jakkamienie, skoro pełnią wyższą funkcję w hierarchii rzeczywistości niż ciała podksięży-cowe43. Akwinata uznaje, że aniołowie nie mogą mieć ciał materialnych44 i podkreśla,że są tylko poruszycielami ciał niebieskich, nie stanowiąc ich form, wbrew opinii św.Hieronima, ale zgodnie z poglądami św. Augustyna i św. Jana z Damaszku45. Niebo

41 Według św. Tomasza, jeżeli ciała niebieskie są ożywione, to można użyć ich przykładu w roz-ważaniach metafizycznych: „Invenitur autem aliquid honorabilius hominibus, quibus inest intellectus; estenim in substantiis separatis, et in corporibus caelestibus, si tamen sunt animata: licet in viventibus mortali-bus non est aliquod genus viventium habentium intellectivum, nisi in specie humana”, Sentencia De anima,lib. 2, l. 5, n. 15; zob.: „Corpora igitur caelestia, si sunt animata, habent intellectum sine sensu”, In Decaelo, lib. 2, l. 13, n. 8; Braun, s. 51 i 52; Legrand, s. 148. Problem ten nie jest jednak rozstrzygalny wsposób pewny i nie ma pierwszorzędnego znaczenia: „Hoc autem quod dictum est de animatione caeli, nondiximus quasi asserendo secundum fidei doctrinam, ad quam nihil pertinet sive sic sive aliter dicatur. UndeAugustinus, in libro Enchiridion, dicit: nec illud quidem certum habeo, utrum ad eandem societatem, scili-cet Angelorum, pertineant sol et luna et cuncta sidera: quamvis nonnullis lucida esse corpora, non cumsensu vel intelligentia, videantur”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 70, n. 8.

42 Por.: „Non differt autem, quantum ad praesentem intentionem, utrum corpus caeleste moveatur a sub-stantia intellectuali coniuncta, quae sit anima eius, vel a substantia separata; et utrum unumquodque corpo-rum caelestium moveatur a Deo immediate, vel nullum, sed mediantibus substantiis intellectualibus creatis;aut primum tantum immediate a Deo, alia vero mediantibus substantiis creatis; dummodo habeatur quodmotus caelestis est a substantia intellectuali”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 23, n. 12; zob.: In De caelo, lib.2, l. 3, n. 3; Braun, s. 46 i 52. Akwinata wykluczył jednak ruch ciał niebieskich jako skutek naturalnegociążenia (impetus): „non refert utrum ponamus corpora caelestia moveri a substantiis intellectualibus coni-unctis per modum animae, vel etiam separatis. Non autem esset via solvendi, si moverentur per solumnaturae impetum, sicut corpora gravia et levia”, In De caelo, lib. 2, l. 18, n. 1; zob.: Braun, s. 53.

43 Por.: Contra Gentiles, lib. 2, cap. 70, n. 6; Innego zdania w ocenie tej kwestii jest Litt (s. 108–109),który twierdzi, że Akwinata wahał się pomiędzy różnymi opiniami. Naszym zdaniem można pogodzićróżne wypowiedzi św. Tomasza. Łatwo jest również wyjaśnić, że w niektórych miejscach Doktor Anielskiogranicza się do przytoczenia wypowiedzi innych uczonych i z tego powodu nie zajmuje stanowiska, np.Sentencia De anima, lib. 3, l. 17, n. 9 („corpora caelestia, quae ponit (sc. Aristoteles) esse animata”); alboSententia Metaphysicae, lib. 12, l. 4, n. 22 („secundum opinionem Aristotelis ponentis caelestia corporaanimata” i tamże, lib. 12, l. 8, n. 1.

44 Por.: „Angeli neque boni neque mali habent corpora naturaliter unita: hoc enim esse non potest, nisiessent formae illorum corporum vel saltem motores proportionati illis corporibus; et cum sint perfectiorisnaturae ipsis animabus, oporteret, quod corpora nobiliora haberent. Inter omnia autem corpora generabiliaet corruptibilia est nobilissimum corpus humanum quasi maxime accedens ad similitudinem caelestis corpo-ris propter aequalitatem complexionis; unde oporteret illa corpora esse corpora caelestia: et sic rediret errorphilosophorum ponentium, Angelos esse formas orbium et multiplicari secundum eorum numerum: quodtamen longe probabilius esset quam eos habere corpora aerea naturaliter unita quod videtur Augustinusdicere; quamvis dicatur hoc non nisi ex hypothesi eum dixisse, ut utentem positionibus Platonicorum,contra quos disputabat”, Super Sent., lib. 2, d. 8, q. 1, a. 1, co.

45 Por.: „corpus autem caeleste, quia perfectum est, non requirit aliquam substantiam spiritualem quaeperficiat ipsum ut forma, sed quae perficit ipsum ut motor tantum; et haec perfectio secundum naturam estnobilior quam anima humana. Quamvis etiam quidam posuerint motores coniunctos orbium esse formaseorum; quod sub dubio ab Augustino relinquitur super Genes. ad Litt. Hieronymus etiam asserere videtur,Eccle. I, 6, super illud: lustrans universa in circuitu, etc., Glossa: spiritum solem nominavit, quod animal sit,spiret et vigeat. Damascenus tamen in Lib. II contrarium dicit: nullus, inquit, animatos caelos vel luminaria

264

nie posiada także duszy zmysłowej, gdyż ciała niebieskie nie mają żadnych organów(organa) poznawczych46. Św. Tomasz starał się jednak wziąć pod uwagę również ar-gumenty drugiej strony (za tezą, iż natura gwiazd jest ożywiona, opowiadał się m.in.Orygenes) i uznał, że można mówić, iż ciała niebieskie są ożywione w tym sensie, żeporuszane są przez intelekty oddzielone, ale pozostające w nierozerwalnym związkuz tymi ciałami jako ich poruszyciele47. Aniołowie są więc formami ciał niebieskichw szerokim sensie pojęcia „forma” (są ich czynnikiem działania, wykonują wobec nichswą czynną moc – virtutem activam), a ich życie znamionuje zdolność intelektualna,gdyż nie mają oni zmysłów48. Istnieje zatem jedynie odległa analogia między bytamiożywionymi a ciałami niebieskimi, które pozostają w mocy bytów żywych i myślących(habent rectores), chociaż nie można oddzielić ciał niebieskich i ich poruszycieli, costanowi o pośredniej naturze powiązania anioła i poruszanej przez niego sfery: powią-zanie to nie jest ani przypadłościowe, ani materialno-formalne49. Poruszyciele są więcbytami oddzielonymi od świata fizycznego o tyle, o ile nie posiadają materii i są teżoddzieleni od swych sfer, mimo że w pewnym sensie (wieloznacznie) stanowią ichdusze50. Anioł może zaniechać poruszania sfery bez jej zniszczenia (contingat ipsamseparari), ale jest z nią połączony dla wykonywania swych działań, a więc ich powiąza-nie ma charakter operacyjny, służy działaniu (propter suam operationem)51. Ponadtozwiązek duchowego poruszyciela i poruszanego ciała nie ma znaczenia dla czynnościpoznawczych tego pierwszego, co dodatkowo potwierdza, że nie jest związkiem formy existimet: inanimati sunt enim et insensibiles”, De veritate, q. 5, a. 9, ad 14; „de hoc diversimode sentiuntdoctores Ecclesiae. Hieronymus enim dicit super Ecclesiasten, quod sol est animatum; Damascenus hocnegat. Et haec differentia etiam est apud philosophos. Plato enim et Aristoteles ponunt corpora supercaelestia animata esse; Anaxagoras vero non; et ideo legitur fuisse occisus. Ego autem dico, secundumAugustinum, II super Genesim ad litteram, quod non refert ad fidem, utrum sic vel aliter sit; unde hoc nondeterminat in Enchiridion”, Quodlibet XII, q. 6, a. 2, co.; zob.: Braun, s. 45–46.

46 Por.: „caelum non habet animam sensitivam, secundum opinionem Aristotelis: haberet enim diversaorgana, quae non competunt simplicitati caeli (...) subiungit Aristoteles quod quibus de numero corrupti-bilium inest intellectus, insunt omnes aliae potentiae: ut daret intelligere quod aliqua incorruptibilia habentintellectum quae non habent alias potentias animae, scilicet corpora caelestia”, Contra Gentiles, lib. 2, cap.70, n. 5.

47 Por.: „Unde si sit aliqua substantia spiritualis cuius virtus sit determinata ad motum caeli, quod movetsine labore, ut supra dictum est, nobilius est ei esse in tali corpore quam esse separatam: quia perfectior estactio quam quis agit per instrumentum coniunctum, quam per instrumentum separatum. Sed substantiaseparata cuius virtus non determinatur ad hunc effectum, est omnino nobilior”, In De caelo, lib. 2, l. 3, n. 3;zob.: Braun, s. 52.

48 Por.: „pro firmo tenentes quod corpora caelestia ab aliquo intellectu moventur, saltem separato,propter argumenta utramque partem sustinentes, dicamus aliquam substantiam intellectualem esse perfec-tionem corporis caelestis ut formam, quae quidem habet solam potentiam intellectivam, non autem sensiti-vam ut ex verbis Aristotelis accipi potest in II de anima, et in XI Metaph. Quamvis Avicenna ponat quodanima caeli cum intellectu etiam habeat imaginationem. Si autem habet intellectum tantum, unitur tamencorpori ut forma, non propter operationem intellectualem, sed propter executionem virtutis activae, secun-dum quam potest adipisci divinam similitudinem in causando per motum caeli”, Q. d. de anima, a. 8, ad 3;zob.: Braun, s. 47.

49 Por.: „motus caeli sit ab aliqua substantia intelligente (...) [corpora caelestia] habent rectores spiritus, aquibus tamen non sic animantur sicut inferiora animalia a suis animabus”, De spiritualibus creaturis, a. 6, co.

50 Por.: „Il semble bien évident qu’à chaque ciel, Thomas fait correspondre une seule substance douéed’intelligence, cette substance qu’on peut nommer l’âme du ciel, mais qu’on pourrait aussi appeler unesubstance séparée, puisqu’elle n’a, avec le corps du ciel, qu’un simple contact de force”, Duhem, s. 554.

51 Por.: „talem animam necesse est corpori uniri propter suam operationem, licet contingat ipsamseparari”, S. Th., I-a, q. 70, a. 3, co.

265

z materią (non oportet quod uniatur ei ut forma), ale raczej powiązaniem albo kontaktemmocy (per contactum virtutis)52. Za pomocą tej mocy aniołowie mogą realizować zleconeim przez Boga panowanie (imperium) nad ruchem w świecie sfer, ale wyłącznie mocąduchową, gdyż nie posiadają ciał. Z tego powodu nie można mówić o ich fizycznym,materialnym oddziaływaniu (per contactum quantitatis) na ciała niebieskie53.

Rozważając czynności wypełniane przez duchowych poruszycieli w hierarchicznieuporządkowanym świecie, dominikanin odrzuca pogląd Awicenny, który – jego zda-niem – idzie zbyt daleko, przypisując substancjom oddzielonym nie tylko poruszanieciał niebieskich i pośrednie powodowanie zmian w świecie podksiężycowym, ale na-wet bezpośrednie i niematerialne tworzenie form za Ziemi54. Temu nadmiernemu spi-rytualizmowi Akwinata przeciwstawia bardziej przyrodnicze nastawienie Stagirytyi jego pogląd o oddziaływaniu już istniejących wyższych form na materię, która jestw możności przyjęcia tych oddziaływań55.

W kwestii dyskutowanej o stworzeniach duchowych (De spiritualibus creaturis)św. Tomasz rozróżnia dwa rodzaje substancji duchowych. Istnieją więc poruszycieleciał niebieskich, którzy łączą się (unientur) z tymi ciałami, jak czynnik poruszającyz rzeczą poruszaną (sicut motores mobilibus)56. Tylko w tym sensie można mówić, że

52 Por.: „propter operationem intellectualem, anima caelesti corpori non uniretur. Relinquitur ergo quod

propter solam motionem. Ad hoc autem quod moveat, non oportet quod uniatur ei ut forma; sed per con-tactum virtutis, sicut motor unitur mobili. Unde Aristoteles, libro VIII Physic., postquam ostendit quodprimum movens seipsum componitur ex duabus partibus, quarum una est movens et alia mota; assignansquomodo hae duae partes uniantur, dicit quod per contactum vel duorum ad invicem, si utrumque sit cor-pus, vel unius ad alterum et non e converso, si unum sit corpus et aliud non corpus”, S. Th., I-a, q. 70, a. 3,co.; „duas partes moventis seipsum, quarum una est movens et alia mota, necesse est aliquo modo coniungi,ad hoc quod sint partes unius totius. Non autem per continuationem, quia (...) movens seipsum et motumnon possunt continuari, sed necesse est ea dividi: unde relinquitur quod oportet has duas partes coniungi percontactum; aut ita ut ambae partes contingant se invicem, si ambae partes habeant magnitudinem; aut itaquod altera tantum pars contingatur ab alia, et non e converso, quod erit si movens non habet magnitu-dinem. Quod enim est incorporeum, potest quidem tangere corpus sua virtute movendo ipsum, non autemcontingitur a corpore: duo autem corpora se invicem tangunt”, In Physic., lib. 8, l. 11, n. 3. Dodajmy, że św.Tomasz przypisuje takie rozumienie połączenia również platonikom: „Platonici etiam animas corporibusuniri non ponebant nisi per contactum virtutis, sicut motor mobili. Et sic per hoc quod Plato ponit corporacaelestia animata, nihil aliud datur intelligi, quam quod substantiae spirituales uniuntur corporibus caeles-tibus ut motores mobilibus”, tamże; zob. również: Braun, s. 48–50; Duhem, s. 553.

53 Por.: „omne quod Angeli faciunt, operentur potestate a Deo donata. (...) Non enim possunt moverealiquod corpus per contactum quantitatis, cum sint incorporei, sed per contactum virtutis. Nihil autem estaltius in Angelis quam eorum intellectus, cum et ipsi a Dionysio intellectus vel mentes nominentur: undeeorum motiones a virtute intellectus procedunt. Ipsa autem conceptio intellectus, secundum quod habetefficaciam aliquid transmutandi, imperium nominatur; unde si movent, nullo modo nisi per imperium mo-vere possunt”, De 36 articulis, a. 3, ad arg.

54 Por.: „Avicenna namque posuit, quod substantia spiritualis quae caelos movet, non solum mediantecaelesti motu effectus in inferioribus corporibus causat, sed etiam praeter omnem corporis actionem, volensquod materia corporalis multo magis obediat conceptioni et imperio praedicto spiritualis substantiae quamcontrariis agentibus in natura, vel cuicumque corpori agenti. Et ex hac causa provenire dicit, quod quando-que inusitatae permutationes fiunt aeris, et infirmitatum curationes, quae nos miracula appellamus”, Depotentia, q. 6, a. 3, co.; zob.: Braun, s. 58.

55 Por.: „secundum opinionem Aristotelis et sequentium eum, hoc non potest stare; probat enim Aristo-teles duplici ratione, quod formae non imprimuntur in materiam ab aliqua substantia separata, sed reducun-tur in actum de potentia materiae per actionem formae in materia existentis”, De potentia, q. 6, a. 3, co.

56 Por.: „erit duplex ordo substantiarum spiritualium. Quarum quaedam erunt motores caelestium corpo-rum, et unientur eis sicut motores mobilibus”, De spiritualibus creaturis, a. 6, co.; zob.: Duhem, s. 555–557.

266

ciała te są ożywione57. Natomiast druga kategoria to byty duchowe, które są zgołaoddzielone (omnino abstractae) od wszelkiego kontaktu z ciałami materialnymi i sta-nowią cele (fines) ruchu ciał niebieskich. Wprowadzenie tego rozróżnienia Akwinatauzasadnia pragnieniem zachowania niektórych poglądów Platona i Arystotelesa58.Zdaniem dominikanina należy bowiem odróżnić upragniony cel ruchu (bonum deside-ratum) od tego, kto pragnie ten cel osiągnąć (desiderante) i wykonuje ruch59.

Porównując ożywienie bytów podksiężycowych, które posiadają dusze z bytaminiebieskimi, które tylko w sensie wieloznacznym obdarzone są duszami, Doktor Aniel-ski stwierdza, że byty podległe zniszczeniu są zjednoczone z duszami w samej istocie,która wraz z istnieniem tworzy dany byt (secundum esse)60. Natomiast ciała niebieskiesą zjednoczone ze swymi poruszycielami wtórnie i jedynie w tym celu, aby mogły sięporuszać (secundum moveri tantum)61. Poruszyciele sfer działają zaś świadomie,w celu wypełnienia woli Bożej62.

Zdaniem Akwinaty są dwa rodzaje ruchu przypadłościowego, realizowanego dlajakiegoś celu. W hierarchii wszechświata poruszyciel najwyższej sfery sam się nieporusza przypadłościowo, ale wywołuje ruch niższych poruszycieli, którzy są porusza-ni przypadłościowo, aby wywołać ruch swych sfer. Ten ruch jest więc wykonywanydla poruszanego ciała (ratione mobilis). Natomiast dusze w świecie podksiężycowymdoznają ruchu przypadłościowo, ale ze względu na same siebie (ratione sui ipsius), toznaczy, że poruszając posiadanym ciałem, same doznają ruchu63.

Koncepcja duchowych poruszycieli ciał niebieskich w systemie św. Tomasza łączyinspirację chrześcijańską z grecką i arabską. Filozof, korzystając z dorobku Arystotele-sa, Awicenny, Awerroesa i Ojców Kościoła, daje wyraz swemu przekonaniu o istnie-

57 Por.: „negandum est corpora caelestia esse animata eo modo quo ista inferiora corpora animantur.

Non est tamen negandum corpora caelestia esse animata, si per animationem nihil aliud intelligatur quamunio motoris ad mobile”, De spiritualibus creaturis, a. 6, co.

58 Por.: „Quaedam vero erunt fines horum motuum, quae sunt omnino abstractae, et corporibus nonunitae. Aliae vero uniuntur corporibus caelestibus per modum quo motor unitur mobili. Et hoc videtursufficere ad salvandum intentionem Platonis et Aristotelis”, De spiritualibus creaturis, a. 6, co.

59 Por.: „oportet dicere quod bonum desideratum, quod movet ut finis, est aliud a desiderante, quod movetut agens. Et hoc etiam idem dicit Commentator in XI Metaph.; ponit enim ibi duos motores: unum coniunctum,quem vocat animam, et alium separatum, qui movet ut finis. Tamen ex toto hoc non habetur amplius quamquod substantia spiritualis unitur corpori caelesti ut motor”, De spiritualibus creaturis, a. 6, ad 10.

60 Por.: „anima quae movet animalia corruptibilia, unitur eis secundum esse”, De spiritualibus crea-turis, a. 6, ad 9; „corpora caelestia dicit esse animata, quia substantiae spirituales uniuntur eis ut motores, etnon ut formae. Unde super VII Metaph., dicit quod virtus formativa seminis non agit nisi per calorem quiest in semine; non ita quod sit forma in eo, sicut anima in calore naturali, sed ita quod sit ibi inclusa, sicutanima est inclusa in corporibus caelestibus”, tamże, a. 6, ad 11; zob.: Duhem, s. 555–556.

61 Por.: „substantia spiritualis, quae movet caelestia corpora, unitur eis secundum moveri tantum”, Despiritualibus creaturis, a. 6, ad 9; „vel sint animata caelestia corpora, et moveantur a propriis animabus; velquod moveantur ab Angelis, quod melius dicitur”, De 43 articulis, a. 5, ad arg.

62 Por.: „probabiliter dicitur quod imperio voluntatis substantia spiritualis movet corpus caeleste”, Despiritualibus creaturis, a. 6, ad 8; zob.: „unus Angelus deputatur ad custodiam unius hominis quamdiu vivit.Unde non est inconveniens si deputatur ad movendum caeleste corpus quamdiu movetur”, tamże, a. 6, ad s.c. 2.

63 Por.: „moveri per accidens attribuitur animae corruptibilis animalis ratione sui ipsius; oportet enimquod moto corpore, cum quo est unum secundum esse, ipsamet per accidens moveatur. Sed moveri peraccidens attribuitur motori inferioris orbis non ratione sui ipsius, sed ratione mobilis; in quantum scilicetinferior orbis movetur per accidens, ut delatus motu superioris. Motor vero superioris orbis neutro modo peraccidens movetur; quia orbis eius non defertur, sed alios defert”, De spiritualibus creaturis, a. 6, ad 9.

267

niu głębokiego, celowego porządku całej rzeczywistości, stanowiącej hierarchicznysystem bytów duchowych i materialnych. Wiedza filozoficzna i teologiczna pozwoliłaśw. Tomaszowi stworzyć jednorodną i całościową wizję świata, w ramach nauki zwa-nej kosmologią.

4.2. Najwyższe rejony kosmosu znane w teologii

Koncepcja budowy wszechświata w pismach Akwinaty nie ogranicza się do przejęciaod Arystotelesa struktury wszechświata zbudowanego z centralnie położonej, nieru-chomej Ziemi otoczonej sferami niebieskimi, począwszy od pierwszej, najniższej sferyKsiężyca, aż do siódmej – Saturna i najwyższej, ósmej sfery gwiazd stałych64. DoktorKościoła w swej refleksji nad przyrodoznawstwem przyjmuje za Ptolemeuszem takżeistnienie dziewiątej sfery ponad sferą gwiazd stałych, której ruch (odbywający sięw przeciwnym kierunku – z zachodu na wschód) ma wyjaśnić zjawisko precesji biegu-nów nieba i punktów równonocy na ekliptyce. Prócz tego jednak św. Tomasz wypo-wiada się o sferze dziesiątej. Natomiast na podstawie tradycyjnie uprawianej refleksjiteologicznej, podjętej w nawiązaniu do wcześniejszych uczonych chrześcijańskich,przyjmuje dwie sfery niebieskie wyższe od sfery gwiazd stałych (pierwsza z nich jesttożsama z dziewiątą i dziesiątą sferą)65. Wzajemne niezgodności istniejące międzyposzczególnymi filozofami na temat struktury wszechświata i liczby sfer ułatwiłyAkwinacie odejście od sztywnego arystotelizmu i uzupełnienie obrazu kosmosu napodstawie danych teologicznych66. Jego zdaniem, nie tylko w teologii można rozważaćkwestię istnienia i natury nieba empirejskiego, gdyż refleksja filozoficzna dopuszcza

64 Wyjaśnienia podawane w niektórych opracowaniach na temat budowy świata w ujęciu scholastyków

XIII wieku są często nieprecyzyjne i trudno uchwycić różnice pomiędzy takimi pojęciami, jak np.: dzie-wiąta i dziesiąta sfera, niebo krystaliczne, empirejskie, primum mobile i primum movens. Por.: Crombie, t.I, s. 105: „niektórzy zaś autorzy średniowieczni, jak Wilhelm z Owernii (1180–1249), umieszczali ponadprimum movens jeszcze jedną sferę, nieruchome najwyższe niebo, będące siedzibą świętych”; zob. też: S.Shapin, Rewolucja naukowa, dz. cyt., s. 24–33 (pomylono systemy Arystotelesa, Ptolemeusza i uczonychchrześcijańskich); ściślejsze informacje podaje np.: Wildiers, s. 46–47.

65 Por.: „pod (raczej „ponad” – ewidentna pomyłka – M. K.) sferami planetarnymi znajduje się wyższasfera lub raczej trzy sfery, z których w najniższej umieszczone są nieruchome gwiazdy”, Wildiers, s. 40.Należało dodać, że gwiazdy są nieruchome wzajemnie, a nie względem środka Ziemi, gdyż takie błędnerozumienie zdaje się dopuszczać powyższe zdanie. Natomiast uzupełnienie kosmografii Arystotelesa no-wymi sferami nie zaprzeczało – co prawda – jego fizyce i metafizycznym założeniom obrazu świata, aledało uczonym średniowiecznym asumpt do uznania, że teoria Stagiryty nie jest ostatnim słowem nauki,a więc jednocześnie było to punktem wyjścia do krytyki Arystotelesa i dalszego rozwoju nauk przyrodni-czych. Wiemy już, że właśnie ze względów teologicznych doszło do potępienia w r. 1277, a co za tym idzieinspiracja teologiczna była motywem najpierw do wzbudzenia nieufności wobec Stagiryty, a potem, podokonanej recepcji jego dorobku – do krytyki Arystotelesa. Por.: Cambridge History of Later MedievalPhilosophy, dz. cyt., s. 537–539; R. Palacz, Źródła i podstawowe zagadnienia filozofii przyrody..., dz. cyt.,s. 281–283; E. Grant, The Foundations of Modern Science..., dz. cyt., s. 70–74.

66 Do Arystotelesa nie należy zatem ostatnie słowo w kwestii budowy wszechświata. Por.: „probationesphilosophi hoc demonstrant, quod extra totum universum non sit aliquod corpus, non quod extra hoc cae-lum non sit aliud caelum: quia in numero sphaerarum etiam philosophi dissentire inveniuntur”, Super Sent.,lib. 2, d. 2, q. 2, a. 1, ad 3.

268

jego istnienie i pozwala sformułować pewne prawdopodobne wnioski, które znajdująswe potwierdzenie na gruncie teologii67. Ponadto refleksja teologiczna nad tymi zagad-nieniami dopełnia obraz świata fizycznego i stanowi zwieńczenie kosmologii. Ponie-waż myśl św. Tomasza stanowi jednorodną całość, zatem nie sposób traktować gowyłącznie jako filozofa i pominąć jego dorobek jako teologa. Formułując swe poglądyw tej materii, św. Tomasz postępuje za tradycją biblijną, w myśl zasad egzegezy upra-wianej przez uznane autorytety teologiczne (m.in. św. Augustyna, Piotra Lombarda czyśw. Alberta Wielkiego), a mianowicie wprowadza do struktury kosmosu niebo krysta-liczne (caelum crystallinum) i niebo empirejskie (caelum empyreum)68. W kilku miej-scach mówi także o niebie Trójcy Świętej (caelum sanctae Trinitatis). Rozważania nadtymi zagadnieniami podejmuje w swych licznych pismach teologicznych69.

4.2.1. Niebo empirejskie

Tradycja poglądów teologicznych na temat nieba empirejskiego sięgała wielu stuleciprzed św. Tomaszem. Jednym z pierwszych autorów średniowiecznych w EuropieZachodniej, który poruszał tę kwestię, był Beda Czcigodny, opat benedyktyński z An-glii (zm. 735), w swym komentarzu do sześciu dni stworzenia (Hexaemeron)70.W czasach odrodzenia karolińskiego do tej problematyki nawiązywał przede wszyst-kim Walafried Strabon z Reichenau (zm. 849), uczeń Hrabana Maura, arcybiskupaMoguncji (zm. 856), autor kompletnego komentarza do Pisma Świętego (Glossa ordi-naria)71. Idąc ich śladem, Akwinata w Sumie teologii przytacza niektóre tradycyjne

67 Por.: „quare philosophi hoc caelum non cognoverunt: quia nec motui nec visui subjacet: et tamen multa

quae de istis dixerunt, non demonstrative, sed probabiliter cognoverunt”, Super Sent., lib. 2, d. 2, q. 2, a. 1, ad 4.68 Por.: „Outre les cieux porteurs d’astres et les cieux «anastrique» que S. Thomas croyait devoir poser

pour rendre raison des mouvements observables des astres, il admettait encore, pour des raisonsthéologiques et non plus astronomiques ou philosophiques, l’existence d’une ciel plus élevé, suprême, qu’ilappelait le ciel empyrée”, Litt, s. 255. Zob.: „caelum Empyreum dicitur esse caelum supremum”, S. Th., I-a,q. 61, a. 4, arg. 3. Uproszczona jest opinia Wildiersa (s. 36) na temat teologicznej kosmologii patrystycznej:„do niebieskich sfer Platona i Arystotelesa dodana została jeszcze jedna, wyższa sfera: caelum empyreum,miejsce pobytu aniołów i błogosławionych”, gdyż autor tych słów pomija niebo krystaliczne.

69 Kwestia ta nie interesowała dotąd w szczególny sposób historyków filozofii i teologii: „Il y aurait cer-tainement beacoup de textes à relever dans les autres oeuvres de S. Thomas, mais nous n’avons pas voulu nousattarder à cette recherche, car la question est pour nous accessoire: le ciel empyrée n’appartient que seconda-irement à la construction métaphysique décrite dans notre travail”, Litt, s. 259–260. Oczywiście, na próżno byposzukiwać teorii nieba empirejskiego i krystalicznego w komentarzach do Arystotelesa, chociaż są tamwzmianki o dziewiątej sferze. Wykaz najważniejszych miejsc na ten temat w pismach Akwinaty podaje Litt, s.255–260. W Summa theologiae Akwinata posługuje się terminem „caelum” w 56 miejscach. Por.: S. ThomaeAquinatis, Summa theologica, t. VI, Indices et lexicon, Taurini 1928, s. 126–127.

70 Por.: Beda Venerabilis, Hexaemeron, sive libri quatuor in principium Genesis, usque ad nativitatemIsaac et electionem Ismaelis, lib. 1 [w:] Patrologia Latina, t. 91, kol. 13: „est enim coelum superius, quodab omni hujus mundi volubili statu secretum divinae gloria praescientiae manet semper quietum”.

71 Por.: Walafried Strabo, Glossa ordinaria [w:] Patrologia Latina, t. 113, kol. 67 – t. 114, kol. 752.Akwinata przywołuje wprost to dzieło w swych Quaestiones disputatae de potentia: „Glossa Strabonisibidem dicit, quod per caelum (...) intelligitur caelum Empyreum, quod mox factum sanctis Angelis estrepletum”, De potentia, q. 3, a. 18, s. c. 2. Większy cytat z Walafrieda na rzecz nieba empirejskiego podajeLitt, s. 257. Natomiast na temat odrodzenia karolińskiego zob.: A. Kijewska, Księga Pisma i Księga Natury,dz. cyt., s. 147–149.

269

poglądy w tej kwestii72. Egzegeci chrześcijańscy wprowadzili mianowicie do teologiipojęcie nieba empirejskiego na podstawie refleksji nad biblijnym opisem stworzeniaświata. W Księdze Rodzaju (rozdz. 1, 1–8), gdy jest mowa o dziele dwóch pierwszychdni stworzenia, to najpierw przez Boga było stworzone niebo i ziemia (caelum et terra)pierwszego dnia stworzenia73, a następnie stworzone zostało sklepienie (firmamentum)między wodami, które także nazywane jest niebem (caelum)74. Egzegeci, wyjaśniającten fragment, przyjęli, że niebo stworzone pierwszego dnia jest tym najwyższym, nie-widzialnym niebem empirejskim, zwanym też ognistym75, natomiast niebo stworzonedrugiego dnia oznaczać miało niższe sfery niebieskie, na których Bóg umieścił następ-nie (czwartego dnia stworzenia) gwiazdy, Słońce i Księżyc76. Ponieważ Księga Ro-dzaju mówi, że firmament rozdziela jedne wody od drugich, to teologowie wyjaśniają-cy znaczenie tego fragmentu uznali, że ponad sklepieniem pełnym gwiazd, ale poniżejnajwyższego nieba empirejskiego, znajduje się jeszcze jedna sfera niebieska, a miano-wicie niebo krystaliczne, zbudowane z wody stworzonej pierwszego dnia. W ten spo-sób została sformułowana teologiczna wizja najwyższych części wszechświata. Dalszerozważania egzegetyczne, podjęte nad innymi fragmentami Pisma Świętego, pozwoliłyegzegetom bliżej opisać te nowe, przyjęte właśnie elementy struktury kosmosu77.

72 Por.: „caelum Empyreum non invenitur positum nisi per auctoritates Strabi et Bedae, et iterum per

auctoritatem Basilii”, S. Th., I-a, q. 66, a. 3, co. Akwinata akceptuje rozważania swych poprzedników: „S.Thomas parle du ciel empyrée sans exprimer le moindre doute sur son exixtence”, Litt, s. 256. Zob. także:„ponuntur (sc. theologi) tres caeli. Primum totaliter lucidum, quod vocant Empyreum. Secundum totaliterdiaphanum, quod vocant caelum aqueum vel crystallinum. Tertium partim diaphanum et partim lucidumactu, quod vocant caelum sidereum, et dividitur in octo sphaeras, scilicet in sphaeram stellarum fixarum, etseptem sphaeras planetarum; quae possunt dici octo caeli”, S. Th., I-a, q. 68, a. 4, co.; Braun, s. 71; Litt, s.258: „Au sens propre du mot ciel, il y a trois cieux”.

73 Por.: „in principio creavit Deus caelum et terram terra autem erat inanis et vacua et tenebrae super fa-ciem abyssi et spiritus Dei ferebatur super aquas dixitque Deus fiat lux et facta est lux et vidit Deus lucemquod esset bona et divisit lucem ac tenebras appellavitque lucem diem et tenebras noctem factumque estvespere et mane dies unus”, Rdz 1, 1–5.

74 Por.: „dixit quoque Deus fiat firmamentum in medio aquarum et dividat aquas ab aquis et fecit Deusfirmamentum divisitque aquas quae erant sub firmamento ab his quae erant super firmamentum et factumest ita vocavitque Deus firmamentum caelum et factum est vespere et mane dies secundus”, Rdz 1, 6–8.

75 Akwinata powołuje się na autorytet Walafrieda Strabona, aby wykazać, że niebo empirejskie jest tymniebem, stworzonym pierwszego dnia dzieła stworzenia: „Strabus dicit, quod cum dicitur, in principiocreavit Deus caelum et terram, caelum dicit non visibile firmamentum, sed Empyreum, idest igneum”, S.Th., I-a, q. 66. a. 3, s. c.; „per caelum quod prima die creatum legitur, intelligitur caelum Empyreum; perfirmamentum vero quod secunda die legitur factum, intelligitur caelum sidereum quod videmus. Et haec estopinio Strabi, ut patet in Glossa Genes. I”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 15. Strabon w swym komentarzu doKsięgi Rodzaju nie używa nazwy „niebo empirejskie”, ale powiada o „superius caelum”, które wnet zostałowypełnione przez Boga aniołami. Zob.: Walafried Strabo, Glossa ordinaria, Liber Genesis, cap. 1, Patrolo-gia Latina, t. 113, kol. 69 C (autor powołuje się na komentarz Bedy Czcigodnego), słusznie więc powiadaLitt (s. 257, przypis 1 – kontynuacja ze s. 255), że: „Nous avons là la doctrine du ciel empyrée sans le mot”.

76 Por.: „dixit autem Deus fiant luminaria in firmamento caeli ut dividant diem ac noctem et sint in si-gna et tempora et dies et annos ut luceant in firmamento caeli et inluminent terram et factum est ita fecitqueDeus duo magna luminaria luminare maius ut praeesset diei et luminare minus ut praeesset nocti et stellas etposuit eas in firmamento caeli ut lucerent super terram et praeessent diei ac nocti et dividerent lucem actenebras et vidit Deus quod esset bonum et factum est vespere et mane dies quartus”, Rdz 1, 14–19.

77 Jeszcze w okresie poprzedzającym recepcję kosmologii Arystotelesa koncepcja nieba empirejskiego ikrystalicznego stała się powszechna wśród teologów katolickich: „En réalité beaucoup (...) autorités thé-ologiques pouvaient être alléguées, car la doctrine était devenue commune depuis le XII-e siècle”, Litt, s.255. Warto wymienić kilku autorów. Wilhelm z Owernii w rozprawie De universo (c. 35) określa nieboempirejskie mianem „pałacu Boga”, Aleksander z Hales twierdzi, że niebo empirejskie zajmują aniołowie

270

Jedno z podstawowych dzieł teologicznych pozostających do dyspozycji chrześci-jańskich uczonych w XIII wieku, a więc Sentencje biskupa paryskiego Piotra Lombar-da (zm. 1160)78, stanowiło główne źródło dla późniejszych pokoleń teologów w reflek-sji nad niebem empirejskim. Autor dzieła uznał za Walafridem Strabonem, że niebo tojest niewidzialne i pełne nadprzyrodzonego blasku, skąd bierze swą nazwę79. Podobniejeden z pierwszych komentatorów Lombarda, Piotr z Poitiers (zm. 1205), opisywałniebo empirejskie (różne od nieba krystalicznego), które traktował jako miejsce za-mieszkiwania świętych. W obu tych dziełach widać już wpływ arystotelizmu, alboraczej teorii piątego elementu, to znaczy odrzucenie platońskiego przekonania o ogni-stej naturze nieba80.

Akwinata poświęcił tej problematyce wiele miejsca, wysoko ceniąc autorytet PiotraLombarda. Problem najwyższej sfery nieba św. Tomasz rozważał w kilkunastu miej-scach Sumy teologii81. Z kolei w Komentarzu do Sentencji stawiał m.in. pytanie, czyniebo empirejskie jest bytem fizycznym, czy posiada blask i czy oddziałuje na inne

(Summa, p. II, q. 19), zaś św. Albert Wielki uznał, iż w niebie empirejskim przebywają zbawieni (Summatheologiae, p. I, tr. 18, q. 73). Zob. również Litt, s. 255–256, przypis 1 (świadectwa autorów z różnychstuleci). W sprawie zaś nowożytnego, scholastycznego sposobu wykładu biblijnego opisu dzieła stworzeniapor.: Scripturae Sacrae cursus completus ex commentariis omnium perfectissimis ubique habitis, et a ma-gna parte episcoporum necnon theologorum Europae catholicae, universim ad hoc interregatorum, desi-gnatis, unice conflatus, ed. J. P. et V. S. Migne, t. V (In Pentateuchum introductio), Paris 1837, kol. 113–196 (komentarz Korneliusza a Lapide SJ, 1567–1637).

78 Por.: „Par l’influence qu’il exerça, Pierre Lombard est un des premiers théologiens du XII-e siècle”,Cayré, t. II, s. 408. Odnośnie do Sentencji Wildiers napisał (s. 43): „nie ulega zatem wątpliwości, że wpoczątkowym okresie scholastyki zainteresowanie obrazem świata było bardzo żywe, a jego zasadniczekontury były już ustalone”.

79 Por.: „coelum splendidum quod dicitur empyreum, id est, igneum a splendore, non a calore; quodstatim factum angelis est repletum, quod est supra firmamentum: et illud empyreum quidam expositorumsacrae Scripturae nomine coeli intelligi volunt, ubi Scriptura dicit: In principio creavit Deus coelum etterram. Coelum, inquit Strabus, non visibile firmamentum hic appellat, sed empyreum, id est, igneum velintellectuale; quod non ab ardore, sed a splendore dicitur, quod statim factum repletum est angelis”, PiotrLombard, Sententiarum libri quatuor, lib. II, dist. 2 [w:] Patrologia Latina, t. 192, kol. 656. Akwinatawprost czerpie informacje z tego dzieła i np. w traktacie De substantiis separatis pisze niemal w tych sa-mych słowach: „in quodam supremo caelo splendido Angelos esse creatos, quod Empyreum nominant,idest igneum, non ab ardore sed a splendore; et de hoc caelo Strabus et Beda exponunt quod dicitur inprincipio Gen.: creavit Deus caelum et terram”, De substantiis separatis, cap. 18. Św. Tomasz zauważaponadto, że rozkwit tej doktryny przypada na czasy późniejsze niż okres patrystyczny: „quamvis haecexpositio ab Augustino et aliis antiquioribus Ecclesiae doctoribus non tangatur”; tamże.

80 Por.: „Nunc dicendum est ubi creati fuerint angeli? fuerunt autem creati in empyreo coelo. Coelumnon dicitur hic firmamentum ex aquis congelatis constructum, sed empyreum coelum, id est igneum, nonpropter calorem, sed propter splendorem in quo est Christus secundum humanitatem, et angeli, et beataVirgo, et usque ad illud coelum implebatur elementorum machina antequam distingueretur”, PetrusPictaviensis, Sententiarum libri quinque, lib. II, cap. 2 [w:] Patrologia Latina, t. 211, kol. 942. Na tematPiotra z Poitiers zob.: „Pierre de Poitiers (...) fut un des premiers commentateurs de P. Lombard et passepour son plus grand disciple, celui qui a le plus contribué à la diffussion de son oeuvre. Il était professeur àParis, et il fut même chancelier de l’université”, Cayré, t. II, s. 413–414.

81 Litt (na s. 257–259) podaje 16 fragmentów z Summy teologii oraz trzy miejsca z Supplementu Regi-nalda z Piperno do Sumy, w których znajdują się odniesienia do nieba empirejskiego. Fragmenty z Supple-mentu pochodzą z komentarza do czwartej księgi Sentencji, dlatego nie będziemy ich osobno analizować. ULitta niektóre fragmenty są cytatami łacińskimi, ale trzy to tylko omówienie w języku francuskim. W tensposób założenie autora, aby źródłowo przedstawić poglądy Akwinaty nie zostało zrealizowane w całejpełni. Nie umniejsza to jednak wysokiej wartości monografii Thomasa Litta, a książka ta stanowi obszernąencyklopedię kosmologii św. Tomasza.

271

ciała wchodzące w skład wszechświata82, a w ramach kwestii dowolnych Quodlibetabadał m.in. zagadnienie oddziaływania nieba empirejskiego na niższe regiony wszech-świata83 oraz rozważał, czy niebo to jest miejscem pobytu aniołów i zbawionych84.Krótkie wzmianki dotyczące nieba empirejskiego znajdują się także w mniejszychdziełach Akwinaty (np. w kilku różnych Quaestiones disputate)85, a także w niektórychjego komentarzach biblijnych86.

W Sumie teologii św. Tomasz, rozważając stworzenie świata, stwierdził, że na sa-mym początku dzieła stworzenia (ante omnia) zostały przez Boga jednocześnie stwo-rzone cztery byty: niebo empirejskie, materia bytów cielesnych (materia corporalis,zwana w Księdze Rodzaju „ziemią”), czas (tempus) i natura anielska (natura angeli-ca)87. Te cztery kategorie substancji można podzielić na dwie grupy: niebo empirejskiei natura anielska należą do porządku poznawalnego przez teologię, a materia i czas(miara ruchu poszczególnych substancji) – należą do porządku fizycznego. W ten spo-sób można też rozumieć biblijne rozróżnienie na „niebo” i „ziemię”: pierwsze oznaczarzeczywistość duchową i wieczną, a drugie – materialną88.

Św. Tomasz powiada, że niebo empirejskie nie jest poznawalne zmysłowo, a więcnie należy do dziedziny nauk przyrodniczych, ponieważ nie jest bytem podległymzwyczajnym prawom fizyki czterech elementów oraz możności do bycia w ruchu89.O istnieniu tego nieba można mówić tylko na podstawie wypowiedzi autorytetów teo-logicznych90. Mimo to należy ono także do porządku fizycznego, do struktury świata,

82 Niebu empirejskiemu poświęcona jest druga kwestia w drugiej dystynkcji, w drugiej księdze ko-

mentarza do Sentencji. W artykule pierwszym i drugim Doktor Anielski bada problem natury tego nieba, wtrzecim zaś kwestię jego oddziaływania. Por.: „Utrum caelum Empyreum sit corpus”, Super Sent., lib. 2, d.2, q. 2, a. 1, tit.; „Utrum caelum Empyreum sit lucidum”, tamże, lib. 2, d. 2, q. 2, a. 2, tit.; „Utrum caelumEmpyreum habeat influentiam super alia corpora”, tamże, lib. 2, d. 2, q. 2, a. 3, tit.; zob.: Litt, s. 255.

83 Por.: „Utrum scilicet caelum Empyreum habeat influentiam super alia corpora”, Quodlibet VI, q. 11,tit. 1.

84 Por.: „utrum scilicet possint (sc. Angeli) esse in convexo caeli Empyrei, quod etiam quaerebatur circacorpora gloriosa”, Quodlibet VI, q. 2, pr. 2.

85 Są to: Quaestio disputata de anima, Quaestiones disputatae de veritate, Quaestiones disputatae depotentia, Quaestiones disputatae de malo i Quaestio disputata de spiritualibus creaturis.

86 Trzeba wymienić komentarz do Psalmów, do Ewangelii św. Mateusza oraz do Drugiego Listu św.Pawła do Koryntian.

87 Por.: „in principio creavit Deus caelum et terram, idest ante omnia. Quatuor enim ponuntur simulcreata, scilicet caelum Empyreum, materia corporalis (quae nomine terrae intelligitur), tempus, et naturaangelica”, S. Th., I-a, q. 46, a. 3, co. Zob. także: „Utrum quatuor coaeva convenienter assignentur”, SuperSent., lib. 2, d. 12, q. 1, a. 5, tit., oraz: „unde tempus ponitur unum de quatuor primo creatis, quae suntnatura angelica, caelum Empyreum, materia informis et tempus”, De potentia, q. 3, a. 18, ad 6.

88 Podobnie o czterech pierwotnych skutkach stworzenia mówił św. Albert Wielki. Por.: „Ce sont les«quattuor coaequaeva» dont traite S. Albert le Grand dans son ouvrage «De quattuor coaequaevis»”, Litt, s.257. Akwinata uważa, że powyższy pogląd jest powszechną opinią teologów jego epoki: „communiterdicitur quatuor esse primo creata, scilicet naturam angelicam, caelum Empyreum, materiam corporaleminformem, et tempus”, S. Th., I-a, q. 66, a. 4, co., a św. Augustyn mówił jeszcze tylko o naturze anielskiej imaterii ciał fizycznych: „Augustinus enim ponit duo primo creata, scilicet naturam angelicam et materiamcorporalem, nulla mentione facta de caelo Empyreo”; tamże.

89 Por.: „caelum Empyreum non est ens naturale, sed divinum, quod ordinatum est ad gloriam bonorum;nec materiam habet determinatam ad motum, sed ad finem suum”, Super Sent., lib. 2, d. 2, q. 2, a. 2, ad 4.

90 Por.: „caelum Empyreum ratione investigari non potest: quia quidquid de caelis cognoscimus hoc estaut per visum aut per motum”, Super Sent., lib. 2, d. 2, q. 2, a. 1, co.; „caelum Empyreum dicitur intellec-tuale, quia nostris visibus non subjacet, sed intellectu tantum capitur, non quod in se non sit visibile”, tamże,ad 1. Ponieważ nie widzimy blasku nieba empirejskiego, a sfery niebieskie są przezroczyste, zatem pozo-

272

a ponieważ wszechświat stanowi całość złożoną z bytów duchowych i materialnych, totym pierwszym bytom przypisane jest najwyższe miejsce w hierarchii metafizyczneji w porządku fizycznym91, jako stosowne (locus congruus) do ich natury92 i odpowied-nie do ich godności (ad dignitatem)93. Akwinata uważa zatem, że niebo empirejskie,zwane także najwyższym niebem (supremum caelum), które w swym obrębie mieściwszystkie niższe regiony świata94, jest naturalnym miejscem pobytu aniołów, gdyżzajmują one nadrzędne miejsce wobec rzeczywistości materialnej, bo chociaż nie sąone uzależnione od materii, to jednak wywierają na nią wpływ95. Najwyższe niebo,jako najbardziej szlachetne i niezniszczalne miejsce w kosmosie96, które z natury zo-stało wyznaczone na mieszkanie dla aniołów, jest także – według dominikanina – miej-

staje uznać, że światłość ta jest bardziej subtelna i niepoznawalna zmysłowo albo nawet ma charakterniematerialny. Por.: „habet lucem caelum Empyreum non condensatam, ut radios emittat, sicut corpus solis,sed magis subtilem. Vel habet claritatem gloriae, quae non est conformis cum claritate naturali”, S. Th., I-a,q. 66, a. 3, ad 4.

91 Por.: „ex creaturis corporalibus et spiritualibus unum universum constituitur. Unde sic creatae suntspirituales creaturae, quod ad creaturam corporalem aliquem ordinem habent, et toti creaturae corporalipraesident. Unde conveniens fuit quod Angeli in supremo corpore crearentur, tanquam toti naturae corpo-reae praesidentes; sive id dicatur caelum Empyreum, sive qualitercumque nominetur. Unde Isidorus dicitquod supremum caelum est caelum Angelorum, super illud Deut. X, domini Dei tui est caelum, et caelumcaeli”, S. Th., I-a, q. 61, a. 4, co.

92 Por.: „caelum Empyreum est locus congruus Angelis etiam quantum ad eorum naturam, et ideo ibisunt creati”, S. Th., I-a, q. 102, a. 4, ad 1. Jeżeli anioł opuści niebo empirejskie, to oczywiście nie traci swejwysokiej godności: „caelum Empyreum pertinet ad dignitatem Angeli secundum congruentiam quandam,quia congruum est ut supremum corporum naturae quae est supra omnia corpora, attribuatur. Non tamenAngelus aliquid dignitatis accipit a caelo Empyreo. Et ideo quando actu non est in caelo Empyreo, nihil eiusdignitati subtrahitur, sicut nec regi, quando non actu sedet in regali solio, quod congruit eius dignitati”, S.Th., I-a, q. 112, a. 1, ad 2. Również we wcześniejszym dziele Akwinata twierdzi podobnie: „caelum Empy-reum non est de necessitate contemplationis; sed assignatur contemplationi per congruentiam”, Super Sent.,lib. 1, d. 37, q. 3, a. 2, ad 3; „caelum Empyreum dicitur locus contemplationis, non quantum ad necessita-tem, sed quantum ad congruitatem, sicut etiam Ecclesia dicitur locus orationis”, tamże, lib. 2, d. 2, q. 2, a. 1,ad 2. Podobnie św. Tomasz powiada w innych miejscach: tamże, d. 10, q. 1, a. 4, ad 4 oraz De potentia, q.3, a. 19, ad 4.

93 Por.: „caelum Empyreum est locus pertinens ad dignitatem Angelorum”, S. Th., I-a, q. 112, a. 1, arg.2.

94 Por.: „caelum Empyreum continet alios caelos”, Super Sent., lib. 2, d. 2, q. 2, a. 3, arg. 1.95 Por.: „Angeli non sunt creati in loco corporeo, quasi dependentes a corpore secundum suum esse vel

secundum suum fieri, potuisset enim Deus Angelos ante totam creaturam corporalem creasse, ut multisancti doctores tenent. Sed facti sunt in loco corporeo, ad ostendendum ordinem eorum ad naturam corpo-ream, et quod sua virtute corpora contingunt”, S. Th., I-a, q. 61, a. 4, ad 1; „caelum Empyreum est supre-mum corporalium locorum, et est extra omnem mutabilitatem. Et quantum ad primum horum, est locuscongruus naturae angelicae, quia, sicut Augustinus dicit in III de Trin., Deus regit creaturam corporalem perspiritualem; unde conveniens est quod spiritualis natura sit supra omnem corporalem constituta, sicut eipraesidens”, tamże, q. 102, a. 2, ad 1; „Operatio autem Angeli secundum naturam suam, cum sit intellectu-alis substantia, est contemplari: unde omnes in loco contemplationi congruenti, scilicet in caelo Empyreo,creati sunt”, Super Sent., lib. 2, d. 6, q. 1, a. 3, co.

96 Por.: „Empyreum (...) est incorruptibile, immobile, et lucidum”, Super Sent., lib. 2, d. 2, q. 2, a. 2, s.c. 1; „cum omnes res determinentur a fine, oportet conditiones caeli Empyrei accipere secundum quodconvenit statui bonorum, propter quod factum est; et quia illi sunt in plena participatione aeternae lucis etquietis et aeternitatis, ideo decet caelum Empyreum lucidum, immobile et incorruptibile esse”, Super Sent.,lib. 2, d. 2, q. 2, a. 2, co.; „beatitudini sanctorum respondet locus excellentissimus, qui est caelum Empy-reum”, tamże, d. 29, q. 1, a. 5, co.; „caelum Empyreum est locorum nobilissimus”, tamże, lib. 3, d. 22, q. 3,a. 1, s. c. 2.

273

scem pobytu zbawionych97, również po zmartwychwstaniu ich ciał98, ale nie przysłu-guje człowiekowi z natury – gdyż człowiek został stworzony jako byt niższy od anio-łów. Ludzie mogą jednakże osiągnąć stan szczęścia wiecznego i mogą być wyniesienido wiecznej chwały nieba empirejskiego99 przez zasługi Chrystusa100. Chociaż zbawie-ni mogliby radować się swym szczęściem w każdym miejscu, bo prawdziwe niebopolega na radości duchowej, a nie na przebywaniu w określonym miejscu101, to jednakAkwinata, idąc za św. Augustynem, uważa, że dla zapewnienia odpowiedniej zgodno-ści między fizycznym porządkiem struktury świata a porządkiem zasług i wynagrodze-nia zbawionych stosowne jest, aby zbawieni przebywali w niebie empirejskim, którejest najbardziej chwalebnym miejscem we wszechświecie102. W opinii św. Tomasza

97 Por.: „Videtur quod Paradisus non fuerit locus conveniens habitationi humanae. Homo enim et An-gelus similiter ad beatitudinem ordinantur. Sed Angelus statim a principio factus est habitator loci beato-rum, scilicet caeli Empyrei. Ergo etiam ibi debuit institui habitatio hominis”, S. Th., I-a, q. 102, a. 2, arg. 1;„Videtur quod homo factus fuerit in Paradiso. Angelus enim in loco suae habitationis creatus fuit, scilicet incaelo Empyreo”, tamże, a. 4, arg. 1; „magis erat proprius locus Angeli caelum Empyreum in quo creatusest, quam hominis Paradisus terrestris, in quo positus est homo extra ipsum creatus. Sed Angelus postpeccatum de caelo Empyreo dejectus est. Ergo et homo post peccatum de Paradiso terrestri expelli debuit”,Super Sent., lib. 2, d. 29, q. 1, a. 5, s. c. 2.

98 Por.: „omnes praedestinati post resurrectionem erunt cum corporibus suis in caelo Empyreo”, Deveritate, q. 6, a. 4, s. c. 4. O zmartwychwstaniu ciał mówią liczne wyznania wiary, np.: „Ad cuius (sc.Christi) adventum omnes homines resurgere habent cum corporibus suis: et reddituri sunt de factis propriisrationem”, Quicumque vult (Symbol przypisywany św. Atanazemu, V w.), Denzinger, nr 76.

99 Por.: „quoniam merces copiosa in caelo, scilicet Empyreo”, Super Evangelium S. Matthaei, cap. 5, v.12.

100 Chociaż Akwinata nie wspomina wprost o zasługach Chrystusa, o łasce i o odkupieniu człowieka,ale nauka ta tkwi u podstaw rozważań nad katolicką eschatologią, które podejmuje w tym fragmencieSummy Teologii. Por.: „convenit statui beatitudinis, qui est firmatus in summa stabilitate. Sic igitur locusbeatitudinis congruit Angelo secundum naturam suam, unde ibi creatus est. Non autem congruit hominisecundum suam naturam, cum non praesideat toti corporali creaturae per modum gubernationis, sed com-petit ei solum ratione beatitudinis. Unde non est positus a principio in caelo Empyreo; sed illuc transferen-dus erat in statu finalis beatitudinis”, S. Th., I-a, q. 102, a. 2, ad 1. Według Akwinaty Chrystus „in altissi-mam partem caeli Empyrei ascendit”, Super Sent., lib. 3, d. 22, q. 3, a. 3, qc. 1, ad 1.

101 Por. wydaną w XIV wieku definicję papieską: „Mocą niniejszej Konstytucji, która ma zachowaćmoc na zawsze (in perpetuum), powagą Apostolską orzekamy (definimus), że według powszechnego rozpo-rządzenia Boga dusze wszystkich Świętych, które zeszły z tego świata przed męką Pana naszego JezusaChrystusa, jak również Apostołów, męczenników, wyznawców, dziewic i innych wiernych zmarłych poprzyjęciu chrztu św., jeśli w chwili śmierci nie miały nic do odpokutowania, a także te, które w przyszłościopuszczą świat w tym stanie, albo jeśliby wówczas miały w sobie coś do oczyszczenia, lecz doznałyoczyszczenia po śmierci (post mortem purgatae), oraz dusze dzieci odrodzonych w tymże chrzcie Chrystu-sowym w przeszłości lub przyszłości, a umierający po chrzcie, lecz przed użyciem wolnej woli – zaraz poswej śmierci i po wspomnianym oczyszczeniu u tych, którzy go potrzebowali, jeszcze przed odzyskaniemswych ciał i przed Sądem Ostatecznym, od chwili wniebowstąpienia Zbawiciela, Pana naszego JezusaChrystusa, były, są i będą w niebie, w królestwie i raju niebieskim z Chrystusem, przyłączone do uczest-nictwa aniołów i świętych, po męce i śmierci Pana Jezusa Chrystusa oglądały i oglądają Bożą Istotę widze-niem intuitywnym (visione intuitiva) oraz twarzą w twarz (faciali) bez pośrednictwa żadnego stworzenia”,Benedykt XII, konstytucja dogmatyczna „Benedictus Deus”, o rzeczach ostatecznych (29 stycznia 1336 r.),Breviarium Fidei, VIII, 108–110, s. 598–599, tekst łaciński: Denzinger, nr 530–531. Warto dodać, że poję-cie „niebo empirejskie” nie było przedmiotem orzeczeń doktrynalnych i należało zatem do dziedziny opiniiteologicznych.

102 Por.: „secundum Augustinum in libro de Serm. Dom. in monte, merces sanctorum non dicitur esse incorporeis caelis, sed per caelos intelligitur altitudo spiritualium bonorum. Nihilominus tamen locus cor-poreus, scilicet caelum Empyreum, aderit beatis, non propter necessitatem beatitudinis, sed secundumquandam congruentiam et decorem”, S. Th., I-a II-ae, q. 4, a. 7, ad 3; „corpora gloriosa in caelo Empyreo

274

cały wszechświat stanowi jeden hierarchicznie uporządkowany system103 i z tego po-wodu niebo empirejskie oddziałuje w pewien sposób na niższe sfery. Dlatego w ko-smologii należy rozpatrywać także byty poznawalne wyłącznie na drodze refleksjiteologicznej, gdyż stanowią one o całości kosmosu i o jego porządku104. Stosownie dorangi zajmowanej w całym kosmosie to najwyższe niebo ma ogromne rozmiary105.

Rozróżnienie na niebo empirejskie i niebo gwiaździste – dokonane przez teologów,a więc przede wszystkim przez Bedę Czcigodnego i Walafrida Strabona, wynika stądw opinii Akwinaty, że w Księdze Rodzaju mowa jest najpierw o stworzeniu niebai ziemi pierwszego dnia, a później o stworzeniu firmamentu dnia drugiego106. Dlategopisarze chrześcijańscy wnosili, że są to dwa różne nieba, z których pierwsze, różne odnieba gwiaździstego, jest niebem anielskim, gdyż aniołowie zostali stworzeni wcze-śniej niż firmament, a więc przysługuje im również wcześniej stworzone niebo empi-rejskie. Istniały jednak różne wyjaśnienia tego zagadnienia. Według św. Augustynabowiem niebo stworzone pierwszego dnia oznacza nieuformowaną jeszcze naturę du-chową, a niebo stworzone drugiego dnia – sfery niebieskie107. Wspomniał ponadtoo innym rozumieniu, że stworzone najpierw niebo oznacza sfery gwiazd i planet,a stworzone dnia drugiego – niższy obszar wszechświata, a mianowicie atmosferę,w której tworzą się chmury, gdyż słowo „niebo” jest terminem wieloznacznym (owieloznaczności tych terminów wspominał także żydowski filozof Mojżesz Majmoni-des, którego przywołuje św. Tomasz)108. Inne przyrodnicze wyjaśnienie tej kwestii movebuntur, ut dicitur Sap. 3, 7: fulgebunt justi et tamquam scintillae in arundineto discurrent”, SuperSent., lib. 2, d. 2, q. 2, a. 2, arg. 6; „caelum Empyreum est locus aeternae gloriae”, tamże, lib. 3, d. 22, q. 2,a. 1, qc. 2, s. c. 2; „caelum Empyreum (...) est caelum ultimum”, tamże, q. 3, a. 3, qc. 1, arg. 3.

103 Por.: „totum universum est unum unitate ordinis, ut patet per philosophum, XII Metaph.”, QuodlibetVI, q. 11, co.

104 Por.: „si caelum Empyreum non influeret in corpora inferiora, caelum Empyreum non contineretursub unitate universi: quod est inconveniens. Videtur autem proprius effectus eius esse perpetuitas, et per-mansio in inferioribus corporibus”, Quodlibet VI, q. 11, co.

105 Por. fragment, w którym Akwinata wspomina „profunditatem caeli Empyrei”: Quodlibet VI, q. 2, a.2, s. c.

106 Por.: „Strabus et Beda ponunt caelum Empyreum ea ratione, quia firmamentum, per quod caelum sid-ereum intelligunt, non in principio sed secunda die dicitur factum”, S. Th., I-a, q. 66, a. 3, co. Zob. także:tamże, q. 68, a. 1, ad 1. Natomiast inny uczony z IX stulecia, Alkuin (zm. ok. 850) w swym komentarzu doKsięgi Rodzaju sporządzonym w formie pytań i odpowiedzi, odpowiadając na 28. pytanie, stwierdza: „Infor-mis illa materia, quam de nihilo fecit Deus, appellata est primo coelum et terra: non quia jam hoc erat, sed quiajam hoc esse poterat. Nam secundo die coelum istud sidereum factum esse legitur, et tertio die terramapparuisse et vestiri floribus coepisse. Sive, in coeli et terrae nomine spirituales et terrenae creaturae intelligipossunt”, Alkuin, Interrogationes et responsiones in Genesim [w:] Patrologia Latina, t. 100, kol. 519.

107 Por.: „aliud esse caelum quod legitur in principio creatum, et quod legitur secunda die factum. Ethoc diversimode. Nam secundum Augustinum, caelum quod legitur primo die factum, est natura spiritualisinformis, caelum autem quod legitur secunda die factum, est caelum corporeum”, S. Th., I-a, q. 68, a. 1, ad1. Następnie św. Tomasz raz jeszcze przywołuje znany już nam pogląd Bedy Czcigodnego i WalafriedaStrabona o dwóch niebach.

108 Por.: „Secundum autem aliam expositionem, quam Augustinus tangit, caelum prima die factum, estetiam ipsum caelum sidereum, per firmamentum vero secunda die factum, intelligitur spatium aeris in quonubes condensantur, quod etiam caelum aequivoce dicitur. Et ideo, ad aequivocationem designandam,signanter dicitur, vocavit Deus firmamentum caelum; sicut et supra dixerat, vocavit lucem diem (quia diesetiam pro spatio vigintiquatuor horarum ponitur). Et idem est in aliis observandum, ut Rabbi Moyses dicit”,S. Th., I-a, q. 68, a. 1, ad 1. „Unde alii dicunt, quod nomine firmamenti intelligitur caelum aereum nobisvicinum, supra quod elevantur per vaporum ascensionem aquae vaporabiles, quae sunt materia pluviarum:ut sic inter aquas superiores quae sunt in medio aeris interstitio vaporabiliter suspensae, et aquas corporeas

275

podał św. Jan z Damaszku (zm. 754), który uznał, że pierwszego dnia została stworzo-na dziewiąta sfera nieba, pozbawiona gwiazd, ale poruszająca (primum mobile) niższą,ósmą sferę gwiazd stałych (firmamentum), stworzoną drugiego dnia109. Omówionepoglądy dowodzą dobrej znajomości tradycji teologicznej u św. Tomasza, który pilniegromadził i badał dzieła najwybitniejszych uczonych110. Po drugie łatwo możnastwierdzić znaczną swobodę, z jaką egzegeci wykładali poszczególne fragmenty KsięgiRodzaju, a więc ich egzegeza nie była jednostronnym spekulatywnym ograniczeniem,ale raczej inspiracją dla badań kosmologicznych111. Św. Tomasz zdawał sobie dobrzesprawę, że egzegeci posiłkowali się w swych badaniach biblijnych swymi poglądamifilozoficznymi i dochodzili do odmiennych konkluzji112.

Niebo empirejskie jako trzecie niebo (ponad gwiazdami i niebem krystalicznym)113,miejsce pobytu zbawionych i najwyższy kres wszechświata, dopełnia całościowy obrazświata, który jest zbudowany hierarchicznie. Ponad rzeczywistością doczesną jest rów-nież miejsce na obszar niebieski w sensie eschatologicznym114. W opinii Akwinatyniebo empirejskie jest więc nieruchome, gdyż nie należy do systemu sfer widzialnego

quas videmus supra terram consistere, medium existat aereum caelum. Et huic etiam expositioni concordatRabbi Moyses”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 5.

109 Por.: „Secundum vero Damascenum, caelum quod legitur prima die factum, est quoddam caelumsphaericum sine stellis, de quo philosophi loquuntur, dicentes ipsum esse nonam sphaeram et mobile pri-mum, quod movetur motu diurno, per firmamentum vero factum secunda die, intelligitur caelum sidereum”,S. Th., I-a, q. 68, a. 1, ad 1. Pogląd ten zgadza się po części z teorią dziewiątej sfery nieba.

110 Historycy przywołują następujące wydarzenie z życia Akwinaty: Podczas pierwszego pobytu nakatedrze uniwersyteckiej w Paryżu Doktor Anielski „wracając z pielgrzymki do relikwi świętego Dionize-go, zachwycił się pięknem Paryża oglądanego z oddali (...) jeden ze studentów rzekł do Tomasza: «Spójrz,mistrzu, jaki piękny jest Paryż! Czyż nie chciałbyś być jego panem?» Tomasz odrzekł (...) «Wolałbymraczej (...) mieć homilie Chryzostoma do Ewangelii świętego Mateusza»” (Weisheipl, s. 163; M.-D. Chenu,Wstęp do filozofii św. Tomasza z Akwinu, dz. cyt., s. 51). Wydarzenie to dowodzi wielkiej rangi, jakąAkwinata przypisywał źródłom filozoficznym i teologicznym. Wspomniany komentarz św. Jana Chryzo-stoma został później pozyskany przez Doktora Anielskiego i wykorzystany w jego własnym komentarzu dośw. Mateusza (tamże, s. 164).

111 Św. Tomasz dobrze znał te rozbieżności. Por. np: „de firmamento, quod secundo die formatur, mul-tiplex invenitur opinio”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 15; zob.: A. Kijewska, Księga Pisma i Księga Natury, dz.cyt., passim.

112 Por.: „expositores sacrae Scripturae in hoc (sc. de natura caeli) diversificati sunt, secundum quod di-versorum philosophorum sectatores fuerunt, a quibus in philosophicis eruditi sunt. Basilius enim etAugustinus et plures sanctorum sequuntur in philosophicis quae ad fidem non spectant, opiniones Platonis:et ideo ponunt caelum de natura quatuor elementorum. Dionysius autem fere ubique sequitur Aristotelem,ut patet diligenter inspicienti libros ejus: unde ipse separat corpora caelestia ab aliis corporibus”, SuperSent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 2, co.; zob.: Braun, s. 36.

113 Por.: „nomine tertii caeli potest uno modo intelligi aliquid corporeum. Et sic tertium caelum estcaelum Empyreum, quod dicitur tertium respectu caeli aerei et caeli siderei; vel potius respectu caeli sidereiet respectu caeli aquei sive crystallini”, S. Th., II-a, II-ae, q. 175, a. 3, ad 4; „potest dici quod tertium (sc.caelum) dicitur Empyreum, ut tantum triplex caelum sumatur quod naturam caelestem habet, ut dictum est,scilicet Empyreum, chrystallinum, sidereum”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 4, ad 5.

114 Por.: „Caelum autem Empyreum nec motui subjacet nec visui, ut in littera dicitur, unde nec naturaliratione sed per auctoritatem est habitum: et est corpus quod principaliter ordinatum est ut sit habitatiobeatorum, et hoc magis propter homines quorum etiam corpora glorificabuntur, quibus locus debetur, quampropter Angelos qui loco non indigent; et quia illa gloria excedit investigationem humanam, ideo etiam etcaelum Empyreum”, Super Sent., lib. 2, d. 2, q. 2, a. 1, co.; „extra caelum Empyreum nihil est”, QuodlibetVI, q. 2, a. 2, arg. 1. Niebo empirejskie jako najwyższa sfera wszechświata zawiera w sobie całą materialnąrzeczywistość: „locus intelligitur in caelo Empyreo omnia continente”, S. Th., I-a, q. 66, a. 4, ad 5.

276

świata115. Niebo to jest nieruchome także dlatego, gdyż stanowi pierwotny wzór i za-powiedź przyszłego świata, który zostanie odnowiony i wyzwolony ze zmienności nakońcu dziejów116. W myśl zasad teologii Tomistycznej ruch sfer niebieskich, a nawetaktywność całego stworzenia cielesnego (creaturae corporalis) ma powodować nor-malny bieg przyczyn w świecie podksiężycowym, w celu liczebnego rozwoju ludzko-ści (electorum multiplicatio). Po dopełnieniu ustalonej przez Boga liczby wybranychruch sfer ustanie (cessabit), a niebo empirejskie wypełnią ludzie zbawieni117. Nieru-chome niebo empirejskie już teraz znajduje się w tym ostatecznym stanie118. Problemyeschatologiczne związane z przyszłymi losami kosmosu w ujęciu św. Tomasza przed-stawimy w dalszych rozważaniach.

Nazwę nieba empirejskiego wywodzono tradycyjnie od ognia (greckie pyr), alezdaniem Akwinaty raczej z powodu blasku stosownego dla miejsca najwyższej chwały,gdyż w świecie sfer niebieskich, a tym bardziej powyżej nieba gwiaździstego nie mamiejsca dla fizycznego ognia, będącego jednym z czterech elementów119. W związkuz tym rodzi się problem historyczny. W tradycji teologicznej określenie „niebo empi-rejskie” zmieniło bowiem swe znaczenie od epoki patrystycznej do czasów recepcjiArystotelesa120. Akwinata, występując jako historyk idei, zwraca uwagę, że św. Augu-styn pozostawał wierny tradycji platońskiej i przywołując za Porfiriuszem określenie

115 Por.: „Caelum autem Empyreum non est mobile”, S. Th., I-a, q. 66, a. 3, arg. 1.116 Ozdobą nieba empirejskiego są aniołowie, podobnie jak rośliny i zwierzęta są ozdobą ziemi, a gwi-

azdy, słońce i księżyc – nieba, o czym wspomina Akwinata, gdy rozważa ich liczebność: „sicut inferioraelementa sunt ornata plantis et animalibus, et caelum sidereum stellis et sole et luna; ita etiam caelum Em-pyreum ornatum est Angelus”, De spiritualibus creaturis, a. 8, arg. 12. W tych słowach zaznacza się po-godne przekonanie św. Tomasza o głębokim, hierarchicznym porządku całego wszechświata. Zob.: „uBonawentury i Tomasza średniowieczny obraz świata osiąga (...) wyważoną doskonałość. Marzenieo chrześcijańskiej wizji kosmosu, do której dążono od samego początku scholastyki, znajduje tu swojenajczystsze i najpełniejsze urzeczywistnienie”, Wildiers, s. 45.

117 Z tego powodu słowo „raj” ma potrójne znaczenie: oznacza raj ziemski, niebo empirejskie i widze-nie Boga: „Paradisus est triplex. Unus Paradisus terrestris, in quo Adam positus est; alius corporalis caele-stis, scilicet caelum Empyreum; alius spiritualis, scilicet gloria de visione Dei; et de isto Paradiso intelligi-tur quod dominus latroni dixit: quia statim peracta passione et ipse latro et omnes qui in Limbo patrum erantDeum per essentiam viderunt”, Super Sent., lib. 3, d. 22, q. 2, a. 1, qc. 3, ad 3.

118 Por.: „corpora sensibilia sunt mobilia secundum ipsum statum mundi, quia per motum creaturae cor-poralis procuratur electorum multiplicatio. Sed in ultima consummatione gloriae cessabit corporum motus.Et talem oportuit esse a principio dispositionem caeli Empyrei”, S. Th., I-a, q. 66, a. 3, ad 1. Można dodać,że Akwinata doszukiwał się symbolu nieba empirejskiego w tiarze noszonej przez kapłanów żydowskichStarego Przymierza, gdyż wyjaśniając symboliczne znaczenie poszczególnych elementów ich stroju pisał„Cidaris autem, vel tiara, significabat caelum Empyreum”, S. Th., I-a, II-ae, q. 102, a. 5, ad 10. Wartododać, że koncepcję nieba empirejskiego jako najwyższego regionu kosmosu przyjmował również Koper-nik. Por.: S. Swieżawski, Dzieje filozofii europejskiej XV wieku, dz. cyt., t. 5 (wszechświat), s. 137.

119 Por.: „illud caelum dicitur Empyreum, idest igneum, non ab ardore, sed a splendore”, S. Th., I-a, q.66, a. 3, co.; „caelum Empyreum dicitur igneum, non quia habeat speciem ignis, sed propter splendorem”,Quodlibet IV, q. 2, a. 2, co. Blask nieba empirejskiego w opinii Akwinaty przewyższa inne rodzaje światło-ści: „caelum Empyreum maxime habet lucem inter alia corpora”, Quodlibet VI, q. 11, s. c. Pogląd o blaskutego nieba i stworzeniu w nim aniołów zaczerpnął Akwinata wprost od Piotra Lombarda.

120 Nader interesujący opis kosmologii w XII wieku (punktu wyjścia do rozwoju nauk w kolejnym stu-leciu) podaje książka: Ph. Boehner, É. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej. Od Justyna do MikołajaKuzańczyka, przeł. S. Stomma, Warszawa 1962, s. 305–312. Opis został podany w oparciu o pisma Hono-riusza z Autun, autora De imagine mundi (Patrologia Latina, t. 172, kol. 115–188) oraz Elucidarium sivedialogus de summa totius christianae theologiae (Patrologia Latina, t. 172, kol. 1109–1176); zob.: Dreyer,s. 230–231.

277

„niebo empirejskie”, jako miejsce przebywania aniołów, miał na myśli niebo gwiaździ-ste zbudowane z jednego z żywiołów, a mianowicie z ognia, stosownie do Platońskiejkosmologii. Stąd również pochodziło określenie tego nieba121. W strukturze świata św.Tomasza i uczonych jemu współczesnych niebo gwiaździste zbudowane było z piątejnatury, a więc teoria Platońska została odrzucona122. Doktor Kościoła podobnie po-traktował niebo empirejskie, uznając, że jest bytem fizycznym, miejscem (locus corpo-ralis)123 zbudowanym z eteru, chociaż nie podlega poznaniu zmysłowemu124. Zmianarozumienia tworzywa nieba empirejskiego z ognia na eter (wskutek odejścia od plato-nizmu w filozofii przyrody)125 w refleksji filozoficznej w czasach poprzedzającychAkwinatę skłoniła go również do przyjęcia wniosku, że niebo empirejskie bierze swąnazwę raczej od blasku niż ognistej natury126. W ten sposób termin „ogień” został po-traktowany w sensie analogicznym, a św. Tomasz w swej metodologii zawarł równieżmetodę alegorycznego wykładu Pisma Świętego127. Taki sposób postępowania miał nie-bagatelne znaczenie dla dalszego rozwoju nauk przyrodniczych, gdyż rozważania uzna-

121 Por.: „Augustinus, X de Civ. Dei, dicit quod Porphyrius discernebat a Daemonibus Angelos, ut aerea

loca esse Daemonum, aetherea vero vel Empyrea diceret Angelorum. Sed Porphyrius, tanquam Platonicus,caelum istud sidereum igneum esse existimabat, et ideo Empyreum nominabat; vel aethereum, secundumquod nomen aetheris sumitur ab inflammatione, et non secundum quod sumitur a velocitate motus, ut Aris-toteles dicit. Quod pro tanto dictum sit, ne aliquis opinetur Augustinum caelum Empyreum posuisse sicutnunc ponitur a modernis”, S. Th., I-a, q. 66, a. 3, co.; zob.: Augustinus, De Civitate Dei, lib. X, cap. 9 (Deillicitis artibus erga daemonum cultum...): „Quanquam itaque discernat (sc. Porphyrius) a daemonibusAngelos, aeria esse loca daemonum, aetheria vel empyrea disserens Angelorum”; por. także: Litt, s. 258,przypis 1 (kontynuacja ze s. 255).

122 Por.: „Est autem de caelestibus corporibus duplex opinio. Una scilicet, quod sint de natura elemento-rum, secundum quam caelum Empyreum esset de natura ignis”, Quodlibet VI, q. 11, ad 1. Dalej Akwinataomawia koncepcję ufundowaną na teorii Arystotelesa, ale żadnej nie ocenia. Zob. także: M. Boczar, Trady-cja i «novum» w wykładni kosmogonii biblijnej..., dz. cyt., s. 167–181.

123 Por.: „caelum Empyreum locus corporalis est”, Super Sent., lib. 4, d. 45, q. 1, a. 1, qc. 1, s. c. 1.124 Por.: „de natura caeli Empyrei non est quod moveatur nisi ad motum circularem qui est naturalis

quintae essentiae”, Super Sent., lib. 3, d. 22, q. 3, a. 2, qc. 1, co. Akwinata dopuszcza zatem teoretyczniemożliwość ruchu nieba empirejskiego, wykluczoną w innych miejscach. Natomiast Honoriusz z Autun nieużywał określenia niebo empirejskie, ale mówił o wysokim niebie aniołów, przedstawiając następującąhierarchię: „Super firmamentum sunt aquae (...) Super quod est spirituale coelum, hominibus incognitum,ubi est habitatio angelorum per novem ordines dispositorum (...)”, De imagine mundi, lib. I, cap. 138–139,Patrologia Latina, t. 172, kol. 146. Ponad tymi sferami wprowadził jeszcze najwyższe niebo, mieszkanieBoga: „Huic longe supereminere dicitur coelum coelorum in quo habitat rex angelorum”, tamże, cap. 140.

125 Już Wilhelm z Conches (zm. 1150), który obszernie korzystał z platońskiego Timaiosa w tłumacze-niu Chalcydiusza wykluczał, że ponad niebem gwiaździstym znajduje się woda. Zob.: Wildiers, s. 41–42.

126 Powyższy fragment dowodzi, że nawet tak poważny autorytet, jak św. Augustyn został poddanygłębokiej reinterpretacji; Akwinata zaś uprawiał niezależną refleksję kosmologiczną. W podobny sposób wramach metodologii tomistycznej można również potraktować Stagirytę i to dowodzi otwartości autentycz-nego tomizmu na nowe odkrycia w ramach kosmologii. W duchu platonizmu o ognistej naturze niebawypowiadali się także inni uczeni przed Akwinatą, np. Alcuin. Por.: „Cujus naturae coelum esse fertur?Resp. Igneae, rotundae atque volubilis”, Alkuin, Interrogationes et responsiones in Genesim, Interrogatio23 [w:] Patrologia Latina, t. 100, kol. 519.

127 Do symbolicznego znaczenia nazwy nieba empirejskiego nawiązuje św. Tomasz w swej Quaestiodisputata de anima, gdzie wyprowadza analogię pomiędzy ogniem miłości gorejącym u zbawionych aokreśleniem nieba, do którego trafiają w nagrodę za godziwe życie: „caelum Empyreum respondet ignicaritatis, ita ignis Inferni respondeat inordinatae cupiditati”, Q. d. de anima, a. 21, ad 18. Zob. także św.Tomasz z Akwinu, Kwestia o duszy, przeł. Z. Włodek, W. Zega, Kraków 1996, s. 260.

278

nych autorytetów teologicznych nie stanowiły przeszkody dla konkurencyjnych próbwyjaśnienia świata i wyłożenia właściwego sensu Biblii i tradycji patrystycznej128.

W kosmologii inspirowanej fizyką Arystotelesa, w której wyższe sfery wpływają naniższe, Akwinata zastanawiał się nad kwestią, czy istnieje fizyczne oddziaływanienajwyższego, empirejskiego nieba129, na niższe sfery wszechświata, a więc na niebokrystaliczne, niebo gwiazd stałych i przez cały system sfer planetarnych na Ziemię,czyli ostatecznie na procesy powstawania i ginięcia, które na niej się dokonują130. Po-nieważ uznał wcześniej, że niebo empirejskie jest nieruchome, nie mógł zatem przyjąćoddziaływania udzielanego na drodze ruchu131, ale przyjął pewne szczególne oddzia-ływanie132 wyższego rzędu, stosowne do rangi najwyższego nieba w hierarchii kosmo-su133, określając ogólnie ten wpływ mianem działania przyczynowego (virtus causan-di) i polegającego na zachowywaniu niższych regionów świata w istniejącym stanie

128 Por.: „sicut caelum Empyreum dicitur quod est simile igni in hoc quod est lucidum totum; ita etiam

caelum chrystallinum vel aqueum dicitur, inquantum convenit cum aqua in hoc quod est diaphanum, sivequod sit aliqua pars ejus lucens (sicut est in caelo sidereo, cujus quaedam partes lucent, scilicet stellae) etaliqua pars diaphana”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 1, co. U podstaw egzegezy średniowiecznej znajdo-wało się przecież przekonanie o wielości sensów tekstu natchnionego, a więc nie zawsze znaczenie danegofragmentu należało zdaniem teologów przyjmować dosłownie. Zob.: „sensus litteralis est, quem auctorintendit, auctor autem sacrae Scripturae Deus est, qui omnia simul suo intellectu comprehendit, non estinconveniens, ut dicit Augustinus XII confessionum, si etiam secundum litteralem sensum in una litteraScripturae plures sint sensus”, S. Th., I-a, q. 1, a. 10, co.

129 Por.: „primum caelum, scilicet Empyreum”, Quodlibet VI, q. 11, co.130 Akwinata odrzuca spekulacje tych pisarzy, którzy w rozważaniach nad łączeniem się duszy z ciałem

twierdzili, że dusza łączy się z ciałem za pośrednictwem światła, a nawet, że światło gwiazd łączy z ciałemduszę wegetatywną, światło nieba krystalicznego – duszę zmysłową, a nieba empirejskiego – duszę rozum-ną. W opinii św. Tomasza rozważania takie są pozbawione sensu: „Quidam vero dixerunt quod uniturcorpori mediante spiritu corporeo. Alii vero dixerunt quod unitur corpori mediante luce, quam dicunt essecorpus, et de natura quintae essentiae, ita quod anima vegetabilis unitur corpori mediante luce caeli siderei;anima vero sensibilis, mediante luce caeli crystallini; anima vero intellectualis, mediante luce caeli Empy-rei. Quod fictitium et derisibile apparet, tum quia lux non est corpus; tum quia quinta essentia non venitmaterialiter in compositionem corporis mixti, cum sit inalterabilis, sed virtualiter tantum; tum etiam quiaanima immediate corpori unitur ut forma materiae”, S. Th., I-a, q. 76, a. 7, co. Te same poglądy zostałyrównież przedstawione i odrzucone przez św. Tomasza w jego Quaestio disputata de anima, gdzie stwier-dził: „Quae omnino fabulosa sunt” (Q. d. de anima, a. 6, co.). O pewnym oddziaływaniu sfer na aktualiza-cję duszy w ciele mówił Akwinata we wcześniejszym Komentarzu do Sentencji: „ad nobiliorem formam estnobilior dispositio. Sed ad formam animae vegetabilis disponit lux caeli siderei. Ergo cum anima sensibilissit nobilior, videtur quod ad ipsam disponat lux caeli chrystallini; ulterius ad animam rationalem lux caeliEmpyrei; et sic influentiam habet in inferiora”, Super Sent., lib. 2, d. 2, q. 2, a. 3, arg. 4, chociaż pogląd tenobwarowany był zastrzeżeniami: „nobilissima dispositio quae unquam potest esse in corpore ad formam, estinfra nobilitatem caeli: unde eadem virtus caelestis est per quam corpus disponitur ad formam elementi etmixti, et animae vegetabilis, sensibilis, rationalis”, tamże, ad 4.

131 Por.: „caelum Empyreum nullam habet influentiam super alia corpora, quae rationabiliter poni pos-sit. Non enim ponimus aliquod corpus habere influentiam super aliud, nisi per motum; quia, ut in Lib. decausis dicitur, etiam anima in hoc ab intelligentia deficit, quia non imprimit in res nisi movendo eas; etmulto minus corpus”, Super Sent., lib. 2, d. 2, q. 2, a. 3, co.; „caelum Empyreum, ut supra dictum est, nonhabet influentiam super inferiora corpora; et ideo inter opera distinctionis commemorari non debuit, perquam rebus virtutes activae datae sunt: sed caelum Empyreum ordinatum est ad gloriam beatorum; et ideoin principio creationis suae totum complementum suum habuit”, tamże, d. 13, q. 1, a. 1, ad 4.

132 Por.: „caelum Empyreum est majus quantitate et virtute quam sol”, Super Sent., lib. 2, d. 2, q. 2, a. 2,arg. 2.

133 Por.: „caelum Empyreum est subtilissimum, cum sit nobilissimum corporum, et maxime formale”,Super Sent., lib. 2, d. 2, q. 2, a. 2, arg. 1.

279

(continendi). Wszystkim swoim wnioskom w tej dziedzinie nie przypisywał jednakpewności134 i pozostawał przy zdaniu prawdopodobnym, gdyż teologowie byli w tejkwestii podzieleni, a ponadto (i co najważniejsze) brakowało rozstrzygnięć Magiste-rium Kościoła, które nie naucza kwestii astronomicznych135. W ramach przyrodoznaw-stwa zaś nie sposób niczego powiedzieć o oddziaływaniu nieba empirejskiego136.

W jednym ze swych najpóźniejszych dzieł, a mianowicie w szóstym Quodlibet137,św. Tomasz rozważył dodatkowo te zagadnienia i doszedł do wniosku, że niebo empi-rejskie posiada szczególne oddziaływanie na położone bezpośrednio niżej niebo kry-staliczne, które ponadto jest bytem jednorodnym, w przeciwieństwie do sfery gwiazdstałych, złożonej z przejrzystej sfery i świecących gwiazd, a więc łatwiej przyjmuje toodgórne oddziaływanie138. Autor dodaje, że wcześniej uważał, iż najwyższe niebo niepowoduje żadnego fizycznego oddziaływania, ale odrzucił takie ujęcie problemu139.Wpływ nieruchomego nieba empirejskiego uznał za doskonały, wynikający ze stanustałego bezruchu140.

134 Akwinata nigdzie nie mówi, że jest pewien istnienia nieba empirejskiego, a autorytet Ojców Ko-

ścioła pewności takiej nie dawał, gdyż autorzy różnili się między sobą. Można uznać, że teoria najwyższegonieba fizycznego było opinią teologiczną, od której teologowie odeszli z upływem czasu. Dlatego uprosz-czony jest pogląd Wildiersa (s. 46): „Istnienie caelum empyreum zostało z kolei potwierdzone przez OjcówKościoła i zdawało się tak dobrze pasować do biblijnej nauki o niebie, że zbędne było dalsze przytaczaniedowodów”.

135 Wpływ nieba empirejskiego na niższe rejony świata Akwinata rozpatruje na drodze analogii doświata aniołów, opierając się na refleksji Pseudo-Dionizego Areopagity. Por.: „satis probabile est quodcaelum Empyreum, secundum quosdam, cum sit ordinatum ad statum gloriae, non habet influentiam ininferiora corpora, quae sunt sub alio ordine, utpote ordinata ad naturalem rerum decursum. Probabiliustamen videtur dicendum quod, sicut supremi Angeli, qui assistunt, habent influentiam super medios etultimos, qui mittuntur, quamvis ipsi non mittantur, secundum Dionysium; ita caelum Empyreum habetinfluentiam super corpora quae moventur, licet ipsum non moveatur. Et propter hoc potest dici quod influitin primum caelum quod movetur, non aliquid transiens et adveniens per motum, sed aliquid fixum et sta-bile; puta virtutem continendi et causandi, vel aliquid huiusmodi ad dignitatem pertinens”, S. Th., I-a, q. 66,a. 3, ad 2; zob.: Litt, s. 260.

136 Por.: „cum caelum Empyreum ponatur immobile, non potest rationabiliter poni influentiam supercorpora habere. Constat enim quod non habet influentiam sine motu ad modum creantis. Nec tamen negaturquin Deus potentiam influendi sine motu ei conferre potuisset; sed quia hoc nec auctoritate confirmatur necratione, ideo positio eorum qui dicunt caelum Empyreum influentiam super alia corpora habere, eademfacilitate contemnitur qua tenetur; et praecipue cum in talibus non quaeratur quid Deus per miraculumpossit facere, sed quid naturae rei conveniat, ut dicit Augustinus”, Super Sent., lib. 2, d. 2, q. 2, a. 3, co.Zob.: „deux fois (...) il essaie de caractériser l’effet produit par l’éventuelle causalité de ce ciel empyrée,mais deux fois c’est bien pue par rapport aux textes innombrables sur la causalité des corps célestes et sur larépartition de cette causalité”, Litt, s. 261. Powściągliwość ta dowodzi, że w ramach kosmologii Akwinatakładł nacisk raczej na badania przyrodnicze, niż na spekulację, chociaż uznawał tradycję autorytetów teolo-gicznych.

137 Jak wykazuje Weisheipl (s. 448), dzieło zostało napisane w Paryżu w r. 1272.138 Por.: „caelum Empyreum magis influit in caelum aqueum quam in inferiora corpora, in quantum scili-

cet caelum aqueum plus recipit de influentia caeli Empyrei, ut uniformitas motus ostendit; unde etiam magisconvenit cum caelo Empyreo ratione suae uniformitatis quam caelum sidereum”, Quodlibet VI, q. 11, ad 1.

139 Por.: „quidam ponunt caelum Empyreum non habere influentiam in aliqua corpora, quia non est in-stitutum ad effectus naturales, sed ad hoc quod sit locus beatorum. Et hoc quidem mihi aliquando visum est.Sed diligentius considerans, magis videtur dicendum quod influat in corpora inferiora, quia totum univer-sum est unum unitate ordinis”, Quodlibet VI, q. 11, co.

140 Por.: „Sicut autem uniformitas motus praecedit difformitatem, ita etiam unitas quietis praecedit uni-formitatem motus: quia movere est se aliter habere nunc quam prius; quiescere autem est eo modo se haberenunc ut prius; et sic quies habet puram unitatem. Uniformitas autem motus habet unitatem cum diversitate:

280

4.2.2. Niebo krystaliczne

Niebo zwane krystalicznym (albo inaczej wodnym) jest – zdaniem św. Tomasza –położone niżej niż niebo empirejskie, ale ponad najwyższą sferą gwiazd, gdyż wedługsłów Księgi Rodzaju gwiaździsty firmament rozdziela jedne wody od drugich, a więcponad niebem gwiaździstym znajduje się sfera zwana wodną, niższa od nieba empirej-skiego. Teologowie katoliccy podawali odmienne wyjaśnienia tego biblijnego frag-mentu141. W niektórych teoriach kosmologicznych wywodzących się ze starożytności(np. od Empedoklesa) takie uzupełnienie fizycznego obrazu świata dałoby się łatwoprzyjąć, albowiem zakładano w nich, że niebo jest zbudowane z tych samych żywio-łów co ziemia142. Inaczej jednak było w kosmologii opartej na zasadach fizyki Arysto-telesa. Według niego woda jako element relatywnie ciężki dąży do środka i gromadzisię ponad ziemią; innymi słowy teoria „nieba krystalicznego” egzegetów Liber Genesissprzeciwia się założeniom kosmologicznym greckiego filozofa. Akwinata stawiał wy-żej świadectwo biblijne niż refleksję pogańskiego uczonego143. Aby jednak nie podda-wać krytyce fizyki Arystotelesa w jednym z najważniejszych jej aspektów, dominika-nin stara się pogodzić świadectwo biblijne z teorią Stagiryty144. Św. Tomasz cenił ba-dania przyrodnicze i można uznać, że gdyby zdobył dane doświadczenia wyraźniesprzeciwiające się fizyce jakościowej i kosmologii Stagiryty, to nie miałby przeszkód,aby uznać nową fizykę, pozwalającą wyjaśnić coraz liczniej obserwowane zjawiska145.Jednakże w imię zwartości obrazu świata dominikański uczony starał się zharmonizo-wać refleksje pochodzące z filozofii i z teologii. Analiza inspiracji teologicznej w jegorefleksji przynosi cenne wnioski co do jego metodologii i stosunku do filozofii grec-kiej.

et ideo primum caelum, scilicet Empyreum, singulariter per suam quietem influit”, Quodlibet VI, q. 11, co.Zob. także Litt, s. 260.

141 Por.: „de aquis quae supra caelos sunt diversimode aliqui opinati sunt”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 5.142 Por.: „Quidam enim posuerunt firmamentum illud ex quattuor elementis compositum; quae videtur

esse positio Empedoclis et secundum hoc, nihil prohibet dicere supra hoc caelum sidereum esse aquaselementares tamquam simpliciores, et super eas etiam ignem, a quo vocetur caelum Empyreum”, QuodlibetIV, q. 2, a. 2, co.

143 Por.: „sicut dicit Augustinus, II super Gen. ad Litt., maior est Scripturae huius auctoritas quam om-nis humani ingenii capacitas. Unde quomodo et quales aquae ibi sint, eas tamen ibi esse, minime dubita-mus”, S. Th., I-a, q. 68 a. 2 co. Ten sam argument powraca w innym miejscu: „Maior est quippe Scripturaehuius auctoritas quam omnis humani ingenii capacitas”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 5.

144 Doktor Anielski nie zamierza jednak tak dosłownie traktować świadectw biblijnych, aby ich roz-bieżność z założeniami fizyki Arystotelesa wyjaśniać w kategoriach cudu. Wbrew potocznemu wyobraże-niu o sposobie myślenia teologów średniowiecznych celem Akwinaty było wyjaśnianie zjawisk w oparciuo stałe prawa natury stworzonej, a nie za pomocą teorii interwencji nadprzyrodzonych, jak tego domagał sięna przykład nowożytny uczony, Izaak Newton (zm. 1727), który przyjął, że Bóg koryguje co jakiś czasmechanizm ruchu układu słonecznego (zob. Wildiers, s. 110). Por.: „Nec est sufficiens responsio, quodomnipotentia Dei aquas illas contra earum naturam supra caelum sustinet; quia nunc quaeritur qualiter Deusinstituerit naturas rerum, non quod ex eis aliquod miraculum potentiae suae velit operari”, De potentia, q. 4,a. 1, ad 5.

145 Por.: „in astrologia ponitur ratio excentricorum et epicyclorum ex hoc quod, hac positione facta,possunt salvari apparentia sensibilia circa motus caelestes, non tamen ratio haec est sufficienter probans,quia etiam forte alia positione facta salvari possent”, S. Th., I-a, q. 32, a. 1, ad 2; zob.: Blanchette, s. 232,przypis 42.

281

Chcąc pogodzić komentowane fragmenty Księgi Rodzaju z założeniami fizyki Ary-stotelesa, św. Tomasz uznał, że określenie „woda” w odniesieniu do nieba krystalicz-nego ma znaczenie wyłącznie symboliczne, wskazuje na przezroczystość tej sfery nie-ba, przypominającą przezroczystość wody. W ten sposób najwyższe niebo (empirej-skie) odznacza się w sensie przenośnym blaskiem, niższe – krystaliczne jest przejrzy-ste, a niebo gwiaździste po części oddaje blask tysięcy gwiazd, które się na nim znaj-dują, a po części jest przejrzyste146. Obydwa najwyższe nieba (podobnie jak i trzecie)są zbudowane z piątego żywiołu147.

Zatem według św. Tomasza niebo wodne jest całkowicie przezroczyste i pozbawio-ne własnego światła, w przeciwieństwie do niższego od niego nieba gwiaździstego148.Bliższa próba scharakteryzowania natury nieba krystalicznego natrafia jednak na trud-ności, które biorą swój początek w odmiennych poglądach uznanych autorytetów teo-logicznych149. Akwinata wykazuje w tych rozważaniach dobrą znajomość myśli teolo-gicznej i odwołuje się nawet do pisarzy greckich z epoki patrystycznej. W opinii Ory-genesa (zm. ok. 253) woda nieba krystalicznego oznacza przenośnie byty duchowe,gdyż w Psalmie 148 jest mowa, że przynoszą one chwałę Stwórcy150. Natomiast św.Bazyli Wielki (zm. 379) uznał, że chodzi tu o byty cielesne, których poznanie prowa-dzi do oddania czci Bogu, który stworzył te byty151. Św. Tomasz przychyla się do tej

146 Por.: „aquae super caelos dicuntur, non quia habeant speciem aquae, sed quia habent diaphaneitatem

ad modum aquae: ut sic supremum caelum, secundum quod Empyreum dicitur, sit totum splendidum;secundum autem, quod dicitur aqueum, sit totum diaphanum; tertium autem caelum, quod dicitur sidereum,sit partim lucidum, partim diaphanum. Sic ergo secundum quamcumque opinionem potest veritas sacraeScripturae salvari diversimode. Unde non est coarctandus sensus sacrae Scripturae ad aliquid horum”,Quodlibet IV, q. 2, a. 2, co. Rozważania Akwinaty są bardzo stonowane, gdyż po pierwsze – był on ostroż-ny w formułowaniu kategorycznych sądów, a po drugie – znał zbyt wiele odmiennych rozwiązań istnieją-cych w historii teologii i filozofii, aby nadmiernie łatwo wybierać którekolwiek z nich. Warto wskazać nanieścisłość Thomasa Litta, który pisze (Litt, s. 314–315) w odniesieniu do tego fragmentu: „Il y a un cielempyrée, il y a ciel aqueux et il y a le ciel étoilé: le ciel empyrée, qui ne tourne pas, étant mis à part, ladistinction du ciel aqueux et du ciel étoilé a pour raison d’être la distinction des deux mouvements desétoiles fixes: le mouvement diurne et la précesion”. W istocie Akwinata nie odróżniał nieba krystalicznegood gwiaździstego tylko po to, aby wyjaśnić precesję punktów równonocy, ale – po pierwsze – aby wyjaśnićbiblijny opis stworzenia i uzgodnić go z kosmologią Arystotelesa; po drugie zaś – precesję wyjaśniał rze-czywiście z pomocą dziewiątej sfery, którą utożsamiał z niebem krystalicznym. Dodajmy jednak, że dowyjaśnienia ruchu dziennego św. Tomasz przyjął istnienie jeszcze jednej, dziesiątej sfery, którą zaliczałrównież do nieba krystalicznego. Problemy te rozważamy w rozdziale 3.4.

147 Por.: „ideo aliter videtur dicendum ad hoc quod Scripturae veritas ab omni calumnia defendatur; utdicamus, quod aquae illae non sint de natura harum aquarum elementarium, sed sint de natura quintaeessentiae, habentes communem cum nostris aquis diaphaneitatem, sicut et caelum Empyreum cum nostroigne communem splendorem”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 5.

148 Por.: „invenitur aliquod corpus partim diaphanum et partim lucidum, scilicet caelum sidereum. In-venitur etiam aliquod caelum totum diaphanum, quod aliqui nominant caelum aqueum vel crystallinum”, S.Th., I-a, q. 66, a. 3, arg. 4.

149 Por.: „Quales autem sint illae aquae, non eodem modo ab omnibus assignatur”, S. Th., I-a, q. 68, a.2, co.

150 Por.: „Origenes enim dicit quod aquae illae quae super caelos sunt, sunt spirituales substantiae, unde inPsalmo CXLVIII, dicitur, aquae quae super caelos sunt, laudent nomen domini; et Dan. III, benedicite, aquaeomnes quae super caelos sunt, domino”, S. Th., I-a, q. 68, a. 2, co.; „Quidam namque dixerunt, aquas illas (sc.quae supra caelos sunt) esse spirituales naturas, quod imponitur Origeni”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 5.

151 Por.: „Sed ad hoc respondet Basilius, in III Hexaem., quod hoc non dicitur eo quod aquae sint ra-tionales creaturae; sed quia consideratio earum, prudenter a sensum habentibus contemplata, glorificatio-

282

drugiej opinii i uważa, że tak jak nazwa nieba empirejskiego pochodzi od ogniaw szerokim sensie tego słowa (gdyż niebo empirejskie nie zawiera pierwiastka ognia,a jedynie blask), tak również niebo krystaliczne, choć nie składa się z wody, a tylkojest przezroczyste (diaphaneum), przypomina przejrzystość wody i stąd bierze się na-zwa tej drugiej sfery wszechświata152. Niektórzy teologowie byli zaś zdania, że niebokrystaliczne bierze swą nazwę stąd, że jest zbudowane z wody zamarzniętej (aquacongelata in modum crystalli), która w ten sposób zachowuje sferyczny kształt. Tenpogląd, jako niezgodny z zasadami fizyki Arystotelesa, nie znalazł uznania w oczachśw. Tomasza153.

Bardziej naturalistyczne (przyrodnicze) wyjaśnienie natury tej części kosmosu po-legało na tym, że firmament może oznaczać tę niską część nieba, w której na drodzekondensacji powstają chmury; wody ponad firmamentem oznaczałyby więc zapasymgły (pary wodnej – aquae vaporabiliter resolutae), z której rodzą się deszcze154. Św.Augustyn podał także wyjaśnienie, że to rozrzedzona w wyniku parowania wodawznosi się ponad niebo gwiaździste, ale Akwinata odrzucił to rozumienie, gdyż sprze-ciwiało się ono nieprzenikalności sfer niebieskich oraz innym założeniem fizyki Ary-stotelesa155.

Niektórzy uczeni, pragnąc ustalić, jakie oddziaływanie można przypisać niebu zbu-dowanemu z wody, uznali, że ma ono na celu ochłodzenie ciał niebieskich i z tegopowodu doszli ponadto do wniosku, że najwyższa z planet, a więc Saturn, jest naj-chłodniejsza, ponieważ znajduje się najbliżej sfery wodnej nieba krystalicznego156. nem perficit creatoris. Unde ibidem dicitur idem de igne et grandine et huiusmodi, de quibus constat quodnon sunt rationales creaturae”, S. Th., I-a, q. 68, a. 2, co.

152 Por.: „Si autem per firmamentum intelligatur caelum sidereum quod non sit de natura quatuor ele-mentorum, tunc et aquae illae quae sunt supra firmamentum, non erunt de natura elementarium aquarum,sed sicut, secundum Strabum, dicitur caelum Empyreum, idest igneum, propter solum splendorem; itadicetur aliud caelum aqueum propter solam diaphaneitatem, quod est supra caelum sidereum”, S. Th., I-a, q.68, a. 2, co. We wcześniejszym fragmencie tej kwestii Akwinata odwołuje się do wizji kosmosu inspirowa-nej platonizmem, która dopuszcza istnienie elementów: ognia i wody w świecie nadksiężycowym.

153 Por.: „aquae quae sunt supra caelos, non sunt fluidae; sed quasi glaciali soliditate circa caelum fir-matae. Unde et a quibusdam dicuntur caelum crystallinum”, S. Th., I-a, q. 68, a. 2, ad 2. Akwinata surowokrytykuje (rzecz to rzadka u Doktora Anielskiego) pogląd w tej kwestii przywołany przez św. Bazylego,mówiąc: „has aquas quidam vocant caelum crystallinum; non quia fit de aqua congelata in modum crystalli,quia, ut dicit Basilius in Hexameron, puerilis dementiae et insipientis mentis est, talem de caelestibus capereopinionem; sed propter illius caeli soliditatem, sicut et de omnibus caelis dicitur Iob, XXXVII, 18, quodsolidissimi quasi aere fusi sunt”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 5. Argument wzięty z Księgi Hioba o nieprzeni-kalności sfer nieba był przez Akwinatę odnoszony także do sfery gwiazd stałych.

154 Por.: „Si autem per firmamentum intelligatur pars aeris in qua nubes condensantur, sic aquae quaesupra firmamentum sunt, sunt aquae quae, vaporabiliter resolutae, supra aliquam partem aeris elevantur exquibus pluviae generantur”, S. Th., I-a, q. 68, a. 2, co.

155 Por.: „Dicere enim quod aquae vaporabiliter resolutae eleventur supra caelum sidereum, ut quidamdixerunt, quorum opinionem Augustinus tangit in II super Gen. ad Litt. est omnino impossibile. Tum prop-ter soliditatem caeli. Tum propter regionem ignis mediam, quae huiusmodi vapores consumeret. Tum quialocus quo feruntur levia et rara, est infra concavum orbis lunae. Tum etiam quia sensibiliter apparet vaporesnon elevari usque ad cacumina quorundam montium”, S. Th., I-a, q. 68, a. 2, co.

156 Por.: „aquae sunt ibi, ut Basilius dicit, ad contemperandum calorem caelestium corporum. Cuius sig-num acceperunt aliqui, ut Augustinus dicit, quod stella Saturni, propter vicinitatem aquarum superiorum, estfrigidissima”, S. Th., I-a, q. 68, a. 2, ad 3; „caelum aqueum de natura aquae vel aeris (...) Et ad hanc opinionempertinet quod dicitur aquas esse ibi ad infrigidandum”, Quodlibet VI, q. 11, ad 1; „aquae super caelos existentessunt de natura aquarum elementarium, et sunt ibi positae ex divina providentia ad temperandum ignis virtutem,ex quo totum caelum constare dicebant, ut Basilius tangit”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 5.

283

Ponieważ i to wyjaśnienie sprzeciwiało się fizyce Arystotelesa, zatem nie mogło byćuznane przez św. Tomasza, który ograniczał się do przytoczenia powyższego poglądu,a w jednym miejscu poddał go krytyce157.

W egzegezie różnych fragmentów Księgi Rodzaju Akwinata bierze pod uwagę po-toczny sposób wypowiadania się jej autora158. W ten sposób niektóre fragmenty możnarozumieć przenośnie, inne w sensie symbolicznym, a także można dostrzec pewnecelowe uproszczenia obrazu biblijnego w stosunku do naukowej kosmologii159. Dlate-go woda ponad firmamentem może również oznaczać – według dominikanina – nie-uformowaną materię albo jakieś ciała przezroczyste160. Podobnie jak w rozważaniachnad niebem empirejskim, tak również w kwestii nieba krystalicznego Akwinata niewyciągał ostatecznych wniosków, zdając sobie sprawę z istnienia różnych opinii wy-bitnych teologów i z braku jednoznacznych argumentów przemawiających na korzyśćktórejś ze stron161. W swych badaniach starał się jednak oprzeć na fizyce Stagiryty,którą cenił jako dojrzałą teorię zbudowaną na wiedzy przyrodniczej162.

Akwinata wspomina także, że w teologii katolickiej niebo empirejskie i krystalicznetraktowano niekiedy łącznie, jako najwyższą i najdoskonalszą część wszechświata (ca-elum superius). W ten sposób wypowiadał się św. Jan z Damaszku163. Natomiast Hraban

157 Por.: „haec expositio in hoc videtur deficere, quod asserit quaedam per Scripturam sacram intelligi,quorum contraria satis evidentibus rationibus probantur”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 5.

158 Akwinata uważał oczywiście, że autorem Pięcioksięgu był patriarcha Mojżesz. Por.: „Moyses rudipopulo loquebatur, quorum imbecillitati condescendens, illa solum eis proposuit, quae manifeste sensuiapparent”, S. Th., I-a, q. 68, a. 3, co.

159 Por.: „Moyses de aqua et terra mentionem facit expressam, aerem autem non expresse nominat, nerudibus quoddam ignotum proponeret”, S. Th., I-a, q. 68, a. 3, co.

160 Por.: „firmamentum dividit aquas ab aquis, secundum quod per aquam materia informis significatur;vel secundum quod omnia corpora diaphana sub nomine aquarum intelliguntur. Nam caelum sidereumdistinguit corpora inferiora diaphana a superioribus”, S. Th., I-a, q. 68, a. 3, co.

161 Św. Tomasz wspomina jeszcze o niebie empirejskim, gdy rozważa wydarzenia związane z proro-kiem Eliaszem. Omawiając wyniesienie Eliasza do nieba (2 Krl 2, 11: „ecce currus igneus et equi igneidiviserunt utrumque et ascendit Helias per turbinem in caelum”) uważa, że prorok trafił tylko do niebapowietrznego, a więc został uniesiony w atmosferę ziemską (a później trafił do raju ziemskiego, któregoAkwinata nie lokalizuje), gdyż niebo empirejskie jest przeznaczone jako ostateczne miejsce zbawionych,prorok zaś nie był wtedy odkupiony, bowiem jego podróż odbyła się jeszcze przed wcieleniem Chrystusa(„Elias sublevatus est in caelum aereum, non autem in caelum Empyreum, qui est locus beatorum. Et si-militer nec Henoch, sed raptus est ad Paradisum terrestrem, ubi cum Elia simul creditur vivere usque adadventum Antichristi”, S. Th., III-a, q. 49, a. 5, ad 2). Gdy natomiast Doktor Anielski wspomina o pojawie-niu się Eliasza na górze, podczas przemienienia Chrystusa (por. Mt 17, 3: „apparuit illis Moses et Heliascum eo (sc. Jesu) loquentes”), to stwierdza, że nie przybył on z nieba empirejskiego, ale z innego szlachet-nego miejsca („Elias autem apparuit in proprio corpore, non quidem de caelo Empyreo allatus, sed dealiquo eminenti loco, in quem fuerat in curru igneo raptus”, S. Th., III-a, q. 45, a. 3, ad 2).

162 Św. Tomasz uważa, że przyjęcie istnienia wody ponad sferą gwiazd stałych „videtur naturalem si-tum corporum pervertere”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 5. Niekiedy Doktor Anielski ogranicza się do przyto-czenia poglądów uczonych i nie ocenia prawdziwości tych opinii: „Alia autem est opinio, quod corporacaelestia non sunt de natura quatuor elementorum, sed quinta essentia; secundum quam etiam caelum aqu-eum non est de natura quatuor elementorum, sed dicitur aqueum propter diaphaneitatem, sicut dicitur ca-elum Empyreum, idest igneum, propter lumen”, Quodlibet VI, q. 11, ad 1.

163 Por.: „totum illud spatium quod est ab aquis usque ad orbem lunae, Damascenus ponit unum caelum,nominans illud aereum. Et sic, secundum eum, sunt tres caeli, aereum, sidereum, et aliud superius, de quointelligit quod apostolus legitur raptus usque ad tertium caelum”, S. Th., I-a, q. 68, a. 4, co. O różnychsposobach wyjaśnienia znaczenia terminu „trzecie niebo”, do którego według Drugiego Listu do Koryntian(12, 2–4) został porwany św. Paweł („Scio hominem in Christo ante annos quattuordecim, sive in corpore,nescio, sive extra corpus nescio, Deus scit, raptum eiusmodi usque ad tertium caelum. Et scio huiusmodi

284

Maur podzielił niebo pomiędzy Ziemią a sferą Księżyca na cztery sfery. Każdemuz żywiołów wypełniających tę przestrzeń (powietrzu i ogniowi) przypisał dwie sfery,niższą i wyższą. Hraban wyliczył zatem kolejno od góry: niebo ogniste (najwyższa sferaognia), olimpijskie (od najwyższego szczytu w Grecji), eteryczne (gorącego powietrza)i powietrzne. Ponieważ dodał te sfery do trzech najwyższych, uzyskał w efekcie siedemobszarów nieba164. Aby uniknąć zamieszania w zakresie terminologii, należy dodać, żeśw. Tomasz przyjmuje te rozważania Hrabana w swym obrazie wszechświata i nazywaniekiedy sferę ognia położoną poniżej sfery Księżyca mianem wyższego nieba ognistego(superior sphaerae ignis – caelum igneum – nie mylić z niebem empirejskim), a wysokiewarstwy atmosfery (czyli niebo olimpijskie – caelum Olympium) – nazwą niższego niebaognistego. Również w strefie żywiołu powietrza Akwinata przyjmował niebo eteryczne(caelum aethereum) i niebo powietrzne (caelum aereum)165.

Św. Tomasz uważa, że niebo krystaliczne znajduje się w ruchu166. Na temat ruchunieba krystalicznego wypowiedział się w szóstym Quodlibet, w którym uznał, że niebokrystaliczne porusza się ruchem jednostajnym i wywołuje wpływ na położone niżejniebo gwiaździste. Brak tu jednak utożsamienia dziewiątej i dziesiątej sfery niebaz niebem krystalicznym167. Pogląd taki (ale o sferze dziewiątej) można odnaleźć wśród

hominem, sive in corpore, sive extra corpus nescio, Deus scit, quoniam raptus est in paradisum et audivitarcana verba quae non licet homini loqui”); zob.: S. Th., II-a, II-ae, q. 175, a. 3. Por. także komentarzAkwinaty do tego fragmentu pism św. Pawła., gdzie czytamy: „possumus accipere triplex caelum corpo-reum, scilicet aereum, sydereum et Empyreum”, Super II Cor., cap. 12, l. 1. Doktor Anielski podaje takżeinne wyjaśnienia znaczenia terminu „trzecie niebo”, o którym mowa w Drugim Liście do Koryntian, m.in.św. Jana z Damaszku, który nie uznawał istnienia nieba empirejskiego: „secundum Damascenum, qui nonponit caelum Empyreum, possumus dicere quod tertium caelum, ad quod raptus est apostolus, est supraoctavam sphaeram, ut scilicet evidenter videret ea quae sunt supra totam naturam corporalem”, tamże.

164 Por.: „Sed quia istud spatium continet duo elementa, scilicet ignis et aeris, et in utroque eorum vo-catur superior et inferior regio; ideo istud caelum Rabanus distinguit in quatuor, supremam regionem ignisnominans caelum igneum; inferiorem vero regionem, caelum Olympium, ab altitudine cuiusdam montis quivocatur Olympus; supremam vero regionem aeris vocavit caelum aethereum, propter inflammationem;inferiorem vero regionem, caelum aereum. Et sic, cum isti quatuor caeli tribus superioribus connumerantur,fiunt in universo, secundum Rabanum, septem caeli corporei”, S. Th., I-a, q. 68, a. 4, co.; zob.: Super Sent.,lib. 2, d. 14, q. 1, a. 4, arg. 1.

165 Por.: „Pars ergo superior sphaerae ignis dicitur caelum igneum, eo quod ignis ibi purissimus est,propriam naturam servans; pars autem inferior ejus caelum Olympium dicitur, a quodam monte, qui nomi-natur Olympus in Macedonia, qui ultra nubes in altum dicitur porrigi: superior vero pars aeris dicitur cae-lum aethereum, propter inflammationem illius partis ex propinquitate ignis, quia, ut in 1 Cael. et Mund.dicitur, nomen aetheris designat corpus velocis motus, cito inflammabile, vel inflammans; inferior vero parsaeris dicitur caelum aereum, in qua est aer servans proprietatem aeris nobis noti, et in usum nostrum ven-ientis”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 4, co.

166 Por.: „Si ergo nominemus caelum a natura et proprietate caelesti, sic est triplex caelum; quorumunum est uniforme et immobile, scilicet Empyreum; secundum uniforme et mobile, scilicet caelum chrys-tallinum; tertium difforme in partibus, et mobile, scilicet sidereum”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 4, co.Zob.: Braun, s. 42.

167 Por.: „primum caelum, scilicet Empyreum, singulariter per suam quietem influit; secundum autemcaelum, quod dicitur aqueum, per suum motum uniformem; tertium autem caelum, scilicet sidereum, persuum motum difformem”, Quodlibet VI, q. 11, co.; „supposito motu stellarum fixarum (sc. ab occidente inorientem super polos zodiaci, quibuslibet centum annis gradu uno), oportet ipsam moveri duobus motibus:scilicet motu proprio, qui est motus stellarum fixarum; et motu diurno, qui est motus supremae sphaerae,quae est sine stellis”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 7.

285

kwestii dyskutowanych w De potentia, chociaż Akwinata nie wypowiadał się tamw sposób kategoryczny168.

Dominikanin wspomina jeszcze o niebie Trójcy Świętej (caelum sanctae Trinitatis),które jest najwyższym niebem, ale nie ma już charakteru fizycznego i dlatego nie moż-na mówić o nim jako o miejscu w przestrzennym sensie tego słowa169. Jako „mieszka-nie” Boga (domus Dei) różni się ono od nieba empirejskiego170, a ponieważ istniałozawsze, czyli było stworzone odwiecznie przez Boga, to różni się od systemu sferzwanego w Księdze Rodzaju łącznie „niebem” w przeciwieństwie do „ziemi”171. Moż-na zatem uznać, że Akwinata ma tutaj na myśli raczej samego Boga, gdyż żaden innybyt nie może być współwieczny ze Stwórcą wszechświata172. Zdaniem św. Tomasza,niebo Trójcy Świętej ma się tak do nieba empirejskiego, jak niebo planet i gwiazd doZiemi. Analogia ta pozwala zatem na stwierdzenie radykalnej odrębności boskiego niebaod wszelkiego bytu stworzonego173. Omawiając symbolikę wystroju Arki Przymierza ze

168 Por.: „hoc caelum etiam ab astrologis ponitur nona sphaera”, De potentia, q. 4, a. 1, ad 5. W dal-

szych słowach św. Tomasz dodaje, że „nec Augustinus aliquam de praemissis expositionibus asserit, sedsub dubitatione dimittit, dicens in eodem Lib.: quomodo libet, et quales aquae ibi sint, esse ibi eas, minimedubitemus. Maior est quippe Scripturae huius auctoritas quam omnis humani ingenii capacitas” (tamże) inie wiadomo, czy autorytet Pisma Świętego należy w tym wypadku przedkładać tylko ponad opinię św.Augustyna, czy również ponad utożsamienie nieba krystalicznego z dziewiątą sferą odpowiedzialną zaprecesję. Dotykamy tutaj bardzo ciekawego zagadnienia, w którym spotyka się teologia katolicka z reflek-sją astronomów. Problem ten wymaga dodatkowych badań.

169 Zdaniem Akwinaty ostateczną granicą wszechświata fizycznego jest bowiem niebo empirejskie:„caelum Empyreum dicitur esse caelum supremum”, S. Th., I-a, q. 61, a. 4, arg. 3, oraz „extra caelum Em-pyreum nihil est”, Quodlibet VI, q. 2, a. 2, arg. 1; „caelum sanctae Trinitatis nominatur metaphorice ipsacelsitudo divinae majestatis, et transumptiva similitudine, qualis potest esse corporalium et spiritualiumsecundum proportionabilitatem; et ideo non oportuit ut in eamdem divisionem cum caelis corporalibusveniret”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 4, ad 1.

170 Na zarzut, że niebo empirejskie jako miejsce pobytu aniołów i zbawionych jest „domem Bożym”,Akwinata odpowiada, że przez „dom Boży” należy rozumieć wewnętrzne życie Boga: „Angeli semperfuerunt in domo Dei, quia in caelo Empyreo creati sunt”, Super Sent., lib. 3, d. 10, q. 2, a. 2, qc. 2, arg. 1;„domus Dei, inquantum filii adoptivi inducuntur, non dicitur caelum Empyreum, sed ipsa beatitudo divina,secundum quam Deus in semetipso quiescit, et facit alios in se quiescere”, tamże, ad 1.

171 Zob. także odróżnienie nieba empirejskiego i życia wewnętrznego Trójcy Świętej podane w ko-mentarzu do Psalmów: „Christus est natus a patre habens summam naturam: Ephes. 4: qui descendit, ipseest qui et ascendit. Et ideo dicit, a summo caelo egressio ejus, scilicet per aeternam generationem. Et dicit,a summo, non ex aethereo vel Empyreo, vel alio; sed ab esse Trinitatis, quia est consubstantialis patri, idemin essentia”, In psalmos, 18, n. 4.

172 Także w Komentarzu do Sentencji Akwinata odróżnia niebo empirejskie, w którym zostali stworzenianiołowie od nieba Trójcy Świętej, do którego zapragnął dotrzeć szatan: „Isa. 14, 13, ex persona Nabucho-donosor in figura Diaboli dicitur: in caelum ascendam. Non autem potest intelligi de caelo Empyreo, quia inillo creatus fuit. Ergo oportet ut intelligatur de caelo sanctae Trinitatis; et ita videtur quod aequalitatemdivinae celsitudinis appetiit”, Super Sent., lib. 2, d. 5, q. 1, a. 2, s. c. 2. Podobnie w kwestiach dyskutowa-nych na temat zła: „Is., XIV, 13, dicitur de Lucifero quod dixit: ascendam in caelum. Sed hoc non potestintelligi de Empyreo, in quo cum aliis Angelis fuit conditus. Ergo intelligitur de caelo sanctae Trinitatis.Voluit ergo conscendere ad aequalitatem Dei”, De malo, q. 16, a. 3, s. c. 3.

173 Por.: „per terram intelligitur caelum Empyreum, in quo sunt beati: et vocatur terra, quia sicut se ha-bet terra ad caelum, ita caelum illud ad caelum sanctae Trinitatis”, Super Evangelium S. Matthaei, cap. 5, l.12. Komentowany fragment Ewangelii wg św. Mateusza dotyczy trzeciego z ośmiu błogosławieństw: „beatimites quoniam ipsi possidebunt terram”, Mt 5, 4. Ponieważ miejscem dla zbawionych jest niebo, zatemAkwinata stara się wyjaśnić użytą tutaj nazwę ziemi w sensie przenośnym. Metoda egzegezy tomistycznejponownie ukazuje znaczną swobodę wobec interpretacji dosłownej. Nowożytne zastrzeżenia egzegetówwobec ruchu Ziemi, wyrażone w dobie polemiki z protestantyzmem, w epoce zaostrzonych kryteriów

286

Starego Testamentu (Księga Wyjścia, 26), doktor Kościoła wskazuje, jakie znaczeniemiały poszczególne ozdoby i stwierdza, że symbolizowały one kolejno: niebo gwiaździ-ste, krystaliczne, empirejskie, a w końcu najwyższe niebo Trójcy Świętej174. Ponieważuczony mówi o nim jako o czymś odrębnym, to znaczy, że nie jest ono tożsame z niebemempirejskim. O tym niebie Honoriusz z Autun pisał, że leży ponad rajem niebieskim(a więc wyżej niż niebo empirejskie), w ogromnej od niego odległości175. W ten sposóbpróbował przestrzennie opisać relację Boga do świata176. W ujęciu św. Tomasza nieboTrójcy Świętej nie należy więc do kosmologii w ścisłym sensie tego terminu.

Uzupełnienie greckiego obrazu kosmosu o wyższe, nieruchome i ruchome sferyniebieskie, pochodzące z inspiracji biblijnej, stanowi o swoistości nie tylko tomistycz-nego, ale szerzej tradycyjnego obrazu wszechświata przedstawionego przez teologówkatolickich177. Pisarze chrześcijańscy nie przypisywali jednak nigdy temu obrazowinajwyższej powagi doktrynalnej, czego dowodzą po pierwsze rozbieżności międzyposzczególnymi autorami, a po drugie brak ostatecznych rozstrzygnięć w tej materii zestrony Urzędu Nauczycielskiego Kościoła178. Z tych względów nowe odkryciaw astronomii, pozostające w zgodności z zasadniczymi założeniami biblistyki (moż-ność zastosowania sensu przenośnego w odniesieniu do pewnych fragmentów traktują-cych o kosmologii) doprowadziły do zrelatywizowania interpretacji tradycyjnych.Nastąpiło zasadnicze oddzielenie porządku nadprzyrodzonego od refleksji przyrodni-czej. Z tych względów tradycyjna koncepcja, czy raczej różne poglądy na temat niebaempirejskiego, nieba krystalicznego i nieba Trójcy Świętej mają dzisiaj znaczenie je- teologicznych, nie wydają się zatem mieć zastosowania do Doktora Anielskiego. Św. Tomasz w swymwykładzie podaje także inne sposoby rozumienia słowa „ziemia” z tego fragmentu Ewangelii. Wielośćmożliwych wyjaśnień potwierdza swobodę egzegetyczną komentatora.

174 Por.: „per cortinas designabatur caelum sydereum, quod est diversis stellis variatum; per saga, aquaequae sunt supra firmamentum; per pelles rubricatas, caelum Empyreum, in quo sunt Angeli; per pelleshyacinthinas, caelum sanctae Trinitatis”, S. Th., I-a, II-ae, q. 102, a. 4, ad 8.; „Est enim caelum sanctaeTrinitatis, in quod Lucifer ascendere voluit”, Super Sent., lib. 2, d. 14, q. 1, a. 4, arg. 1. Odnośnie do sym-boliki ozdób ze Starego Testamentu zob.: „Uczynisz przybytek z dziesięciu tkanin: uczynisz go z kręconegobisioru, z fioletu i czerwonej purpury, z karmazynu – z cherubami wykonanymi przez biegłego tkacza”,Księga Wyjścia, 26, 1 i dalej.

175 Honoriusz z Autun, De imagine mundi, lib. I, cap. 140 [w:] Patrologia Latina, t. 172, kol. 146; zob.:Ph. Boehner, É. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej, dz. cyt., s. 308. Niebo empirejskie jest tu okre-ślone jako „niebo duchowe”, brak jednak jasnego odróżnienia nieba empirejskiego i nieba Trójcy Świętej.

176 Podobną do koncepcji podanej przez Akwinatę można znaleźć również w pismach jego mistrza, św.Alberta Wielkiego. Por.: „Najwyższą sferą jest niebo Trójcy – niematerialne i identyczne z Bogiem; poniżejrozciąga się niebo empirejskie (...) ma świetlną naturę, jest najdoskonalsze ze wszystkich ciał i jest miej-scem pobytu aniołów”, Z. Kuksewicz, Zarys filozofii średniowiecznej, t. II, wyd. 3, Warszawa 1986, s. 277.

177 Por.: „C’est (sc. le ciel empyrée) un ciel qui est connu uniquement par des raisonnementsthéologiques ou exégetiques, S. Thomas n’en parle que dans des contextes théologiques et, à cette occasion,il le rattache à l’ensemble des corps célestes”, Litt, s. 261; „Beyond all nine spheres lies the Tenth Heaven,or Empyrean, the true abode of God and of His saints. It has neither position nor velocity nor movement norduration: it is eternal and infinite, and to it all space-time measurements are wholly irrelevant and mean-ingless. The idea that 'the Middle Ages' believed in a localized, temporal, and material Heaven is entirelyfalse”, A Note on St. Thomas' Cosmology [w:] St. Thomas Aquinas, Commentary on St. Paul's Epistle to theEphesians, ed. by Matthew L. Lamb, Albany 1966, s. 309.

178 Por.: „Theologians (...) generally hold that the heaven of the blessed is a special place with definitelimits. Naturally, this place is held to exist, not within the earth, but, in accordance with the expressions ofScripture, without and beyond its limits. All further details regarding its locality are quite uncertain. TheChurch has decided nothing on this subject”, The Catholic Encyclopedia, t. VII, New York 1910 [hasło:]„heaven” (autor: J. Hontheim).

287

dynie historyczne zarówno na gruncie teologicznym, jak i w dziedzinie filozofii chrze-ścijańskiej. Jednakże dopełnienie obrazu świata przyrody wprowadzeniem bytów mate-rialnych, poznawalnych na drodze refleksji, dokonane przez Akwinatę w zgodzie zeświadectwem autorytetów teologicznych, przynosi ważne informacje na temat meto-dologii św. Tomasza, i jego ambicji by stworzyć całościowy obraz kosmosu. Nie jestprawdą, jakoby Akwinata był bezkrytycznym arystotelikiem, chociaż nierzadko ary-stotelizm pozostawał dla niego ostatnim słowem nauki179. Chęć harmonijnego upo-rządkowania całego dzieła stworzenia, wykorzystanie różnych źródeł, umiejętnośćuzgadniania i podporządkowywania odmiennych opinii poglądom bardziej ogólnymalbo mocniej ugruntowanym w systemie tomistycznym, dowodzi konsekwencji autoraSumy teologii. Wątpliwości wobec opinii, które nie mają znamienia pewności, a sąjedynie skutkiem spekulacji przeprowadzonej na podstawie niewielkiej liczby przesła-nek, są wyrazem otwartości Akwinaty na nowe odkrycia, dające się zasymilowaćw jego metafizyce. Tego rodzaju otwartość daje się również zauważyć nie tylkow odniesieniu do najwyższych regionów kosmosu, ale również w wielu innych aspek-tach kosmologii Doktora Anielskiego. Ta ostatnia kwestia dotyczy bezpośrednio pro-blemu aktualności tomizmu w filozofii współczesnej180.

4.3. Obraz świata w eschatologii św. Tomasza

Teologiczna refleksja św. Tomasza nad końcem świata stworzonego przez Boga do-pełnia jego rozważania zarówno nad kosmologią, jak i nad problematyką teolo-giczną181. W poglądach tych zaznacza się także wyraźnie wyjście poza wizję światazarysowaną przez Arystotelesa, dla którego dzieje kosmosu zamknięte były w kołocyklicznych przemian, uwarunkowanych wiecznym powtarzaniem się tych samychpołożeń ciał niebieskich na sferach oraz powstawaniem i ginięciem ciągle tych samychbytów mieszanych w świecie podksiężycowym.

Filozofia chrześcijańska od samego początku swego rozwoju zerwała z grecką wi-zją de facto ahistorycznej kosmologii, z koncepcją wszechświata bez początku i końca.Chrześcijański obraz dziejów świata od początku do końca miał charakter linearny

179 Por.: Cayré, t. II, s. 539: „Au sujet d’Aristote, saint Thomas dut se préoccuper non seulement

d’isoler sa doctrine de celle des philosophes arabes qui l’avaient pervertie, mais encore de corriger surdivers points la pensée primitive du Stagirite, à qui l’on a pu reprocher nombre d’erreurs particulières”; Ph.Schmidt, Die Stellung des heiligen Thomas zur Astrologie, art. cyt., s. 68: „Thomas hat das aristotelisch-geozentrische als das von seinen Autoritäten überlieferte Weltbild übernommen, jedoch nicht kritiklos. (...)er [wußte] immer wahres Wissen und Scheinwissen, endgültige Forschungsergebnisse von Hypothesen zuunterscheiden”. Zob. jeszcze Braun, s. 63.

180 Nie można się zgodzić z poglądem Wildiersa (s. 53), jakoby kosmologia i filozofia św. Tomaszabyły tak mocno związane, że obie są już nieaktualne: „jego filozoficzny i teologiczny system miał być wistocie zupełnie niezależny od jego koncepcji kosmologicznych, które należy przypisać warunkom epoki(...). Ostatnie analizy wykazały (...) niezbicie bezpodstawność tego wyobrażenia [o nieprzemijającej warto-ści jego filozofii i teologii]”. Na rzecz tej tezy przytaczana jest m.in. monografia Th. Litta. Tymczasem jużw metodologii Akwinaty należy poszukiwać trwałości zasad jego teorii filozoficznej i teologicznej.

181 Por.: Litt, s. 242–254; Wildiers, s. 86–87.

288

i historyczny182. Wbrew teorii odwiecznie istniejącego kosmosu uczeni chrześcijańscy,opierając się na jednoznacznych świadectwach biblijnych, zakładali, że Bóg stworzyłex nihilo całą przygodną rzeczywistość duchową i materialną183. Upadek człowiekaw raju, wybór Abrahama przez Boga, działalność Mojżesza i losy narodu żydowskiegomiały charakter ściśle historyczny, niepowtarzalny i ukierunkowany na spełnienie Bo-żego planu Odkupienia, zgodnie z zapowiedzią zbawienia daną ludziom już w KsiędzeRodzaju, która z tego względu nazywana jest proto-Ewangelią184. W refleksji filozofiichrześcijańskiej nad dziejami świata centralnym punktem historii było przyjście naziemię Jezusa Chrystusa, Jego odkupieńcza śmierć, zmartwychwstanie i założenieKościoła185. Powyższe aspekty doktryny chrześcijańskiej nie należą bezpośrednio dodziedziny kosmologii, ale wyznaczają kierunek historii, która dotyczy kosmosu jakocałości (historiozofia stanowi ważny element kosmologii).

Św. Tomasz zdaje sobie sprawę, że problematyka eschatologiczna należy do dome-ny teologii i zagadnień tych nie można poznać wyłącznie na podstawie refleksji filozo-ficznej oderwanej od religii katolickiej186. Z tego powodu głównym źródłem pozwala-jącym odtworzyć jego koncepcję będą dzieła teologiczne. Zagadnienia te są podejmo-wane w suplemencie do Sumy teologii, ponieważ jednak suplement ten nie jest autor-stwa samego Akwinaty, ale został sporządzony już po jego śmierci przez wieloletniegosekretarza uczonego, Reginalda z Piperno, na podstawie Komentarza do Sentencji,w naszej analizie pominiemy wspomniany suplement i będziemy korzystać z Komenta-rza187. Stanowi on podstawowe źródło pozwalające poznać poglądy św. Tomaszaw kwestii kosmologicznych aspektów jego eschatologii188. W badaniach nad zagadnie-niem ostatecznego obrazu wszechświata pod koniec dziejów (gdy cała rzeczywistośćosiągnie stan odwiecznie przewidziany przez Boga) wykorzystamy ponadto komenta-rze biblijne św. Tomasza oraz inne pisma, w których podejmował te zagadnienia, m.in.Quaestiones disputatae de potentia Dei, De malo oraz Compendium theologiae, a takżeResponsiones ad articulos 36 i 42189.

182 Por.: „The world of antiquity was a world without history, eternally subject to the same physicallaws determined by the circular, uniform, and perpetual movement of the heavenly spheres around ourplanet”, F. Steenberghen, Thomas Aquinas and Radical Aristotelianism, dz. cyt., s. 22.

183 Por.: „in principio creavit Deus caelum et terram. Terra autem erat inanis et vacua et tenebrae superfaciem abyssi et spiritus Dei ferebatur super aquas. Dixitque Deus fiat lux et facta est lux”, Rdz 1, 1–3.

184 Por.: „ait Dominus Deus ad serpentem: Quia fecisti hoc maledictus es inter omnia animantia et bes-tias terrae super pectus tuum gradieris et terram comedes cunctis diebus vitae tuae. Inimicitias ponam interte et mulierem et semen tuum et semen illius ipsa conteret caput tuum et tu insidiaberis calcaneo eius”, Rdz3, 14–15.

185 Chrześcijańska koncepcja dziejów nie była wizją wszechogarniającej ewolucji, ale zakładała kolejneinterwencje Boga, udzielającego pomocy upadłemu w grzech człowiekowi. W naszych czasach przefor-mułowania tej koncepcji w kierunku chrześcijańskiego ewolucjonizmu chciał dokonać Pierre Teilhard deChardin. Usiłowania te są jednak odmienne od zasad Akwinaty.

186 Por.: „secundum documenta sanctorum ponimus motum caeli quandoque cessaturum; quamvis hocmagis fide teneatur quam ratione demonstrari possit”, De potentia, q. 5, a. 5, co. Zob.: Blanchette, s. 263–266.

187 W innych miejscach Summy Akwinata nie porusza tej problematyki. Zob. Litt, s. 242.188 Th. Litt poświęca tej problematyce dziesiąty rozdział swej monografii (Litt, s. 242–254) i przywo-

łuje 21 fragmentów z pism Akwinaty, w tym 11 pochodzących z Komentarza do Sentencji. Wszystkie tefragmenty dotyczą zatrzymania ruchu ciał niebieskich u kresu dziejów. Św. Tomasz rozważał tę problema-tykę pod sam koniec tego ogromnego dzieła.

189 Litt (s. 242) dostrzega stałość poglądów Akwinaty w dziedzinie eschatologii, gdyż pomiędzy Ko-mentarzem do Sentencji a wszystkimi późniejszymi dziełami św. Tomasza nie zmieniła się jego refleksjanad obrazem świata po Sądzie Ostatecznym (rozstrzygnięcia teologiczne były ustalone i nie wymagały

289

4.3.1. Porządek wszechświata u kresu dziejów doczesnych

Św. Tomasz prowadzi swe rozważania, opierając się na przyjętej przez teologów tra-dycji. Jego zdaniem, po wypełnieniu się dziejów ludzkości, gdy liczebność zbawionychosiągnie wyznaczony przez Boga pułap, nastanie – zgodnie ze słowami Pisma Święte-go – koniec doczesnego świata. Procesy powstawania i ginięcia ustaną190, ruch ciałniebieskich zostanie zatrzymany191, a nowi ludzie nie będą się więcej rodzić192. Filozo-fowie chrześcijańscy, zgodnie ze świadectwami biblijnymi, a więc m.in. odwołując siędo słów Pierwszego Listu św. Pawła do Koryntian193 i Drugiego Listu św. Piotra194,zakładali, że po Sądzie Ostatecznym nastąpi zniszczenie ogniem obecnej postaci światai jego odnowienie (innovatio mundi) przez Boga ze względu na człowieka, podobniejak z powodu człowieka istnieje cała rzeczywistość materialna195. Zapowiedź tegowydarzenia znajdowała się ponadto w Księdze Proroka Izajasza196 oraz w Księdze

zmiany, a filozofia rozwija się autonomicznie). W komentarzu do De caelo Stagiryty dominikański uczonyrozważa tylko teoretycznie możliwość ustania ruchu nieba i nie podejmuje problematyki eschatologicznej,por.: „Quaerit autem Alexander, si cessante motu caeli elementa contraria remanerent, utrum se invicemcorrumperent. Et dicit quod sic”, In De caelo, lib. 2, l. 4, n. 13; zob.: Litt, s. 252.

190 Zdaniem Akwinaty ciała niebieskie zachowują więc w istnieniu formy bytów ziemskich: „quamdiuforma habet suum vigorem ex impressione caelestis corporis, conservatur corpus mixtum in esse; et inde estquod corpus caeleste per accessum et recessum causat generationem et corruptionem in istis inferioribus, etquod durationes omnium corporum inferiorum mensurantur periodo corporum caelestium”, De malo, q. 5,a. 5, ad 6; zob.: Legrand, s. 153–154.

191 Zgodnie z zasadą metafizyki św. Tomasza, że omne quod movetur, ab alio movetur (por. S. Th., I-a,q. 75, a. 1, ad 1) należałoby raczej powiedzieć, że ruch sfer nie będzie już podtrzymywany.

192 Por.: „St. Thomas held that when the final coming of Christ would bring this universe to its com-plete fulfillment, the celestial spheres would cease their motion. The Divine Glory will burst forth on theuniverse and transfuse it with visible manifestations of the Divine Presence, making it a worthy object forthe glorified vision of a risen mankind”, A Note on St. Thomas' Cosmology [w:] St. Thomas Aquinas,Commentary on St. Paul's Epistle to the Ephesians, ed. by Matthew L. Lamb, Albany 1966, s. 309.

193 Por.: 1 Cor, 7, 31: „qui utuntur hoc mundo tamquam non utantur, praeterit enim figura huiusmundi”; Litt (s. 246) cytuje ponadto komentarz św. Augustyna (De civitate Dei, lib. XX, cap. 16 [w:] Pa-trologia Latina, t. 41, kol. 682) do tych słów, przywołany przez św. Tomasza prawdopodobnie za pośred-nictwem komentarza Piotra Lombarda do Listów św. Pawła: „quia figura, id est pulchritudo non substantia,hujus mundi praeterit, id est quotidie senescit, et tandem in judicio mundanorum ignium cum flagrationeperibit”, Piotr Lombard, Collectanea in omnes D. Pauli Apostoli Epistolas, In Epistolam I ad Corinthios,cap. 7 [w:] Patrologia Latina, t. 191, kol. 1597.

194 Por.: 2 P 3, 10: „adveniet autem dies Domini ut fur in qua caeli magno impetu transient elementa ve-ro calore solventur”.

195 Por.: „innovatio mundi propter hominem fiat”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 5, co.; „Angeli etomnes creaturae propter hominem a Deo factae sunt; et sic etiam homo factus est propter reparationemruinae angelicae: quia haec utilitas consecuta est et a Deo praevisa et ordinata”, tamże, lib. 2, d. 1, q. 2, a. 3,co. Zob. też: „Omnia igitur sunt bona, et propter hominem creata”, Honoriusz z Autun, Elucidarium, lib. 1,cap. 12 [w:] Patrologia Latina, t. 172, col. 1117; „homo esse finis creaturarum”, De potentia, q. 3, a. 18, ad5; „quodammodo propter hominem, inquantum est rationabile animal, tota natura corporalis esse videtur”,Compendium theologiae, lib. 1, cap. 148; J. Salij, Początek i koniec świata, art. cyt., s. 24: „Tomaszowawizja wszechświata materialnego jest intensywnie antropocentryczna. Człowiek stanowi consummationaturae, jest uwieńczeniem dzieła stworzenia”; Legrand, s. 230–249.

196 Por.: Iz 65, 17–18: „Ecce enim ego creo caelos novos et terram novam et non erunt in memoria prio-ra et non ascendent super cor, sed gaudebitis et exultabitis usque in sempiternum in his quae ego creo, quiaecce ego creo Hierusalem exultationem et populum eius gaudium”.

290

Apokalipsy197. W ten sposób porządek całej rzeczywistości fizycznej nie był pojmowa-ny w duchu Arystotelesa, jako wieczny i trwały, ale jako przemijający i tymczasowy.Tak jak dla człowieka zostały stworzone i istnieją byty materialne, niższe i wyższe (inministerium cunctis gentibus), tak dla człowieka odnowionego i zmartwychwstałegoBóg odnowi rzeczywistość materialną, niższą i wyższą198. W chrześcijańskiej eschato-logii, odmiennie niż w myśli greckiej, ujmowano zatem nie tylko początek, ale równieżkres dziejów. W miejsce teorii wiecznego trwania kosmosu w obecnej postaci zakłada-no jego głęboką przemianę. Ponieważ koncepcja ta istotnie modyfikuje obraz całegokosmosu, w kosmologii dominikanina należy umiejscowić również jego eschatologięw tym zakresie, który dotyczy wszechświata jako całości199.

Zdaniem św. Tomasza czasy ostateczne nie spowodują rozpadu istniejącej rzeczy-wistości materialnej, ale zostanie zachowany hierarchiczny porządek świata. Po dniuSądu Ostatecznego świat oczyszczony i odnowiony przez Boga będzie bytem dosko-nalszym niż obecnie, a więc ustanie ruch sfer niebieskich, który jest wyrazem brakudoskonałości świata doczesnego. Nie będą zatem powstawać skutki wynikające z tegoruchu200, a więc zniknie cała zmienność natury (mutatio naturae)201, czyli przedewszystkim powstawanie i ginięcie, to znaczy wszystkie działania naturalne (actiones

197 Por.: „dicitur Apocalyp. 21, 1: vidi caelum novum et terram novam”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2,

a. 4, s. c. 1. Zob. ten fragment biblijny w szerszym kontekście (Ap 21, 1–2): „et vidi caelum novum etterram novam primum enim caelum et prima terra abiit et mare iam non est et civitatem sanctamHierusalem novam vidi descendentem de caelo a Deo paratam sicut sponsam ornatam viro suo”; zob. J.Salij, Początek i koniec świata, art. cyt., s. 28.

198 Por.: „corpora inferiora fuerunt in usum hominis, sicut et superiora (...) creatura corporalis remuner-abitur propter ministerium quod homini exhibuit, ut videtur dicere Glossa ad Rom. 8”, Super Sent., lib. 4, d.48, q. 2, a. 4, s. c. 2; „Omnia autem corporalia propter hominem facta sunt; et ideo secundum diversamdispositionem hominis diversimode ea disponi oportet”, Super Io., cap. 6, l. 5; „Si igitur motio ipsius caeliordinatur ad generationem; generatio autem tota ordinatur ad hominem sicut in ultimum finem huius gene-ris: manifestum est quod finis motionis caeli ordinatur ad hominem sicut in ultimum finem in genere gener-abilium et mobilium. Hinc est quod Deuteron. 4–19, dicitur quod Deus corpora caelestia fecit inministerium cunctis gentibus”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 22, n. 9–10; zob.: „Ne forte, oculis elevatis adcaelum, videas solem et lunam et omnia astra caeli, et errore deceptus adores ea et colas, quae creavitDominus Deus tuus in ministerium cunctis gentibus quae sub caelo sunt”, Pwt 4, 19.

199 Kosmologia Arystotelesa (w sensie ogólnego opisu świata) stanowi dla Akwinaty szczególny przy-padek ogólnej chrześcijańskiej wizji rzeczywistości w czasie i przestrzeni, ale nie ma charakteru powszech-nego. Można zaryzykować nawet porównanie, że podobnie jak fizyka Newtona stanowi szczególny przypa-dek w ramach teorii względności Einsteina, tak samo aktualny stan kosmosu stanowi – według św. Toma-sza – realizację zasad Stagiryty, które nie mają jednak znaczenia uniwersalnego, gdyż wykluczają creatioi innovatio mundi.

200 Por.: „in corporibus post diem judicii non erit actio, quia cessabit motus primi mobilis, et hoc prop-ter perfectionem universi”, Super Sent., lib. 2, d. 11, q. 2, a. 6, arg. 3; „in ultima consummatione gloriaecessabit corporum motus”, S. Th., I-a, q. 66, a. 3, ad 1; zob. J. Salij, Początek i koniec świata, art. cyt., s. 32.Na temat zaś poglądów św. Alberta Wielkiego, inspiratora Akwinaty por.: Litt, s. 242.

201 Por.: „cessante motu caeli (...) necesse est omnem mutationem naturae cessare. Non igitur aliquodalterari poterit alteratione naturae, sed solum alteratione animae”, Compendium theologiae, lib. 1, cap. 177;Litt (s. 250) dostrzega: „Certitude paisible dans l’affirmation du lien entre le mouvement des cieux et toutealtération naturelle”. Warto jednak zauważyć, że pogląd francuskiego badacza nie stanowi w istocie zarzutuwobec kosmologii Akwinaty, gdyż pewność św. Tomasza co do ustania zmienności świata nie implikujepewności w szczegółowych kwestiach kosmologicznych, ponieważ przekonanie powyższe nie zakładażadnych konkretnych przesłanek dotyczących budowy świata poza jego zmiennością doczesną (fakt przy-rodniczy) a niezmiennością eschatologiczną (poznawalną przez Objawienie).

291

naturales)202. Wskutek tego przestanie istnieć czas fizyczny, który jest miarą ruchu,a więc wyrazem zmienności rzeczywistości materialnej. Świat stanie się aczasowyi trwały203. Położenia ciał niebieskich będą na zawsze zachowane w takim układzie,w jakim będą się znajdować w momencie końca świata doczesnego204. Ponieważ niebojest zdaniem św. Tomasza doskonalsze niż świat podksiężycowy, to nie zostanieoczyszczone ogniem (użytym przez Boga dla zniszczenia bytów przemijających), alezachowa swą naturę, z wyjątkiem zdolności do ruchu. Ogień zniszczy więc tylko bytyzłożone z czterech elementów. Dlatego byty niezłożone z czterech żywiołów, tj. zbu-dowane z eteru ciała niebieskie, utracą tylko ruch, jedyny przejaw możności i zmien-ności tych ciał205. Oczyszczenie dwóch różniących się regionów kosmosu ma zatemodmienny charakter: świat podksiężycowy ulegnie przemianie, a ciała niebieskie utracąjedynie ruch. Zapowiedzi odmiennych losów tych dwóch części wszechświata św.Tomasz upatruje w wizji św. Jana, zapisanej w jego Księdze Apokalipsy, o nastaniu„nowego nieba i nowej ziemi”. „Nowe niebo” oznaczać ma nieruchome ciała niebie-skie, a „nowa ziemia” – przemieniony świat podksiężycowy206.

202 Por.: „omnis actio naturalis cessabit, cessante motu primi mobilis, qui est causa omnis motus et altera-tionis corporalis”, Super Sent., lib. 2, d. 33, q. 2, a. 1, ad 3; „post diem judicii quiescente motu primi mobilisnon erit aliqua generatio et corruptio, vel corporalis alteratio”, tamże, lib. 4, d. 50, q. 2, a. 3, qc. 3, co.; Litt (s.247) przytacza jeszcze i rozważa problem interpretacji cierpień potępionych, które nie mogą polegać na zmia-nach fizycznych, gdyż procesy fizyczne ustaną. W ramach kosmologii przyjmowanej przez Akwinatę i wświetle założenia, że ustanie ruch ciał niebieskich, św. Tomaszowi pozostało uznać, że biblijne słowa o „płaczui zgrzytaniu zębów”: „dico autem vobis quod multi ab oriente et occidente venient et recumbent cum Abrahamet Isaac et Iacob in regno caelorum. Filii autem regni eicientur in tenebras exteriores ibi erit fletus et stridordentium” (Mt 8, 11–12) należy rozumieć w sensie cierpień duchowych (Litt powiada słusznie: „il n’y aura pasde larmes matérielles, car les larmes matérielles étant faites d’eau, supposent une génération substantielle,laquelle est impossible”, tamże). Ta przenośna interpretacja Ewangelii potwierdza, że Doktor Anielski posłu-giwał się nowoczesną metodologią egzegetyczną, otwartą na nowe odkrycia w kosmologii, chociaż samprzyjmował stanowczo ustanie ruchu nieba na końcu czasów (Litt, s. 248).

203 Nie będzie wtedy zatem także żadnych skutków upływu czasu, również w świadomości (zapominanie):„tempus est causa oblivionis per accidens, inquantum motus, cujus est mensura, est causa transmutationis; sedpost diem judicii non erit motus caeli, unde nec oblivio esse poterit ex quantacumque diuturnitate; sed antediem judicii anima separata non mutatur a sua dispositione per motum”, Super Sent., lib. 4, d. 50, q. 2, a. 2, qc.1, ad 3. Zob. Litt, s. 247: „La cessation du mouvement du ciel enlèvera la cause de l’oubli”.

204 Por.: „Quia ergo cessante tempore in resurrectione, cessabit etiam nox et dies, secundum illud Zac.XIV, 7: erit dies una, quae nota est domino, non dies neque nox; ideo dicit resuscitabo eum in novissimodie”, Super Io., cap. 6, l. 5.

205 Por.: „a substantia caeli superioris non oportet quod aliquid removeatur; sed oportet quod motus ejusquietetur. Quietatio autem motus localis non fit per actionem alicujus contrarii agentis, sed per hoc quodmotor desistit a movendo; et ideo corpora caelestia nec per ignem nec per alicujus creaturae actionempurgantur, sed ipsa eorum quietatio, sola voluntate divina accidens, eis loco purgationis erit”, Super Sent.,lib. 4, d. 47, q. 2, a. 2, qc. 1, co. Zob.: Litt, s. 246: „les corps célestes échappant à toute mixtion, à toutealtération de leurs qualités intrinsèques, la purification, pour eux, consintera uniquement à être délivrés deleur mouvement de rotation”. Wydaje się, że wyrażona nieco dalej opinia Th. Litta, że Akwinata traktowałswe rozważania jako „la vérité absolue” (s. 246), jest wyraźnie przesadzona. Można się domyślać, że fran-cuski uczony zbyt jednostronnie przedstawia poglądy Doktora Anielskiego, aby poddać później krytycezwolenników aktualności tomizmu w naszych czasach.

206 Por.: „manifestum est, quod illud quod promittebatur, erat implendum in novo testamento, scilicetnovum caelum et nova terra. Is. LXV, 17: ecce ego creo novos caelos, et terram novam. Quae quidemcreatio ostensa est in spiritu Ioanni. Apoc. XXI, 1: et vidi caelum novum et terram novam. In illa eniminnovatione movebuntur caeli. Potest autem caelum dupliciter accipi. Uno modo caelum aereum, et istudigne ultimae flagrationis purgabitur, ut supra dictum est, cap. X. Alio modo caelum sidereum, et istud nonpurgabitur, sed mutabitur quantum ad novum statum, quia cessabit a motu”, Super Heb., cap. 12, l. 5.

292

Godzina zmartwychwstania ciał będzie zatem ostatnim momentem czasu i kresemdziejów207. Akwinata przypomina, że nie sposób przewidzieć momentu końca świa-ta208, ale jego zdaniem Sąd Ostateczny rozpocznie się o świcie, gdy Słońce znajduje sięna wschodzie, a Księżyc – na zachodzie, gdyż teologowie uważali, że z takim układemtych ciał został stworzony wszechświat. Podobnie jak Chrystus zmartwychwstał ran-kiem w niedzielę, tak samo koniec dziejów pozostawać będzie w zgodzie z jego po-czątkiem, to znaczy, że dwa główne ciała niebieskie winny w doczesności odbyć cał-kowitą liczbę obiegów wokół Ziemi209. Opinia ta wyraża głębokie poczucie porządkucałej rzeczywistości stworzonej: proporcje i harmonia mają się przejawiać w najdrob-niejszych nawet szczegółach. Św. Tomasz przy wielu okazjach podkreśla równieżdoskonałą zgodność porządku nadprzyrodzonego z rzeczywistością materialną210.

W obrazie odnowionego świata dominować będzie spoczynek i niezniszczalność, sta-nowiące wyraz wyższej niż dotąd doskonałości211. Pomimo zatrzymania ruchu ciał niebie-skich niebo nie będzie ciemne i martwe, ale jasne, gdyż – zdaniem Akwinaty – światłośćgwiazd należy do ich doskonałości (inaczej niż ruch) i zostanie zachowana212. Odnowie-

207 Por.: „quando resurrectio erit, non erit tempus, sed finis temporis: quia in eodem instanti in quo

cessabit motus caeli, erit resurrectio mortuorum; et tamen erit situs siderum secundum dispositionem qua sehabet nunc in aliqua determinata hora; et secundum hoc dicitur resurrectio futura tali vel tali hora”, SuperSent., lib. 4, d. 43, q. 1, a. 3, qc. 4, ad 1; „usque tunc (sc. resurrectionem) caeli motus duret, et tempus, nonminus vel amplius”, Super Io., cap. 6, l. 5.

208 Por.: „Ex motu autem caeli non potest cognosci finis ejus; quia cum sit circularis, ex hoc ipso habetquod secundum naturam suam possit in perpetuum durare. Unde naturali ratione tempus quod erit usque adresurrectionem, numerari non potest. Similiter nec per revelationem haberi potest, ideo, ut omnes sempersint soliciti et praeparati ad Christo occurrendum; et propter hoc etiam apostolis de hoc quaerentibus re-spondit, Act. 1, 7: non est vestrum nosse tempora vel momenta, quae pater posuit in sua potestate”, SuperSent., lib. 4, d. 43, q. 1, a. 3, qc. 2, co.; „Non (...) potest quantumlibet spatium determinari, parvum velmagnum tempus, quo finis mundi, in quo Christus et Antichristus expectantur, expectetur. Et propter hocdicitur I Thess. V, 2, quod dies domini sicut fur veniet”, Contra impugnantes, pars 5, cap. 5, co.

209 Por.: „determinata hora temporis qua fiet resurrectio, pro certo sciri non potest, ut patet in littera;tamen satis probabiliter dicitur a quibusdam, quod resurrectio erit quasi in crepusculo, sole existente inoriente, et luna in occidente: quia in tali dispositione sol et luna creduntur creata, ut sic eorum circulatiocompleatur penitus per reditum ad eumdem punctum; unde de Christo dicitur quod resurrexit tali hora”,Super Sent., lib. 4, d. 43, q. 1, a. 3, qc. 4, co. Akwinata sam nie rozważa, czy dzień Sądu przypadniew niedzielę, czy też w inny dzień tygodnia.

210 Doktor Anielski przeciwny jest spekulacjom mającym na celu ustalić datę końca świata. Por.: „illiomnes qui tempus praedictum numerare voluerunt, hactenus falsiloqui sunt inventi. Quidam enim (...)dixerunt ab ascensione domini usque ad ultimum ejus adventum quadringentos annos posse compleri, aliiquingentos, alii mille: quorum falsitas patet; et similiter patebit eorum qui adhuc computare non cessant”,Super Sent., lib. 4, d. 43, q. 1, a. 3, qc. 2, co. Rozważania takie podejmowano od starożytności, istniaływ czasach św. Tomasza, ale znane są również w naszej epoce, np. we wspólnocie adwentystów.

211 Por.: „Homo autem innovatus de statu corruptionis in incorruptionem transiet ad statum perpetuaequietis, ut dicitur 1 Corinth. 15, 53: oportet corruptibile hoc induere incorruptionem; et ideo mundus hocmodo innovabitur, ut abjecta omni corruptione et transmutatione, perpetuo remaneat in quiete; unde adillam innovationem nihil ordinari poterit nisi quod habet ordinem ad incorruptionem”, Super Sent., lib. 4, d.48, q. 2, a. 5, co. Zob.: 1 Cor 15, 53: „oportet enim corruptibile hoc induere incorruptelam et mortale hocinduere inmortalitatem”. W dalszych fragmentach analizy wykażemy, że człowiek według św. Tomasza niebędzie jednak pozbawiony zdolności do ruchu i korzystania ze zmysłów.

212 Por.: „motus non importat aliquam perfectionem in eo quod movetur, secundum quod in se consid-eratur, cum sit actus imperfecti; quamvis possit pertinere ad perfectionem corporis, inquantum est causaalicujus (...) lux pertinet ad perfectionem corporis lucentis, etiam in substantia sua considerati; et ideopostquam corpus caeleste desinet esse causa generationis, non remanebit mortuum, sed remanebit claritas

293

nie świata będzie jego udoskonaleniem, a więc jasność ciał niebieskich wzrośnie, gdyżniebo stanowi szlachetniejszą część świata i będzie się to doskonale wyrażać w jego ja-sności213. Po Sądzie Ostatecznym pozostaną zatem wszystkie rodzaje oddziaływania ciałniebieskich, które nie polegają na ruchu, a więc Słońce będzie nadal oświetlać niższe re-giony kosmosu. Ponadto zachowane zostanie oddziaływanie wynikające z hierarchii by-tów stworzonych214. Cały porządek rzeczywistości nie będzie zaburzony, gdyż hierarchiabytów pozostanie niezmieniona, a tylko wyniesiona na wyższy, doskonalszy poziom215.

Św. Tomasz stara się nawet podać dokładne proporcje jasności poszczególnych ciałniebieskich w tych ostatecznych warunkach. Na podstawie tekstu biblijnego z Księgiproroka Izajasza Akwinata przyjmuje, że jasność światła księżycowego osiągnie obec-ną jasność Słońca. Natomiast Słońce uzyska jasność siedmiokrotnie większą niż obec-nie. Ponieważ teologowie przypisywali szczególną jasność, siedmiokrotnie większą odSłońca, również ciałom zbawionych216, dlatego w opinii św. Tomasza cała ziemia bę-dzie pozostawać w świetle i nie będzie już więcej nocy ponad Ziemią. Jedynym ciem-nym miejscem będzie środek Ziemi, w którym sytuowano piekło (infernus damnato-rum)217. Nawet tam nie będzie jednak fizycznej zmienności i śmierci (a raczej wiecznaśmierć, czyli cierpienie), a więc cały wszechświat stanie się niezmienny, ponieważ

ejus”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 3, ad 2; zob.: „Les cieux (...) garderont leur clarté, leur lumière etleur pouvoir actif d’illuminer” (Litt, s. 247).

213 Por.: „totus mundus innovabitur in melius (...). Sed caelum est nobilior pars mundi corporalis. Ergoin melius mutabitur. Sed hoc non potest esse, nisi majori claritate resplendeat. Ergo majorabitur et crescetclaritas ejus”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 3, s. c. 2. Jasność ta będzie manifestacją chwały Bożej: „adhoc innovatio mundi ordinatur, ut etiam mundo innovato manifestis indiciis quasi sensibiliter Deus abhomine videatur (...) Pulchritudo autem caelestium corporum praecipue consistit in luce; unde Eccli. 43, 10:species caeli gloria stellarum, mundum illuminans in excelsis dominus; et ideo praecipue quantum ad clari-tatem corpora caelestia meliorabuntur. Quantitas autem et modus meliorationis illi soli cognita est qui eritmeliorationis auctor”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 3, co.

214 Por.: „actio corporum quae est per motum, tolletur, quia motus cessabit et omnis imperfectioevacuabitur; sed actio quae est sine motu, manebit: semper enim sol illuminabit inferiorem aerem: ita etiamet actiones hierarchicae, quae sine motu sunt, post diem judicii remanebunt”, Super Sent., lib. 2, d. 11, q. 2,a. 6, ad 3; Litt, s. 243: „S. Thomas ne dit pas explicitement «motus caeli cessabit»; il dit d’une manière plusgénérale «motus cessabit», mais il ajoute que le soleil continuera d’illuminer, ce qui prouve qu’il pensaitaux corps célestes”.

215 Por.: „non tolletur propter meliorationem elementorum ordo universi; quia etiam omnes aliae partesmeliorabuntur; et sic remanebit eadem harmonia”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 4, ad 5. Zasadniczymwyróżnikiem odnowionego świata będzie w opinii Akwinaty brak ruchu sfer: „L’immobilité des cieux estun élément essentiel de ce «paysage» eschatologique”, Litt, s. 244.

216 Por.: „corpus hominis est ex elementis compositum (...) partes elementorum quae sunt in corpore homi-nis, glorificato homine, glorificabuntur per receptionem claritatis”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 4, s. c. 3.

217 Por.: „inferiores partes terrae sunt Infernus damnatorum”, Super Sent., lib. 3, d. 22, q. 2, a. 1, qc. 2,arg. 3; „Infernus damnatorum, in quo sunt tenebrae et quantum ad carentiam divinae visionis, et quantum adcarentiam gratiae, et est ibi poena sensibilis”, tamże, qc. 2, co. Również potępieni otrzymają i zachowają –zdaniem Akwinaty – niezniszczalne ciała: „post resurrectionem, cessante motu caeli, nulla qualitas eritsufficiens ut corpus humanum alterare possit a sua naturali qualitate. Corruptio autem est terminus altera-tionis, sicut et generatio; unde corpora damnatorum corrumpi non poterunt; et hoc deservit divinae justitiae,ut perpetuo viventes, perpetuo puniantur, quod divina justitia requirit (...) sicut et nunc corruptibilitas corpo-rum deservit divinae providentiae, per quam ex aliquibus corruptis alia generantur”, tamże, lib. 4, d. 44, q.3, a. 1, qc. 2, co. Zob. Litt, s. 244: „L’incorruplibilité des corps des damnés après la résurrection est unevérité de foi et en même temps un élément de la vue d’ensemble de l’univers eschatologique”.

294

ustaną procesy zmiany, powstawania i ginięcia218. Św. Tomasz dodaje jednak, że roz-ważania nad szczegółami eschatologicznego obrazu świata mają jedynie prawdopo-dobny charakter i nie przypisuje im pewności teologicznej219.

Blask ciał niebieskich, przeciwnie niż w czasach poprzedzających Sąd Ostateczny,nie będzie – zdaniem Akwinaty – niezbędny człowiekowi w życiu wiecznym, gdyżzbawionym wystarczy radość nadprzyrodzona i z tego powodu w Apokalipsie, gdymowa o wiecznym Jeruzalem, pojawia się zdanie, że nie potrzeba im już światła sło-necznego, które zostanie zastąpione prawdziwą, boską światłością, a jej zapowiedziąi symbolem jest Słońce220. Skoro jednak Bóg uznaje w Księdze Rodzaju, że Jego stwo-rzenia są dobre (vidit Deus quod esset bonum)221, to zachowuje ciała niebieskie nawieki, aby służyły człowiekowi swym pięknem, chociaż nie są już potrzebne dla do-pełnienia jakiegokolwiek braku, ani dla wywołania jakichkolwiek skutków, ale raczejwyrażają doskonałość Stwórcy i ukazują piękno całego dzieła stworzenia, jako częśćbytów materialnych godniejsza od pozostałych222. Ponadto ciała niebieskie zostały

218 Św. Tomasz uważał, że potępieni będą odczuwać swe cierpienia w duszy (passione animae), bez

żadnych zmian cielesnych: „principalis causa quare corpora damnatorum ab igne non consumuntur, eritdivina justitia (...) divinae justitiae servit etiam naturalis dispositio ex parte corporis patientis, et ex parteagentium (...) aliquid recipitur in altero spiritualiter per modum intentionis cujusdam, sicut similitudo albe-dinis recipitur in aere et in pupilla; et haec receptio similatur illi receptioni qua anima recipit similitudinesrerum; unde secundum hunc modum receptionis est alius modus passionis, qui vocatur passio animae. Quiaergo post resurrectionem, et motu caeli cessante, non poterit aliquod corpus alterari a sua naturali qualitate(...) cessante motu caeli, adhuc manebit passio quae est per modum animae”, Super Sent., lib. 4, d. 44, q. 3,a. 1, qc. 3, co.; zob. także: „quo (sc. caelo) quiescente, nulla actio vel passio poterit esse in corporibus,pertinens ad transmutationem naturae. Unde et corpora damnatorum non patiuntur ab igne passione naturae,qua natura corporis humani transmutetur a natura sua; sed patientur passione animae”, Quodlibet VII, q. 5,a. 1, co.; oraz: Litt, s. 249–250. Akwinata nie badał wpływu ciał niebieskich na dusze (passione animae) poSądzie Ostatecznym. Zob. Litt, s. 254.

219 Por.: „Isai. 30, 26, dicitur, quod tunc erit lux lunae sicut lux solis”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a.3, arg. 4. Zob.: „erit lux lunae sicut lux solis et lux solis erit septempliciter sicut lux septem dierum in diequa alligaverit Dominus vulnus populi sui et percussuram plagae eius sanaverit”, Iz 30, 26; i dalej w tekścieśw. Tomasza: „post resurrectionem, quando lux lunae augmentabitur secundum rei veritatem, non eritalicubi nox super terram, sed solum in centro terrae ubi erit Infernus: quia tunc, ut dicitur, luna lucebitquantum nunc lucet sol; sol autem in septuplum quam modo luceat; corpora autem beatorum septies magissole: quamvis hoc non sit aliqua auctoritate vel ratione probatum”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 3, ad 4.Apokalipsa św. Jana podaje, że „et nox ultra non erit et non egebunt lumine lucernae neque lumine solisquoniam Dominus Deus inluminat illos et regnabunt in saecula saeculorum”, Ap 22, 5. Jasność jest więcprzypisywana Bogu, a nie ciałom niebieskim. Akwinata wraca do problemu jasności ciał niebieskich takżew swym komentarzu do Listu do Hebrajczyków: „[caelum] cessabit a motu, et augebitur claritas partiumeius; quia lux lunae erit ut lux solis, et lux solis septempliciter”, Super Heb., cap. 12, l. 5.

220 Por.: „claritas corporum caelestium ordinatur ad usum hominis, sicut et aliae creaturae. Sed post re-surrectionem claritas solis non cedet in hominis usum: dicitur enim Isai. 60, 19: non erit tibi amplius sol adlucendum per diem, neque splendor lunae illuminabit te; et Apoc. 21, 23, dicitur, quod civitas illa beatorumnon egebit sole neque luna, ut luceant in ea”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 3, arg. 5; zob.: Ap 21, 23–24:„et civitas non eget sole neque luna ut luceant in ea nam claritas Dei inluminavit eam et lucerna eius estagnus 24 et ambulabunt gentes per lumen eius et reges terrae adferent gloriam suam et honorem in illam”.

221 Por.: Rdz 1, 16–19: „fecitque Deus duo magna luminaria luminare maius ut praeesset diei et lumi-nare minus ut praeesset nocti et stellas et posuit eas in firmamento caeli ut lucerent super terram et praees-sent diei ac nocti et dividerent lucem ac tenebras et vidit Deus quod esset bonum et factum est vespere etmane dies quartus”.

222 Por.: „innovatio mundi ordinatur ad hoc quod homo etiam sensu in corporibus quodammodo permanifesta indicia divinitatem videat. Inter sensus autem nostros spiritualior est visus et subtilior; et ideoquantum ad qualitates visivas, quarum principium est lux, oportet omnia corpora inferiora maxime melio-

295

stworzone dla człowieka (chociaż to Bóg jest ich ostatecznym celem, a człowiek tylkodrugorzędnie) i na wieki winny istnieć wraz ze zbawionymi223. W tych poglądachAkwinaty wyraża się jego głęboki szacunek dla całej rzeczywistości materialnej, którapochodzi od Boga i jako zespół bytów stworzonych ma pozytywną, trwałą wartość.Jego zachwyt nad światem fizycznym, który został stworzony we względu na bytyduchowe224, i który trwać będzie po Sądzie Ostatecznym, stanowi przeciwieństwomanichejskiej pogardy dla materii i neoplatońskiego przekonania, że byty materialne sątak daleko od Jedni, że nie mają żadnej doskonałości. Doktor Anielski odrzucał takieujęcie rzeczywistości. Kosmos nie był dla niego nigdy platońską jaskinią i cieniemidealnej rzeczywistości, ale raczej ciała niebieskie były mądrze pomyślanym, ważnymelementem harmonii i porządku całej rzeczywistości, zajmującym należne miejscew hierarchii bytów.

Pogląd ten dostrzec można także w innych rozważaniach św. Tomasza. Skoro duszaludzka z natury posługuje się ciałem i po zmartwychwstaniu odzyska to samo ciało,wraz z tymi zmysłami, które posiada obecnie, gdyż została do niego trwale dostosowa-na, to również w rzeczywistości eschatologicznej ciało ludzkie zachowuje swą trwałąwartość. Akwinata podkreśla, że podobnie jak Chrystus zmartwychwstały już więcejnie umiera, tak również zmartwychwstałe ciała ludzi będą żyć wiecznie w odnowio-nym świecie225, w którym ustanie wszelka zmienność fizyczna (powstawanie i ginię-cie)226, spowodowana ruchem ciał niebieskich227. Wypowiada się pozytywnie równieżna temat użycia zmysłów przez zbawionych, przebywających w niebie empirejskim.Zbawieni będą więc posługiwać się zdolnością do ruchu i będą radować swój zmysłwzroku pięknem stworzeń, gdyż zmysły realizują cel swego istnienia tylko wtedy, gdysłużą postrzeganiu228.

rari”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 4, ad 1. Akwinata słusznie przypisuje zmysłowi wzroku pierwszemiejsce wśród zmysłów, gdyż jest on głównym, najbardziej subtelnym źródłem informacji o świecie.

223 Por.: „quamvis corpora caelestia maxime excedant corpus hominis, tamen plus multo excedit animarationalis caelestia corpora quam ipsa excedunt corpus humanum; unde non est inconveniens, si corporacaelestia propter hominem esse facta dicantur; non tamen sicut principalem finem, quia principalis finisomnium Deus est”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 3, ad 6. Wcześniej, ale w tym samym fragmencieAkwinata polemizuje z poglądami Mojżesza Majmonidesa, który uważał, że odnowienie świata i wzrostblasku Słońca ma tylko znaczenie metaforyczne.

224 Por.: „creatura corporalis sit facta propter spiritualem, et per eam regatur”, Super Sent., lib. 4, d. 48,q. 2, a. 4, co.

225 Por.: „quia secundum positionem fidei, resurrectio erit in vitam immortalem conformiter Christo, quiresurgens a mortuis, jam non moritur, ut dicitur Rom. 6; ideo humanorum corporum resurrectio usque adfinem mundi differetur, in quo motus caeli quiescet”, Super Sent., lib. 4, d. 43, q. 1, a. 3, qc. 1, co. Zob.: Rz6, 9–10: „Christus surgens ex mortuis iam non moritur, mors illi ultra non dominabitur. Quod enim mortuusest peccato, mortuus est semel, quod autem vivit, vivit Deo”.

226 Por.: „omnia corporalia sunt quodammodo propter hominem, ut in tertio est ostensum, tunc etiamtotius creaturae corporeae conveniens est ut status immutetur, ut congruat statui hominum qui tunc erunt. Etquia tunc homines incorruptibiles erunt, a tota creatura corporea tolletur generationis et corruptionis status.Et hoc est quod dicit apostolus, Rom. 8–21, quod ipsa creatura liberabitur a servitute corruptionis in liber-tatem gloriae filiorum Dei”, Contra Gentiles, lib. 4, cap. 97, n. 1; zob.: Super Rom., cap. 8, l. 1–7.

227 Por.: „Generatio autem et corruptio in inferioribus corporibus ex motu caeli causatur. Ad hoc igiturquod in inferioribus cesset generatio et corruptio, oportet etiam quod motus caeli cesset. Et propter hocdicitur Apoc. 10–6, quod tempus amplius non erit”, Contra Gentiles, lib. 4, cap. 97, n. 2.

228 Por.: „corpora gloriosa aliquando moveri necessarium est ponere: quia et ipsum corpus Christi mo-tum est in ascensione; et similiter corpora sanctorum quae de terra resurgent, ad caelum Empyreum ascen-dent. Sed etiam postquam caelos ascenderint, verisimile est quod aliquando moveantur pro suae libito

296

W swych rozważaniach nad wpływem jednych ciał materialnych na inne ciała Akwi-nata rozróżniał dwa rodzaje oddziaływania: za pośrednictwem ruchu oraz poprzez roz-przestrzenianie się podobieństwa albo podobizny intencji duchowej (secundum similitu-dinem spiritualis intentionis)229, przyjmowanej następnie przez zmysły i poznawanejprzez umysł. Ustanie ruchu ciał niebieskich po Sądzie Ostatecznym wyklucza pierwszyrodzaj oddziaływania, ale zachowany zostanie drugi230. W związku z tym człowiek bę-dzie postrzegał zmysłowo świat materialny, który obok blasku nadprzyrodzonego łaskiBożej zachowa blask przyrodzonego światła, na znak harmonii między rzeczywistościąstworzoną i boską. W tej koncepcji zaznacza się ponownie przekonanie, że ciała ludzkienie zostały stworzone jedynie dla doczesnego życia, a ich trwała wartość, równieżw czasach ostatecznych, wyraża się nie tylko w istnieniu, ale ponadto w działaniu po-znawczym, mimo że zbawieni będą uczestniczyć w wiedzy Bożej.

Obraz świata odnowionego po zakończeniu dziejów doczesnych nie ma zgoła cha-rakteru platońskiego i niematerialnego. Akwinata konsekwentnie postępuje wedługswych zasad metafizycznych i docenia również cielesny aspekt rzeczywistości stwo-rzonej. Interesujące jest, dlaczego św. Tomasz uznał jednak, że na odnowionej Zieminie będzie już żadnych ciał złożonych, roślin ani zwierząt, które stanowią przecieżczęść zmiennej rzeczywistości doczesnej231. Motywem przyjęcia takiego wniosku byłpogląd o czysto materialnej naturze form roślinnych i zwierzęcych, które z tego powo-du nie podlegają zmartwychwstaniu. Skoro zaś niektóre jednostki spośród zwierząt jużprzestały istnieć, ich formy rozpadły się, a przecież nie mogą zmartwychwstać, toAkwinata wnosi, iż również inne formy tego rodzaju mają w swej naturze tylko ogra-niczone czasowo istnienie, a więc nie są przeznaczone do wiecznego trwania po SądzieOstatecznym232. Po drugie, św. Tomasz powołuje się na opinię Arystotelesa, że istnie-nie roślin i zwierząt jest uzależnione od ruchu ciał niebieskich, a ten ruch – jak wiemy

voluntatis, ut, illud quod habent in virtute, actu exercentes, divinam sapientiam commendabilem ostendant;et ut etiam visus eorum reficiatur pulchritudine creaturarum diversarum in quibus Dei sapientia eminenterrelucebit; sensus enim non potest esse nisi praesentium; quamvis magis a longinquo possint sentire corporagloriosa quam non gloriosa, ut supra dictum est. Nec tamen per motum aliquid deperiet eorum beatitudini,quae consistit in visione Dei, quem ubique praesentem habent, sicut et de Angelis dicit Gregorius, quodintra Deum currunt quocumque mittantur”, Super Sent., lib. 4, d. 44, q. 2, a. 3, qc. 2, co. Fragment ten niejest analizowany przez Litta (zob.: Index des textes cités de S. Thomas, s. 374).

229 Por.: „actio corporis, quae non est ad transmutationem materiae, sed ad quamdam diffusionemsimilitudinis formae in medio secundum similitudinem spiritualis intentionis quae recipitur de re in sensuvel intellectu”, De potentia, q. 5, a. 8, co.

230 Por.: „si actio utraque corporis caelestis cessaret, nulla actio in istis inferioribus remaneret. Sed ces-sante motu caeli, cessabit prima actio, sed non secunda; et ideo cessante motu caeli, erit quidem actio inistis inferioribus illuminationis et immutationis medii a sensibilibus; non autem erit actio per quam trans-mutatur materia, quam sequitur generatio et corruptio”, De potentia, q. 5, a. 8, co.

231 Por.: „Videtur quod plantae et animalia remaneant in illa innovatione. Elementis enim non debet ali-quid subtrahi quod ad eorum ornatum pertinet. Sed animalibus et plantis elementa ornari dicuntur”, SuperSent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 5, arg. 1.

232 Por.: „si plantae et animalia remanebunt; aut omnia, aut quaedam. Si omnia, oportebit etiam ani-malia bruta quae prius fuerunt mortua resurgere, sicut et homines resurgent; quod dici non potest, quia cumforma eorum in nihilum cedat, non potest eadem numero resumi. Si autem non omnia, sed quaedam; cumnon sit major ratio de uno quam de alio quod in perpetuum maneat; videtur quod nullum eorum in per-petuum manebit. Sed quidquid remanebit post mundi innovationem, in perpetuum erit, generatione et cor-ruptione cessante. Ergo plantae et animalia penitus post mundi innovationem non erunt”, Super Sent., lib. 4,d. 48, q. 2, a. 5, s. c. 1.

297

– ustanie. Zatem zabraknie przyczyny sprawczej istnienia wspomnianych bytów233.Inny argument przeciwko istnieniu roślin i zwierząt po odnowieniu świata wywodzi sięz refleksji nad tekstem biblijnym o stworzeniu świata. W Księdze Rodzaju można bo-wiem przeczytać, że Bóg stworzył różne gatunki roślin i zwierząt dla podtrzymanialudzkiego życia234. W odnowionym zaś świecie, jak uważa Akwinata, podtrzymywaniebiologicznego życia człowieka nie będzie już więcej potrzebne, a więc nie będą rów-nież niezbędne środki służące temu celowi235. Kolejny argument przeciwko wiecznemuistnieniu tych bytów wynika z przekonania, że minerały, rośliny, zwierzęta, czyli ogól-nie: wszystkie byty mieszane, zbudowane z czterech elementów, nie mają w swej natu-rze żadnej wiecznej trwałości, ich materia może utracić formę, a ponieważ formie nieprzysługuje samodzielne istnienie, przy końcu świata ulegną one bezpowrotnie znisz-czeniu236. Naturalne u roślin i zwierząt dążenie do zachowania istnienia (naturalisappetitus) jest – zdaniem Akwinaty – uwarunkowane doczesnym ruchem ciał niebie-skich, a więc po ustaniu tego ruchu nic już nie będzie utrzymywać tych bytów w ichprzyrodzonym dążeniu do trwałego zachowania życia bądź istnienia i do ciągłego roz-woju. Naturalne dążenie nie zostanie w ten sposób zmarnowane, gdyż zostało stworzo-ne dla doczesności i świat nie utraci nic ze swej doskonałości, chociaż pewne prawabiologicznego rozwoju przestaną obowiązywać237.

Świat odnowiony przez Boga będzie więc obejmować jedynie te byty, które sązdolne do posiadania wieczystej niezniszczalności, a więc ciała niebieskie zbudowanez piątej natury, cztery żywioły oraz ciała ludzkie238, rządzone przez nieśmiertelne du-

233 Por.: „secundum philosophum in 2 de Gener., in animalibus et plantis et hujusmodi corporibus speciei

perpetuitas non conservatur nisi secundum continuationem motus caelestis. Sed tunc motus caelestis deficiet.Ergo non poterit perpetuitas in istis speciebus conservari”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 5, s. c. 2.

234 Por.: Rdz 9, 3–4: „et omne quod movetur et vivit erit vobis in cibum quasi holera virentia tradidivobis omnia, excepto quod carnem cum sanguine non comedetis”.

235 Por.: „fine, cessare debet id quod est ad finem. Sed animalia et plantae factae sunt ad animalem vi-tam hominis sustentandam; unde dicitur Gen. 9, 3: sicut olera virentia dedi vobis omnem carnem. Sed postillam innovationem animalis vita in homine non erit. Ergo nec plantae nec animalia remanere debent”,Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 5, s. c. 3. Zgodnie z hierarchicznym porządkiem świata św. Tomasz od-mawia roślinom i zwierzętom autonomicznej wartości, która mogłaby rozciągać się na czasy ostateczne.Dlatego nie ma dla nich miejsca w odnowionym przez Boga świecie. Wbrew temu można by jednak argu-mentować, że wymienione gatunki należą do całego bogactwa rzeczywistości stworzonej jako wyraz Bożejmocy i porządku panującego we wszechświecie, a te dwie funkcje wykraczają poza fakt bycia pokarmemdla ludzi.

236 Por.: „animalia vero bruta et plantae et mineralia et omnia corpora mixta corrumpuntur et secundumtotum et secundum partem, et ex parte materiae quae formam amittit, et ex parte formae quae actu nonmanet; et sic nullo modo habent ordinem ad incorruptionem. Unde in illa innovatione non manebunt”,Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 5, co.

237 Por.: „naturalis appetitus ad perpetuitatem, qui inest animalibus et plantis, est accipiendus secundumordinem ad motum caeli, ut scilicet tantum in esse permaneant, quantum motus caeli durabit; non enimpotest appetitus esse in effectu ut permaneat ultra causam suam. Et ideo si, cessante motu primi mobilis,plantae et animalia non remaneant secundum speciem, non sequitur appetitum naturalem frustrari”, SuperSent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 5, ad 5.

238 Por.: „ad illam innovationem nihil ordinari poterit nisi quod habet ordinem ad incorruptionem. Hu-jusmodi autem sunt corpora caelestia, elementa, et homines. Corpora enim caelestia secundum sui naturamincorruptibilia sunt et secundum totum et secundum partem; elementa vero sunt quidem corruptibilia se-cundum partes, et incorruptibilia secundum totum; homines vero corrumpuntur et secundum totum et se-cundum partes; sed hoc ex parte materiae, non ex parte formae, scilicet animae rationalis, quae post corrup-tionem hominis remanet incorrupta”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 5, co.

298

sze, do których zostały trwale dostosowane (commensuratae)239. Dlatego, wedługAkwinaty, ze wszystkich ciał złożonych (martwych i ożywionych trzema rodzajamidusz) istnieć będą jedynie ludzkie ciała, stanowiące istotny i integralny składnikzmartwychwstałych ludzi240. Ludzie po zmartwychwstaniu nie będą się już rodzić241,odżywiać ani podlegać rozwojowi i zmianom fizycznym, a więc ich ciała będą nie-zniszczalne242. Wynika to z wiecznej doskonałości świata po odnowieniu, a bezpośred-nio z ustania ruchu ciał niebieskich, tej ogólnej przyczyny wszelkich zmian (primumalterans). Człowiek (ściślej mówiąc: zbawieni ludzie) osiągnie więc stan ostatecznejdoskonałości wyznaczonej im przez Boga243. Zdaniem św. Tomasza pierwszą i istotnąprzyczyną niezniszczalności ciał ludzkich po zmartwychwstaniu będzie Boża moc.Ustanie ruchu sfer niebieskich, które są przyczyną powstawania i ginięcia w świeciedoczesnym, oznacza zgodność świata stworzonego z Bożą mocą, gdyż Bóg mógłby

239 Por.: S. Swieżawski, Centralne zagadnienie tomistycznej nauki o duszy, art. cyt., s. 131–189, a takżenp.: „licet anima humana non habeat materiam partem sui, est tamen forma corporis; et ideo quod quid eratesse suum, includit habitudinem ad corpus”, Q. d. de anima, a. 3, ad 20.

240 Por.: „post diem judicii in mundo innovato non remanebit aliquod animal vel aliquod corpus mixtum,nisi corpus hominis tantum, eo quod non habeat aliquem ordinem ad corruptionem, nec post illud tempus sitfutura generatio et corruptio”, Super Sent., lib. 4, d. 50, q. 2, a. 3, qc. 2, co. W dalszych słowach św. Tomaszponownie daje wyraz swej przenośnej interpretacji Pisma Świętego, co posiada niebagatelne znaczeniew ocenie metodologii tego uczonego, np. w kwestii możliwego opowiedzenia się za systemem geocentrycz-nym: „Unde vermis qui in damnatis ponitur, non debet intelligi esse materialis, sed spiritualis, qui est con-scientiae remorsus: qui dicitur vermis, inquantum oritur ex putredine peccati, et animam affligit, sicut corpora-lis vermis ex putredine ortus affligit pungendo”, tamże. Można zatem uznać, że w taki sam sposób Akwinataoceniałby fragmenty biblijne mówiące o spoczynku Ziemi, gdyby posiadał dowody jej ruchu.

241 Ponieważ św. Tomasz uważa, że świat został stworzony ze względu na człowieka, to jego zdaniemgłównym celem ruchu sfer jest rodzenie się nowych ludzi, to znaczy podtrzymywanie najważniejszegoz przejawów zmienności w świecie podksiężycowym. Świat fizyczny w ten sposób odpowiada (stosowniedo swej zdolności oddziaływania) Boskiej mocy stwórczej, gdyż Bóg stwarza duszę aktem stwórczym,a ciała niebieskie swym ruchem przyczyniają się do ukształtowania ciała człowieka. Por.: „Motus igiturcaeli praecipue est propter generationem hominum: in hoc enim maxime divinam similitudinem consequiturin causando, quia forma hominis, scilicet anima rationalis, immediate creatur a Deo”, Contra Gentiles, lib.4, cap. 97, n. 3. W tej koncepcji wyraża się przedziwna jedność nadprzyrodzonych i przyrodzonych działańw świecie, a człowiek okazuje się rzeczywiście mikrokosmosem, połączeniem świata duchowego i mate-rialnego, bytem pośrednim w hierarchii rzeczywistości pomiędzy aniołami, a zwierzętami pozbawionymirozumu (dziś zwanymi niekiedy „zwierzętami pozaludzkimi”, żeby nie powiedzieć „nie-ludzkimi”).

242 Por.: „in hominibus quando resurgent, inchoabitur status incorruptionis, secundum illud I Cor. XV,54: mortale hoc induet incorruptionem, ideo cessabit tunc etiam corruptio in rebus; unde cessabit motuscaeli, qui est causa generationis et corruptionis in rebus corporalibus; Rom. VIII, 21: ipsa creatura liberabi-tur a servitute corruptionis in libertatem filiorum Dei”, Super Io., cap. 6, l. 5; Litt (s. 251) słusznie dodaje,że: „l’univers corporel tout entier sera en harmonie avec la résurrection des hommes”. Jednakże dalej wracado swej krytyki: „Toujours la même certitude paisible”. Wydaje się, że krytyka kosmologii tomistycznejpowinna być oparta na czymś więcej niż tylko na przekonaniu, że w systemie Doktora Anielskiego różnympoglądom przypisywana jest taka sama pewność.

243 Por.: „necessitas resurrectionis est ad consequendam ultimam perfectionem, quae consistit in per-ventione ad finem ultimum (...) et ideo illae operationes naturales quae ordinantur ad primam perfectionemhumanae naturae vel causandam vel servandam, non erunt in resurrectione; et hujusmodi sunt actionesanimalis vitae in homine, et actiones naturae in elementis, et motus caeli; et ideo omnia haec cessabunt inresurrectione. Et quia comedere et bibere et dormire et generare ad animalem vitam pertinent, cum sint adprimam perfectionem naturae ordinata; in resurrectione talia non erunt”, Super Sent., lib. 4, d. 44, q. 1, a. 3,qc. 4, co. Zob.: Litt, s. 244: „les phénomènes de la vie animale chez l’homme, les actions «naturelles» dansles élément et le mouvement des cieux n’y ont plus place”; zob. także: „caelum sit primum alterans permotum suum localem, et omnia alia agentia secunda in virtute ipsius agant, et quasi ab ipso mota”, SuperSent., lib. 4, d. 44, q. 3, a. 1, qc. 2, co.

299

zachować ciała ludzkie w niezmiennym stanie pomimo ruchu sfer, jednakże – zdaniemAkwinaty – zlikwiduje tę naturalną przyczynę zmian, gdy nie będzie ona już potrzeb-na, ponieważ świat służy Bożej woli244. Z tego powodu ustanie ruchu sfer będzie tylkopośrednią i przypadłościową (per accidens) przyczyną niezniszczalności ciał ludz-kich245. Według dominikanina najlepiej powiedzieć, że ciała te, zniszczalne z natury,będą odtąd trwałe za sprawą Bożej łaski (per gratiam) albo sprawiedliwości (per iusti-tiam)246. W przeciwieństwie do dwóch naturalnych własności ciał materialnych, złożo-nych z żywiołów ziemskich (czyli ciężaru i lekkości), ruch ciał niebieskich nie jestwłasnością naturalną (inaczej niż w fizyce Newtona, w której ruch przynależy różnymciałom bez poruszycieli ciągle go podtrzymujących)247, ale wynika z oddziaływaniaintelektualnego poruszycieli sfer i może ustać przy końcu świata248.

Cztery żywioły nie tylko zachowają istnienie, ale każdy z nich zostanie obdarzonyblaskiem oznaczającym głębokie udoskonalenie. W ten sposób wyraża się przekonanieteologów, że elementy materialne będą udoskonalone podobnie jak ludzie, aby zacho-wane zostały właściwe proporcje między światem materialnym i duchowym249.

244 Por.: „Immortalitas (...) humanorum corporum post resurrectionem non erit ex virtute naturae, sed exvirtute divina, per quam corpora humana conservabuntur in esse. Sed verum est quod naturalis causa cor-ruptionis, quae est motus caeli, subtracta erit. Motus enim caeli sicut est causa generationis et conserva-tionis mixtorum corporum, ita etiam est causa corruptionis eorum”, De 36 articulis, a. 19, ad arg.

245 Por.: „Supposita ergo conservatione humanorum corporum per virtutem divinam, non erit aliquacausa agens ad corruptionem. Et secundum hoc aliquo modo posset sustineri quod illa incorruptio esset pernaturam: quia scilicet causa naturalis corruptionis subtracta erit: eo modo loquendi quo dici posset, quodsubmersio navis est per gubernatorem, quia per ejus essentiam periclitatur”, De 36 articulis, a. 19, ad arg.;Litt (s. 251) znów krytykuje brak wątpliwości w tekście św. Tomasza: „Doctrine affirmée sans la moindreréserve ou hésitation”. Zob. również: „Cum ergo dicitur cessante motu caeli corpus hominis esse incor-ruptibile per naturam, si ly per dicit causam per se, falsum est: non enim ad hoc se extendit virtus naturaecreatae, ut causare possit incorruptionem corporis ex contrariis compositi. Si autem dicit causam per acci-dens, sic aliquo modo verum est quod dicitur; quia subtracta causa universalis corruptionis naturalis, sub-trahitur corruptio”, De 43 articulis, a. 25, ad arg.

246 Por.: „potius videtur dicendum, quod erit corruptibile per naturam, sed incorruptibile per gratiam,vel iustitiam”, De 43 articulis, a. 25, ad arg.

247 Akwinata, przeciwnie niż Newton, nie przyjmował, że ruch może trwać bez podtrzymywania goprzez czynnik poruszający. Por. np.: „natura nunquam inclinat ad motum propter movere, sed propter ali-quid determinatum quod ex motu consequitur”, De potentia, q. 5, a. 5, co.

248 Por.: „Non debet autem impossibile videri quod motus caeli cesset. Non enim motus caeli sic estnaturalis sicut motus gravium et levium, ut ab aliquo interiori activo principio inclinetur ad motum: seddicitur naturalis, inquantum habet in sua natura aptitudinem ad talem motum; principium autem illius motusest aliquis intellectus”, Contra Gentiles, lib. 4, cap. 97, n. 3; „motus caeli non hoc modo est naturaliscaelesti corpori sicut motus elementaris corporis est sibi naturalis; habet enim huiusmodi motus in mobiliprincipium, non solum materiale et receptivum, sed etiam formale et activum (...) motus circularis essenaturalis caelo, in quantum in sua natura habet aptitudinem ad talem motum; et sic in seipso habet princip-ium talis motus passivum; activum autem principium motus est aliqua substantia separata, ut Deus velintelligentia vel anima, ut quidam ponunt; quantum enim ad praesentem quaestionem nihil differt. Ratioergo permanentiae motus non potest sumi ex natura aliqua caelestis corporis, ex qua tantum est aptitudo admotum; sed oportet eam sumere ex principio activo separato”, De potentia, q. 5, a. 5, co.; zob.: Blanchette,s. 258, przypis 19.

249 Por.: „spiritus inferiores accipient proprietates superiorum spirituum, quia homines erunt sicut An-geli in caelis, sicut dicitur Matth. 22; et hoc erit, inquantum ad maximam perfectionem deveniet id secun-dum quod humanus spiritus cum angelico convenit. Unde et similiter cum corpora inferiora cum caelestibusnon communicent nisi in natura lucis et diaphani, ut dicitur in 2 de anima; oportet corpora inferiora maximeperfici secundum claritatem”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 4, co.; zob.: „in resurrectione enim nequenubent neque nubentur sed sunt sicut angeli Dei in caelo. De resurrectione autem mortuorum non legistis

300

W odnowionym świecie każdy żywioł – zdaniem Akwinaty – będzie obdarzony jasno-ścią stosownie do swego rodzaju, a więc ziemia będzie błyszczeć jak szkło, woda jakkryształ, powietrze jak niebo, a ogień jak gwiazdy. Określeniom tym należy przypisy-wać sens przenośny i symboliczny250.

Obecny porządek świata materialnego, to znaczy wzajemne wymieszanie żywio-łów, z których są utworzone różne ciała materialne, a także ciągła zmienność substan-cji materialnych ustaną przy końcu świata doczesnego. Pozbawienie czterech elemen-tów ich doczesnej zmienności i ruchu jest – w opinii Akwinaty – oczyszczeniemz niedoskonałości, a więc ze skutków ludzkich grzechów i ze wzajemnego oddziały-wania jednego ciała na inne251. Pogląd o skażeniu świata materialnego nie tylko bra-kiem doskonałości, która ma swój wyraz w zmienności fizycznej, ale również nieupo-rządkowaniem będącym skutkiem ludzkich grzechów, wyraża przekonanie św. Toma-sza, że cały wszechświat stanowi jedną hierarchiczną całość. Byty fizyczne zostałystworzone dla człowieka, aby służyć ludziom w ich życiu, a ludzkie działania pozba-wione doskonałości (grzechy) niszczą także porządek panujący w rzeczywistości mate-rialnej. Z tego powodu również odnowienie świata będzie odpowiadać odnowieniuczłowieka, gdy liczebność wybranych osiągnie ustalony przez Boga poziom, a historiadobiegnie końca252. Św. Tomasz uważa, że liczba ludzi (dusz ludzkich) nie może wzra-stać w nieskończoność, gdyż sprzeciwia się to celowości zamierzonej przez Boga253.Gdy zatem wybranych będzie właściwa liczba, wtedy ustanie ruch nieba, który przy-czynia się do narodzin nowych ludzi, gdyż porusza całym światem, a więc powodujena Ziemi procesy powstawania i ginięcia, z których najważniejsze są procesy biolo-giczne, a szczególnie narodziny nowych ludzi254. W swym opisie eschatologii św. To-

quod dictum est a Deo dicente vobis: ego sum Deus Abraham et Deus Isaac et Deus Iacob non est Deusmortuorum sed viventium”, Mt 22, 30–32.

250 Por.: „omnia elementa claritate quadam vestientur: non tamen aequaliter, sed secundum modumsuum. Terra enim, ut dicitur, erit in superficie exteriori pervia sicut vitrum, aqua sicut crystallus, aer utcaelum, ignis ut luminaria caeli”, Super Sent., lib. 4, d. 48, q. 2, a. 4, co.; Według opinii Wildiersa (s. 61)świat Akwinaty na końcu dziejów będzie wiecznym dniem wiosennym. Zob. też J. Salij, Początek i koniecświata, art. cyt., s. 31.

251 W obrazie odnowionego świata panuje porządek podobny do tego, który widzimy w kosmologiiEmpedoklesa (gdy istnieje tzw. sfajros). Por.: „manebunt elementa quantum ad substantiam et qualitateseorum proprias; sed purgabuntur, ut supra dictum est, ab infectione quam ex peccatis hominum contrax-erunt, et ab impuritate quae per actionem et passionem mutuam in eis accidit: quia jam cessante motu primimobilis, in inferioribus elementis mutua actio et passio esse non poterit; et hoc Augustinus appellat quali-tates corruptibilium elementorum, scilicet innaturales eorum dispositiones, secundum quas corruptioniappropinquant”, Super Sent., lib. 4, d. 47, q. 2, a. 2, qc. 2, co.

252 Por.: J. Salij, Początek i koniec świata, art. cyt., s. 35; Blanchette, s. 147 z przypisem 17.253 Por.: „Non autem potest esse finis multiplicatio animarum in infinitum: quia infinitum contrariatur

rationi finis. Nihil igitur inconveniens sequitur si, certo numero hominum completo, ponamus motum caelidesistere”, Contra Gentiles, lib. 4, cap. 97, n. 3. Scholastycy starali się wyjaśnić, jaka będzie ostatecznieliczebność dusz ludzkich i skłaniali się ku przekonaniu, że tylu będzie zbawionych, ilu zbuntowało sięaniołów, aby ludzie mogli zająć ich miejsce. Opinię tę wyrażał m.in. mistrz św. Tomasza, św. Albert Wielki(Summa theologiae, II, tr. II, q. 7) oraz inny dominikanin – Hugon Ripelin ze Strasburga (zm. 1268), autorCompendium theologicae veratitas. Zob.: Cayré, t. II, s. 615; Wildiers, s. 77, przypis 38. Akwinata w Ko-mentarzu do Sentencji i w Summa theologiae cytuje jedynie Hugona ze św. Wiktora i nie wspomina Hugo-na Ripelina.

254 Por.: „finis motus caeli multiplicatio rationalium animarum: non autem in infinitum, quia hoc permotum caeli provenire non posset; et sic moveretur ad aliquid quod consequi non potest; unde relinquiturquod determinata multitudo animarum rationalium sit finis motus caeli. Unde ea habita motus caeli cessabit

301

masz posługuje się piękną analogią do pracy rzemieślnika: gdy pewne narzędzie prze-staje być potrzebne, powiada Akwinata, możemy je odłożyć. Podobnie będzie z ru-chem ciał niebieskich, które niejako napędzają procesy fizyczne na Ziemi. Gdy historialudzkości dobiegnie końca, wtedy Bóg przestanie podtrzymywać ruch sfer, które od-grywają rolę narzędzia jego odwiecznej woli255. W przedstawionym obrazie światadostrzec można głębokie poczucie hierarchii: Bóg rządzi rzeczywistością materialną zewzględu na zbawienie człowieka, aby ten uwielbił swego Stwórcę. Refleksja Akwinatyjest antropocentryczna w sensie przypadłościowym: centralne miejsce człowieka wśródstworzeń żyjących na Ziemi zostało podporządkowane centralnemu miejscu Bogawobec kosmosu, gdyż Bóg jest Panem swego stworzenia, a więc całego wszechświata.

Thomas Litt wielokrotnie podkreśla, że św. Tomasz wypowiadał swe poglądyo wpływie i ustaniu ruchu ciał niebieskich z pełnym przekonaniem i bez żadnych wąt-pliwości256. Wydaje się jednak, że nie był to skutek przesadnego zaufania do Arysto-telesa i metod egzegezy tekstu biblijnego, ale raczej normalny sposób wypowiadaniasię każdego przyrodoznawcy, który przedstawiając swą teorię, nie podaje jej ciąglew wątpliwość. Krytyczne podejście Akwinaty do źródeł filozoficznych i teologicznychdaje się bowiem łatwo wykazać. Nie przypisywał on swym teoriom kosmologicznympewności absolutnej, ale uznając szereg argumentów Stagiryty i autorytetów teologicz-nych, nie wahał się nierzadko poddawać krytyce ich wypowiedzi. Ówczesny stan ba-dań przyrodniczych i zaawansowanie refleksji teoretycznej nie wymuszały zawieszeniasądu w kwestiach eschatologii, tym bardziej że teologiczna teza św. Tomasza o za-trzymaniu ruchu ciał niebieskich po Sądzie Ostatecznym nie zakładała żadnej konkret-nej kosmologii i była neutralna chociażby wobec konkurencyjnych koncepcji budowywszechświata podanych przez Arystotelesa i Ptolemeusza. Ponadto Akwinata nie przy-pisywał szczegółom swej teorii pewności dogmatycznej257. (...) motus caeli completo numero electorum finietur”, De potentia, q. 5, a. 5, co. Zob.: Braun, 71; Litt,s. 249. Rozważając wpływ ciał niebieskich na procesy biologiczne na Ziemi, Akwinata powołuje się naopinię Arystotelesa, wyrażoną w drugiej księdze Fizyki w formie pary przyczyn: „secundum philosophum,homo generat hominem et sol”, De potentia, q. 3, a. 7, s. c. 3; por. również: Sententia Metaphysicae, lib. 7,l. 6, n. 21; Contra Gentiles, lib. 3, cap. 69, n. 24.

255 Por.: „Generationis autem et corruptionis ultimus finis est nobilissima forma, quae est anima hu-mana, cuius ultimus finis est vita aeterna. (...) Est igitur ultimus finis motus caeli multiplicatio hominumproducendorum ad vitam aeternam. Haec autem multitudo non potest esse infinita: nam intentio cuiuslibetintellectus stat in aliquo finito. Completo igitur numero hominum ad vitam aeternam producendorum, et eisin vita aeterna constitutis, motus caeli cessabit, sicut motus cuiuslibet instrumenti cessat postquam fueritopus perfectum”, Compendium theologiae, lib. 1, cap. 171; zob.: Blanchette, s. 261. Z kolei Litt (s. 250)ogranicza się tylko do krótkiego omówienia cytowanych fragmentów.

256 Por.: „Remarquons en passant la certitude paisible avec laquelle S. Thomas affirme l’universellecausalité des corps célestes”, Litt, s. 243. Autor cytowanej tu monografii był nader krytyczny wobec prze-konania o aktualności tomizmu. Z tego powodu starał się wykazać zakorzenienie Akwinaty w nieaktualnymobrazie świata. Wydaje się, że ta tendencja do umniejszenia znaczenia refleksji św. Tomasza jest wyraźnieprzesadzona.

257 W odniesieniu do całej teologicznej inspiracji w kosmologii św. Tomasza nieuzasadniona – naszymzdaniem – jest jednostronna opinia Thomasa Litta (Litt, s. 267), jakoby przyjmowane przez siebie koncep-cje teologów katolickich dominikański uczony traktował jako „les vérités théologiques «proches de la foi»”,a tym bardziej, jakoby metafizyka ciał niebieskich była dla niego „la vérité philosophique absolumentcertaine” (tamże). Tego rodzaju poglądy teologiczne traktował on bowiem raczej jako tzw. opinie teolo-giczne, zaś koncepcje filozoficzne – jako lepsze lub gorsze metody wyjaśnienia obserwowanych zjawisk.Przypomijmy raz jeszcze słowa Doktora Anielskiego: „Illorum tamen suppositiones quas adinvenerunt, nonest necessarium esse veras: licet enim, talibus suppositionibus factis, apparentia salvarentur, non tamen

302

4.3.2. Świadectwo na rzecz długiego oddziaływania poglądów Akwinaty

Koncepcja św. Tomasza o odnowieniu świata po zakończeniu historii doczesnej miałasilny wpływ na późniejszą teologię katolicką. Wyraźnym przykładem długotrwałegowpływu tych rozważań jest wiele opracowań teologicznych z kolejnych stuleci. Jakoprzykład można podać syntetyczny, trzytomowy wykład teologii Jana Herrmanna(1849–1927) ze Zgromadzenia Redemptorystów (C.SS.R.), wydany w języku łaciń-skim w Rzymie u schyłku XIX stulecia258. W tomie trzecim tego dzieła autor kończyswój wykład problematyką rzeczy ostatecznych (de novissimis)259. W rozdziale po-święconym odnowieniu świata po wypełnieniu się dziejów260 Herrmann powołuje sięna jedną z kwestii (q. 91) suplementu do Sumy teologii św. Tomasza jako na jednoz podstawowych źródeł do poznania rozważań teologicznych nad badaną kwestią261.Natura odnowionego świata charakteryzować się będzie – zdaniem tego uczonego –zatrzymaniem ruchu ciał niebieskich oraz ich wielkim blaskiem262. Każdy żywioł mauzyskać szczególną jasność, stosownie do swego rodzaju. Herrmann zakłada ponadto,że Ziemia będzie prawdopodobnie wyrównana i przejrzysta jak szkło, a także pozba-wiona roślin i zwierząt263. Wnioski te wyprowadzone są z przekonania, że odnowionyświat stanie się wolny od wszelkiej zmienności i znacznie udoskonalony264. Rozważa-nia Herrmanna, podejmujące refleksję św. Tomasza, dowodzą ogromnej siły tradycjischolastycznej u schyłku XIX stulecia w teologii katolickiej265.

oportet dicere has suppositiones esse veras; quia forte secundum aliquem alium modum, nondum ab homi-nibus comprehensum, apparentia circa stellas salvantur”, In De caelo, lib. 2, l. 17, n. 2.

258 Por.: J. Herrmann, Institutiones theologiae dogmaticae, dz. cyt., t. I–III.259 Tamże, tractatus XVI, s. 465–556.260 Tamże, tractatus XVI, cap. VII, s. 516–519.261 Tamże, tractatus XVI, cap. VII, s. 516, przypis 1.262 Por.: „Corpora coelestia motu cessabunt (...) expleto electorum numero, cessabit humana generatio,

et consequenter etiam quae ad generationem erant ordinata. Proinde, homine glorificato, sol, luna, et aliacorpora coelestia a motu cessabunt, atque in loco cuique a Deo assignato immobilia perstabunt”, tamże,s. 518–519; „Corpora coelestia maiori fulgebunt claritate, secundum illud (Isa. XXX, 26): «et erit lux lunaesicut lux solis et lux solis erit septempliciter sicut lux septem dierum»”, tamże, s. 518.

263 Por.: „omnia elementa claritate quadam vestientur, non tamen aequaliter, sed secundum suummodum (...) Aer erit splendens ut coelum, non quia radios projiciet, sed sicut diaphanum illuminatum. Igniserit ut luminaria coeli; aqua sicut crystallus, non soliditate et densitate, sed puritate et claritate (...) terra eritin superficie exteriori sicut vitrum”, tamże, s. 518 (pierwsze i ostatnie zdanie są dosłownymi cytatamiz supplementu do Summy św. Tomasza); „Probabile est etiam terram fore tunc planam, et absque monibusullis, ut colligutur ex Apocal. XVI, 20: «Et omnis insula fugit et montes non sunt inventi»”, tamże, s. 518.Herrmann wskazuje, że takie same poglądy głosił również św. Alfons Liguorii (1696–1787) w swychDissertationes theologicae morales de iis, quae ad vitam aeternam pertinent. Na temat św. Alfonsa por.:Cayré, t. III, s. 276–300. Warto dodać, że we wspomnianym dziele Autor rozważa 4000 kwestii i cytujepoglądy 8000 teologów w 34 000 cytatów (tamże, t. III, s. 284).

264 Por.: „mundum in fine saeculi non annihilari; sed futurum esse, ut ea quam nunc habet, forma pereat,et nova eaque perfectior ei substituatur: quae formae transmutatio nuncupatur «mundi innovatio»”, J. Herr-mann, Institutiones..., s. 516.

265 Eschatologia św. Tomasza była inspiracją w katolickich opracowaniach popularyzujących proble-matykę rzeczy ostatecznych również w wieku XX. Jako przykład można podać wydaną w r. 1944 w Kra-kowie książkę ks. A. Żychlińskiego (1889–1945) pt.: Życie pozagrobowe. Co wiemy o rzeczach ostatecz-nych (wznowienie w r. 1999 w Warszawie). Problematyka odnowienia świata po Sądzie Ostatecznym jestkrótko omawiana na s. 104–106 (rozdział zatytułowany Nowa Ziemia). Zob. też: M. Ziółkowski, Eschato-logia, Sandomierz 1958, s. 417–427. Krótkie rozważania nad zagadnieniem końca świata w oparciu

303

Epoka po Soborze Trydenckim w Kościele katolickim była bowiem okresem cią-głości i obrony zagrożonego przez protestantyzm nauczania. Doktryna katolicka byłaatakowana ze strony różnych form liberalizmu (religijnego, społecznego i polityczne-go). Leon XIII (1878–1903) nakazał odnowę tomizmu (encyklika Aeterni Patris,1879), jako skuteczną broń przeciwko subiektywizmowi. Czasy późniejsze charaktery-zować będzie powstanie wrogiego doktrynie katolickiej ruchu modernistycznego (naprzełomie XIX i XX stulecia), dążącego do przewartościowania samych podstaw teo-logii w duchu relatywistycznym, a później nasilą się tendencje reformistyczne, czylitzw. nowa teologia (la nouvelle théologie) za pontyfikatu Piusa XII (1939–1958)266.W okresie po II Soborze Watykańskim (1962–1965), a więc od drugiej połowy lat 60.nastała epoka pluralizmu w teologii, którego znamieniem jest m.in. odchodzenie odtomizmu i wielu tradycyjnych kwestii obecnych w nauczaniu katolickim od czasówrozkwitu teologii scholastycznej267. Do tych zagadnień należy także eschatologia wy-wodząca się od św. Tomasza, która dziś traktowana jest powszechnie jako zabytekprzeszłości268. Nadmierny krytycyzm łatwo może jednak prowadzić do eliminacjiz teologii również tych zagadnień, które mają charakter trwały i ponadczasowy, ale takwestia nie jest już tematem naszych rozważań.

o inspirację biblijną znalazły się np. w książce niemieckiego jezuity H. Schielgena W szkole świętego Igna-cego. Bieg myśli ćwiczeń duchownych, przeł. H. Dyk, Warszawa 1939 (s. 187–188).

266 Oba te nurty były potępione przez kolejnych papieży, w imię zachowania integralności doktryny.Por.: św. Pius X, Pascendi dominici gregis (1910); Pius XII, Humani generis (1950); J. Fenton, «SacrorumAntistitum» and the Background of the Oath Against Modernism, „The American Ecclesiastical Review”,October 1960, s. 239–260.

267 Por.: „Since the Second Vatican Council the veneration accorded to Thomism as a system seems tohave been considerably dissipated”, A. Kenny, Introduction [w:] tenże (ed.), Aquinas, dz. cyt., s. 3; „Inrecent decades courses in natural philosophy or cosmology have been on the decline in seminaries andCatholic institutions, mainly because of the diminished philosophy requirements in the aftermath of theSecond Vatican Council”, W. Wallace, From a Realist Point of View..., dz. cyt., s. 24, przypis 3, także np.:J. Tischner, Myślenie według wartości, Kraków 1993, s. 215–238 (odejście od tomizmu); Y. Congar OP,Rozmowy jesienne, przeł. M. Deskur, Warszawa 2001, s. 69 (krytyka mariologii scholastycznej); Weisheipl,s. 295 (odrodzenie tomizmu datowane jest tam na lata od ok. 1850 do ok. 1960).

268 W krytyce poglądów Akwinaty sformułowanej przez Litta także można łatwo dostrzec polemikę zezwolennikami aktualności głównych założeń tomizmu.

Zakończenie

Na podstawie zebranego materiału źródłowego i literatury przedmiotowej możemy nakoniec rozważyć zasadnicze zagadnienia badawcze tej rozprawy. W wielu miejscachudało się wykazać, że św. Tomasz w duchu organicznej syntezy starał się wykorzystaći pogodzić dorobek różnych epok. Budując całościową wizję wszechświata, Akwinataczerpał z dojrzałej refleksji starożytnej Grecji. Sięgał do źródeł dotyczących najstarszejrefleksji przyrodoznawczej. Znał filozofię przyrody presokratyków, wielkie systemyPlatona i Arystotelesa, dokonywał wyboru i oceniał te teorie, korzystał także z ko-mentatorów Arystotelesa (starożytnych i średniowiecznych). Zasadniczym wyboremw jego metafizycznej koncepcji całej rzeczywistości jest filozofia Stagiryty1. Jednakżetomizm nie jest czystym arystotelizmem. W wielu miejscach, nawet gdy chodzi o opi-sanie rzeczywistości materialnej, św. Tomasz koryguje i uzupełnia dorobek myśli sta-rożytnej2.

Dominikanin sięgał również do wielowiekowej tradycji filozofii i teologii chrze-ścijańskiej. Ważne miejsce zajmuje w niej Pseudo-Dionizy Areopagita, inspirator re-fleksji nad wszechświatem w duchu hierarchicznego porządku3. Zdaniem św. Tomaszaten neoplatoński autor był tożsamy ze świętym Dionizym, wspomnianym w DziejachApostolskich4. Doktor Anielski nie zapominał o znaczących osiągnięciach nauki i myśliarabskiej. W refleksji nad hierarchicznym porządkiem świata obok wpływu Pseudo-Dionizego Areopagity istotną inspiracją stał się dla Akwinaty dorobek Awicenny5.

1 O arystotelesowskich źródłach kosmologii św. Tomasza por.: Litt, s. 269–276.2 Por.: J. Bocheński, Zarys historii filozofii, Kraków 1993, s. 132: „badanie naukowe winno zatem roz-

wijać się jak najśmielej i niezależnie od teologii. Wiara nie może nadawać (...) kierunku, stanowi jedynie(jeśli chodzi o jej niewątpliwą treść) normę negatywną dla naukowca”.

3 Por.: „dicit Dionysius, IV cap. Cael. Hier., quod caelestes essentiae intellectuales primo in seipsas di-vinam edunt illuminationem, et in nos deferunt quae supra nos sunt manifestationes. Inferiora etiam corporaper superiora. Unde dicit Dionysius, IV cap., de Div. Nom., quod sol generationem visibilium corporumconfert”, Contra Gentiles, lib. 3, cap. 83, n. 2. Zob. też: Litt, s. 277–279; W. Beierwaltes, Platonizm wchrześcijaństwie, przeł. P. Domański, Kęty 2003, s. 38–76 (poglądy Pseudo-Dionizego). Oprócz pismPseudo-Dionizego innym ważnym dziełem o charakterze neoplatońskim, z którego korzystał Akwinata,była Liber de causis. Dzięki niej św. Tomasz miał okazję zapoznać się z koncepcją hierarchii przyczynwzajemnie sobie podporządkowanych.

4 Por.: „Paulus exivit de medio eorum. Quidam vero viri adherentes ei crediderunt in quibus etDionisius Areopagita”, Dz 17, 33–34; „magis est credendum Dionysio, qui oculata fide inspexit hocaccidisse per interpositionem lunae inter nos et solem. Dicit enim, in epistola ad Polycarpum, inopinabilitersoli lunam incidentem videbamus, in Aegypto scilicet existentes, ut ibidem dicitur. Et designat ibi quatuormiracula”, S. Th., III-a, q. 44, a. 2, ad 2 (fragment dotyczy zaćmienia Słońca w momencie śmierci Chrystu-sa); zob. też: Litt, s. 278, przypis 15.

5 I tak np. w Komentarzu do Sentencji Doktor Anielski powołuje się na Awicennę odnośnie do koncep-cji przyczynowości ciał niebieskich. Por.: „dictum philosophi verificatur, quando illud quod convenit alicui

306

Dominikanin czerpał również z dzieł Awerroesa i z myśli filozofa żydowskiego, Moj-żesza Majmonidesa.

Refleksja teologiczna św. Tomasza nie jest dodatkiem, ani nawet prostym uzupeł-nieniem metafizyki uprawianej na gruncie filozofii starożytnej. Jest zwieńczeniemfilozofii, ostatecznym wyjaśnieniem świata, odpowiedzią na najistotniejsze pytaniao początek i koniec świata natury. Poszczególne aspekty wiedzy są wzajemnie uzgod-nione i uporządkowane w hierarchiczny system.

Akwinata, konstruując swą kosmologię, starał się zatem skorzystać z wielu źródeł,aby przedstawić adekwatny obraz świata. Jego refleksja jest jednorodna i nie ma cha-rakteru eklektycznego. Wykorzystuje ona teksty biblijne, źródła patrystyczne i dorobekpisarzy współczesnych teologowi. Św. Tomasz starał się odnotować godne uwagi po-glądy, często poddawał je ocenie, konfrontował z zasadami metafizycznymi, rozważałw świetle ogólnych zasad. W ramach swego systemu ukazał stan rozwoju nauk przy-rodniczych w połowie XIII wieku, przyczyniając się do postępu w dziedzinie recepcjiwyników badań przyrodniczych i rozważań spekulatywnych najwybitniejszych uczo-nych starożytności i czasów późniejszych.

U podstaw kosmologii św. Tomasza tkwi przekonanie o istnieniu porządku i hierar-chii w otaczającej nas rzeczywistości. Poznanie świata jest inspiracją do lepszego ży-cia, zgodnego z wolą Boga zapisaną w dziele stworzenia. Wiedza naukowa nie możebyć – w opinii Akwinaty – wiedzą samą dla siebie. Fizyka nie może również być ode-rwana od metafizyki i teologii. Dopiero opis uwzględniający wszelkie aspekty rzeczy-wistości (przyrodzony i nadprzyrodzony) staje się wiernym obrazem świata.

Przekonanie o istnieniu hierarchicznego porządku całej rzeczywistości jest wyraź-nie widoczne w obrazie świata przedstawionym na kartach dzieł dominikańskiegouczonego, a najistotniejsze są cztery szczeble tego porządku. Najwyższym bytem jestabsolutnie prosty i jedyny Bóg (którego istota tożsama jest z istnieniem), pierwszai najwyższa przyczyna, stworzyciel wszystkich innych bytów oraz pierwszy poruszy-ciel, od którego pochodzi wszelki ruch, udzielany za pośrednictwem poruszycieli niż-szego rzędu. Według Akwinaty filozof może stwierdzić, że Bóg mógł stworzyć światodwiecznie, ale dopiero teolog potwierdza, że Stwórca nie skorzystał z tej możliwościi z nicości powołał do istnienia byty duchowe i materialne, tworząc zarazem czas.

Na drugim stopniu uniwersalnej hierarchii znajdują się aniołowie, substancje nie-materialne, złożone z istoty i istnienia, uporządkowane według swej doskonałości,z których każdy jest jedynym przedstawicielem danej formy, czyli gatunku, byty świa-dome i wolne, wypełniające swe działania wobec świata materialnego.

Trzeci stopień stanowią nieprzenikliwe, eteryczne (zbudowane z piątego elementu),przeźroczyste, pozbawione ciężaru i lekkości sfery niebieskie, tworzące własną hierar-chię złożoną z jedenastu obszarów: od najwyższego, nieruchomego nieba empirejskie-go (miejsce pobytu świętych), przez poruszające się niebo krystaliczne (tożsamez dziesiątym i dziewiątym niebem, które są odpowiedzialne za ruch sfery ósmej, czyliprecesję i mylnie przyjmowaną trepidację), aż do nieba ciał niebieskich, które z koleidzieli się na ósmą sferę najwyższą i siedem niższych systemów sfer planetarnych,

propter aliquid aliud, est diversum in utroque, et praecipue quando unum est causa alterius essentiali ordinecausae; tunc enim causalitas sua est respectu totius speciei, et non unius individui tantum, ut dicit Avicen-na”, Super Sent., lib. 1, d. 12, q. 1, a. 2, ad 2; a także tamże, lib. 2, d. 18, q. 2, a. 1, co. Zob. także: Litt, s.276–277.

307

z których każdy niesie po jednej planecie (od Saturna do Księżyca). Ciała niebieskiestanowią szlachetniejsze miejsca na sferach i w nich koncentruje się moc sfer. Złożoneprzypadki ruchu planet widocznego na niebie wyjaśnia św. Tomasz za pomocą modelusfer przejętych od Arystotelesa. Akwinata nie wyklucza jednak, że zmodyfikowanakoncepcja Ptolemeusza, która zakładała istnienie ekscentryków i epicykli, a nawetjakaś inna teoria naukowa pozwoli lepiej wyjaśnić zjawiska, które dostrzegamy naniebie. Nieregularności w ruchu planet św. Tomasz stara się – idąc za Stagirytą – roz-łożyć na składowe proste ruchy, aby zachować prostotę ruchu po okręgu, który panujena niebie. Jednocześnie ta złożoność ruchu pozwala wyjaśnić wielość procesów zacho-dzących w świecie podksiężycowym, powodowanych przez ruch ciał niebieskich.

Wszechświat jako całość jest traktowany jako ogromna, skończona kula, poza którąnie ma już przestrzeni ani żadnej rzeczywistości fizycznej. Uzasadnienia tego pogląduDoktor Anielski poszukiwał w rozważaniach Arystotelesa nad ruchem naturalnym dośrodka, od środka i wokół środka świata. Miejsca te były przez arystotelików pojmo-wane jako absolutne punkty odniesienia dla każdego ruchu. Z tego powodu wykluczo-ne były inne systemy planetarne, a więc wielość światów.

Zdaniem dominikańskiego uczonego ciała niebieskie są w sensie metafizycznymzłożone nie tylko z istoty i z istnienia, ale także z formy i materii. Formy te jednak niezwielokrotniają się w wielu bytach, ale każda – w połączeniu z materią – jest jedynymprzedstawicielem danego gatunku. Ponadto forma ciał niebieskich jest w takim stopniudoskonała, że aktualizuje całą możność tkwiącą w materii. Z tego względu ciała nie-bieskie są niezniszczalne mocą przyczyn naturalnych, a ich istota jest zupełna; pozba-wione są też wszelkiej zmienności. Jedyna możność, jaką posiadają, to możność cią-głego ruchu po okręgu, który jest jedynym ruchem doskonałym i nie prowadzi w isto-cie do zasadniczej zmiany miejsca. Dokonuje się on za sprawą duchowych poruszycie-li, którzy są powiązani z poruszanymi sferami dla wykonywania tego ruchu i w tymsensie sfery są ożywione.

Na drodze ruchu ciała niebieskie mają wpływ niemal na wszystko, co się dokonujew świecie (powszechna przyczynowość), będąc niezmiennymi narzędziami zmiennościw ręku Boga. W ten sposób ciała te stanowią przyczyny w sensie wieloznacznym,szerokim (są odpowiedzialne za powstawanie istot poszczególnych substancji), jakoinstrumenty działania duchowych poruszycieli realizujących Bożą wolę. Z tego od-działywania i tworzenia wyłączone są tylko wolne akty intelektu i ludzkiej woli orazzdarzenia przypadkowe, dopuszczone przez Opatrzność. Zmysłowo dostrzegalną formąoddziaływania ciał niebieskich na Ziemię jest światło, zwłaszcza światło Słońca.

U kresu tej powszechnej hierarchii, w pobliżu Ziemi i na jej powierzchni, znajdująsię ciała wchodzące w skład sfery podksiężycowej, byty zbudowane z czterech ele-mentów, złożone z materii i formy, obok złożenia z istoty i z istnienia. Są to substancjepowstające, ginące i ulegające zmianom, a dla zachowania tych form w świecie istniejewiele jednostek tego samego gatunku, które powstają i giną przez jednostkowienieformy w materii. Ciała ziemskie dążą do zajęcia swych miejsc naturalnych, stosowniedo tego, jaki żywioł ma w nich przewagę. W tym świecie żyje człowiek, złożony bytpośredni, posiadający ciało i duszę (która jest formą dla ciała), usytuowany w tej hie-rarchii między rzeczywistością materialną a duchową.

W środku wszechświata tkwi, zdaniem Akwinaty, nieruchoma Ziemia (czwartyszczebel hierarchii świata), która ma kształt kulisty. W rozważaniach nad miejscemZiemi w kosmosie św. Tomasz sformułował pewne wnioski, które w przyszłości sta-

308

nowiły punkt wyjścia do dyskusji nad ruchem Ziemi: najpierw wokół własnej osi,a później także wokół Słońca, którego szczególna rola w świecie została już docenionaprzez dominikańskiego uczonego, ułatwiając krytykę geocentryzmu w XIV wieku.

Teologiczne rozważania św. Tomasza wyjaśniają cel istnienia rzeczywistości mate-rialnej. Istnieje ona po to, aby przez rodzenie się kolejnych pokoleń ludzkich mogła sięwypełnić liczba zbawionych. Wtedy – jego zdaniem – nastanie koniec doczesnegoświata, ustanie ruch sfer niebieskich, a cała rzeczywistość zostanie odnowiona przezBoga. Zapowiedzią tego ostatecznego porządku jest niebo empirejskie, najwyższa sferawszechświata, które już teraz pozostaje nieruchome.

W swych badaniach, które prowadzą do zbudowania całościowej, śmiałej wizji rze-czywistości, dominikański uczony nie jest zniewolony przez dorobek Arystotelesa.Przyswajając wiedzę filozoficzną i przyrodniczą greckiego filozofa, przytacza jegopoglądy i ufa świadectwom podanym przez Stagirytę stosownie do powagi wynikającejz tej teorii. Gdy ma powody, aby skrytykować jego teorię, nie waha się ich przedsta-wić, podając w wątpliwość nie tylko zasady, ale również konkretne fakty6. Kiedy jed-nak brak podstaw do tej krytyki, to przyjmuje przedstawiane opinie jako swoje, cho-ciaż nie zamyka drogi do dalszego rozwoju i do sfalsyfikowania konkretnych poglą-dów w toku dalszego rozwoju wiedzy. Trudno się spodziewać, aby św. Tomasz wyklu-czał przyszły rozwój kosmologii, skoro sam miał wpływ na rozwój wiedzy przyrodni-czej, na miarę swoich możliwości.

W wielu miejscach swych pism dominikański uczony określa poglądy Arystotelesai innych uczonych mianem opinii, które są tylko prawdopodobne7. Metodologia Akwi-naty domagała się dalszego rozwoju nauk oraz konfrontowania obserwacji i spekulacjiz powstającą teorią. Szkoda, że przyszłe pokolenia uczonych przeciwstawiały nierzad-ko świat Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu swym własnym odkryciom astrono-micznym i dorobkowi nowej epoki8, bo to również dzięki św. Tomaszowi mogli dotych odkryć dojść, byli w stanie poprawić i jeszcze bardziej pogłębić obraz świataprzekazany przez naukę XIII wieku. Zerwanie z Arystotelesem stało się bowiem moż-liwe również dzięki samemu Arystotelesowi, po przemyśleniu jego nauki i za sprawąjego komentatorów, a przede wszystkim tych uczonych, którzy przyswoili StagirytęZachodniej Europie. Do nich w szczególny sposób należał św. Tomasz. Nowożytnanauka rozpoczęła się właściwie już w epoce Akwinaty, który umiał oceniać nie tylkoArystotelesa, ale i Awicennę, Awerroesa i wielu innych autorów, a jego krytyka wobecniektórych ujęć arystotelizmu dawała początek nowym teoriom, bardziej adekwatnymw stosunku do otaczającego nas świata, chociaż teorie te często nie były już tak cało-ściowe i uniwersalne jak wizja świata św. Tomasza. Czasy późniejsze skoncentrowałysię na badaniach przyrodniczych, kładąc mniejszy nacisk na metafizykę, a nawet eli-

6 Np. Akwinata poddaje krytyce obliczenia długości obwodu Ziemi podane przez Stagirytę i preferuje

wyniki przekazane przez późniejszych badaczy, Alfarganiego i Symplicjusza. Zob.: In De caelo, lib. 2, l.28, n. 4.

7 Por.: Braun, s. 54: „betont er (sc. hl. Thomas) wie schon sein Meister, der hl. Albert, immer undimmer wieder ausdrücklich, dass es sich gerade hier nur um «opiniones» handelt”.

8 Np. zdaniem Giordano Bruno Mikołaj Kopernik był „jako jutrzenka zwiastująca wschód Słońcaprawdziwej antycznej filozofii (sic!), pogrzebanej w ciągu wieków w ciemnych pieczarach ślepoty, zła,bezwstydnej i zawistnej arogancji (sic!)”, G. Bruno, Uczta popielcowa, dial. 1 [w:] tenże, Pisma filozoficz-ne, przeł. W. Zawadzki, Warszawa 1956, s. 64, cytowane przez M. Kurdziałek, Średniowieczne stanowi-ska..., dz. cyt., s. 233, przypis 4.

309

minując tę dziedzinę poznania z konstruowanego gmachu wiedzy. Oceniając tomizmjako całość, należy pamiętać również o tym aspekcie.

Burzliwa epoka reformacji (XVI wiek) usztywniła stanowisko teologów katolic-kich, którzy byli nieufni wobec nowej kosmologii, tak bardzo związanej z nową filozo-fią. Obraz świata pojmowano wówczas całościowo, a krytyka arystotelizmu wydawałasię zagrażać również teologii i porządkowi społecznemu. W dobie walki przedstawi-cieli Kościoła z konkurencyjnymi sposobami uprawiania teologii (protestantyzm),a później – w okresie rewolucji intelektualnej (oświecenie) i społeczno-politycznej(rewolucja we Francji i liberalizm) – teologowie przyjęli postawę obronną i zacho-wawczą. W takich warunkach trudno liczyć na kreowanie nowych teorii i ciągłe wery-fikowanie drugorzędnych problemów9.

Nie jest zasadna opinia, że w epoce średniowiecza nie było żadnych odkryć w dzie-dzinie astronomii10. W odniesieniu do dorobku św. Tomasza, który najpewniej nieprowadził własnych obserwacji nieba, należy uznać jego osiągnięcia raczej w dziedzi-nie metodologii nauk i na gruncie kosmologii niż w astronomii.

Problem aktualności tomizmu trzeba rozpatrywać w oderwaniu od wszelkichuprzedzeń. Warto podkreślić, że czym innym są poszczególne teorie różnych aspektówkosmosu i poszczególne kwestie poruszane przez św. Tomasza w różnych miejscachjego obszernego dorobku naukowego, a czym innym istota tomizmu, w której ramachmożna uwzględnić rozmaite, także nowe odpowiedzi na te same pytania. Odejście odgeocentrycznej wizji świata, od teorii miejsc naturalnych, od kulistych i nieprzenikli-wych sfer, a nawet od wielu uświęconych tradycją koncepcji egzegetycznych, nieprzekreśla tomistycznej wizji świata jako uporządkowanego i hierarchicznego syste-mu11. Śmiałość Akwinaty, który poddawał krytyce Platona i Arystotelesa, św. Augu-styna i św. Bonawenturę, uczonych greckich, arabskich i żydowskich, w imię adekwat-nego poznania świata, a nie tylko ludzkich wyobrażeń na temat tego świata, stanowiwyzwanie także w naszej epoce. Wyzwanie to domaga się wykorzystania dorobkuróżnych uczonych dla sformułowana prawdziwej syntezy12. Taki właśnie powinien byćautentyczny neotomizm, filozofia uprawiana w naszych czasach. Sądzę, że takim stałsię w istocie i to decyduje o jego znaczeniu dla filozofii13.

9 Por.: „Wielu prawdopodobnie sądziło, że są pilniejsze zadania (sc. niż przebudowa pewnych ujęćteologii w świetle nowej nauki), w momencie gdy chrześcijaństwo wydawało się ze wszystkich stron za-grożone. Kto myśli o nowych planach urbanizacyjnych, gdy samo miasto jest oblężone i zagrożone total-nym zniszczeniem?”, Wildiers, s. 168; „nie zmienia się koni, gdy biją pioruny”, tamże, s. 164.

10 Por.: E. i P. Rybka, Kopernik. Człowiek i myśl, dz. cyt., s. 63. Przeciwnego zdania jest np. Crombie, t.I, s. 116.

11 Nie można zgodzić się z opinią Th. Litta, że: „La vérité est qu’il a partagé avec ses contemporaine lesidées communément reçues sur la structure de l’univers, sans y discerner les phénomènes réellement observéset l’interprétation rationelle de ces phénomènes, toujours hypothétique, toujours dépendante des préjugés dutemps” (Litt, s. 366), por.: Wildiers, s. 56, przypis 92. Sam Akwinata przecież pisał o teoriach astronomów„suppositiones quas adinvenerunt, non est necessarium esse veras: licet enim, talibus suppositionibus factis,apparentia salvarentur, non tamen oportet dicere has suppositiones esse veras; quia forte secundum aliquemalium modum, nondum ab hominibus comprehensum, apparentia circa stellas salvantur”, In De caelo, lib. 2, l.17, n. 2. Św. Tomasz był zbyt poważnym uczonym, aby można było mu zarzucić, że nie potrafi „discerner lesphénomènes réellement observés et l’intepretation rationelle de ces phénomènes”! (Litt, m. cyt.). Zob. jeszcze:Braun, s. 55; M. Kurdziałek, Über die Möglichkeit der Erdrotation..., art. cyt., s. 300.

12 Por.: A. Maryniarczyk, Tomizm. Dla – czego?, Lublin 1994.13 Por.: „Because scientists today do not generally admit of immaterial principles in the universe, it is

primary task of Catholic philosophers of science to demonstrate that the sciences that investigate nature are

310

Na koniec należy jeszcze zapytać o to, które aspekty kosmologii św. Tomasza mogązachowywać znaczenie dla współczesnego tomisty, a które z kolei stały się nieaktualnew związku z rozwojem nauk szczegółowych i refleksji filozoficznej. Pozostawiającostateczną ocenę samym tomistom, warto podjąć takie wartościowanie w kontekściebadań przeprowadzonych nad dorobkiem kosmologicznym dominikańskiego uczone-go. Możemy więc dojść do wniosku, że nieaktualne okazały się, oczywiście, w znacz-nej mierze liczne szczegóły traktowane jako dane przyrodnicze, a także niektóre zało-żenia metafizyczne kosmologii Akwinaty.

Nie należy jednak przenosić tej opinii na sferę metodologii. Św. Tomasz nie abso-lutyzował bowiem swej koncepcji. Syntetyczne potraktowanie przez niego wiedzyprzyrodniczej – rozważanych w świetle odrębnej od niej metafizyki – umożliwia mo-dyfikacje przyjmowanego materiału obserwacyjnego. Najogólniejsze zatem aspekty tejwizji świata dają się zastosować także do innych modeli kosmologicznych, które dys-ponują nową wiedzą astronomiczną. Niezmienne pozostaje więc przede wszystkimprzekonanie o hierarchicznym porządku świata, o przygodności bytów stworzonychi o stałych prawach rządzących zjawiskami zachodzącymi w kosmosie. Wydaje się, żew tym sensie kosmologia tomistyczna nie utraciła swej aktualności.

ordered towards their ultimate cause – God, Ipsum Esse Subsistens. In this way these philosophers canreclaim the achievements of science as an integral part of the Church’s heritage”, W. Grygiel, The Meta-physics of Chaos..., art. cyt., s. 251.

Bibliografia1

1. Pisma św. Tomasza z Akwinu:

Commentum in libros Sententiarum magistri Petri Lombardi [w:] Sancti Thomae Aquinatis Operaomnia, vol. 6–8, Parma 1856–1858.

Compendium theologiae ad fratrem Raynaldum [w:] S. Thomae Aquinatis, Opuscula Theologica, t. 1,Taurini 1954, s. 13–138.

De aeternitate mundi [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43,Roma 1976.

De ente et essentia, ed. L. Baur, Monasterii Westfalorum 1933.De iudiciis astrorum [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43,

Roma 1976.De mixtione elementorum ad magistrum Philippum de Castro Caeli [w:] Sancti Thomae de Aquino

Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976, s. 131–157.De operationibus occultis naturae ad quendam militem ultramontanum [w:] Sancti Thomae de

Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976, s. 159–186.De principiis naturae ad fratrem Sylvestrum [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu

Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976, s. 37–47.De rationibus Fidei contra Saracenos, Graecos et Armenos ad Cantorem Antiochiae [w:] Sancti

Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 40 B, Roma 1969.De regimine principum ad regem Cypri [w:] S. Thomae Aquinatis, Opuscula Philosophica, ed. R.

Spiazzi, Taurini 1954, s. 257–358.De substantiis separatis [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t.

40, Roma 1967–1968, pars D, Roma 1968, s. 1–80.De unitate intellectus contra Averroistas, ed. L. W. Keeler [w:] S. Thomae Aquinatis, Opuscula

Philosophica, ed. R. Spiazzi, Taurini 1954, s. 63–90.Expositio libri Peryermeneias [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M.

edita, t. 1, pars 1, Roma 1955.Expositio super Iob ad litteram [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M.

edita, t. 26, Roma 1965.

1 Podanie wyczerpującej bibliografii wydaje się niewykonalne. Jednakże próba w miarę możności ade-

kwatnego spojrzenia na badane zagadnienia jest możliwa do przeprowadzenia na podstawie wybranej, alereprezentatywnej części istniejących źródeł i opracowań. W poniższej bibliografii cytujemy wyłączenieprace wykorzystane w naszych badaniach, a pomijamy dzieła cytowane za pośrednictwem innych autorów.Dla ułatwienia orientacji wśród licznych pozycji bibliografia jest podzielona na źródła (z uwzględnieniemosobno pism św. Tomasza, a osobno innych materiałów źródłowych) oraz opracowania (w których wyróż-niamy literaturę filozoficzną, teologiczną oraz pomocniczą).

312

Expositio super Isaiam ad litteram [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P.M. edita, t. 28, Roma 1965.

In duodecim libros Metaphysicorum Aristotelis expositio (Sententia libri Metaphysicae), ed. R. Ca-thala i R. Spiazzi, wyd. 1, Taurini 1950.

In libros Aristotelis De caelo et mundo expositio [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussuLeonis XIII P. M. edita, t. 3, Roma 1886.

In librum Beati Dionysii De divinis nominibus expositio, ed. C. Pera, P. Caramello, C. Mazzantini,Taurini 1950.

In octo libros Physicorum Aristotelis expositio, ed. M. Maggiolo, Taurini 1954.In psalmos Davidis expositio (Reportatio Reginaldi de Piperno) [w:] Sancti Thomae Aquinatis Opera

omnia, t. 14, Parma 1863, s. 148–312.Liber contra impugnantes Dei cultum et religionem [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia

iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 41, Roma 1970.Liber de sortibus ad dominum Iacobum de Tonengo (Recensio vulgata) [w:] Sancti Thomae de

Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976.Liber de veritate catholicae Fidei contra errores infidelium seu Summa contra Gentiles, t. 1–3, ed. P.

Marc, C. Pera, P. Caramello, Taurini 1961.Meteorologicorum expositio [w:] S. Thomae Aquinatis, In Aristotelis libros De caelo et mundo; De

generatione et corruptione, Meteorologicorum expositio, ed. R. Spiazzi, Taurini 1952.Quaestio disputata de anima [w:] Sancti Thomae Aquinatis Quaestiones disputatae, ed. P. Bazzi, M.

Calcaterra, T. Centi, E. Odetto, P. Pession, t. II, wyd. 9, Taurini 1953, s. 277–362.Quaestio disputata de spiritualibus creaturis [w:] S. Thomae Aquinatis, Quaestiones disputatae, ed.

P. Bazzi, M. Calcaterra, T. Centi, E. Odetto, P. Pession, t. II, wyd. IX, Taurini 1953, s. 363–415.Quaestiones disputatae de malo [w:] S. Thomae Aquinatis, Quaestiones disputatae, ed. P. Bazzi, M.

Calcaterra, T. Centi, E. Odetto, P. Pession, t. II, wyd. IX, Taurini 1953.Quaestiones disputatae de potentia Dei [w:] S. Thomae Aquinatis, Quaestiones disputatae, ed. P.

Bazzi, M. Calcaterra, T. Centi, E. Odetto, P. Pession, t. II, wyd. IX, Taurini 1953, s. 1–276.Quaestiones disputatae de veritate [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P.

M. edita, t. 22 (cz. 1–3), Roma 1970–1976.Quaestiones disputatae de virtutibus in communi [w:] S. Thomae Aquinatis Quaestiones disputatae,

ed. P. Bazzi, M. Calcaterra, T. Centi, E. Odetto, P. Pession, t. 2, wyd. IX, Taurini 1953.Quaestiones quodlibetales, ed. R. Spiazzi, wyd. 9, Torino 1956.Responsio de 36 articulis ad lectorem Venetum [w:] S. Thomae Aquinatis, Opuscula Theologica, t. 1,

Taurini 1954, s. 199–208.Responsio de 43 articulis ad magistrum Ioannem de Vercellis [w:] S. Thomae Aquinatis, Opuscula

Theologica, t. 1, Taurini 1954, s. 211–218.Sentencia De anima, ed. A. Pirotta, Taurini 1959.Sentencia De sensu et sensato, ed. A. Pirotta, Taurini 1949.Sententia libri Ethicorum (2 vol.) [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M.

edita, t. 47, Roma 1969.Summa theologiae cum Supplemento et commentariis Caietani [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera

omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 4–12, Roma 1888–1906.Super Boetium De Trinitate, ed. B. Decker, Lugduni Batavorum 1959.Super Epistolam ad Hebraeos lectura [w:] S. Thomae Aquinatis, Super Epistolas S. Pauli lectura, ed.

R. Cai, t. 2, wyd. 8, Taurini 1953, s. 335–506.Super Epistolam ad Hebraeos lectura [w:] S. Thomae Aquinatis, Super Epistolas S. Pauli lectura, ed.

R. Cai, t. 2, wyd 8, Taurini 1953, s. 335–506.Super Epistolam B. Pauli ad Galatas lectura [w:] S. Thomae Aquinatis, Super Epistolas S. Pauli

lectura, ed. R. Cai, t. 1, wyd. 8, Taurini 1953, s. 563–649.Super Epistolam B. Pauli ad Romanos lectura [w:] S. Thomae Aquinatis, Super Epistolas S. Pauli

lectura, ed. R. Cai, t. 1, wyd. 8, Taurini 1953.

313

Super Evangelium S. Ioannis lectura, ed. R. Cai, Taurini 1952.Super Evangelium S. Matthaei lectura (Reportatio Petri de Andria) [w:] Sancti Thomae de Aquino

Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 30, Roma 1969.Super Evangelium S. Matthaei lectura (Reportatio Petri de Andria), ed. R. Cai, Taurini 1951.Super librum De causis expositio, ed. H.-D. Saffrey, Friburgi Helvetiorum 1954.Super secundam Epistolam B. Pauli ad Corinthios lectura, Reportatio vulgata [w:] S. Thomae Aqui-

natis, Super Epistolas S. Pauli lectura, ed. R. Cai, t. 1, wyd 8, Taurini 1953, s. 437–561.

2. Przekłady pism św. Tomasza:

St. Thomas Aquinas, Commentary on St. Paul's Epistle to the Ephesians, ed. by Matthew L. Lamb,Albany 1966.

St. Thomas Aquinas, Exposition of Aristotle’s Treatise on the Heavens, trans. by R. F. Larcher and P.H. Conway, Columbus 1964.

St. Thomas Aquinas, Siger of Brabant, St. Bonaventure, On the Eternity of the World, ed. C. Vollert,L. H. Kedzierski, P. M. Byrne, Milwaukee, Wisconsin 1964.

St. Thomas Aquinas, The Literal Exposition of Job: A Scriptural Commentary concerning Provi-dence, trans. by A. Damico, Atlanta 1989.

Tomasz z Akwinu, św., Dysputy problemowe o prawdzie, przeł. A. Białek, opr. M. Krąpiec i A. Ma-ryniarczyk, Lublin 1999.

Tomasz z Akwinu, św., Dzieła wybrane, przeł. i opr. J. Salij, Poznań 1984.Tomasz z Akwinu, św., Komentarz do Ewangelii Jana, przeł. T. Bartoś, Kęty 2002.Tomasz z Akwinu, św., Kwestia o duszy, przeł. Z. Włodek, W. Zega, Kraków 1996.Tomasz z Akwinu, św., Kwestie dyskutowane o prawdzie, przekł. zbiorowy, t. I–II, Kęty 1998.Tomasz z Akwinu, św., O wieczności świata. Teksty i studia, opr. A. Pokulniewicz, Warszawa 2003.Tomasz z Akwinu, św., Opatrzność Boża i magia, przeł. Z. Włodek, Warszawa 1994 (Suma filozo-

ficzna, ks. 3, r. 98–113).Tomasz z Akwinu, św., O poznaniu Boga, wyd. łacińsko-polskie, przekł. zbior., Kraków 2005.Tomasz z Akwinu, św., Suma teologiczna w skrócie, opr. F. Bednarski, t. I–II, Kraków 1997.Tomasz z Akwinu, św., Suma teologiczna, t. I, opr. P. Bełch, Londyn 1975.Tomasz z Akwinu, św., Taka jest nasza Wiara, przeł. M. Karas, Sandomierz 2006 (traktat De

rationibus Fidei).Tomasz z Akwinu, św., Wykład Listu do Rzymian, przeł. i opr. J. Salij, Poznań 1987.

3. Inne źródła:

Alkuin, Interrogationes et responsiones in Genesim [w]: Patrologia Latina, t. 100, kol. 515–566.Anzelm z Canterbury, św., Monologion. Proslogion, przeł. T. Włodarczyk, opr. I. Zieliński, Warsza-

wa 1992.Anzelm z Canterbury, św., De Divinitatis essentia monologium [w:] Patrologia Latina, t. 158, kol.

141–224.Arystoteles, Fizyka, przeł. K. Leśniak [w:] tenże, Dzieła wszystkie, t. II, Warszawa 1990.Arystoteles, Hermeneutyka, przeł. K. Leśniak [w:] tenże, Dzieła wszystkie, t. I, Warszawa 1990.

314

Arystoteles, Kategorie, przeł. K. Leśniak [w:] tenże, Dzieła wszystkie, t. I, Warszawa 1990.Arystoteles, Metafizyka, przeł. K. Leśniak [w:] tenże, Dzieła wszystkie, t. II, Warszawa 1990.Arystoteles, Meteorologika. O świecie, opr. A. Paciorek, Warszawa 1982.Arystoteles, O częściach zwierząt, przeł. P. Siwek [w:] tenże, Dzieła wszystkie, t. III, Warszawa 1992.Arystoteles, O niebie, przeł. P. Siwek, Warszawa 1980.Arystoteles, O powstawaniu i ginięciu, przeł. L. Regner, Warszawa 1981.Arystoteles, Topiki, przeł. K. Leśniak [w:] tenże, Dzieła wszystkie, t. I, Warszawa 1990.Augustyn, św., Confessiones [w:] Patrologia Latina, t. 32, kol. 657–868.Augustyn, św., Contra Faustum [w:] Patrologia Latina, t. 42, kol. 207–518.Augustyn, św., De Civitate Dei [w:] Patrologia Latina, t. 41, kol. 13–804.Augustyn, św., De Trinitate [w:] Patrologia Latina, t. 42, kol. 815–1098.Augustyn, św., Dialogi filozoficzne, przekład różnych autorów, Kraków 1999.Augustyn, św., O Trójcy Świętej, przeł. M. Stokowska, Kraków 1996.Augustyn, św., Państwo Boże, przeł. W. Kubicki, Kęty 1998.Augustyn, św., Wyznania, opr. Z. Kubiak, Kraków 1997.Beda Czcigodny, Hexaemeron, sive libri quatuor in principium Genesis, usque ad nativitatem Isaac

et electionem Ismaelis [w:] Patrologia Latina, t. 91, kol. 9–190.Boecjusz, De consolatione philosophiae [w:] Patrologia Latina, t. 63, kol. 547–870.Boejusz z Dacji, O Dobru Najwyższym, czyli o życiu filozofa, opr. L. Regner, Warszawa 1990.Cyprian, św., Liber de bono patientiae, cap. 1 [w:] Patrologia Latina, t. 4, kol. 621–638.Fredegisus z Tours, Epistola de nihilo et tenebris [w:] Patologia Latina, t. 105, kol. 751–756.Honoriusz z Autun, De imagine mundi [w:] Patrologia Latina, t. 172, kol. 115–188.Honoriusz z Autun, Elucidarium sive dialogus de summa totius christianae theologiae [w:] Patrolo-

gia Latina, t. 172, kol. 1109–1176.Hugon od św. Wiktora, De sacramentis christiane fidei [w:] Patrologia Latina, t. 176, kol. 173–618.Innocenty III, De sacro altaris mysterio [w:] Patrologia Latina, t. 217, kol. 773–916.Izydor z Sewilli, św., Etymologiarum libri XX [w:] Patrologia Latina, t. 82, kol. 73–728.Jan Duns Szkot, Traktat o Pierwszej Zasadzie, przeł. i opr. T. Włodarczyk, Warszawa 1988.Piotr Lombard, Collectanea in omnes D. Pauli Apostoli Epistolas; In Epistolam I ad Corinthios [w:]

Patrologia Latina, t. 191, kol. 1533–1696.Piotr Lombard, Sententiarum libri quatuor, Patrologia Latina, t. 192, kol. 519–962.Piotr z Poitiers, Sententiarum libri quinque [w:] Patrologia Latina, t. 211, kol. 783–1280.Pismo święte Starego i Nowego Testamentu, przeł. J. Wujek SI, Kraków 1935.Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, oprac. zespół biblistów polskich z inicjatywy Benedyk-

tynów Tynieckich, Poznań 1980.Platon, Dialogi, przeł. W. Witwicki, t. I–II, Kęty 1999.Platon, Kratylos, przeł. i opr. W. Stefański, Wrocław 1990.Platon, Sofista, Polityk, przeł. W. Witwicki, opr. D. Gromska, Warszawa 1956.Platon, Timajos, Kritias, przeł. P. Siwek, Warszawa 1986.Ptolemeusz z Lukki, De regno continuatio [w:] św. Tomasz z Akwinu, Opuscula Philosophica, ed. R.

Spiazzi, Taurini 1954.Tertulian, Liber de praescriptionibus adversus haereticos, Patrologia Latina, t. 2, kol. 9–74.Walafried Strabon, Glossa ordinaria [w:] Patrologia Latina, t. 113, kol. 67 – t. 114, kol. 752.

315

4. Literatura filozoficzna:

Aktualność świętego Tomasza, praca zbiorowa, przeł. L. Rutowska, Warszawa 1975.Andrzejuk A., Słownik terminów [w ramach edycji]: św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, t. 35,

Warszawa 1998.Beierwaltes W., Platonizm w chrześcijaństwie, przeł. P. Domański, Kęty 2003.Blanchette O., The Perfection of the Universe According to Aquinas. A Teleological Cosmology,

University Park, Pennsylvania 1992.Blandino G., Discussione di alcune questioni di cosmologia neo-tomista, „Aquinas”, 33 (1990), fasc.

1, s. 29–38.Bobik J., Aquinas on Matter and Form and the Elements. A Translation and Interpretation of the «De

Principiis Naturae» and the «De Mixtione Elementorum» of St. Thomas Aquinas, Notre Dame1996.

Bocheński J., Zarys historii filozofii, Kraków 1993.Boczar M., Tradycja i «novum» w wykładni kosmogonii biblijnej na przełomie XII i XIII wieku,

„Edukacja Filozoficzna”, t. 24 (1997), s. 167–181.Boehner Ph., Gilson, É., Historia filozofii chrześcijańskiej. Od Justyna do Mikołaja Kuzańczyka,

przeł. S. Stomma, Warszawa 1962.Borgosz J., Tomasz z Akwinu, Warszawa 1962.Borgosz J., Wybrane zagadnienia z historii filozofii starożytnej i średniowicznej, Warszawa 1970.Boyer C., Cursus philosophiae, t. I–II, Brugiae 1940.Braun H., Der hl. Thomas und der gestirnte Himmel. Die Stellung des hl. Thomas von Aquin zu den

astrophysikalischen Doktrinen seiner Zeit, „Angelicum”, 17 (1940), s. 32–76.Brown P., St. Thomas’ Doctrine of Necessary Being [w:] Kenny A. (ed.), Aquinas: A Collection of

Critical Essays, London 1970.Brzózy Z., O Bożej przedwiedzy i przyszłych zdarzeniach. Zagadnienie «futura contingentia» na

podstawie Komentarza Tomasza z Akwinu do «Hermenutyki» Arystotelesa, Poznań 2000.Butterfield H., Rodowód współczesnej nauki 1300–1800, przeł. H. Krahelska, Warszawa 1963.Cambridge Companion to Aquinas, ed. by N. Kretzmann, E. Stump, Cambridge 1994.Cambridge History of Later Medieval Philosophy, ed. by N. Kretzmann, A. Kenny, J. Pinborg, Cam-

bridge 2000.Chenu M.-D., Wstęp do filozofii św. Tomasza z Akwinu, przeł. H. Rosnerowa, Kęty 2001.Chesterton G., Święty Tomasz z Akwinu, przeł. A. Chojecki, Warszawa 1999.Choisnard P., Święty Tomasz i astrologia, przeł. S. Kostka, Warszawa 1939.Chojnacki P., Filozofia tomistyczna i neotomistyczna, Poznań 1947.Chojnacki P., Podstawy filozofii chrześcijańskiej, Warszawa 1955.Chojnacki P., Postulaty i logika budowy i rozbudowy filozofji tomistycznej, Warszawa 1932.Copleston F., Historia filozofii, t. I, Grecja i Rzym, przeł. H. Bednarek, Warszawa 1998.Copleston F., Historia filozofii, t. II, Od Augustyna do Szkota, przeł. S. Zalewski, Warszawa 2000.Copleston F., Historia filozofii, t. III, Od Ockhama do Suareza, przeł. H. Bednarek, S. Zalewski,

Warszawa 2001.Copleston F., Medieval Philosophy, London 1952.Crombie A., Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej, t. 1–2, przeł. S. Łypacewicz, War-

szawa 1960.Deck J., St. Thomas Aquinas and the Language of Total Dependence [w:] A. Kenny (ed.), Aquinas: A

Collection of Critical Essays, London 1970.Dobrzycki J., Teoria precesji w astronomii średniowiecznej, „Studia i materiały z dziejów nauki

polskiej”, seria C, z. 11 (1965), s. 3–47.

316

Duhem P., Le système du monde. Histoire des doctrines cosmologiques de Platon à Copernic, t. V,Paris 1917.

Duhem P., Medieval Cosmology, opr. R. Ariew, Chicago 1987.Fabro C., Participation et causalité selon S. Thomas d’Aquin, Louvain 1961.Faucon, P., Aspects neoplatonicienes de la doctrine de saint Thomas d’Aquin, Lille 1975.Fuller B., Historia filozofii, t. I, Filozofia starożytna i średniowieczna, przeł. Z. Glinka, Warszawa

1963.Gigon O., Główne problemy filozofii starożytnej, przeł. P. Domański, Warszawa 1996.Gilson É., Elementy filozofii chrześcijańskiej, przeł. T. Górski, Warszawa 1965.Gilson É., Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, przeł. S. Zalewski, wyd. II, War-

szawa 1987.Gilson É., Tomizm. Wprowadzenie do filozofii św. Tomasza z Akwinu, przeł. J. Rybałt, Warszawa

1960.Grant E., Celestial Incorruptibility in Medieval Cosmology 1200–1687 [w:] S. Unguru (ed.), Physics,

Cosmology and Astronomy, 1300–1700: Tension and Accomodation, Dordrecht 1991, s. 101–127.Grant E., God and Reason in the Middle Ages, Cambridge 2001.Grant E., Physical Science in the Middle Ages, Cambridge 2001.Grant E., The Foundations of Modern Science in the Middle Ages. Their Religious, Institutional and

Intellectual Contexts, Cambridge 1996.Gredt J., Elementa philosophiae aristotelico-thomisticae, ed. 5, t. I–II, Friburgi Brisgoviae 1929.Grygiel W., Stanleya Jaki koncepcja nauki o początkach nauki, Poznań 2004 (maszynopis).Heinrich W., Zarys historii filozofii średniowiecznej, Warszawa 1963.Heinzmann R., Filozofia średniowiecza, przeł. P. Domański, Kęty 1999.Heller M., Filozofia świata. Wybrane zagadnienia i kierunki filozofii przyrody, Kraków 1992.Historia filozofii średniowiecznej, red. J. Legowicz, Warszawa 1980.Jaki S., Thomas and Universe, „The Thomist”, 53 (1989), s. 545–572.Jaworski M., Arystotelesowska i tomistyczna teoria przyczyny sprawczej na tle pojęcia bytu, Lublin

1958.Kenny A., Aquinas on Being, Oxford 2002.Kenny A. (ed.), Aquinas: A Collection of Critical Essays, London 1970.Kenny A., Divine Foreknowledge and Human Freedom [w:] Kenny A. (ed.), Aquinas: A Collection of

Critical Essays, London 1970.Kenny A., Tomasz z Akwinu, przeł. R. Piotrowski, Warszawa 1999.Kijewska A., Księga Pisma i Księga Natury. Heksaemeron Eriugeny i Teodoryka z Chartres, Lublin

1999.Kirk G., Raven J., Schofield M., Filozofia przedsokratejska, przeł. J. Lang, Warszawa 1999.Kłósak K., Czy kosmos materialny jest w swych rozmiarach skończony lub nieskończony?, „Roczniki

Filozoficzne”, nr 10 (1962), s. 67–101.Kowalewski M., Wstęp do filozofii, Poznań 1958.Krąpiec M., Arystotelesowska koncepcja substancji (Dzieła, t. VI), Lublin 2000.Krąpiec M., Byt i istota (Dzieła, t. XI), Lublin 1994.Krąpiec M., Metafizyka (Dzieła, t. VII), Lublin 1995.Krokiewicz A., Zarys filozofii greckiej, Warszawa 2000.Kuksewicz Z., Zarys filozofii średniowiecznej, t. I–II, wyd. 3, Warszawa 1986.Kurdziałek M., Dlaczego św. Tomasz z Akwinu komentował «De Trinitate» i «De hebdomadibus»

Boecjusza? [w:] tenże, Średniowiecze w poszukiwaniu równowagi między arystotelizmem a plato-nizmem, Lublin 1996, s. 169–182.

Kurdziałek M., Średniowiecze w poszukiwaniu równowagi między arystotelizmem a platonizmem,Lublin 1996.

Kurdziałek M., Średniowieczne stanowiska wobec tezy: Ziemia jest jedną z planet [w:] tenże, Śre-dniowiecze w poszukiwaniu równowagi między arystotelizmem a platonizmem, Lublin 1996,s. 233–270.

317

Kurdziałek M., Über die Möglichkeit der Erdrotation in der Auffassung Thomas von Aquin [w:] W700-lecie śmierci św. Tomasza z Akwinu. Próba uwspółcześnienia jego filozofii, red. S. Kamiński,M. Kurdziałek, Z. Zdybicka, Lublin 1976, s. 291–307.

Kwiatkowski F., Filozofia wieczysta w zarysie, t. I–III, Kraków 1947.Legowicz J., Historia filozofii średniowiecznej, Warszawa 1986.Legowicz J., Zarys historii filozofii, elementy doksografii, wyd. 6 rozszerzone i poprawione, Warsza-

wa 1991.Legowicz J. (opr.) Filozofia starożytna Grecji i Rzymu. [Seria:] Wybrane teksty z historii filozofii,

Warszawa 1970.Legrand J., L’univers et l’homme dans la philosophie de Saint Thomas, t. 1–2, Bruxelles 1946.Leśniak K., Arystoteles, Warszawa 1965.Leśniak K., Materialiści greccy w epoce przedsokratejskiej, Warszawa 1972.Leksykon dzieł filozoficznych, red. J. Kiełbasa, Kraków 2001.Litt Th., Les corps célestes dans l’univers de saint Thomas d’Aquin, Louvain 1963.Losse J., Wprowadzenie do filozofii nauki, przeł. T. Bigaj, Warszawa 2001.Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych dla studiujących filozofię chrześcijańską, opr. A. Pod-

siad i Z. Więckowski, Warszawa 1983.Martin C., An Introduction to Medieval Philosophy, Edinburgh 1996.Maryniarczyk A., Tomizm. Dla – czego?, Lublin 1994.Mazierski S., Prolegomena do filozofii przyrody inspiracji arystotelesowsko-tomistycznej, Lublin

1969.Mazierski S., Elementy kosmologii filozoficznej i przyrodniczej, Poznań 1972.Melsen A., van, Filozofia przyrody, przeł. S. Zalewski, Warszawa 1963.Michalski K., Filozofia wieków średnich, Kraków 1997.Michalski K., Histoire de la philosophie, Kraków 1999.Nowik A., Zagadnienie pierwszych przyczyn rzeczy w komentarzu św. Tomasza z Akwinu do «Metafi-

zyki» Arystotelesa, Warszawa 2003.Nys D., La notion de temps d’apres les principes de saint Thomas d’Aquin, Louvain 1898.Nys D., Cosmologie ou étude philosophique du monde inorganique, t. II: La théorie scolastique,

Louvain 1928.Ochmann J., Historia filozofii żydowskiej, t. II, Średniowieczna filozofia żydowska, Kraków 1995.Ostrowski H., Wprowadzenie do kosmografii św. Tomasza [w:] Św. Tomasz z Akwinu, Suma teolo-

giczna, t. 5, przeł. i opr. P. Bełch, Londyn 1979, Dodatek III, s. 275–304.Pokulniewicz A., Problem obrazu świata u św. Tomasza z Akwinu na tle starożytnych poglądów

kosmologicznych Platona, Arystotelesa i Ptolemeusza, „Edukacja Filozoficzna”, t. 35 (2003), s.313–320.

Pokulniewicz A., Problem wieczności świata w filozofii starożytnej i średniowiecznej na tle poglądówśw. Tomasza z Akwinu w świetle ujęć M. Gierensa, É. Gilsona i J. Gredta, „Edukacja Filozoficz-na”, t. 32 (2001), s. 309–320.

Pokulniewicz A., Problem wieczności świata w traktacie «De aeternitate mundi» św. Tomasza zAkwinu, „Edukacja Filozoficzna”, t. 24 (1997), s. 351–358.

Palacz R., Filozofia polska wieków średnich, Warszawa 1980.Palacz R., Od wiedzy do nauki. U źródeł nowożytnej filozofii przyrody, Wrocław 1979.Pawlicki S., Metafizyka, opr. M. Mylik, Warszawa 1997.Pieper J., Tomasz z Akwinu, przeł. Z. Włodkowa, Warszawa 1966.Pieper J., Scholastyka. Postacie i zagadnienia filozofii średniowiecznej, przeł. T. Brzostowski, War-

szawa 2000.Reinstadler S., Elementa philosophiae scholasticae, vol. I, ed. 5, Friburg 1911.Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. I–V, przeł. I. Zieliński, Lublin 1994–2002.Reith H., The Metaphysics of St. Thomas Aquinas, ed. 2, Milwaukee, Wisconsin 1962.Salamucha J., Wiedza i wiara. Wybrane pisma filozoficzne, Lublin 1997.

318

Salij J., Początek i koniec świata [w:] tenże, Eseje tomistyczne, Poznań 1995, s. 22–39.Schmidt Ph., Die Stellung des heiligen Thomas zur Astrologie, „Stimmen der Zeit”, 156 (1954–55),

Heft 7, s. 65–69.Seńko Wł., Jak rozumieć filozofię średniowieczną, Warszawa 1993.Shapin S., Rewolucja naukowa, przeł. S. Amsterdamski, Warszawa 2000.Steenberghen, F., Thomas Aquinas and Radical Aristotelianism, Washington 1980.Stój S., Relacja świata do Boga według Bonawentury, Niepokalanów 1997.Stöckl A., Weingärtner J., Historia filozofii w zarysie, przeł. i opr. K. Kwiatkowski, Kraków 1927.Stróżewski W., Istnienie i sens, Kraków 1994.Stróżewski W., Ontologia, Kraków 2004.Stróżewski W., Wykłady o Platonie. Ontologia, Kraków 1992.Swieżawski S., Byt. Zagadnienia metafizyki tomistycznej, wyd. III, Kraków 1999.Swieżawski S., Centralne zagadnienie tomistycznej nauki o duszy (Commensuratio animae ad hoc

corpus), „Przegląd Filozoficzny”, t. 44 (1948), s. 131–189.Swieżawski S., Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa 2000.Swieżawski S., Dzieje filozofii europejskiej XV wieku, t. 1–6, Warszawa 1974–1983.Swieżawski S., Istnienie i tajemnica, Lublin 1993.Swieżawski S., Kultura umysłowa wieków średnich, Lublin 1949.Swieżawski S., Między średniowieczem a czasami nowymi, Warszawa 1983.Swieżawski S., Święty Tomasz na nowo odczytany, Poznań 1995.Szlezák Th., O nowej interpretacji platońskich dialogów, przeł. P. Domański, Kęty 2005.Tatarkiewicz W., Historia filozofii, t. 1–3, wyd. 12, Warszawa 1990.Thorndike L., A History of Magic and Experimental Science, t. I–II, New York 1923.Totok W., Handbuch der Geschichte der Philosophie, t. 3: Mittelalter, Frankfurt am Main 1973.Unguru S. (ed.), Physics, Cosmology and Astronomy, 1300–1700: Tension and Accomodation, Dor-

drecht 1991.W 700-lecie śmierci św. Tomasza z Akwinu. Próba uwspółcześnienia jego filozofii, red. S. Kamiński,

M. Kurdziałek, Z. Zdybicka, Lublin 1976.Wais K., Kosmologia szczegółowa, cz. I–II (dokończył J. Stepa), Gniezno 1931–32.Wais K., Ontologia, czyli metafizyka ogólna, Lwów 1926.Wciórka L., Filozofia przyrody, Poznań 1993.Weisheipl J., Tomasz z Akwinu. Życie, myśl i dzieło, przeł. Cz. Wesołowski, Poznań 1985.Widomski J., Ontologia liczby. Wybrane zagadnienia z ontologii liczby w starożytności i średniowie-

czu, Kraków 1996.Wszystko ze zdziwienia. Antologia tekstów filozoficznych z XIII wieku, opr. K. Krauze-Błachowicz,

Warszawa 2002.Wulf M., de, Histoire de la philosophie médiévale, t. I–II, Paris-Louvain 1925.

5. Literatura teologiczna:

Bibliorum sacrorum iuxta Vulgatam Clementinam nova editio, curavit A. Gramatica, Vatican 1951.Breviarium Fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, opr. S. Głowa, I. Bieda, wyd. 2, Po-

znań 1988.Cayré F., Patrologie et histoire de la théologie, vol. I–III, Paris 1950–1955.Connell F., Are All Revealed Truths in Sacred Scripture? [w:] „The American Ecclesiastical Review”,

t. 150 (1963), s. 303–314.

319

Conciliorum oecumenicorum decreta, a cura dell’Instituto per le scienze religiose, edizone bilingue,Bologna 1991.

Denzinger H., Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, ed.32, Freiburg 1963.

Dictionnaire de théologie catholique, vol. I–XV, red. A. Vacant i in., Paris 1930–1950.Diekamp F., Theologiae dogmaticae manuale, vol. I–IV, Paris b. r. w. (ok. 1949).Fenton J., «Sacrorum Antistitum» and the Background of the Oath Against Modernism [w:] „The

American Ecclesiastical Review”, October 1960, s. 239–260.Gilbert P., Wprowadzenie do teologii średniowiecza, przeł. T. Górski, Kraków 1997.Granat W., Teodycea. Istnienie Boga i Jego natura, Poznań 1960.Herrmann J., Institutiones theologiae dogmaticae, t. I–III, Roma 1897.Hurter H., Theologiae dogmaticae compendium, Oeniponte 1893.Keller J., Katolicyzm, Warszawa 1979.Kelly J., Początki doktryny chrześcijańskiej, przeł. J. Mrukówna, Warszawa 1988.Knowles M., Obolensky D., Historia Kościoła, t. II (600–1500), Warszawa 1988.Leon XIII, encyklika Aeterni Patris, Warszawa 2003.Leon XIII, encyklika Quod apostolici muneris, Warszawa 2002.Leon XIII, Encykliki, t. I–II, Słupsk 1997.Lexicon für Theologie und Kirche, hrsg. J. Höfer, K. Rahner, Freiburg 1965.Mały słownik teologiczny, opr. K. Rahner, H. Vorgrimler, przeł. T. Mieszkowski, P. Pachciarek,

Warszawa 1987.McKenzie J., Kościół rzymskokatolicki, przeł. T. Szafrański, Warszawa 1972.Merkelbach B., Summa theologiae moralis, t. I: De principiis, Paris 1931.Noldin H., Summa theologiae moralis, t. II: De praeceptis, ed. 28, Monachii 1944.Perrone J., Praelectiones theologicae, quas in Collegio romano SJ habebat, t. I, Paris 1842.Pesch Ch., Praelectiones dogmaticae, t. I, ed. 3, Friburgi Brisgoviae 1903.Pius X, św., encyklika Pascendi Dominici gregis, Warszawa 2002.Pius XII, encyklika Humani generis, Warszawa 2002.Prümmer D., Manuale theologiae moralis, ed. 13, t. I, Barcinone 1958.Różycki I., Dogmatyka, t. I, Kraków 1947.Różycki I., Podstawy sakramentologii, Kraków 1970.Scripturae Sacrae cursus completus ex commentariis omnium perfectissimis ubique habitis, et a

magna parte episcoporum necnon theologorum Europae catholicae, universim ad hoc interrega-torum, designatis, unice conflatus, ed. J. P. et V. S. Migne, vol. V (In Pentateuchum introductio),Paris 1837.

Sieniatycki M., Apologetyka czyli dogmatyka fundamentalna, Kraków 1932.Tanquerey A., Synopsis theologiae dogmaticae fundamentalis, ed. 14, Roma 1911.Wildiers N., Obraz świata a teologia, od średniowiecza do dzisiaj, przeł. J. Doktór, Warszawa 1985.Ziółkowski M., Eschatologia, Sandomierz 1958.Zubizarreta V., Theologia dogmatico-scholastica, t. I: Theologia fundamentalis, Bilbao 1925.Żychliński A. Życie pozagrobowe. Co wiemy o rzeczach ostatecznych, Warszawa 1999.

6. Opracowania pomocnicze:

Acta Apostolicae Sedis. Commentarium officiale, t. 54 (1962).Altaner B., Stuiber A., Patrologia, przeł. P. Pachciarek, Warszawa 1990.Banaszak M., Historia Kościoła Katolickiego, t. 2, Warszawa 1989.

320

Bastit M., Les principes des choses en ontologie médiévale, Bordeaux 1997.Birkenmajer A., Études d’histoire des sciences et de la philosphie du Moyen Âge, wyd. J. B. Korolec,

Wrocław 1970 (Studia Copernicana, t. I).Bocheński I., Formale Logik, Freiburg 1978.Boczar M., Grosseteste, Warszawa 1994.Borawska T., Górski K., Umysłowość średniowiecza, Warszawa 1993.Cambridge Medieval History, vol. VII: Decline of Empire and Papacy, Cambrigde 1968.The Canon Law Digest, ed. T. Lincoln Bouscaren, J. O’Connor, vol. V, Milwaukee 1963.The Catholic Encyclopedia, vol. I–XV, New York 1907–1912.Chaunu P., Czas Reform. Historia religii i cywilizacji (1250–1550), przeł. J. Grosfeld, Warszawa

1989.Congar Y., Rozmowy jesienne, przeł. M. Deskur, Warszawa 2001.Dawson Ch., Formowanie się chrześcijaństwa, przeł. J. Marzęcki, Warszawa 1987.Dawson Ch., Szkice o kulturze średniowiecznej, przeł. J. Sulowski, Warszawa 1966.Definicja religii. Studia i szkice, praca zbiorowa (red. M. Karas), Kraków 2002.Descartes R., Rozprawa o metodzie, opr. W. Wojciechowska, Warszawa 1981.Dobrzycki J., Astronomia przedkopernikowska, Toruń 1971.Dreyer J., A History of Astronomy from Thales to Kepler, 2 ed., New York 1953.Dworak Z., Rudnicki K., Świat planet, Warszawa 1983.Encyklopedia powszechna PWN, t. 1–4, Warszawa 1973–1976.Folscheid D., Wielkie daty filozofii starożytnej i średniowiecznej, Warszawa 2000.Gierowski J., Historia Włoch, Wrocław 1986.Grygiel W., The Metaphysics of Chaos: A Thomistic View of Entropy and Evolution [w:] „The Tho-

mist”, 66 (2002), s. 251–266.Grygiel W., Quantum Mechanics: A Dialectical Approach to Reality [w:] „The Thomist”, 65 (2001),

s. 223–238.Harris T., W zgodzie z sobą i z tobą, przeł. E. Knoll, Warszawa 1987.Heller M., Nowa fizyka i nowa teologia, Tarnów 1992.Heller M., Teoretyczne podstawy kosmologii. Wprowadzenie do globalnej struktury czasoprzestrzeni,

Warszawa 1988.Huizinga J., Jesień średniowiecza, przeł. T. Brzostowski, Warszawa 1992.Kasia A., Św. Augustyn, Warszawa 1960.Koestler A., Lunatycy. Historia zmiennych poglądów człowieka na wszechświat, przeł. T. Bieroń,

Poznań 2002.Kopczyński W., Trautman A., Czasoprzestrzeń i grawitacja, Warszawa 1981.Kopernik M., O obrotach sfer niebieskich, ks. I, przeł. M. Brożek, opr. A. Birkenmajer, Warszawa

1953.Kopernik M., O obrotach ciał niebieskich i inne pisma, opr. L. Birkenmayer, Wrocław 2001.Kuhn T., Przewrót kopernikański. Astronomia planetarna w dziejach myśli, przeł. S. Amsterdamski,

Warszawa 1966.Kumaniecki K., Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1965.Langermann Y., The astronomy of Rabbi Moses Isserles [w:] S. Unguru (ed.), Physics, Cosmology

and Astronomy, 1300–1700: Tension and Accomodation, Dordrecht 1991, s. 83–98.Le Goff J., Inteligencja w wiekach średnich, przeł. E. Bąkowska, Warszawa 1966.Le Goff J., Kultura średniowiecznej Europy, przeł. H. Szumańska-Grossowa, Warszawa 1994.Lewis C., Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansowej, przeł. W.

Ostrowski, Warszawa 1986.Lohrum M., Albert der Grosse, Mainz 1991.Lovejoy A., Wielki łańcuch bytu. Studium z dziejów idei, przeł. A. Przybysławski, Warszawa 1999.Mały słownik matematyczny, pr. zbiorowa, Warszawa 1967.Manteuffel T., Historia powszechna, średniowiecze, Warszawa 1996.

321

Michałowska T., Średniowiecze [seria:] Wielka Historia Literatury Polskiej, Warszawa 1995.Milcarek P., Teoria ciała ludzkiego w pismach św. Tomasza z Akwinu, Warszawa 1994.Minois G., Kościół i nauka. Dzieje pewnego niezrozumienia. Od Augustyna do Galileusza, przeł. A.

Szymanowski, Warszawa 1995.Missale Romanum ex decreto SS. Concilii Tridentini restitutum, Summorum Pontificium cura

recognitum, editio iuxta typicam, Ratisbonae 1962.North J., Historia astronomii i kosmologii, przeł. T. i T. Dworak, Katowice 1997.Olszewski D., Dzieje chrześcijaństwa w zarysie, Kraków 1999.Ostrogorski G., Dzieje Bizancjum, przekł. zbior., wyd. 2, Warszawa 1968.Rudnicki K., The Cosmological Principles, Kraków 1995.Rybka E., Astronomia ogólna, wyd. VII, Warszawa 1983.Rybka E. i P., Kopernik. Człowiek i myśl, Warszawa 1972.Salij J., Eseje tomistyczne, Poznań 1995.Samsonowicz H., Dziedzictwo średniowiecza. Mity i rzeczywistość, Wrocław 1991.Schielgen H., W szkole świętego Ignacego. Bieg myśli ćwiczeń duchownych, przeł. H. Dyk, Warszawa

1939.Simon M., Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa, przeł. E. Bąkowska, Warszawa 1992.Siwek P., Wieczory paryskie, Londyn 1965.Słownik chemiczny, red. J. Chodkowski, wyd. VI, Warszawa 1982.Słownik pisarzy antycznych, red. A. Świderkówna, wyd. 2, Warszawa 1990.Sołoniewicz R., Rozwój podstawowych pojęć chemicznych, Warszawa 1986.Southern R. W., Kształtowanie średniowiecza, przeł. H. Pręczkowska, Warszawa 1970.Sprawa Galileusza, red. J. Życiński, Kraków 1991.Storey R., Chronology of the Medieval World, 800 to 1491, wyd. 2, Oxford 1994.Stróżewski W., Istnienie i sens, Kraków 1994.Tischner J., Myślenie według wartości, Kraków 1993.Tymieniecka, A., Leibniz’ Cosmological Synthesis, Assen 1964.Vicaire, M.-H., Dominik i jego Bracia Kaznodzieje, przekł. zbiorowy, Poznań 1985.Wallace W., From a Realist Point of View. Essays on the Philosophy of Science, ed. 2, Washington

1983.Wardęska Z., Teoria heliocentryczna w interpretacji teologów XVI wieku, Wrocław 1975 (Studia

Copernicana, t. XII).Weinberg S., Pierwsze trzy minuty. Współczesne poglądy na początki wszechświata, przeł. A. Blum,

Warszawa 1998.Wielgus S., Z badań nad średniowieczem, Lublin 1995.Włodek Z., Życie brata Tomasza z Akwinu [w:] Dominikanie. Szkice z dziejów zakonu, Poznań 1986,

s. 355–371.Wohl L. de, Światło nad Akwinem, przeł. M. Stebart, Poznań 1996.Wojciechowski T., Teoria hylemorfizmu w ujęciu autorów neoscholastycznych, Warszawa 1967.Woolard E., Clemence G., Spherical Astronomy, New York 1966.Woźniakowski J., Góry niewzruszone. O różnych wyobrażeniach przyrody w dziejach nowożytnej

kultury europejskiej, Warszawa 1974.Zientara B., Historia powszechna średniowieczna, Warszawa 1994.Zonn W., Astronomia z perspektywy czasu, Warszawa 1974.

Nature and structure the universe in the cosmologyof Saint Thomas Aquinas

Summary

The subject of the present book is the theory of nature and structure of the universe given bySaint Thomas Aquinas (ca. 1225-1274), an Italian Dominican and Doctor of the Church.

The cosmology played an important role in the philosophy of Doctor Angelicus. In histheological and philosophical writings Aquinas considered every aspect of the philosophy ofnature given by Aristotle and other philosophers (ancient and mediaeval, Greek, Jewish andArabian). The dogmas of the Christian theology gave him occasion to verify ancient views ofthe cosmos (such as the eternity of the world). According to St. Thomas the universe is a hierar-chical system created by God (the first degree of that system). The material, finite and sphericalworld has several degrees: three supreme spheres without stars (known also by theologians anddivided in two spheres: crystal and empyrean heaven), the sphere of the fixed stars, seven plan-ets (celestial bodies with their spheres), and the Earth placed in the centre of the universe (oursublunary world, consists of four elements: fire, air, water and earth). The model of Aquinas wasstill geocentric, but he prepared the way for a future progress made by Copernicus. The criticalassessment of the knowledge that was available in those times can be seen in the methodologyof Saint Thomas.

In the study I used not only the works of Aquinas but also recent studies on the subject (Pol-ish and foreign). Mediaeval cosmology was an important period in the development of the phi-losophy of nature and should be more particularly discussed in future researches.