WYKAZ PYTAŃ

1. Czym jest międzynarodowe prawo humanitarne?

2. Jakie są podstawowe normy międzynarodowego prawa humanitarnego?

3. Jakie były początki międzynarodowego prawa humanitarnego?

4. Jakie traktaty międzynarodowe tworzą prawo humanitarne?

5. Kto jest związany postanowieniami konwencji genewskich?

6. Czym jest jus ad bellum i jus in bello?

7. W jakich sytuacjach należy stosować prawo humanitarne? Do kogo jest ono skierowane i

kogo chroni?

8. Czy należy stosowa prawo humanitarne w „nowych” konfliktach?

9. W jaki sposób tworzone jest prawo humanitarne i co udało się osiągnąć w tej dziedzinie w

ostatnich latach?

10. Jakiego rodzaju pomoc materialną przewiduje prawo humanitarne dla ofiar konfliktu

zbrojnego?

11. Jak prawo humanitarne traktuje problem przywracania więzi rodzinnych?

12. Jakie postanowienia prawa humanitarnego regulują kwestię używania znkau czerwonego

krzyża/czerwonego półksiężyca?

13. W jaki sposób prawo humanitarne chroni uchodźców i osoby wysiedlone?

14. Jakimi środkami można wprowadza w życie prawo humanitarne?

15. Jak rolę w zapewnianiu poszanowania prawa humanitarnego odgrywa MKCK?

16. Czy międzynarodowe prawo humanitarne daje podstawy do ścigania zbrodniarzy

wojennych?

17. Jakie są różnice między międzynarodowym prawem humanitarnym a prawami

człowieka?

18. Czy należy stosować międzynarodowe prawo humanitarne podczas operacji zmierzających do utrzymania lub zapewnienia pokoju, prowadzonych przez Organizację Narodów Zjednoczonych lub pod auspicjami tej organizacji?

1. CZYM JEST MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE?

Międzynarodowe prawo humanitarne stanowi istotną część międzynarodowego prawa

publicznego (zob. s. 5) i zawiera normy zmierzające do ochrony w czasie konfliktu zbrojnego

osób, które w ogóle nie uczestniczą w walce albo przestały w niej uczestniczyć, a także do

ograniczenia stosowanych metod i środków prowadzenia działa zbrojnych.

Bardziej dokładną definicję podaje MKCK, według którego międzynarodowym prawem

humanitarnym stosowanym w konfliktach zbrojnych są międzynarodowe normy traktatowe

lub zwyczajowe, które służą rozwiązywaniu problemów humanitarnych bezpośrednio

wynikających z międzynarodowych lub niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych; ze

względów humanitarnych normy te ograniczają prawo stron konfliktu do stosowania metod i

środków walki według własnego uznania oraz chronią osoby i mienie, które są lub mogłyby

być zagrożone przez konflikt. (Dodatkowe, przydatne informacje podane są w odpowiedziach

na pyt. 3, 6 i 17).

GENEWA I HAGA

Międzynarodowe prawo humanitarne (MPH) - znane równie jako prawo konfliktów

zbrojnych lub prawo wojenne (zob. „Terminologia” na następnej stronie) - dzieli się na dwie

odrębne części:

- prawo genewskie lub właściwe prawo humanitarne, które powstało w celu

zapewnienia ochrony członkom personelu wojskowego, którzy w ogóle nie

uczestniczą w walce albo przestali w niej uczestniczyć, oraz osobom nie biorącym

czynnego udziału w działaniach zbrojnych, zwłaszcza osobom cywilnym;

- prawo haskie lub prawo wojenne, które określa prawa i obowiązki stron walczących

w trakcie prowadzenia operacji wojskowych oraz ogranicza zakres dozwolonych

środków szkodzenia nieprzyjacielowi.

Te dwie części MPH nie są jednak zupełnie odrębne, gdy stosowanie niektórych norm prawa

haskiego prowadzi do ochrony ofiar konfliktów, natomiast stosowanie niektórych norm

prawa genewskiego prowadzi do ograniczenia działa wojennych, jakie strony walczące mogą

podejmować . Po przyjęciu protokołów dodatkowych z 1977 r., w których doszło do

połączenia obu części MPH, rozróżnienie to ma współcześnie wartość wyłącznie

historyczną i dydaktyczną.

KTO Z KIM WALCZY?

Międzynarodowy konflikt zbrojny oznacza walkę między siłami zbrojnymi co najmniej

dwóch państw (należy zauważyć, że wojny narodowowyzwoleńcze zostały uznane za

międzynarodowe konflikty zbrojne).

Niemiędzynarodowy konflikt zbrojny oznacza walkę na terytorium państwa między

regularnymi siłami zbrojnymi i określonymi uzbrojonymi grupami lub między uzbrojonymi

grupami, które się nawzajem zwalczają.

Wewnętrzne zamieszki występują wtedy, gdy w wyniku aktów przemocy dochodzi do

poważnego naruszenia porządku publicznego, jednak w mniejszej skali, aniżeli podczas

konfliktu zbrojnego (na przykład rozruchy, walki między poszczególnymi frakcjami będą

skierowane przeciwko władzom).

GROCJUSZ I PRAWO NARODÓW

We współczesnym języku wyrażenie prawo narodów oznacza to samo, co prawo

międzynarodowe publiczne czy prawo międzynarodowe, które jest zespołem norm

regulujących stosunki między państwami oraz między nimi a innymi członkami społeczności

międzynarodowej.

Grotius (zob. indeks), prawnik i dyplomata, był ojcem prawa narodów. Pod wpływem

reformacji, która podzieliła kościół chrześcijański w Europie, nabrał on przekonania, że

prawo nie wyraża boskiej sprawiedliwości, lecz stanowi owoc ludzkiego rozumu, i że nie

wyprzedza ono wydarzeń, ale z nich wyrasta. Stąd wzięła się potrzeba znalezienia dla

stosunków międzynarodowych innej, wspólnej zasady podstawowej. Zasady tej należało

szukać w prawie narodów. W swojej książce „De jure belli ac pacis” Grotius wymieni

fundamentalne normy prawa wojennego.

TERMINOLOGIA

Wyrażenia: międzynarodowe prawo humanitarne, prawo konfliktów zbrojnych i prawo

wojenne mogą być uważane za pojęcia równoznaczne. Organizacje międzynarodowe,

wyższe uczelnie, a nawet państwa chętniej posługują się wyrażeniem „międzynarodowe

prawo humanitarne” (lub „prawo humanitarne”), natomiast dwa pozostałe wyrażenia są

zwykle używane przez siły zbrojne.

2. JAKIE SĄ PODSTAWOWE NORMY MIĘDZYNARODOWEGO

PRAWA HUMANITARNEGO?

Osoby, które w ogóle nie uczestniczą w walce albo nie mogą już w niej uczestniczyć mają

prawo do poszanowania ich życia oraz ich integralności fizycznej i psychicznej. Takie osoby

muszą być zawsze chronione i traktowane humanitarnie, bez jakiejkolwiek dyskryminacji.

Zabronione jest zabijanie lub zadawanie ran nieprzyjacielowi, który się poddaje lub nie może

już uczestniczyć w walce.

Ranni i chorzy muszą być zbierani i objęci opieką przez tę stronę konfliktu, w której rękach

się znajdują. Ochrona obejmuje także personel medyczny i urządzenia medyczne, środki

transportu oraz sprzęt. Znak czerwonego krzyża lub czerwonego półksiężyca na białym tle

ma chronić takie osoby oraz przedmioty i musi być szanowany.

Ujęci kombatanci i osoby cywilne, znajdujące się we władzy strony przeciwnej, mają prawo

do poszanowania ich życia, godności, praw osobistych oraz przekonań politycznych,

religijnych i innych. Muszą oni być chronieni przed wszelkimi aktami przemocy lub

represaliami. Mają prawo do korespondencji z rodzinami i do otrzymywania pomocy.

Każdy musi korzystać z podstawowych gwarancji sądowych i nikt nie może odpowiadać za

czyn, którego nie popełnił. Nikt nie może być poddawany torturom fizycznym lub

psychicznym ani karom cielesnym bądź też innemu okrutnemu lub poniżającemu

traktowaniu.

Strony konfliktu i członkowie ich sił zbrojnych nie mają nieograniczonego prawa do doboru

metod i środków prowadzenia wojny. Zabronione jest używanie broni lub metod

prowadzenia działa zbrojnych, które mogą spowodować zbędne straty lub nadmierne

cierpienia.

Strony konfliktu muszą zawsze dokonywać rozróżnienia między ludnością cywilną a

kombatantami w celu oszczędzania ludności cywilnej i cywilnego mienia. Ani ludność

cywilna jako całość, ani poszczególne osoby cywilne, nie mogą być przedmiotem ataku.

Ataki można kierować wyłącznie przeciwko celom wojskowym.

W tych normach, sformułowanych przez MKCK, zawiera się istota międzynarodowego

prawa humanitarnego. Nie posiadają one mocy prawnej i w żaden sposób nie mają one

zastąpić obowiązujących traktatów. Opracowano je z myślą o ułatwieniu upowszechniania

znajomości MPH (zob. indeks).

PODSTAWOWE ZASADY PRAWA HUMANITARNEGO

Podobnie jak Grotius (zob. s. 5 oraz indeks), inni prawnicy i filozofowie jeszcze na długo

przed przyjęciem i rozwinięciem pierwszej konwencji genewskiej z 1864 r. interesowali się

możliwością objęcia konfliktów regulacjami prawnymi.

Bardzo istotne koncepcje w tej dziedzinie przedstawi w XVIII wieku Jean-Jacques

Rousseau formułując następującą zasadę na temat stosunków wojennych pomiędzy

państwami:

„Wojna nie jest stosunkiem człowieka do człowieka, lecz stosunkiem między państwami, w

którym jednostki stają się nieprzyjaciółmi jedynie przez przypadek; nie jako ludzie, nie jako

obywatele, lecz jako żołnierze (...). Ponieważ celem wojny jest zniszczenie wrogiego państwa,

zabijanie jego obrońców jest uzasadnione tylko dopóty, dopóki są oni uzbrojeni; gdy tylko

jednak złożą broń i poddają się, nie są już wrogami ani przedstawicielami wroga, lecz

ponownie stają się zwykłymi ludźmi i pozbawianie ich życia przestaje być uzasadnione”.

W 1899 r. Fiodor Martens doprowadził do przyjęcia następującej zasady obowiązującej w

sytuacjach nie objętych przepisami prawa humanitarnego:

“(...) ludność cywilna i kombatanci pozostają pod ochroną i władzą zasad prawa

międzynarodowego wynikających z istniejących zwyczajów, z zasad humanitaryzmu i z

wymagań społecznego sumienia”.

Powyższe zdanie, znane jako klauzula Martensa, nabrało charakteru normy zwyczajowej i

jako część prawa zwyczajowego zostało włączone do ustępu 2 artykułu 1 protokołu

dodatkowego z 1977 r. (zob. indeks).

Gdy Rousseau i Martens formułowali zasady humanitaryzmu, autorzy deklaracji

petersburskiej (zob. odpowiedź na pyt. 4) następująco - zarówno wyraźnie, jak i w sposób

dorozumiany - wprowadzili zasady rozróżniania, konieczności wojskowej i zapobiegania

zbędnym cierpieniom:

“Zważywszy, (...) że jedynym uprawnionym celem, jaki państwa winny sobie stawiać w czasie

wojny, jest osłabienie się zbrojnych nieprzyjaciela;

że w tym celu wystarczy możliwie największą liczbę ludzi uczynić niezdolnymi do walki;

że poza ten cel prowadziłoby używanie broni, która by niepotrzebnie zwiększała cierpienia

ludzi już niezdolnych do walki, albo sprowadzała z konieczności ich śmierć”.

Protokoły dodatkowe z 1977 r. potwierdziły i rozwinęły te zasady, zwłaszcza zasadę

rozróżniania: „(...) Strony konfliktu powinny zawsze dokonywać rozróżnienia między

ludnością cywilną a kombatantami oraz między dobrami o charakterze cywilnym a celami

wojskowymi i w związku z tym kierować swoje operacje jedynie przeciwko celom

wojskowym” (art. 48 protokołu I; zob. także art. 13 protokołu II).

Należy na koniec wspomnieć o podstawowej zasadzie proporcjonalności , która stara się

zapewnić równowagę pomiędzy dwoma różnymi interesami - z jednej strony konieczności

uwzględnienia potrzeb wojskowych, a z drugiej strony konieczności uwzględnienia

wymogów humanitaryzmu wtedy, gdy prawa czy obowiązki nie zostały sformułowane w

sposób bezwarunkowy. (Zob. także s. 9).

3. JAKIE BYŁY POCZĄTKI MIĘDZYNARODOWEGO PRAWA

HUMANITARNEGO?

Aby udzielić odpowiedzi na to pytanie, należy najpierw zadać kilka innych pytań.

Jakie normy prawne dotyczyły konfliktów zbrojnych w czasach poprzedzających

narodziny współczesnego prawa humanitarnego?

Początkowo istniały w tej dziedzinie normy niepisane, oparte na zwyczajach. Następnie

stopniowo zaczęły wchodzić w życie umowy dwustronne (kartele) o różnym stopniu

szczegółowości. Strony wojujące zawierały je czasami już po zakończeniu walk. Istniały

także regulaminy wydawane przez państwa dla ich własnych oddziałów wojskowych (zob.

„Kodeks Liebera” - niżej). Zakres praw stosowanych wówczas w konfliktach zbrojnych był

zatem ograniczony zarówno w czasie, jak i w przestrzeni, gdy obowiązywały one tylko w

trakcie danej bitwy bądź konkretnego konfliktu. Normy te były ponadto dość różnorodne w

zależności od okresu, miejsca, systemu wartości i cywilizacji.

Kim byli prekursorzy współczesnego prawa humanitarnego?

Istotną rolę w stworzeniu współczesnego prawa humanitarnego odegrali dwaj ludzie: Henry

Dunant i Guillaume-Henri Dufour. Dunant przedstawił taki pomysł w opublikowanej w

1862 r. książce „Wspomnienie Solferino”. Pomny swoich własnych doświadczeń

wojennych, generał Dufour natychmiast udzielił Dunantowi wsparcia moralnego

przewodnicząc konferencji dyplomatycznej w 1864 r.

Dunant: „Czy przy pewnych szczególnych okazjach, gdy na przykład spotykają się wodzowie

sztuki wojennej różnych narodowości (...) nie byłoby pożądanym, aby wykorzystali oni tego

rodzaju kongresy dla określenia jakich zasad międzynarodowych, uświęconych konwencją i z

istoty swojej nienaruszalnych, które skoro już zostaną uzgodnione i zatwierdzone, mogłyby

służyć jako podstawa dla stowarzyszeń pomocy rannym w różnych krajach Europy?“ (zob.

okładka).

Dufour (do Dunanta): „Musimy dostrzec, dzięki takim przykładom, jakie pan opisał, ile łez i

męczarni kryje w sobie chwała bitewnych pól.“

W jaki sposób idea stała się rzeczywistością?

Za namową pięciu członków - założycieli MKCK, rząd Szwajcarii zwołał w 1864 r.

konferencję dyplomatyczną z udziałem 16 państw, które przyjęły Konwencję o

polepszeniu losu rannych żołnierzy w armiach czynnych.

Jakiego przełomu dokonała ta konwencja?

Konwencja genewska z 1864 r. stworzyła podstawy współczesnego prawa humanitarnego. Jej

najistotniejsze cechy to:

- spisanie w niej stałych norm o powszechnym zasięgu, które miały chronić ofiary

konfliktów;

- jej wielostronny charakter - fakt, że była otwarta do przystąpienia przez wszystkie

państwa;

- sformułowanie obowiązku zapewnienia opieki wszystkim rannym żołnierzom, bez

dokonywania pomiędzy nimi jakiegokolwiek rozróżnienia;

- wprowadzenie zasady oznaczania znakiem czerwonego krzyża na białym tle

członków personelu medycznego, środków transportu i sprzętu oraz ustalenie nakazu

ich poszanowania.

PRAWO HUMANITARNE W CZASACH POPRZEDZAJĄCYCH JEGO

KODYFIKACJĘ

Błędne byłoby stwierdzenie, że takie prawo humanitarne, jakie znamy dzisiaj, powstało z

chwilą utworzenia Czerwonego Krzyża w 1863 r. lub w momencie przyjęcia konwencji

genewskiej w 1864 r. Tak jak nie ma społeczności, która nie posiadałaby jakiego własnego

zestawu norm, tak też nigdy nie było wojny, w której nie obowiązywałyby mniej lub bardziej

szczegółowe reguły dotyczące rozpoczęcia i zakończenia działań wojennych oraz sposobu

ich prowadzenia.

„Ogólnie rzecz biorąc, sposób prowadzenia wojen przez prymitywne ludy może stanowi

ilustrację dla różnego rodzaju międzynarodowych reguł wojennych, które znane nam są

współcześnie: reguł określających różne typy wrogów; reguł dotyczących okoliczności i

sposobu rozpoczynania i kończenia wojny oraz uprawnień w tym zakresie; reguł

wprowadzających ograniczenia co do osób, czasu, miejsca i metod prowadzenia wojny; a

nawet reguł w ogóle delegalizujących wojnę”. (Quincy Wright)

Prawo wojenne było tworzone przez wielkie cywilizacje już kilka tysiącleci przed nasz erą:

„Ustanawiam te prawa, aby zapobiec ciemiężeniu słabych przez silnych”. (Hammurabi,

władca Babilonii)

Wiele starożytnych tekstów, takich jak Mahabharata, Biblia czy Koran zawiera reguły

przewidujące poszanowanie przeciwnika. Na przykład Viqayet - tekst napisany pod koniec

XIII wieku, w szczytowym okresie arabskiego panowania w Hiszpanii - zawiera

najprawdziwszy kodeks wojenny. Zatem konwencja z 1864 r. skodyfikowała w formie

wielostronnego traktatu i tym samym wzmocniła dawne, fragmentaryczne i rozproszone

prawa i zwyczaje wojenne chroniąc rannych żołnierzy oraz osoby udzielające im pomocy.

KODEKS LIEBERA

Ustalono, że od czasu pierwszych wojen, jakie w ogóle były prowadzone, do narodzin

współczesnego prawa humanitarnego, strony wojujące przyjęły ponad 500 karteli, paktów,

regulaminów i innych tekstów zmierzających do określenia zasad prowadzenia działa

wojennych. Zalicza się do nich również Kodeks Liebera, który wszedł w życie w kwietniu

1863 r. Stanowi on pierwszą próbę skodyfikowania istniejących praw i zwyczajów

wojennych. Jednak w odróżnieniu od pierwszej konwencji genewskiej (przyjętej rok później)

kodeks nie był umową międzynarodową, gdyż był przeznaczony wyłącznie dla żołnierzy

Unii walczących w amerykańskiej wojnie domowej.

4. JAKIE TRAKTATY MIĘDZYNARODOWE TWORZĄ PRAWO

HUMANITARNE?

Współczesne międzynarodowe prawo humanitarne, zapoczątkowane pierwszą konwencją

genewską z 1864 r., rozwijało się etapami, często dopiero po wydarzeniach, podczas których

byłoby bardzo przydatne. Stanowiło ono odpowiedź na stale rosnące zapotrzebowanie na

pomoc humanitarną, co z kolei wynikało z doskonalenia nowych rodzajów broni i

występowania nowych typów konfliktów. Oto wykaz najważniejszych traktatów

międzynarodowych w ujęciu chronologicznym, według dat ich przyjęcia:

1864 Konwencja genewska o polepszeniu losu rannych żołnierzy w armiach w polu

będących

1868 Deklaracja petersburska (zakazująca używania podczas wojny pewnych pocisków)

1899 Konwencje haskie o prawach i zwyczajach wojny lądowej oraz o przystosowaniu do

wojny morskiej zasad konwencji genewskiej z 1864 r.

1906 Wprowadzenie zmian do konwencji genewskiej z 1864 r.

1907 Wprowadzenie zmian do konwencji haskich z 1899 r. i przyjęcie nowych konwencji

1925 Protokół genewski o zakazie używania podczas wojny gazów duszących, trujących

lub podobnych oraz środków bakteriologicznych

1929 Dwie konwencje genewskie:

- Wprowadzenie zmian do konwencji genewskiej z 1906 r.

- Konwencja genewska o traktowaniu jeńców wojennych (nowa)

1949 Cztery konwencje genewskie:

I O polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych

II O polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków się zbrojnych na morzu

III O traktowaniu jeńców wojennych

IV O ochronie osób cywilnych podczas wojny (nowa)

1954 Konwencja haska o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego

1972 Konwencja o zakazie doskonalenia, produkowania i przechowywania broni

bakteriologicznych (biologicznych) i toksycznych oraz o ich zniszczeniu

1977 Dwa protokoły dodatkowe do czterech konwencji genewskich z 1949 r., które

wzmacniają ochronę ofiar konfliktów zbrojnych o charakterze międzynarodowym

(protokół I) i niemiędzynarodowym (protokół II)

1980 Konwencja o zakazie lub ograniczeniu używania pewnych broni konwencjonalnych,

które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub za posiadające

niekontrolowane skutki. Obejmuje ona:

- Protokół (I) o niewykrywalnych odłamkach

- Protokół (II) o zakazie lub ograniczeniu używania min, min-pułapek i innych

podobnych urządzeń

- Protokół (III) o zakazie lub ograniczeniu używania broni zapalających

1993 Konwencja o zakazie doskonalenia, produkowania, przechowywania i używania broni

chemicznych oraz o ich zniszczeniu

1995 Protokół dotyczący oślepiających broni laserowych (protokół IV [nowy] do konwencji

z 1980 r.)

1996 Wprowadzenie zmian do Protokołu o zakazie lub ograniczeniu używania min, min-

pułapek i innych podobnych urządzeń (protokół II [zmieniony] do konwencji z 1980

r.)

1997 Konwencja o zakazie używania, przechowywania, produkowania i przekazywania

min skierowanych przeciwko ludziom oraz o ich zniszczeniu

2003 Protokół dotyczacy wybuchowych pozostałości wojny (protokół V [nowy] do

konwencji z 1980 r.)

ODPOWIEDŹ NA WYDARZENIA

Ta lista wyraźnie ukazuje, że niektóre konflikty zbrojne wywarły mniej lub bardziej

bezpośredni wpływ na rozwój prawa humanitarnego. Przykładowo:

Podczas pierwszej wojny światowej (1914-1918) stosowano takie metody walki, które -

nawet jeśli nie były zupełnie nowe - to po raz pierwszy były używane w tak szerokim

zakresie. W tym kontekście można wymieni gaz trujący, pierwsze bombardowania

powietrzne, a także branie do niewoli setek tysięcy jeńców wojennych. Odpowiedzi na te

nowe sytuacje były traktaty z 1925 r. i z 1929 r.

Podczas drugiej wojny światowej (1939-1945) zginęło tyle samo osób cywilnych, co

żołnierzy. Dla porównania należy zaznaczyć, że podczas pierwszej wojny światowej stosunek

ten wynosił 1:10. Te tragiczne liczby, a zwłaszcza straszliwe następstwa, jakie druga wojna

wywołała wśród ludności cywilnej, skłoniły społeczność międzynarodową do wprowadzenia

zmian do konwencji międzynarodowych, jakie wówczas obowiązywały, oraz do przyjęcia

nowego dokumentu: czwartej konwencji genewskiej o ochronie osób cywilnych.

W późniejszym okresie, w 1977 r. protokoły dodatkowe stały się odpowiedzią na problemy

humanitarne występujące podczas wojen narodowowyzwoleńczych. Konwencje z 1949 r.

tylko częściowo dotyczyły tych kwestii.

GENEZA KONWENCJI Z 1949 ROKU

Konferencja dyplomatyczna, zorganizowana w 1874 r. w Brukseli z inicjatywy cara Rosji

Aleksandra II, przyjęła międzynarodową deklarację o prawach i zwyczajach wojennych.

Tekst ten jednak nie był ratyfikowany przez państwa, gdyż niektóre rządy nie chciały

formalnie wiązać się traktatem. Pomimo tego, projekt brukselski był ważnym etapem w

procesie kodyfikacji prawa wojennego.

W 1934 r. odbyła się w Tokio XV Międzynarodowa Konferencja Czerwonego Krzyża, która

zatwierdziła przygotowany przez MKCK tekst międzynarodowej konwencji o losie i

ochronie osób cywilnych będących obywatelami państwa nieprzyjacielskiego, które

znajdują się na terytorium należącym do strony wojującej lub przez nią okupowanym.

Jednak w odniesieniu do tego dokumentu również nie podjęto żadnych działań, gdyż rządy

nie wyraziły zgody na zwołanie konferencji dyplomatycznej, która miałaby zadecydować o

jego przyjęciu. W rezultacie projekt tokijski nie był stosowany podczas drugiej wojny

światowej i wszyscy wiemy, do czego to doprowadziło.

GENEZA PROTOKOŁÓW Z 1977 ROKU

Konwencje genewskie z 1949 r. stanowiły ogromny postęp w rozwoju prawa humanitarnego.

Jednakże po dekolonizacji nowe państwa nie chciały wiązać się normami prawnymi, w

których przygotowaniu same nigdy nie brały udziału. Co więcej, przepisy traktatowe

dotyczące prowadzenia działań wojennych nie były zmieniane od czasu konwencji haskich z

1907 r. Ponieważ jednak obawiano się, że wprowadzanie zmian do tekstu konwencji

genewskich mogłoby zagrozić temu, co udało się osiągnąć w 1949 r., postanowiono

wzmocnić ochronę ofiar konfliktów zbrojnych poprzez przyjęcie nowych dokumentów w

formie protokołów dodatkowych do konwencji genewskich (zob. odpowiedź na pyt. 9).

Konwencje genewskie z 1949 r. i ich protokoły dodatkowe z 1977 r. zawierają prawie 600

artykułów i są głównymi dokumentami międzynarodowego prawa humanitarnego (MPH).

5. KTO JEST ZWIĄZANY POSTANOWIENIAMI KONWENCJI

GENEWSKICH?

Tylko państwa mogą być stronami umów międzynarodowych, czyli równie konwencji

genewskich i ich protokołów dodatkowych.

Na początku 2004 r. niemal wszystkie państwa świata - dokładnie 192 - były stronami

konwencji genewskich. Fakt, że zaliczają się one do umów przyjętych przez największą

liczbę państw świadczy o ich autentycznej powszechności. Jeśli chodzi o protokoły

dodatkowe, to w tym samym czasie 161 państw było stronami protokołu I, a 152 - protokołu

II.

PODPISANIE, RATYFIKACJA, PRZYSTĄPIENIE, ZASTRZEŻENIA,

SUKCESJA

Zawieranie przez państwa umów wielostronnych, takich jak konwencje genewskie i ich

protokoły dodatkowe, wymaga zastosowania jednej z dwóch odrębnych procedur:

a) podpisanie, po którym następuje ratyfikacja

Jeżeli samo podpisanie nie powoduje jeszcze, że umowa wiąże państwo, to

zobowiązuje ono to państwo do takiego postępowania, dzięki któremu dana umowa

nie będzie bezprzedmiotowa wtedy, gdy państwo z chwilą ratyfikacji uroczyście

zobowiąże się do jej przestrzegania.

b) przystąpienie

Jest to czynność, jakiej dokonuje państwo, które nie podpisało tekstu umowy wtedy,

gdy była ona przyjmowana, a obecnie godzi się na to, by być nią związanym.

Przystąpienie wywołuje te same skutki, co ratyfikacja.

Państwo, które niedawno odzyskało niepodległość może, za pomocą deklaracji o sukcesji,

wyrazić swoją wolę związania się umową, która obowiązywała na jego terytorium przed

uzyskaniem niepodległości. Może ono równie złożyć deklarację o tymczasowym stosowaniu

umów w okresie przed podjęciem decyzji co do ewentualnego przystąpienia lub sukcesji.

W ramach tych procedur, po spełnieniu pewnych warunków, państwo może złożyć

zastrzeżenia w celu wyłączenia lub zmiany skutków prawnych pewnych postanowień

traktatowych. Najważniejszy warunek polega na tym, aby takie zastrzeżenia nie były

sprzeczne z przedmiotem i celem danego traktatu.

Należy także wspomnieć o tym, że ruchy narodowowyzwoleńcze, których dotyczy ustęp 4

artykułu 1 protokołu I, mogą się zobowiązać do stosowania konwencji i protokołu postępując

w sposób określony w ustępie 3 artykułu 96 protokołu I.

KTO MA OBOWIĄZEK UPOWSZECHNIANIA ZNAJOMOŚCI

KONWENCJI I PROTOKOŁÓW?

Prawny obowiązek upowszechniania znajomości konwencji i protokołów spoczywa na

państwach:

„Wysokie Umawiające się Strony zobowiązują się jak najszerzej rozpowszechniać w swych

krajach zarówno w czasie pokoju, jak i podczas wojny tekst niniejszej Konwencji, a zwłaszcza

włączyć jego studiowanie do programów szkolenia wojskowego i, o ile to możliwe, również

do programów szkolnictwa cywilnego, aby w ten sposób jej zasady były znane całej ludności,

a przede wszystkim walczącym siłom zbrojnym, personelowi sanitarnemu i kapelanom”.

(Art. 47, 48, 127 i 144 w - odpowiednio - KG I, II, III i IV)

„Wysokie Umawiające się Strony zobowiązują się do jak najszerszego upowszechniania w

swych krajach, w czasie pokoju i w czasie konfliktu zbrojnego, Konwencji oraz niniejszego

Protokołu, a zwłaszcza do włączenia ich do programów szkolenia wojskowego i do

zachęcania do ich studiowania ludności cywilnej, tak, aby te dokumenty były znane siłom

zbrojnym i ludności cywilnej”. (Art. 83 protokołu I)

„Niniejszy Protokół będzie upowszechniany tak szeroko, jak to możliwe”. (Art. 19 protokołu

II)

MKCK A OBOWIĄZEK UPOWSZECHNIANIA ZNAJOMOŚCI PRAWA

HUMANITARNEGO

Zgodnie ze Statutami Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i Czerwonego

Półksiężyca, jednym z zadań MKCK jest:

“(...) działanie na rzecz zrozumienia oraz upowszechniania znajomości międzynarodowego

prawa humanitarnego stosowanego w konfliktach zbrojnych, a także przygotowywanie jego

dalszego rozwoju”. (Art. 5 ustęp 2g)

„(...) [pozostawanie w ścisłym kontakcie ze stowarzyszeniami krajowymi] (...) w sprawach,

którymi zainteresowane są obie strony, takich jak ich przygotowanie do działań w czasie

konfliktu zbrojnego, poszanowanie oraz doskonalenie i ratyfikowanie konwencji genewskich,

a także upowszechnianie Podstawowych Zasad i międzynarodowego prawa humanitarnego”.

(Art. 5 ustęp 4a).

6. CZYM JEST JUS AD BELLUM I JUS IN BELLO?

Celem międzynarodowego prawa humanitarnego jest ograniczanie cierpień spowodowanych

przez wojnę dzięki zapewnianiu jej ofiarom, tak dalece jak to jest możliwe, ochrony i

pomocy. Prawo to bierze zatem pod uwagę wyłącznie realia konfliktu bez względu na jego

przyczyny czy też na legalność użycia siły. Reguluje ono tylko te problemy występujące

podczas konfliktu, które są istotne z humanitarnego punktu widzenia. To właśnie znamy jako

jus in bello (prawo w wojnie). Jego postanowienia mają zastosowanie do stron walczących

niezależnie od przyczyn konfliktu i niezależnie od słuszności sprawy, w imię której

występuje każda ze stron konfliktu.

Często w przypadku międzynarodowego konfliktu zbrojnego trudno jest ustalić, które

państwo jest winne naruszenia Karty Narodów Zjednoczonych (zob. odpowiedź na pyt. 18).

Stosowanie międzynarodowego prawa humanitarnego nie wiąże się z potępianiem państw

winnych naruszania Karty, gdyż z pewności prowadziłoby to do różnych kontrowersji i

uniemożliwiało stosowanie tego prawa. Każdy z przeciwników twierdziłby bowiem, że to on

padł ofiarą agresji. Co więcej, prawo humanitarne ma chronić ofiary wojny i ich podstawowe

prawa bez względu na to, po której stronie występują. Dlatego jus in bello musi pozostać

niezależne od jus ad bellum i jus contra bellum (prawa dotyczącego użycia siły i prawa

dotyczącego zapobiegania wojnie).

O ZAKAZIE PROWADZENIA WOJEN

Do końca pierwszej wojny światowej uważano, że stosowanie siły zbrojnej nie jest czynem

nielegalnym, lecz w pełni dopuszczalnym sposobem rozstrzygania sporów.

W 1919 r. Pakt Ligi Narodów, a w 1928 r. Traktat paryski (Pakt Brianda-Kellogga)

próbowały zdelegalizować wojnę. Tendencję tę potwierdziło przyjęcie w 1945 r. Karty

Narodów Zjednoczonych: „Członkowie Organizacji powstrzymają się w swych stosunkach

międzynarodowych od groźby użycia siły lub jej użycia (...)”.

Karta Narodów Zjednoczonych utrzymuje jednak prawo do samoobrony indywidualnej bądź

zbiorowej w przypadku, gdy jedno państwo lub kilka państw zostaje zaatakowanych przez

inne państwo albo kilka innych państw. Rada Bezpieczeństwa, działając na podstawie

rozdziału VII Karty NZ (zob. odpowiedź na pyt. 18), może również podjąć decyzję o

zbiorowym użyciu siły. Może to obejmować:

- środki przymusu - w celu przywrócenia pokoju - przeciwko państwu zagrażającemu

bezpieczeństwu międzynarodowemu;

- środki mające na celu utrzymanie pokoju poprzez wysyłanie misji obserwatorów lub

specjalnych oddziałów utrzymujących pokój.

Inna sytuacja powstaje w kontekście prawa narodów do samostanowienia: w rezolucji 2105

(XX), która została przyjęta w 1965 r., Zgromadzenie Ogólne NZ „uznaje zgodność z

prawem walki prowadzonej przez ludy znajdujące się pod panowaniem kolonialnym w celu

realizacji ich prawa do samostanowienia i niepodległości (...)”.

7. W JAKICH SYTUACJACH NALEŻY STOSOWAĆ PRAWO

HUMANITARNE? DO KOGO JEST ONO SKIEROWANE I

KOGO CHRONI?

Międzynarodowe prawo humanitarne należy stosować w dwóch sytuacjach; można

powiedzieć, że tworzy ono dwa systemy ochrony:

a) Międzynarodowe konflikty zbrojne

W takich sytuacjach należy stosować konwencje genewskie i protokół dodatkowy I.

Prawo humanitarne jest skierowane przede wszystkim do stron konfliktu i chroni każdą osobę

lub każdą grupę osób, które w ogóle nie biorą udziału w konflikcie, albo przestały już brać w

nim udział, tj.:

- rannych i chorych żołnierzy w wojnie lądowej, a także członków służb medycznych

sił zbrojnych;

- rannych i chorych żołnierzy lub rozbitków w wojnie morskiej, a także członków służb

medycznych marynarki wojennej;

- jeńców wojennych;

- ludność cywilną, na przykład:

* osoby cywilne będące cudzoziemcami, które przebywają na terytorium stron

konfliktu, łącznie z uchodźcami;

* osoby cywilne na obszarach okupowanych;

* zatrzymane oraz internowane osoby cywilne;

* personel medyczny i duchowny lub jednostki obrony cywilnej.

Wojny narodowowyzwoleńcze, które odpowiadają kryteriom określonym w artykule 1

protokołu I, są traktowane jak międzynarodowe konflikty zbrojne.

b) Niemiędzynarodowe konflikty zbrojne

W przypadku niemiędzynarodowego konfliktu zbrojnego należy stosować artykuł 3 wspólny

dla czterech konwencji genewskich oraz protokół II.

Warto zauważyć, że warunki stosowania protokołu II zostały sformułowane bardziej

restryktywnie, aniżeli warunki stosowania artykułu 3. W takich sytuacjach prawo

humanitarne jest skierowane do sił zbrojnych, zarówno regularnych jak i nieregularnych,

które uczestniczą w konflikcie, a chroni każdą osobę lub kategorię osób, które w ogóle nie

biorą udziału w działaniach zbrojnych albo przestały już brać w nich udział, na przykład:

- rannych lub chorych uczestników walki;

- osoby pozbawione wolności w następstwie konfliktu;

- ludność cywilną;

- personel medyczny i duchowny.

PRAWO HUMANITARNE A NIEMIĘDZYNARODOWE KONFLIKTY

ZBROJNE

Artykuł 3 wspólny dla czterech konwencji genewskich jest uważany za swego rodzaju

traktat w miniaturze. Nawet jeśli uwzględnimy postanowienia protokołu II, to przepisy

dotyczące konfliktów wewnętrznych pozostają mniej szczegółowe, aniżeli postanowienia

dotyczące międzynarodowych konfliktów zbrojnych. Bardzo trudnym okazało się

wzmocnienie systemu ochrony obowiązującego w niemiędzynarodowych konfliktach

zbrojnych w sytuacji, gdy państwa przywiązują bardzo dużą wagę do zasady suwerenności.

Normy zawarte w artykule 3 są uważane za prawo zwyczajowe i wprowadzają minimalny

standard, poniżej którego strony walczące nigdy nie powinny schodzić.

JAKIE PRAWO NALEŻY STOSOWAĆ DO ZAMIESZEK

WEWNĘTRZNYCH I INNYCH SYTUACJI WEWNĘTRZNEJ PRZEMOCY?

Międzynarodowe prawo humanitarne nie jest stosowane w sytuacjach, gdy rozmiary

przemocy nie pozwalaj stwierdzić, że mamy do czynienia z konfliktem zbrojnym. W tego

typu przypadkach należy odwołać się do praw człowieka oraz do takich przepisów prawa

wewnętrznego, jakie można wówczas zastosować.

8. CZY NALEŻY STOSOWAĆ PRAWO HUMANITARNE W

„NOWYCH” KONFLIKTACH?

Obecnie dużo się mówi o tzw. „nowych” konfliktach. Wyrażenie to obejmuje dwa typy

konfliktów: tak zwane konflikty „anarchiczne” oraz inne konflikty, w których chodzi o

potwierdzenie tożsamości grupowej. Pojęcia te są używane w sposób dosyć dowolny.

Cechą charakterystyczną konfliktów “anarchicznych”, które znacznie przybrały na sile w

związku z zakończeniem zimnej wojny, jest częściowe, a czasami nawet całkowite osłabienie

lub załamanie się struktur państwowych. W takich sytuacjach uzbrojone grupy korzystają z

powstałej próżni politycznej w celu zagarnięcia władzy. Przede wszystkim jednak cechą

charakterystyczną konfliktów tego typu jest osłabienie lub przerwanie łańcucha dowodzenia

w ramach poszczególnych grup zbrojnych.

W konfliktach zmierzających do potwierdzenia tożsamości grupowej często próbuje się

wyłączyć przeciwnika stosując praktyki znane pod nazwą „czystek etnicznych”. Polega to na

przymusowym przemieszczaniu lub nawet eksterminowaniu ludności. Rosnąca spirala

propagandy, przemocy i nienawiści prowadzi do tego, że konflikt tego typu szybko nabiera

rozpędu, co wzmacnia poczucie przynależności do grupy ze szkodą dla istniejącej tożsamości

narodowej i tym samym wyklucza jakąkolwiek możliwość współżycia z innymi grupami.

Międzynarodowe prawo humanitarne powinno być stosowane w konfliktach „anarchicznych”

lub „związanych z przynależnością”, kiedy to ofiarą przemocy pada szczególnie ludność

cywilna. Wspólny artykuł 3 wymaga, aby wszystkie zbrojne ugrupowania, zarówno

rebelianci jak i siły rządowe, respektowały tych, którzy złożyli broń oraz tych, którzy - tak

jak osoby cywilne - nie biorą udziału w działaniach wojennych.

Zatem osłabienie lub załamanie się struktur państwa nie powoduje próżni prawnej w

odniesieniu do prawa międzynarodowego. Wręcz odwrotnie, to właśnie w takich sytuacjach

prawo humanitarne ma być w pełni stosowane.

Trzeba jednak stwierdzić, że w konfliktach tego typu stosowanie prawa humanitarnego jest

trudniejsze. Brak dyscypliny wśród wojujących, uzbrojenie ludności cywilnej w wyniku

napływu broni na dany obszar, a w związku z tym coraz większe trudności z odróżnianiem

walczących od cywilów, często prowadzą do wyjątkowo brutalnej konfrontacji, w której

niewiele miejsca pozostaje na przepisy prawa.

Dlatego to właśnie w sytuacjach tego typu trzeba podjąć odpowiednie wysiłki, aby prawo

humanitarne było znane. Zapewne lepsza znajomość norm prawnych nie rozwiąże

problemów, które doprowadziły do konfliktu, ale może złagodzić jego najstraszniejsze

następstwa.

WSPÓLNY ARTYKUŁ 3: TRAKTAT W MINIATURZE

Gdyby na terytorium jednej z Wysokich Umawiających się Stron wybuchł konflikt zbrojny nie

posiadający charakteru międzynarodowego, każda ze Stron konfliktu będzie zobowiązana

stosować się przynajmniej do następujących postanowień :

1) Osoby nie biorące bezpośrednio udziału w działaniach wojennych, włącznie z

członkami się zbrojnych, którzy złożyli broń, oraz osoby, które stały się niezdolne do

walki na skutek choroby, ran, pozbawienia wolności lub z jakiegokolwiek innego

powodu, będą we wszelkich okolicznościach traktowane w sposób humanitarny, bez

czynienia żadnej różnicy na ich niekorzyść z powodu rasy, koloru skóry, religii lub

wiary, płci, urodzenia lub majątku ani z żadnych innych podobnych przyczyn.

W tym celu są i pozostaną zakazane w stosunku do wyżej wymienionych osób w

każdym czasie i w każdym miejscu:

a) zamachy na życie i nietykalność cielesną, a w szczególności zabójstwa we

wszelkiej postaci, okaleczenia, okrutne traktowanie i tortury;

b) branie zakładników;

c) zamachy na godność osobistą, a w szczególności traktowanie poniżające i

upokarzające;

d) skazywanie i wykonywanie egzekucji bez uprzedniego wyroku wydanego przez

sąd należycie ukonstytuowany i dający gwarancje procesowe, uznane za

niezbędne przez narody cywilizowane.

2) Ranni i chorzy będą zbierani i leczeni.

Bezstronna organizacja humanitarna, jak Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża,

będzie mogła ofiarować swoje usługi Stronom konfliktu.

Strony konfliktu będą się ponadto starały wprowadzi w życie w drodze układów specjalnych

wszystkie lub niektóre z pozostałych postanowień niniejszej Konwencji.

Zastosowanie powyższych postanowień nie będzie miało wpływu na sytuację prawną Stron

konfliktu.

9. W JAKI SPOSÓB TWORZONE JEST PRAWO HUMANITARNE I

CO UDAŁO SIĘ OSIĄGNĄĆ W TEJ DZIEDZINIE W

OSTATNICH LATACH?

Jako pomysłodawca pierwszego traktatu z zakresu współczesnego prawa humanitarnego (tj.

konwencji genewskiej z 1864 r.), MKCK stara się zapewnić dostosowanie tej dziedziny

prawa międzynarodowego publicznego do dzisiejszej rzeczywistości. Zatem jego zadaniem

jest:

- obserwowanie zmian dotyczących istoty konfliktów zbrojnych;

- organizowanie konsultacji w celu zapewnienia możliwości osiągnięcia porozumienia

w kwestii nowych norm;

- przygotowywanie projektów tekstów, które są przedstawiane konferencjom

dyplomatycznym.

Przykład dwóch protokołów dodatkowych do konwencji genewskich pokazuje, w jaki sposób

tworzone jest prawo humanitarne, począwszy od pierwszego pomysłu, a skończywszy na

przyjęciu dokumentu:

- MKCK badał możliwość uzupełnienia konwencji przyjętych w 1949 r. opierając się

przy tym na projekcie odpowiednich przepisów przygotowanym w 1956 r., a

następnie na rezolucjach przyjętych w latach 60. przez dwie Międzynarodowe

Konferencje Czerwonego Krzyża oraz przez Międzynarodową Konferencję Praw

Człowieka, która odbyła się w Teheranie w 1968 r.;

- MKCK przedstawił tę propozycję podczas XXI Międzynarodowej Konferencji

Czerwonego Krzyża, która odbywała się w Stambule; uczestnicy, w tym państwa

będące stronami konwencji genewskich, wyrazili zgodę na odpowiednie działania i

wówczas prawnicy MKCK przystąpili do prac przygotowawczych;

- w latach 1971 - 1974 MKCK zorganizował szereg konsultacji z rządami państw oraz

wewnątrz Ruchu; Organizacja Narodów Zjednoczonych była regularnie informowana

o postępie prac;

- w 1973 r. XXII Międzynarodowa Konferencja Czerwonego Krzyża, która odbywała

się w Teheranie, rozpatrywała projekty dokumentów i udzieliła im pełnego poparcia;

- w lutym 1974 r. rząd Szwajcarii, jako depozytariusz konwencji genewskich z 1949 r.,

zorganizował w Genewie konferencję dyplomatyczną w sprawie potwierdzenia i

rozwoju międzynarodowego prawa humanitarnego stosowanego w konfliktach

zbrojnych; obradowała ona na czterech sesjach i zakończyła się w czerwcu 1977 r.;

- podczas końcowej sesji tej konferencji pełnomocnicy 102 państw, które brały w niej

udział, przyjęli 102 artykuły protokołu I oraz 28 artykułów protokołu II.

MKCK JAKO INSTYTUCJA POPIERAJĄCA PRAWO HUMANITARNE

Zgodnie ze statutem Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i Czerwonego

Półksiężyca, jednym z zadań MKCK jest przygotowywanie dokumentów rozwijających

międzynarodowe prawo humanitarne. Dlatego jest on instytucją popierającą MPH.

KILKA PRZYKŁADÓW Z OSTATNICH LAT (zob. także odpowiedź na pyt. 4)

Protokół dotyczący oślepiających broni laserowych, przyjęty podczas wiedeńskiej

konferencji dyplomatycznej w październiku 1995 r., zakazuje zarówno używania, jak i

przekazywania broni laserowych, których jedną z funkcji bojowych jest powodowanie stałej

ślepoty. Protokół wymaga również od państw zastosowania wszelkich możliwych środków

ostrożności, włączając w to odpowiednie szkolenie sił zbrojnych, w celu unikania

powodowania stałej ślepoty w następstwie legalnego używania innych systemów laserowych.

W odniesieniu do min, zakres stosowania protokołu II do konwencji z 1980 r. został

rozszerzony w wyniku przyjęcia 3 maja 1996 r. w Genewie poprawionej wersji Protokołu o

zakazie i ograniczeniu używania min, min-pułapek i innych podobnych urządzeń. Co

więcej, Konwencja o zakazie używania, przechowywania, produkowania i

przekazywania min skierowanych przeciwko ludziom oraz o ich zniszczeniu, podpisana

w Ottawie 3-4. grudnia 1997 r. przez 121 państw, całkowicie zakazuje min skierowanych

przeciwko ludziom. Konwencja ta przewiduje równie usuwanie już położonych min oraz

pomoc dla ofiar min.

Traktaty z zakresu MPH zawierają normy chroniące środowisko - między innymi jest to

artykuł 55 protokołu dodatkowego I oraz Konwencja o zakazie wykorzystywania technik

modyfikacji środowiska w celach wojskowych lub innych celach wrogich z 10 grudnia

1976 r. Wojna w Zatoce w 1991 r. udowodniła jednak, że normy te są mało znane, a czasami

zbyt ogólne. Dlatego w 1994 r. MKCK, mając poparcie Zgromadzenia Ogólnego NZ i

korzystając z pomocy odpowiednich ekspertów, przygotował Wytyczne do podręczników

wojskowych oraz szkolenia wojskowego na temat ochrony środowiska w czasie

konfliktu zbrojnego.

Innym dokumentem z ostatnich lat jest podręcznik z San Remo na temat prawa

międzynarodowego mającego zastosowanie podczas konfliktów zbrojnych na morzu.

Znaczenie tego przedsięwzięcia, którego autorem jest Międzynarodowy Instytut Prawa

Humanitarnego wspierany przez MKCK, zostało uznane przez rządy państw, które podczas

XXVI Międzynarodowej Konferencji Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca

odbywającej się w Genewie w 1995 r., przyjęły specjalną rezolucję w tym zakresie.

Chociaż konwencje genewskie i protokoły dodatkowe nie zakazują w sposób wyraźny

używania broni jądrowej, to w takich przypadkach należy stosować ogólne zasady MPH.

Zgodnie z tymi zasadami, strony wojujące zawsze muszą - między innymi - dokonywać

rozróżnienia między kombatantami a osobami, które nie biorą udziału w walce. Zakazane jest

także używanie broni mogących spowodować zbędne cierpienia. Międzynarodowy Trybuna

Sprawiedliwości w Hadze potwierdzi w 1996 r., że zasady te należy stosować również do

broni jądrowej.

10. JAKIEGO RODZAJU POMOC MATERIALNĄ PRZEWIDUJE

PRAWO HUMANITARNE DLA OFIAR KONFLIKTU

ZBROJNEGO?

Państwa będące stronami konwencji genewskich uznają prawo ofiar konfliktów zbrojnych do

otrzymywania przedmiotów koniecznych do przeżycia. Prawo to zostało rozwinięte w

protokołach dodatkowych z 1977 r.

W międzynarodowym konflikcie zbrojnym prawo do pomocy obejmuje w szczególności:

- swobodny przewóz przesyłek z pewnymi przedmiotami niezbędnymi dla przetrwania

ludności cywilnej (art. 23 czwartej konwencji, który został opracowany z myślą o

blokadach);

- obowiązek państwa okupacyjnego zapewnienia niezbędnego zaopatrzenia dla

ludności terytoriów, które ono okupuje (art. 55 czwartej konwencji); jeżeli jego

własne zaopatrzenie jest niedostateczne, państwo okupacyjne musi wyrazić zgodę na

pomoc z zewnątrz (art. 59 czwartej konwencji).

Protokół I (art. 69 i 70) wzmacnia przepisy, które zostały w tej kwestii przyjęte w 1949 r.

Przykładowo, państwo prowadzące wojnę musi wyrazić zgodę na akcje bezstronnej pomocy

o charakterze humanitarnym, prowadzone bez jakiegokolwiek rozróżniania na niekorzyść, na

rzecz ludności znajdującej się na jego terytorium, z zastrzeżeniem porozumienia między

zainteresowanymi stronami. Jeżeli odpowiednie warunki są spełnione, nie można zabronić

przeprowadzenia takich akcji pomocy, które nie mogą być przy tym uważane ani za

mieszanie się w konflikt zbrojny, ani za akty wrogie.

W niemiędzynarodowym konflikcie zbrojnym protokół II (art. 18) przewiduje, między

innymi, że jeżeli ludność cywilna cierpi bardzo znaczny niedostatek z braku zaopatrzenia

niezbędnego dla przetrwania, należy podjąć, za zgodą stron walczących, działania pomocy

mające wyłącznie humanitarny i bezstronny charakter i prowadzone bez czynienia różnic na

niekorzyść (zob. s. 21). Obecnie powszechnie uznaje się, że państwo musi wyrazić zgodę na

takie czysto humanitarne działania pomocy.

MKCK I PRAWO DO POMOCY

W każdej sytuacji MKCK przysługuje prawo inicjatywy, które umożliwia mu proponowanie

swoich usług stronom konfliktu, szczególnie w celu udzielania pomocy ofiarom tego

konfliktu. Jego propozycja pomocy, niezależnie od tego czy dotycząca operacji pomocy czy

te innych działań, nie stanowi zatem ingerencji w wewnętrzne sprawy państwa, gdyż jest

ona wyraźnie przewidziana prawem humanitarnym.

PRAWO HUMANITARNE I „PRAWO DO INTERWENCJI Z PRZYCZYN

HUMANITARNYCH”

Do tej pory, ponieważ „prawo do - czy wręcz obowiązek - interwencji” oznacza

usprawiedliwianie interwencji zbrojnej, podjętej ze względów humanitarnych, problem ten

nie wchodzi w zakres prawa humanitarnego, lecz prawa dotyczącego legalności używania sił

zbrojnych w stosunkach międzynarodowych, czyli jus ad bellum (zob. odpowiedzi na

pytania 6 i 18).

Jeżeli dochodzi do interwencji zbrojnej z przyczyn humanitarnych, to MKCK musi, zgodnie

z zakresem swoich praw i obowiązków zapewnić, aby osoby zaangażowane w tak

interwencję przestrzegały odpowiednich norm międzynarodowego prawa humanitarnego;

musi on również podejmować wysiłki na rzecz pomocy dla ofiar konfliktu.

MKCK nigdy nie występuje za „prawem do interwencji” lub przeciwko niemu.

Doświadczenie Komitetu dowodzi, że jest to problem o charakterze politycznym, w który

MKCK nie może dać się uwikłać, gdyż zagraża to jego działalności humanitarnej.

11. JAK PRAWO HUMANITARNE TRAKTUJE PROBLEM

PRZYWRACANIA WIĘZI RODZINNYCH?

W następstwie konfliktu zbrojnego, internowane osoby cywilne oraz jeńcy wojenni zostają

oddzieleni od swoich bliskich, rodziny są rozdzielane, a niektórzy ludzie znikają bez wieści.

Konwencje genewskie oraz protokół I zawierają szereg postanowień zmierzających do

ochrony takich ofiar. Należy je stosowa w przypadku międzynarodowego konfliktu

zbrojnego i dają one MKCK prawo do następujących działań:

1. Przekazywanie wiadomości o charakterze rodzinnym oraz innych informacji.

Obejmuje to:

- otrzymywanie i rejestrowanie kart o wzięciu do niewoli jeńców wojennych

oraz kart o internowaniu osób cywilnych, przy czym duplikaty tych kart są

wysyłane do rodzin osób zatrzymanych;

- przekazywanie poczty pomiędzy osobami pozbawionymi wolności a ich

rodzinami;

- przekazywanie informacji o charakterze rodzinnym (tzw. mesaże

czerwonokrzyskie) pomiędzy rozdzielonymi członkami rodziny wtedy, gdy

nie można polega na normalnej drodze pocztowej;

- otrzymywanie i przekazywanie zawiadomień o śmierci.

Ujmując to bardziej ogólnie, Centralne Biuro Poszukiwań przy MKCK działa jako pośrednik

między stronami konfliktu, czy raczej między ich krajowymi biurami informacji, w celu

przekazywania informacji na temat osób chronionych prawem humanitarnym.

2. Uzyskiwanie informacji na temat miejsca pobytu osób zaginionych (art. 33

protokołu I)

3. Łączenie rozproszonych rodzin (art. 74 protokołu I)

MKCK działał w ten sposób po raz pierwszy w 1870 r. podczas wojny francusko-pruskiej.

Jego biuro poszukiwań w Bazylei przystąpiło, działając jako pośrednik, do przywracania

kontaktów między jeńcami wojennymi i ich rodzinami, zaczynając od wymiany pomiędzy

walczącymi stronami list rannych osób. Od tego czasu Centralne Biuro Poszukiwań przy

MKCK znacznie rozwinęło swoją działalność.

KRAJOWE BIURA INFORMACJI

Trzecia konwencja genewska (art. 122) stanowi, że po wybuchu działań wojennych każde

państwo neutralne lub każde państwo wojujące, na którego terytorium przebywają osoby

będące obywatelami wrogiego państwa, musi utworzyć oficjalne biuro informacji o jeńcach

wojennych. Każde państwo wojujące musi powiadamiać swoje biuro informacji o

wszystkich jeńcach, którzy zostali wzięci do niewoli przez jego siły zbrojne. Musi też

dostarczyć wszelkie dostępne, szczegółowe informacje dotyczące tożsamości tych jeńców,

aby jak najszybciej można było powiadomić ich krewnych. Jeżeli nie ma takiego biura, co się

często zdarza podczas konfliktów zbrojnych, wówczas MKCK podejmuje się zbierania

informacji o osobach chronionych konwencjami genewskimi.

CENTRALNE BIURO POSZUKIWA

„Centralne Biuro Informacji o jeńcach wojennych zostanie utworzone w kraju neutralnym.

Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża zaproponuje zainteresowanym Mocarstwom,

jeżeli uzna to za potrzebne, zorganizowanie takiego Biura. Zadaniem tego Biura będzie

zbieranie wszelkich informacji dotyczących jeńców wojennych, jakie będzie mogło ono

zdobyć drogą oficjalną lub prywatną oraz przekazywanie ich jak najszybciej państwu

pochodzenia jeńców lub Mocarstwu, do którego oni należy (...).” (art. 123 trzeciej konwencji)

ROZPROSZONE RODZINY

„Każda ze Stron konfliktu ułatwi poszukiwania podjęte przez członków rodzin rozproszonych

przez wojnę w celu wzajemnego odszukiwania się i ewentualnego połączenia (...).” (art. 26

czwartej konwencji)

12. JAKIE POSTANOWIENIA PRAWA HUMANITARNEGO

REGULUJĄ KWESTIĘ UŻYWANIA ZNAKU?

Konwencje genewskie wymieniają trzy znaki: czerwony krzyż, czerwony półksiężyc oraz

czerwonego lwa i słońce, ale tylko dwa pierwsze spośród nich są obecnie używane przez

Ruch jako znaki stowarzyszeń krajowych.

Konwencje i ich protokoły dodatkowe zawierają szereg postanowień dotyczących znaku.

Między innymi regulują one szczegółowo następujące kwestie: sposób umieszczania i

używania znaku; jego wymiary oraz cele; jakie osoby oraz dobra mogą być chronione za

pomocą znaku; kto może się nim posługiwać; co oznacza poszanowanie znaku; jakie kary

grożą za jego nadużywanie.

W czasie konfliktu zbrojnego znak może być używany jako znak ochronny tylko przez:

- służby medyczne sił zbrojnych;

- stowarzyszenia krajowe Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca należycie

uznane i upoważnione przez swoje rządy do udzielania pomocy służbom medycznym

sił zbrojnych; stowarzyszenia krajowe mogą używać znaku do celów ochronnych w

odniesieniu do tylko takiego sprzętu i takich członków swojego personelu, którzy

pomagają w czasie wojny oficjalnym służbom medycznym, pod warunkiem, że ten

sprzęt i personel jest zaangażowany w te same - i tylko takie - działania, co służby

medyczne oraz że podlega prawom i regulaminom wojskowym;

- szpitale cywilne i inne placówki medyczne uznane za takie przez rządy i

upoważnione do umieszczania znaku w celach ochronnych (punkty pierwszej

pomocy, ambulanse, itd.);

- inne dobrowolne organizacje pomocy, które spełniają te same warunki, co

stowarzyszenia krajowe: są uznane i upoważnione przez rząd; znak jest używany

przez personel i sprzęt przydzielony wyłącznie do służb medycznych; podlegają

prawom i regulaminom wojskowym.

Międzynarodowe prawo humanitarne przewiduje także, że każde państwo będące stron

konwencji genewskich ma obowiązek podjęcia działa w celu zapobieżenia i ukarania

nadużywania znaku zarówno w czasie wojny, jak i pokoju, a także ma obowiązek wydania

aktów prawnych o ochronie znaku.

UŻYWANIE ZNAKU

Używanie znaku do celów ochronnych stanowi wyraźną oznakę ochrony przyznanej przez

konwencje genewskie personelowi medycznemu, medycznym formacjom i środkom

transportu.

Używanie znaku do celów informacyjnych (wyróżniających), zarówno w czasie wojny jak

i pokoju, wskazuje, że dana osoba lub rzecz jest związana z Międzynarodowym Ruchem

Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca.

MKCK zawsze ma prawo do używania znaku zarówno do celów ochronnych, jak i

informacyjnych.

NADUŻYWANIE ZNAKU

Każdy sposób używania znaku, który nie został wyraźnie przewidziany międzynarodowym

prawem humanitarnym, stanowi nadużycie znaku. Istniej trzy rodzaje nadużyć:

- naśladowanie, czyli używanie takiego znaku, który łatwo można pomylić ze znakiem

ze względu na jego kształt i/lub kolor;

- przywłaszczanie (uzurpację), czyli używanie znaku przez instytucje lub osoby do

tego nie upoważnione (firmy handlowe, farmaceutów, prywatnych lekarzy,

organizacje pozarządowe, zwykłe osoby prywatne, itd.); przywłaszczeniem jest

równie używanie znaku przez osoby do tego upoważnione, jednak w sposób

niezgodny z postanowieniami konwencji i protokołów;

- wiarołomstwo (perfidię), czyli używanie znaku podczas konfliktu w celu ochraniania

walczących lub sprzętu wojskowego; wiarołomne używanie znaku może stanowić

„ciężkie naruszenie” międzynarodowego prawa humanitarnego, inaczej mówiąc

zbrodnię wojenną.

Nadużywanie znaku podczas wojny do celów ochronnych zagraża całemu systemowi

ochrony stworzonemu w międzynarodowym prawie humanitarnym.

Nadużywanie znaku do celów informacyjnych szkodzi jego wizerunkowi w oczach opinii

publicznej, a w konsekwencji zmniejsza w czasie wojny jego siłę ochronną.

Państwa będące stronami konwencji genewskich zobowiązały się do wprowadzenia środków

karnych w celu zapobiegania nadużyciom znaku i ścigania takich nadużyć zarówno w czasie

wojny, jak i pokoju.

13. W JAKI SPOSÓB PRAWO HUMANITARNE CHRONI

UCHODŹCÓW I OSOBY WYSIEDLONE?

Uchodźcami są ludzie, którzy uciekli ze swojego kraju, natomiast osobami wysiedlonymi są

ci, którzy nie opuścili obszaru swojego państwa.

Uchodźcy korzystają przede wszystkim z ochrony przyznanej im w prawie dotyczącym

uchodźców oraz wynikającej z uprawnień Biura Wysokiego Komisarza Narodów

Zjednoczonych do spraw Uchodźców (UNHCR). Są oni również chronieni

międzynarodowym prawem humanitarnym, jeżeli stają się ofiarami konfliktu zbrojnego

znajdując się w rękach strony przeciwnej lub w wyniku działań wojennych prowadzonych w

państwie, które ich przyjęło. Czwarta konwencja genewska i protokół I przyznają uchodźcom

szczególną ochronę. Dotyczy to zwłaszcza uchodźców na obszarach okupowanych. Czwarta

konwencja odwołuje się także do zasady non-refoulement (czyli zakazu zawracania osób

znajdujących się w stanie bezpośredniego zagrożenia - przyp. tłum.) stanowiącej podstawę

prawa dotyczącego uchodźców.

Osoby wysiedlone na obszarze swojego własnego państwa są chronione podczas konfliktu

zbrojnego normami międzynarodowego prawa humanitarnego, które zapewniają ludności

cywilnej rzeczywiście szerokie gwarancje. Celem tych norm jest przede wszystkim ochrona

ludności cywilnej przed następstwami działań wojennych; na przykład, zabronione jest

atakowanie lub terroryzowanie osób cywilnych, traktowanie głodu jako metody walki, czy

niszczenie dóbr niezbędnych dla przetrwania ludności. W konflikcie wewnętrznym, osoby

wysiedlone podlegają ochronie na podstawie art. 3 wspólnego czterem konwencjom

genewskim oraz protokołu II.

Prawo humanitarne zakazuje przymusowych wysiedleń z wyjątkiem sytuacji, w których

wysiedlenie jest konieczne albo w celu zapewnienia bezpieczeństwa ludności, albo z

naglących względów wojskowych. Co więcej, ogólna ochrona przyznana ludności cywilnej w

prawie humanitarnym powinna doprowadzi do ograniczenia wysiedleń. Niestety, w

niedawnych konfliktach normy te były zbyt często naruszane, dlatego przede wszystkim

należy zapewnić lepsze przestrzeganie obowiązujących przepisów i nie zajmować się

przygotowywaniem nowych reguł.

PRAWO MIĘDZYNARODOWE DOTYCZĄCE UCHODŹCÓW

Prawo dotyczące uchodźców opiera się w szczególności na następujących dokumentach:

- Konwencji Narodów Zjednoczonych o statusie uchodźców z 1951 r.;

- Protokole dotyczącym statusu uchodźców z 1967 r.;

- Konwencji Organizacji Jedności Afrykańskiej dotyczącej zagadnień

charakterystycznych dla problemu uchodźców w Afryce z 1969 r.;

- Deklaracji z Kartageny w sprawie uchodźców z 1984 r.;

- rezolucji przyjętych zwłaszcza przez Zgromadzenie Ogólne NZ.

DEFINICJA UCHODŹCY

Zgodnie z art. 1 konwencji z 1951 r., pojęcie „uchodźca” ma zastosowanie do każdej osoby,

która „na skutek uzasadnionej obawy prześladowania z powodu swojej rasy, religii,

narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań

politycznych, znajduje się poza granicami kraju, którego jest obywatelem i nie może

korzystać z ochrony tego kraju lub nie chce korzystać z takiej ochrony w związku z takimi

obawami; albo która nie posiadając określonego obywatelstwa i znajdując się poza krajem

swojego stałego zamieszkania wskutek podobnych zdarzeń nie może lub nie chce, z powodu

tych obaw, powrócić do tego kraju.”

Konwencja OJA i deklaracja z Kartageny rozszerzyły tę definicję włączając do niej osoby

uciekające przed wydarzeniami, które w poważny sposób naruszają porządek publiczny,

takimi jak konflikty zbrojne i zamieszki.

14. JAKIMI ŚRODKAMI MOŻNA WPROWADZAĆ W ŻYCIE

PRAWO HUMANITARNE?

W sytuacjach konfliktu zbrojnego dostępne s trzy rodzaje środków:

środki zapobiegawcze, związane z obowiązkiem przestrzegania przez państwa prawa

humanitarnego. Obejmują one:

- upowszechnianie znajomości prawa humanitarnego;

- szkolenie wykwalifikowanego personelu w celu ułatwiania wprowadzania tego prawa

w życie oraz mianowanie doradców prawnych w siłach zbrojnych;

- wprowadzanie do prawa wewnętrznego przepisów zapewniających przestrzeganie

prawa humanitarnego;

- tłumaczenie tekstów konwencji.

środki zmierzające do kontrolowania przestrzegania przepisów prawa humanitarnego w

czasie konfliktu:

- działalność mocarstw opiekuńczych lub ich substytutów;

- działalność MKCK (zob. odpowiedź na pyt. 15).

środki represyjne, związane ze spoczywającym na stronach konfliktu obowiązkiem

zapobiegania i doprowadzania do zaprzestania wszelkich naruszeń. Mechanizmy represyjne

obejmują:

- obowiązek ścigania, przed sądami krajowymi, ciężkich naruszeń uznawanych za

zbrodnie wojenne (na temat trybunałów międzynarodowych zob. odpowiedź na pyt.

16);

- odpowiedzialność karna i dyscyplinarna zwierzchników oraz obowiązek dowódców

wojskowych ścigania i ujawniania naruszeń;

- wzajemna pomoc państw w sprawach karnych.

Niezależnie od tego, że takie środki represyjne stanowią część każdej logicznej konstrukcji

prawnej, mają one również zniechęcać do naruszeń prawa.

Istnieją też inne środki, które mogą być równocześnie środkami zapobiegawczymi,

kontrolnymi i represyjnymi; dwa ostatnie spośród nich wynikają głównie ze spoczywającego

na państwach obowiązku zapewnienia przestrzegania prawa humanitarnego. Obejmują one:

- procedurę badawczą;

- Międzynarodową Komisję dla Ustalania Faktów;

- sprawdzanie procedur w kwestii stosowania i interpretowania przepisów prawa;

- współpracę z Organizacją Narodów Zjednoczonych.

Na wprowadzanie w życie prawa humanitarnego mogą dodatkowo wpływać również wysiłki

dyplomatyczne oraz presja mediów i opinii publicznej.

PRZEPISY DOTYCZĄCE WPROWADZANIA W ŻYCIE PRAWA

HUMANITARNEGO

„Wysokie Umawiające się Strony podejmą wysiłki (...) w czasie pokoju (...) w celu

wyszkolenia wykwalifikowanego personelu dla ułatwienia stosowania Konwencji i

niniejszego Protokołu (...).”

(Art. 6 protokołu I).

„Wysokie Umawiające się Strony w każdym czasie, a Strony konfliktu w czasie konfliktu

zbrojnego zapewnią, by w razie potrzeby byli do dyspozycji doradcy prawni, którzy mogliby

udzielać porad dowódcom wojskowym na odpowiednim szczeblu co do stosowania

Konwencji i niniejszego Protokołu oraz co do prowadzenia w tym przedmiocie

odpowiedniego szkolenia w siłach zbrojnych.”

(Art. 82 protokołu I)

„Wysokie Umawiające się Strony prześlą sobie za pośrednictwem Szwajcarskiej Rady

Związkowej, a podczas trwania działań wojennych za pośrednictwem Mocarstw

Opiekuńczych, urzędowe tłumaczenia niniejszej Konwencji, jak również ustawy i

rozporządzenia, jakie uznają za stosowne wydać w celu zapewnienia jej wykonania.”

(Art. 48/49/128/145 wspólny czterem konwencjom genewskim).

„Wysokie Umawiające się Strony zobowiązują się przestrzegać i zapewnić przestrzeganie

niniejszej Konwencji we wszelkich okolicznościach.”

(Art. 1 wspólny czterem konwencjom genewskim).

„Wysokie Umawiające się Strony, których ustawodawstwo nie byłoby obecnie

wystarczające, zastosują niezbędne środki w celu zapobiegania w każdym czasie i ścigania

jakichkolwiek nadużyć w odniesieniu do znaków rozpoznawczych (...)”

„Wysokie Umawiające się Strony zobowiązują się do wydania niezbędnych przepisów

prawnych w celu ustalenia skutecznych sankcji karnych w stosunku do osób, które popełniły

albo wydały rozkaz popełnienia jakiegokolwiek z ciężkich naruszeń niniejszej Konwencji (...).

Każda Wysoka Umawiająca się Strona będzie obowiązana do poszukiwań osób podejrzanych

o popełnienie albo wydanie rozkazu popełnienia takich ciężkich naruszeń i powinna ścigać je

przed swoimi własnymi sądami bez względu na obywatelstwo.”

(Art. 40/50/129/146 wspólny czterem konwencjom genewskim).

„Niniejsza Konwencja będzie stosowana przy współudziale i pod kontrolą Mocarstw

opiekuńczych, powołanych do obrony interesów Stron w konflikcie. W tym celu Mocarstwa

opiekuńcze będą mogły wyznaczyć, poza swym personelem dyplomatycznym i konsularnym,

delegatów spośród swych własnych obywateli lub spośród obywateli innych Mocarstw

neutralnych.” (Art. 8 wspólny KG I, II i III oraz art. 9 KG IV).

„Wysokie Umawiające się Strony będą mogły w każdym czasie porozumie się co do

powierzenia zadań, przypadających na mocy niniejszej Konwencji Mocarstwom

opiekuńczym, jakiejś organizacji międzynarodowej dającej wszelkie rękojmie bezstronności i

skuteczności (...). Jeżeli nie uda się w ten sposób zapewnić ochrony, Mocarstwo zatrzymujące

powinno zwrócić się do jakiejś organizacji humanitarnej, jak Międzynarodowy Komitet

Czerwonego Krzyża, o podjęcie się zadań humanitarnych, przypadających na mocy niniejszej

Konwencji Mocarstwom opiekuńczym, albo też powinno przyjąć usługi zaofiarowane przez

taką organizację, z zastrzeżeniem postanowień niniejszego artykułu.” (Art. 10 wspólny KG I,

II i III oraz art. 11 KG IV).

„Postanowienia niniejszej Konwencji nie stanowią przeszkody dla działalności humanitarnej

Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża, jak również każdej innej bezstronnej

organizacji humanitarnej, prowadzonej w celu ochrony rannych i chorych oraz członków

personelu medycznego i duchownego, a także udzielania im pomocy, za zgodą

zainteresowanych Stron konfliktu.” (Art. 9 KG I).

„Wysokie Umawiające się Strony powinny udzielać sobie nawzajem możliwie najszerszej

pomocy w związku z postępowaniami karnymi dotyczącymi ciężkich naruszeń Konwencji lub

niniejszego Protokołu (...). Jeżeli okoliczności na to pozwolą, Wysokie Umawiające się Strony

powinny współdziałać w sprawie ekstradycji (...).”

(Art. 88 protokołu I).

„Depozytariusz niniejszego Protokołu zwoła, na żądanie jednej lub większej liczby Wysokich

Umawiających się Stron i za zgodą większości tych Stron, spotkanie Wysokich Umawiających

się Stron w celu rozważenia ogólnych problemów dotyczących stosowania Konwencji i

Protokołu.”

(Art. 7 protokołu I).

„W wypadkach ciężkich naruszeń Konwencji lub niniejszego Protokołu, Wysokie

Umawiające się Strony zobowiązują się współdziałać, wspólnie lub oddzielnie, z Organizacją

Narodów Zjednoczonych i stosownie do Karty Narodów Zjednoczonych.”

(Art. 89 protokołu I).

„Należy utworzyć Międzynarodową Komisję dla Ustalania Faktów (...) złożoną z 15

członków o wysokiej reputacji moralnej i uznanej bezstronności. (...) Komisja będzie

właściwa do:

i) przeprowadzania badań co do każdego faktu mającego być ciężkim naruszeniem, tak jak

pojęcie to zdefiniowano w Konwencjach i niniejszym Protokole, albo innym ciężkim

pogwałceniem Konwencji lub niniejszego Protokołu.”

(Art. 90 protokołu I ).

OD CZASÓW STAROŻYTNYCH DO SOLFERINO: PRAWO

HUMANITARNE W OKRESIE POPRZEDZAJĄCYM JEGO KODYFIKACJĘ

Otoczyć opieką rannych, chroni kobiety i dzieci

„Wiadomo, że prawo humanitarne nie zdoła położyć kresu pladze wojen, natomiast

jego celem jest złagodzenie wojennego okrucieństwa.

Wzajemne interesy stron walczących zmuszają je do przestrzegania pewnych reguł

gry w trakcie działań wojennych.”

(Jean Pictet)

15. JAKĄ ROLĘ W ZAPEWNIENIU POSZANOWANIA PRAWA

HUMANITARNEGO ODGRYWA MKCK?

Zadaniem MKCK, jako instytucji popierającej międzynarodowe prawo humanitarne i

czuwającej nad jego przestrzeganiem, jest zachęcanie do przestrzegania tego prawa. Czyni

on to na kilka sposobów.

POPRZEZ PRACĘ

Dokładniej rzecz ujmując, poprzez swoją pracę na rzecz ochrony i pomocy dla ofiar

konfliktu: odwiedzanie osób pozbawionych wolności (włączając w to jeńców wojennych),

przywracanie więzi rodzinnych (zob. odpowiedź na pyt. 11), prowadzenie akcji pomocy (zob.

odpowiedź na pyt. 10) i działania w zakresie poprawy zdrowotności, a także upowszechnianie

znajomości międzynarodowego prawa humanitarnego.

POPRZEZ ZAPOBIEGANIE

Nieznajomość prawa humanitarnego uniemożliwia jego wprowadzanie w życie, dlatego też

MKCK przypomina państwom, że zobowiązały się one do popularyzowania jego przepisów.

W tym celu Komitet podejmuje także swoje własne działania. Ponadto przypomina on

państwom, że muszą one zastosować wszelkie konieczne środki w celu zapewnienia

skutecznego stosowania i przestrzegania tego prawa. Czyni to głównie za pośrednictwem

swojej Służby Doradczej w zakresie międzynarodowego prawa humanitarnego. Jej celem jest

udzielanie państwom pomocy technicznej przy wprowadzaniu do prawa krajowego

przepisów umożliwiających stosowanie prawa humanitarnego w wewnętrznych systemach

prawnych państw.

POPRZEZ STOSOWANIE KONKRETNYCH ŚRODKÓW W PRZYPADKU

NARUSZEŃ PRAWA HUMANITARNEGO

a) środki stosowane z jego własnej inicjatywy

MKCK występuje do odpowiednich władz - zwykle w sposób poufny - w przypadku

naruszeń prawa humanitarnego. Jeżeli nie ma wątpliwości co do popełnienia tych

naruszeń, są one poważne i powtarzają się, to Komitet zastrzega sobie prawo do

zajęcia publicznie stanowiska w tej sprawie; czyni tak tylko wtedy, gdy uważa że

zainteresowanie opinii publicznej daną sprawą leży w interesie osób zagrożonych lub

bezpośrednio dotkniętych. Dlatego też środek ten ma charakter wyjątkowy.

b) Zachęcanie

MKCK zachęca państwa do wprowadzania do prawa krajowego przepisów, które

umożliwiają ściganie sprawców ciężkich naruszeń (zob. odpowiedź na pyt. 16).

c) Przekazywanie protestów

Jedna ze stron konfliktu może się zwrócić do MKCK, jako neutralnego pośrednika, o

przekazanie drugiej stronie skargi dotyczącej rzekomych naruszeń przepisów prawa

humanitarnego; Komitet może ofiarować swoje dobre usługi w celu przekazania

odpowiedzi od obwinianej strony.

d) Wnioski o sprawdzenie zarzutów dotyczących naruszeń

MKCK nie jest sędzią, prokuratorem ani trybunałem. Odpowiada zatem na wnioski o

sprawdzenie zarzutów dotyczących naruszeń tylko wtedy, gdy obecność delegatów

Komitetu w danym miejscu ułatwia prowadzenie działalności humanitarnej i pod

warunkiem otrzymania gwarancji, że obecność ta nie będzie wykorzystywana do

celów politycznych.

środki wymienione powyżej pod literami c) i d) były rzadko stosowane w ostatnich

dekadach.

MKCK JAKO INSTYTUCJA CZUWAJĄCA NAD PRZESTRZEGANIEM

MIĘDZYNARODOWEGO PRAWA HUMANITARNEGO

Prawo humanitarne umożliwia MKCK zapewnianie przestrzegania norm humanitarnych.

„Przedstawiciele lub delegaci Mocarstw opiekuńczych będą uprawnieni do udawania się do

wszystkich miejsc, w których znajdują się jeńcy wojenni, a zwłaszcza do miejsc internowania,

uwięzienia i pracy (...). Potem znowu: „Delegaci Międzynarodowego Komitetu Czerwonego

Krzyża korzystać będą z takich samych przywilejów.”

(Art. 126 trzeciej konwencji).

Uwaga: Artykuł 143 czwartej konwencji zawiera podobne postanowienie dotyczące

chronionych osób cywilnych.

Statut Ruchu stwierdza, że jedną z funkcji MKCK jest:

„wykonywanie zadań nałożonych nań na podstawie konwencji genewskich, działanie na rzecz

sumiennego przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego stosowanego w

konfliktach zbrojnych oraz przyjmowanie wszelkich skarg wynikających z rzekomych

naruszeń tego prawa.” (Art. 5 ustęp 2c).

16. CZY MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE DAJE

PODSTAWY DO ŚCIGANIA ZBRODNIARZY WOJENNYCH?

Z chwilą związania się konwencjami genewskimi państwa zobowiązują się do przyjęcia

ustawodawstwa koniecznego dla karania osób winnych ciężkich naruszeń konwencji.

Państwa mają również obowiązek ścigania przed swoimi własnymi sądami każdej osoby

podejrzanej o ciężkie naruszenie konwencji lub przekazywania takich osób innemu państwu

w celu osądzenia. Innymi słowy, sprawcy ciężkich naruszeń, czyli zbrodniarze wojenni,

muszą być ścigani zawsze i wszędzie, a państwa ponoszą odpowiedzialność za to, by zasada

ta była rzeczywiście przestrzegana.

Mówiąc ogólnie, prawo karne danego państwa jest stosowane tylko w przypadku przestępstw

popełnionych na jego terytorium lub przez jego własnych obywateli. Międzynarodowe prawo

humanitarne idzie dalej domagając się od państw poszukiwania oraz karania każdego

sprawcy ciężkiego naruszenia, bez względu na jego obywatelstwo czy miejsce popełnienia

przestępstwa. Ta zasada powszechnej jurysdykcji ma bardzo istotne znaczenie dla

zapewnienia skutecznego ścigania poważnych naruszeń .

Dochodzenia tego typu mogą być prowadzone albo przez sądy krajowe różnych państw albo

przez instytucję międzynarodową. W związku z tą drugą możliwością Rada

Bezpieczeństwa NZ utworzyła w 1993 r. i w 1994 r. Międzynarodowe Trybunały Karne dla

byłej Jugosławii i Rwandy w celu osądzenia osób oskarżonych o zbrodnie wojenne

popełnione podczas konfliktów w tych państwach.

DLACZEGO NIE ZAWSZE PRZESTRZEGA SIĘ NORM PRAWA

HUMANITARNEGO I NIE ZAWSZE ŚCIGA SIĘ NARUSZYCIELI TEGO

PRAWA?

Na pytanie to można odpowiedzieć w różny sposób. Niektórzy twierdzą, że należy za to

winić głównie nieznajomość prawa. Inni uważają, że wynika to z samej istoty wojny, albo z

faktu, że cechą prawa międzynarodowego - a zatem również prawa humanitarnego - jest brak

skutecznego, scentralizowanego systemy stosowania sankcji. Wiąże się to ze współczesną

strukturą społeczności międzynarodowej. Jak by nie było, prawo jest naruszane i

przestępstwa są popełniane zarówno w sytuacjach konfliktowych jak i w czasach pokoju i

niezależnie od tego, czy chodzi o jurysdykcję krajową, czy międzynarodową.

Znacznie bardziej kompromitujące byłoby jednak poddanie się w obliczu takich naruszeń i

zaprzestanie jakichkolwiek działań zmierzających do zapewnienia większego poszanowania

prawa humanitarnego. Dlatego właśnie, zanim zostanie przyjęty bardziej skuteczny system

sankcji, należy ustawicznie potępiać naruszenia i podejmować działania zapobiegawcze i

karne. W tym celu trzeba uważać ściganie karne zbrodni wojennych, zarówno na szczeblu

krajowym jak i międzynarodowym, za jedną z metod wprowadzania w życie prawa

humanitarnego.

Należy ponadto zauważyć wysiłki społeczności międzynarodowej na rzecz stworzenia

stałego Międzynarodowego Trybunału Karnego. Zgodnie ze statutem tego sądu przyjętym w

lipcu 1998 r. jest on kompetentny do sądzenia za zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko

ludzkości, w tym za ludobójstwo, oraz za zbrodnię agresji.

Można mieć nadzieję, że taki sąd położy kres wciąż powszechnej bezkarności.

CO JEST ZBRODNIĄ WOJENNĄ?

Pod pojęciem zbrodni wojennych rozumie się ciężkie naruszenia międzynarodowego prawa

humanitarnego lub, posługując się tradycyjną terminologią, ciężkie naruszenia praw i

zwyczajów wojennych, bez względu na charakter konfliktu. Powszechnie uznana lista

wszelkich zbrodni wojennych zawarta jest w art. 8 Statutu Międzynarodowego Trybunału

Karnego. Za zbrodnie wojenne należy zatem uznać ataki skierowane przeciwko jakiejkolwiek

osobie, która w ogóle nie bierze udziału w działaniach wojennych lub przestała brać w nich

udział (ranni lub chorzy żołnierze, jeńcy wojenni, osoby cywilne, itd.), na przykład:

- zabójstwa;

- tortury i nieludzkie traktowanie;

- celowe zadawanie ogromnych cierpień;

- poważne narażanie zdrowia lub integralności fizycznej;

- atakowanie ludności cywilnej;

- deportowanie lub nielegalne wysiedlanie grup ludności;

- używanie zakazanych broni lub metod walki (broni chemicznej, bakteriologicznej

albo zapalającej);

- wiarołomne używanie znaku czerwonego krzyża lub czerwonego półksiężyca albo

innych znaków ochronnych;

- grabież własności publicznej lub prywatnej.

Należy zauważyć, że Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii uznał, że

koncepcja zbrodni wojennej obejmuje także ciężkie naruszenia popełnione podczas

konfliktów wewnętrznych. Tak samo potraktowano tę kwestię w statucie stałego

Międzynarodowego Trybunału Karnego. Natomiast w umowach z zakresu prawa

humanitarnego koncepcja ta pojawia się tylko w kontekście międzynarodowych konfliktów

zbrojnych.

17. JAKIE SĄ RÓŻNICE MIĘDZY MIĘDZYNARODOWYM

PRAWEM HUMANITARNYM A PRAWAMI CZŁOWIEKA?

Międzynarodowe prawo humanitarne i międzynarodowe prawo praw człowieka (zwane

dalej prawami człowieka) uzupełniają się nawzajem. Obie dziedziny zmierzają do ochrony

jednostki, ale w odmiennych okolicznościach i odmiennymi metodami.

Prawo humanitarne należy stosować w sytuacjach konfliktu zbrojnego (zob. odpowiedź na

pyt. 7), natomiast prawa człowieka, czy przynajmniej niektóre z nich - zawsze, zarówno w

czasie wojny, jak i pokoju.

Celem prawa humanitarnego jest ochrona ofiar poprzez wysiłki zmierzające do ograniczenia

cierpień spowodowanych wojną, natomiast prawa człowieka zmierzają do ochrony jednostki

i ułatwiania jej rozwoju.

Prawo humanitarne zajmuje się przede wszystkim sposobem traktowania osób, które dostały

się w ręce przeciwnika, a także sposobem prowadzenia działań zbrojnych, zaś prawa

człowieka, ograniczając władzę państwa nad jednostką, dążą do zapobieżenia arbitralnemu

postępowaniu. Prawa człowieka w żaden sposób nie zajmują się sposobem prowadzenia

operacji wojskowych.

Prawo humanitarne tworzy mechanizmy zapewniające jego przestrzeganie, które umożliwiają

ciągłą kontrolę nad metodami wprowadzania go w życie; kładzie ono nacisk na współpracę

między stronami konfliktu a neutralnym pośrednikiem w celu zapobiegania naruszeniom.

Dlatego też MKCK, którego zadaniem jest zapewnianie przestrzegania prawa

humanitarnego, przywiązuje wagę przede wszystkim do umiejętności perswazji.

Mechanizmy kontrolowania przestrzegania praw człowieka są bardzo różne. W wielu

przypadkach na odpowiednich instytucjach spoczywa obowiązek ustalenia, czy państwo

naruszyło te prawa, czy te nie. Na przykład Europejski Trybunał Praw Człowieka może, po

zakończeniu postępowania w konkretnej sprawie, oświadczyć, że władze danego państwa

naruszyły Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Na

władzach tych spoczywa wówczas obowiązek zastosowania środków niezbędnych do

zapewnienia, że sytuacja wewnętrzna odpowiada standardom określonym w tej konwencji.

Mechanizmy wprowadzania w życie praw człowieka mają zasadniczo na celu umożliwienie

odszkodowania za doznane krzywdy.

DOKUMENTY Z ZAKRESU PRAW CZŁOWIEKA

Spośród licznych dokumentów, które obecnie obowiązują w tej dziedzinie, należy wymienić:

- Powszechną Deklarację Praw Człowieka, przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne NZ w

1948 r.;

- Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z

1950 r.;

- Amerykańską Konwencję Praw Człowieka z 1969 r.;

- Afrykańską Kartę Praw Człowieka i Ludów z 1981 r.;

- międzynarodowe pakty praw człowieka z 1966 r.;

- Konwencję Narodów Zjednoczonych o Prawach Dziecka z 1989 r.

Na temat głównych dokumentów z zakresu międzynarodowego prawa humanitarnego zob.

odpowiedź na pyt. 4.

„RDZEŃ”

W międzynarodowych dokumentach dotyczących praw człowieka znajdują się postanowienia

upoważniające państwa, których istnienie jest zagrożone w wyniku poważnego

niebezpieczeństwa publicznego, do zawieszenia praw zawartych w tych dokumentach. W

sposób wyjątkowy potraktowano pewne fundamentalne prawa wymienione w każdym

traktacie, które muszą być przestrzegane we wszelkich okolicznościach, bez możliwości

jakiegokolwiek zawieszenia. Do tych praw należą, w szczególności, prawo do życia, zakaz

tortur i nieludzkiego karania lub traktowania, zakaz niewoli i poddaństwa, a także zasada

praworządności i niedziałania prawa wstecz. Te najbardziej fundamentalne prawa, które

muszą być przestrzegane przez państwa we wszelkich okolicznościach - nawet w przypadku

konfliktu lub zamieszek - są znane jako „rdzeń” praw człowieka.

PUNKTY ZBIEŻNOŚCI

Skoro prawo humanitarne należy stosować właśnie w sytuacjach wyjątkowych, jakimi są

konflikty zbrojne, to treść praw człowieka, które muszą być przestrzegane przez państwa we

wszelkich okolicznościach (czyli „rdzeń”) wykazuje zbieżność z fundamentalnymi

gwarancjami, jakie występują w prawie humanitarnym, np. zakazem tortur lub egzekucji w

trybie doraźnym (art. 75 protokołu I i art. 6 protokołu II).

18. CZY NALEŻY STOSOWAĆ MIĘDZYNARODOWE PRAWO

HUMANITARNE PODCZAS OPERACJI ZMIERZAJĄCYCH DO

UTRZYMANIA LUB ZAPEWNIENIA POKOJU, JAKIE SĄ

PROWADZONE PRZEZ ORGANIZACJĘ NARODÓW

ZJEDNOCZONYCH LUB POD AUSPICJAMI TEJ

ORGANIZACJI?

Prawo humanitarne powinno być stosowane w sytuacjach, w których członkowie jednostek

wojskowych działających w imieniu lub z upoważnienia Organizacji Narodów

Zjednoczonych używają siły - lub mogą używać siły - przeciwko zorganizowanym siłom

zbrojnym.

Porozumienie dotyczące operacji zmierzających do utrzymania pokoju, jakie Organizacja

Narodów Zjednoczonych zawiera z każdym państwem członkowskim dostarczającym

kontyngenty przewiduje, że należy przestrzegać zasad i ducha traktatów międzynarodowych

mających zastosowanie do postępowania personelu wojskowego oraz traktatów z zakresu

międzynarodowego prawa humanitarnego. Państwa dostarczające oddziały na potrzeby

takich operacji muszą zapewnić, aby personel wojskowy wchodzący w skład ich

kontyngentów zapoznał się z tymi traktatami. Stosować należy także przepisy prawa

wewnętrznego oraz regulaminy zmierzające do wprowadzenia w życie przepisów zawartych

w tych traktatach.

ROZRÓŻNIENIE I DEFINICJA

Celem operacji zmierzających do utrzymania pokoju, które dokonywane są na podstawie

rozdziału VI Karty Organizacji Narodów Zjednoczonych, jest zapewnienie przestrzegania

zawieszenia broni oraz linii demarkacyjnych, a także zawarcie porozumień o wycofaniu

wojsk. W ostatnich latach zakres operacji zosta rozszerzony i obejmuje również inne

działania, jak na przykład nadzorowanie wyborów, przekazywanie pomocy humanitarnej, a

także zaangażowanie w proces pojednania narodowego. Użycie siły jest dozwolone tylko w

sytuacjach obrony koniecznej. Operacje te odbywają się za zgodą zainteresowanych stron.

Operacje zmierzające do zapewnienia pokoju, dokonywane na podstawie rozdziału VII

Karty, są prowadzone przez siły Organizacji Narodów Zjednoczonych lub przez pojedyncze

państwa, grupy państw albo organizacje regionalne. Następuje to na zaproszenie

zainteresowanego państwa bądź z upoważnienia Rady Bezpieczeństwa. Są to siły bojowe i

mają one prawo użycia środków przymusu w celu wykonania swojego zadania. Nie

występuje tutaj niezbędny wymóg zgody zainteresowanych stron.

W ostatnich latach rozróżnienie między tymi dwoma typami operacji straciło nieco na

ostrości.

MKCK - MPH - ONZ

Wykonując swoje obowiązki polegające na „działaniu na rzecz zrozumienia oraz

upowszechniania znajomości międzynarodowego prawa humanitarnego stosowanego w

konfliktach zbrojnych, a także przygotowywaniu jego rozwoju”, MKCK rozważał możliwość

stosowania międzynarodowego prawa humanitarnego do sił mających za zadanie utrzymanie

lub zapewnienie pokoju. Uważano, że wyjaśnienie tej kwestii jest bardzo ważne, gdy

oddziały tego rodzaju coraz częściej interweniują w sytuacjach skrajnych, kiedy mogą czuć

się zmuszone do użycia siły zbrojnej.

W tym celu MKCK zorganizował spotkanie ekspertów w celu ustalenia możliwości

zastosowania MPH do sił ONZ, które znajdują się pod dowództwem i kontrolą ONZ wtedy,

gdy angażują się one w konflikt zbrojny jako oddziały bojowe. ONZ ze swojej strony

twierdzi, że do takich sił mogą być stosowane tylko zasady i duch MPH. Eksperci

zredagowali projekt wytycznych wyraźnie określających te „zasady” i tego „ducha”, którego

ONZ podjęła się przestrzegać w ramach operacji zmierzających do utrzymania lub

zapewnienia pokoju, gdy użycie siły jest uzasadnione albo z powodu obrony koniecznej, albo

na podstawie szczegółowego upoważnienia wydanego przez Radę Bezpieczeństwa.

Należy podkreślić, że obowiązek „niebieskich hełmów” przestrzegania norm MPH wynika z

prawa wewnętrznego państw, których obywatelami są żołnierze, w takim zakresie, w jakim

państwa te są związane odnośnymi przepisami. Naruszając zatem prawo ryzykują oni

ściganie karne przed swoimi własnymi sądami krajowymi.