Wydawnictwo Dialog(c) Copyright edycja elektroniczna · Gospodarka Liban 2011 Libia Podstawowe...

Wydawnictwo Dialog(c) Copyright edycja elektroniczna


RedakcjaAldona Mikusińska

Projekt okładkiAnna Gogolewska

Zdjęcie na okładce copy itakefotos4uiStockphotocom

Copyright copy Katarzyna Czajkowska Anna Diawoł-Sitko amp Wydawnictwo Akademickie DIALOG 2012

Wydanie elektroniczneWarszawa 2013

ISBN 978-83-63778-41-5

Wydawnictwo Akademickie DIALOG00-112 Warszawa ul Bagno 3218telfaks 22 620 87 03e-mail redakcjawydawnictwodialogplhttpwwwwydawnictwodialogpl

Plik ePub przygotowała firma eLibplal Szucha 8 00-582 Warszawa

e-mail kontaktelibplwwweLibpl


Systemy Polityczne wybranych państwBliskiego Wschodu

Spis treści

OkładkaKarta tytułowaKarta redakcyjna1 Wstęp2 Historia instytucji państwa na Bliskim Wschodzie

Charakterystyka regionu Bliskiego WschoduPojęcie regionuProblemy w badaniach nad regionemProblemy ze zdefiniowaniem państwa

Początki państwowości na Bliskim WschodzieOkres imperialnyPrzyczyny rozłamuRola islamu

Roacuteżne oblicza państwa na Bliskim WschodziePaństwo klasyczneImperium OsmańskieSystem kolonialny

Narodziny wspoacutełczesnych państw bliskowschodnichPowstawanie niezależnych państwWspoacutełczesne ideologie państwoweSystemy autorytarne i demokracje

3 Republiki bliskowschodnieCharakterystyka republik bliskowschodnichEgipt

Podstawowe informacjeRys historycznyCharakterystyka systemu politycznegoStruktura organoacutew władzy państwowejSpołeczeństwo ndash prawa i wolności obywatelskieGospodarkaEgipt 2011

LibanPodstawowe informacjeRys historycznyCharakterystyka systemu konfesyjnegoStruktura organoacutew władzy państwowejSpołeczeństwo ndash prawa i wolności obywatelskie


GospodarkaLiban 2011

LibiaPodstawowe informacjeRys historycznyCharakterystyka systemu politycznegoStruktura organoacutew władzy państwowejGospodarkaLibia 2011

SyriaPodstawowe informacjeRys historycznyCharakterystyka systemu politycznegoStruktura organoacutew władzy państwowejSpołeczeństwo ndash prawa i wolności obywatelskieGospodarkaSyria 2011

Kilka słoacutew o pozostałych republikachAlgieriaTunezjaJemen

4 Monarchie bliskowschodnieCharakterystyka monarchii bliskowschodnichArabia Saudyjska

Podstawowe informacjeRys historycznyCharakterystyka systemu politycznegoStruktura organoacutew władzy państwowejSpołeczeństwo ndash prawa i wolności obywatelskieGospodarkaArabia Saudyjska 2011

JordaniaPodstawowe informacjeRys historycznyCharakterystyka systemu politycznegoStruktura organoacutew władzy państwowejSpołeczeństwo ndash prawa i wolności obywatelskieGospodarkaJordania 2011

MarokoPodstawowe informacjeRys historycznyCharakterystyka systemu politycznegoStruktura organoacutew władzy państwowejSpołeczeństwo ndash prawa i wolności obywatelskie


GospodarkaMaroko 2011

Kilka słoacutew o pozostałych monarchiachBahrajnKatarKuwejt

5 Specyficzne systemy polityczne na Bliskim WschodzieZjednoczone Emiraty Arabskie

Podstawowe informacjeRys historycznyCharakterystyka systemu politycznegoStruktura organoacutew władzy państwowejSpołeczeństwo ndash prawa i wolności obywatelskieGospodarkaZjednoczone Emiraty Arabskie 2011

OmanPodstawowe informacjeRys historycznyCharakterystyka systemu politycznegoStruktura organoacutew władzy państwowejSpołeczeństwo ndash prawa i wolności obywatelskieGospodarkaOman 2011

IranPodstawowe informacjeIran przed rewolucją ChomejniegoCharakterystyka systemu politycznegoStruktura organoacutew władzy państwowejDialog władzy ze społeczeństwemGospodarkaIran wobec wydarzeń 2011

6 Bibliografia7 Indeks osoacuteb8 O wydawnictwie


Rozdział 1 Wstęp

Niniejsza publikacja porusza tematykę niezwykle ważną z punktu widzenia wspoacutełczesnej politykiświatowej w wymiarze państwowym i międzynarodowym a jednocześnie na tyle złożonąi wielowątkową że pozostawiającą jeszcze wiele miejsca na naukową analizę Dzięki doniesieniommedialnym i publikacjom popularnonaukowym wydarzenia na Bliskim Wschodzie coraz częściejstają się przedmiotem debaty publicznej Obraz regionu jaki się z niej wyłania jest jednak częstomocno zniekształcony Porusza się jedynie wybrane wątki a do przeciętnego odbiorcy docierająinformacje niepełne oparte na uprzedzeniach i jednostkowych doświadczeniach autoroacutew Sytuacjękomplikują emocje związane z atakami terrorystycznymi i napięciami między Europejczykamia mniejszościami pochodzącymi z regionu bliskowschodniego Jednym z tematoacutew debaty publicznejszczegoacutelnie w ostatnim czasie są przemiany ustrojowe w państwach Bliskiego Wschodu Padająpytania o przyszłość reżimoacutew autorytarnych wyrażane są obawy związane z islamizacją życiapolitycznego Autorki postanowiły omoacutewić systemy polityczne wybranych państw BliskiegoWschodu Wśroacuted opracowań zaroacutewno polskich jak i zagranicznych wciąż jest niewiele takichw ktoacuterych dokonano kompleksowej analizy polityki państw tego regionu Nie ma roacutewnież wielupublikacji omawiających w sposoacuteb całościowy formy systemoacutew politycznych ktoacutere te państwareprezentują

W publikacji została omoacutewiona struktura i kompetencje organoacutew władzy państwowej charakteri sposoby partycypacji w życiu publicznym partii politycznych organizacji i grup społecznychpodział administracyjny i charakter władz lokalnych wybranych państw Systemy polityczne państwbliskowschodnich zostały zaprezentowane w szerszym kontekście społecznym i kulturowymz uwzględnieniem roli tradycji i religii w ich kształtowaniu Liban Syria Egipt Libia ArabiaSaudyjska Jordania Maroko Oman Zjednoczone Emiraty Arabskie oraz Iran zostaływyszczegoacutelnione w niniejszej pracy nie tylko ze względu na wartą omoacutewienia historię orazwspoacutełczesne znaczenie międzynarodowe ale przede wszystkim dlatego że każdy z tych krajoacutewreprezentuje lub reprezentował odmienny tylko sobie właściwy system polityczny Celem autorekjest przedstawienie najbardziej charakterystycznych cech politycznych wspoacutełczesnych państwbliskowschodnich nie tylko w ujęciu instytucjonalnym ale roacutewnież funkcjonalnym Starały się oneprzybliżyć te kraje czytelnikowi nie jako wyłonione w drodze kolonialnych dysputubezwłasnowolnione byty administracyjne ale jako samodzielne i rządzące się własnymi prawamiwspoacutelnoty polityczne z uwzględnieniem problemoacutew politycznych gospodarczych i społecznychz jakimi się borykają

Wiele przesłanek świadczy o tym że rola państw i społeczeństw bliskowschodnich na areniemiędzynarodowej będzie wzrastać dlatego znajomość zagadnień dotyczących historii i politykiregionu wydaje się niezbędna do zrozumienia zaroacutewno kultury jak i stosunkoacutew społecznych i racjipolitycznych jego mieszkańcoacutew Region Bliskiego Wschodu zajmuje ważne miejsce w stosunkachmiędzynarodowych Krzyżują się tam interesy polityczne gospodarcze militarne i religijne wielupaństw świata Omawiany region od starożytności łączy najważniejsze szlaki komunikacyjne


i handlowe Basen Morza Śroacutedziemnego oddzielający Europę od Bliskiego Wschodu otwiera dostępdo najważniejszych szlakoacutew wodnych wspoacutełczesnego świata Bliski Wschoacuted od VII wieku stanowiłteren rywalizacji największych mocarstw tutaj też zrodziły się największe religie świata Tutaj teżtoczy się od ponad poacuteł wieku spoacuter izraelsko-arabski dzielący wspoacutełczesnych aktoroacutewmiędzynarodowych na dwa odrębne obozy Odkrycie złoacuteż ropy naftowej i gazu ziemnego na terenieAfryki Poacutełnocnej i Poacutełwyspu Arabskiego spowodowało ogromną wspoacutełzależność gospodarcząpaństw Bliskiego Wschodu oraz państw Zachodu i ciągłe zaangażowanie w bliskowschodnią politykętych ostatnich

Wyznaczenie granic oraz poszczegoacutelnych części składowych regionu Bliskiego Wschodu jesttrudnym zadaniem ponieważ nie ma jasno sprecyzowanych definicji oraz kryterioacutew wyodrębnianiaOd początku stosowania tego terminu nie ma jasności co do jego terytorialnych granic Nie budziwątpliwości eksplanacyjnych obszar określany jako Żyzny Poacutełksiężyc do ktoacuterego zalicza się EgiptIzrael Jordanię Syrię i Irak oraz kraje Poacutełwyspu Arabskiego Wymienione państwa pojawiają sięroacutewnież we wszystkich definicjach regionu bliskowschodniego Rozbieżności co do przynależnościpozostałych państw do tego obszaru występują zaroacutewno w źroacutedłach encyklopedycznych analizachośrodkoacutew badawczych publikacjach naukowych jak i artykułach prasowych oraz informacjachznajdujących się w witrynach internetowych Encyklopedia PWN określa Bliski Wschoacuted jako obszarpołożony na styku Europy Azji i Afryki W słowniku encyklopedycznym Arabowie Bliski Wschoacutedjest definiowany jako obszar rozciągający się od Afganistanu po Zjednoczone Emiraty Arabskie a dojego składowych należałoby zaliczyć Afganistan Arabię Saudyjską Bahrajn Cypr Egipt Irak IranIzrael Jemen Jordanię Katar Kuwejt Liban Oman Syrię Turcję i Zjednoczone Emiraty ArabskieTa definicja nie uwzględnia jednak arabskich państw Afryki Poacutełnocnej Encyklopedia Britannicapodaje natomiast dość szeroką definicję bdquoBliski Wschoacuted to obszar dookoła południowychi południowo-wschodnich wybrzeży Morza Śroacutedziemnego rozciągający się od Maroka przezPoacutełwysep Arabski po Iranrdquo[1]

Problem z określeniem geograficznym Bilskiego Wschodu pojawił się z nową siłą w połowie XXwieku po rozpadzie systemu kolonialnego kiedy na mapie świata zaczęły powstawać nowe państwaoraz po rozpadzie ZSRR kiedy zdezaktualizowały się dotychczasowe strefy wpływoacutew Najwięcejnieścisłości dotyczy przynależności Turcji Grecji Cypru państw Afryki Poacutełnocnej AfganistanuPakistanu państw Kaukazu i postradzieckich republik Azji Środkowej Somalii Dżibuti i KomoroacutewWspoacutełcześnie termin bdquoBliski Wchoacutedrdquo jest stosowany w bardzo szerokim kontekście geograficznymi obejmuje obszary od Maroka po Afganistan Na potrzeby niniejszej publikacji autorki przyjmujądefinicję Bliskiego Wschodu jaką proponuje B Milton-Edwards Obejmuje ona 18 państw ndashAlgierię Arabię Saudyjską Bahrajn Egipt Irak Iran Izrael Jemen Jordanię Katar Kuwejt LibanLibię Maroko Oman Syrię Tunezję oraz ZEA[2] Autorki używają zamiennie w zależności odprezentowanych krajoacutew terminoacutew bdquoBliski Wschoacutedrdquo bdquoPoacutełwysep Arabski i Afryka Poacutełnocnardquo bdquokrajearabskierdquo Należy zaznaczyć iż definicja Bliskiego Wschodu w ujęciu politycznym ma charakterdynamiczny bdquo w zależności od procesoacutew i zmian zachodzących na gruncie stosunkoacutewmiędzynarodowych jak powstawanie organizacji międzynarodowych i nowych państw narodowychoraz procesoacutew globalizacyjnych ktoacutere szczegoacutelnie w stosunku do Bliskiego Wschodu ułatwiająjednolitą percepcję tego obszaru gdzie dominuje określony czynnik kulturowo-cywilizacyjnyi czynnik surowcoacutew energetycznychrdquo[3] Czynnikiem wpływającym na wyodrębnienie regionu jestwięc także sposoacuteb w jaki patrzymy na niego z zewnątrz Szczegoacutelnie po wydarzeniach z 11 września2001 roku zamachach w Madrycie i Londynie oraz wydarzeniach bdquoarabskiej wiosnyrdquo 2011 rokukraje Bliskiego Wschodu są postrzegane w stosunkach międzynarodowych jako całość a jednym


z czynnikoacutew wpływających na ich integrację jest konieczność ustosunkowania się do tego wspoacutelnegowobec nich podejścia

W pracy szczegoacutełowo prezentowane są systemy polityczne 10 arabskich państw BliskiegoWschodu ndash Libanu Syrii Egiptu Libii Arabii Saudyjskiej Jordanii Maroka OmanuZjednoczonych Emiratoacutew Arabskich i Iranu Ich doboacuter podyktowany był chęcią omoacutewienia typoacutewustrojoacutew jakie te państwa reprezentują wybrane więc zostały roacuteżne typy republik ustrojoacutewmonarchistycznych oraz systemoacutew charakterystycznych dla Bliskiego Wschodu jak sułtanat czyemirat Pozostałe kraje regionu w zależności od sytemu politycznego jaki reprezentują są pokroacutetceomawiane pod koniec danego rozdziału z wyłączeniem Izraela gdyż nie jest to państwo arabskieoraz Iraku ze względu na obecną specyficzną i złożoną sytuację tego kraju Dziesięć analizowanychw pracy państw Poacutełwyspu Arabskiego i Afryki Poacutełnocnej łączy to że niemal każde z nichdoświadczyło obcej dominacji lub władzy Dopiero w XX wieku stały się samodzielnymi bytamipolitycznymi System kolonialny przynioacutesł ze sobą wartości obce rodzimej tradycji Jak twierdzi JDanecki bdquoEuropa narzuciła w tych krajach swoacutej wzoacuter państwa narodowego industrialnegoo mobilnym społeczeństwie i jednolitej kulturzerdquo[4] Specyficzne są warunki w jakich kształtowałysię ich systemy polityczne i gospodarcze a ktoacuterych nie doświadczyły kraje zachodnie w okresieswojego rozwoju Z gospodarczego punku widzenia kraje te postrzegane są do dziś jako rozwijającesię kraje Trzeciego Świata We wszystkich dominującą religią jest islam ktoacuterego pozycjęw większości krajoacutew gwarantują zapisy konstytucji

Oproacutecz położenia geograficznego kraje bliskowschodnie cechuje podobieństwo kulturowepolityczne i gospodarcze co nie oznacza że wybrany region autorki traktują jako monolit a wybranepaństwa jako składowe pewnego systemu Oproacutecz podobieństw jest bowiem wiele zasadniczychroacuteżnic chociażby w poziomie rozwoju gospodarczego swoboacuted politycznych obieranych kierunkachpolityki wewnętrznej i zagranicznej Jak zauważają DE Long i B Reich bdquoTo co wyroacuteżnia i zarazemłączy Bliski Wschoacuted to fakt że dalej znajduje się on w okresie przemian i nie da się jednoznaczniestwierdzić że kształtowanie relacji wewnętrznych jak roacutewnież pomiędzy poszczegoacutelnymi krajamiosiągnęło fazę dojrzałąrdquo[5] Należy podkreślić iż autorki w rozważaniach na temat bliskowschodnichsystemoacutew politycznych mierzą się problemem przedstawiania i analizowania zjawisk zachodzącychna gruncie obcych dla nich kultury i religii Przyjęcie europejskiej perspektywy i sposobuwyjaśniania zjawisk politycznych może prowadzić do nieporozumień i wielu błędoacutew Autorki zdająsobie sprawę z niebezpieczeństwa jakie wiąże się z przypisywaniem wyznawcom islamu obcych dlanich kategorii myślenia dlatego podkreślają iż opisując bliskowschodnie systemy dokładająwszelkich starań aby przedstawić określone zjawisko lub wydarzenie z uwzględnieniem zasadi norm charakterystycznych dla danego państwa a także religii i kultury na ktoacuterych gruncie onopowstało

Praca niniejsza składa się ze wstępu czterech rozdziałoacutew wraz z wnioskami końcowymi orazzakończenia W rozdziale pierwszym zostały omoacutewione kwestie ogoacutelne i metodologiczne a takżefakty historyczne ktoacutere miały wpływ na kształtowanie się wspoacutełczesnych rozwiązań systemowychw państwach Bliskiego Wschodu Autorki rozpoczynają go od przedstawienia dylematoacutew naukowychzwiązanych z definiowaniem regionu Bliskiego Wschodu oraz państwa w tym regionie Następnieomawiają zagadnienia gospodarcze społeczne i kulturowe ktoacutere mają zasadnicze znaczenie dladalszego wywodu Prezentują najważniejsze wydarzenia historyczne wpływające na wspoacutełczesnąsytuację w regionie żywiąc przekonanie że nie ograniczają się one tylko do ostatniego stuleciaZ uwagi na wielość omawianych w tym rozdziale faktoacutew społeczno-gospodarczych autorki dążyły doich jak najbardziej całościowego przedstawienia stosując niezbędne skroacutety i uogoacutelnienia


W rozdziale drugim są prezentowane państwa ktoacutere przyjęły roacuteżne rozwiązania w ramach ustrojurepublikańskiego W czterech podrozdziałach omoacutewiono Liban ndash republikę parlamentarna Egipt ndashrepublikę prezydencką Libię ndash republikę socjalistyczną oraz Syrię ndash republikę znajdującą się od1963 roku w specyficznej sytuacji państwa w stanie wyjątkowym Każdy z podrozdziałoacutew mazbliżoną strukturę Rozpoczyna się od przedstawienia informacji ogoacutelnych na temat danego kraju jakpołożenie geograficzne klimat demografia Kolejnym punktem jest rys historyczny a następnieanaliza podstawowych aktoacutew prawnych określających ramy ustroju politycznego Należy zaznaczyćiż autorki przyjmują rozumienie konstytucji w ujęciu materialnym na ktoacutere składają się wszystkieakty prawne określające ustroacutej danego kraju oraz zasady i normy zwyczajowe w nim ukształtowanestosowane i dla niego charakterystyczne Kolejno scharakteryzowano ogoacutelne zasady ustrojowemiejsce religii w życiu publicznym strukturę poszczegoacutelnych organoacutew władzy państwowejz podziałem tam gdzie jest to możliwe na władzę ustawodawczą wykonawczą i sądownicząNastępnie omoacutewiono organizacje polityczne funkcjonujące w danym kraju system wyborczyprzepisy dotyczące możliwości zrzeszania i zakładania organizacji politycznych oraz systemspołeczno-gospodarczy Nie zapomniano roacutewnież o podziale administracyjnym krajuW podsumowaniu rozdziału drugiego autorki przedstawiły pozostałe republiki (Algieria TunezjaJemen) wskazując na podobieństwa i roacuteżnice między nimi

Rozdział trzeci jest poświęcony bliskowschodnim monarchiom Kolejno zostały omoacutewioneKroacutelestwo Arabii Saudyjskiej ktoacutera jest monarchią absolutną Haszymidzkie Kroacutelestwo Jordaniijako monarchia konstytucyjna oraz jedyna monarchia w Maghrebie ndash Kroacutelestwo MarokańskiePodrozdziały mają podobną strukturę Na początku znalazły się podstawowe dane na temat państwnastępnie podstawy konstytucyjne i najważniejsze zasady ustrojowe z uwzględnieniem pozycjimonarchy w systemie organoacutew władzy państwowej oraz jego wspoacutełdziałania z pozostałymidecydentami politycznymi reprezentującymi władzę wykonawczą ustawodawczą i sądownicząW dalszej kolejności zostały omoacutewione następujące kwestie możliwość działania organizacjipolitycznych system wyborczy miejsce religii w życiu publicznym system społeczno-gospodarczyoraz podział administracyjny kraju Rozdział kończy podsumowanie w ktoacuterym autorki w sposoacutebogoacutelny prezentują pozostałe monarchie na Bliskim Wschodzie (Bahrajn Katar Kuwejt) poroacutewnująsystemy w ktoacuterych władza skupia się w rękach monarchy oraz wykazują ich cechycharakterystyczne

Ostatni rozdział przedstawia inne charakterystyczne dla Bliskiego Wschodu systemy Pierwszypodrozdział dotyczy ustroju Omanu gdzie władzę absolutną sprawuje sułtan a jego funkcja łączyw sobie władzę ustawodawczą wykonawczą i sądowniczą Autorki zastanawiają się nad miejscemreligii w życiu publicznym możliwością działania organizacji politycznych analizują sytuację prawjednostki i gospodarkę w Omanie Wskazują także specyfikę jego podziału administracyjnegoW podrozdziale drugim zajmują się charakterystyką państwa federacyjnego jakim są ZjednoczoneEmiraty Arabskie Omawiają podstawy systemu politycznego rolę religii w życiu publicznymstrukturę organoacutew władzy państwowej na poziomie centralnym oraz poszczegoacutelnych emiratoacutewAnalizują dane dotyczące działalności organizacji politycznych i możliwości ich udziałuw wyborach prawa jednostki i system społeczno-gospodarczy Na koniec autorki wskazują czynnikiktoacutere miały wpływ na transformację ustrojową w omawianych krajach Czytelnika może zdziwićprzedmiot ostatniego podrozdziału ndash sytuacja polityczna i rozwiązania ustrojowe w Iranie WyboacuterIranu był podyktowany chęcią zwroacutecenia uwagi na kraj w ktoacuterym po rewolucji Chomejniego w 1979roku proacutebowano wcielić w życie ideę państwa w dużym stopniu przypominającą klasyczną koncepcjępaństwa islamskiego omawianą wcześniej w tej pracy


Odnosząc się do literatury przedmiotu należy zauważyć że w języku polskim brakujecałościowych opracowań na temat systemoacutew politycznych państw Bliskiego Wschodu Analizycząstkowe pojawiają się w artykułach naukowych pozycjach encyklopedycznych oraz relacjachprasowych Pogłębionych analiz na ten temat należy szukać w pracach monograficznych dotyczącychhistorii poszczegoacutelnych krajoacutew Pewne odniesienia pojawiają się roacutewnież w publikacjachpoświęconych kwestiom stosunkoacutew międzynarodowych ruchom narodowym i religijnym orazzagadnieniom kulturowym Z drugiej strony literatura na temat systemoacutew politycznych krajoacutew Europyi Ameryki Poacutełnocnej jest niezwykle bogata co niewątpliwie stanowiło dla autorek źroacutedło inspiracjiLiteratura poświęcona legislacji prawnym analizom dokumentoacutew i wykładni przepisoacutew ustrojowychjest w Polsce roacutewnież rozbudowana Trudno się jednak dopatrzyć analiz dokumentoacutew rządoacutewi organizacji bliskowschodnich Informacje na ten temat można znaleźć w pracach obcojęzycznychoraz opracowaniach w języku polskim z ktoacuterych wiele jest niestety tłumaczeniami prac autoroacutewzachodnich W polskiej bibliografii brakuje pozycji omawiających systemy polityczne i partyjnekrajoacutew Poacutełwyspu Arabskiego i Afryki Poacutełnocnej Podstawą niniejszej pracy są źroacutedła w tymszczegoacutelnie konstytucje państw dokumenty wydawane przez organy państwowe rządy oraz partiei organizacje polityczne W dalszej kolejności cytowane są monografie i prace zbiorowe głoacutewnieautoroacutew polsko- i anglojęzycznych Wykorzystywane są roacutewnież artykuły naukowe zawartew czasopismach polskich i zagranicznych Osobną kategorię stanowią opracowania ogoacutelne na ktoacutereskładają się pozycje dydaktyczne i metodologiczne

Niniejsza publikacja może stać się nie tylko wartościową pozycją dydaktyczną służącąwykładowcom i studentom ale roacutewnież informatorem wykorzystywanym przez politykoacutewdziennikarzy i pasjonatoacutew Podręcznik został pomyślany jako naukowe uzupełnienie debaty medialnejna temat wspoacutełczesnych państw Bliskiego Wschodu przyczynek do lepszego zrozumienia ichpodstawowych zasad i instytucji Ponieważ autorkom w toku studioacutew w Polsce oraz za granicą jakroacutewnież w trakcie przygotowywania prac dyplomowych bardzo brakowało takiej pozycjibibliograficznej żywią one nadzieję że prezentowana książka będzie nie tylko praktyczną pomocąnaukową ale przyczyni się do dalszych poszukiwań i poszerzenia wiedzy na tematy bliskowschodniePracy przyświeca jednak przekonanie że w rzeczywistości społecznej nie mamy do czynieniaz typem idealnym jakiegokolwiek systemu politycznego a na decyzje politykoacutew mają wpływzaroacutewno ich poglądy jak i zewnętrzne naciski O ile możliwość naukowej weryfikacji działańi instytucji politycznych można założyć w przypadku kiedy wywołują one skutki kwantyfikowalneo tyle jest to niemożliwe w przypadku poglądoacutew odczuć i wartości

[1] Wielka Encyklopedia t 4 PWN Warszawa 2001 s 158 Arabowie Słownik encyklopedycznyred MM Dziekan PWN Warszawa 2001 s 113 Encyklopedia Britannica WydawnictwoKurpisz Poznań 1998 s 336

[2] B Milton-Edwards Contemporary Politics in the Middle East Polity Press Maleden 2007s 4

[3] Ibidem s 7[4] J Danecki Arabowie PIW Warszawa 2001 s 370[5] DE Long B Reich The Government and Politics of the Middle East and North Africa

Westview Press Boulder 2007 s 2


Rozdział 2 Historia instytucji państwa na BliskimWschodzie

Charakterystyka regionu Bliskiego Wschodu

Pojęcie regionu

Bliski Wschoacuted w analizie politologicznej odnosi się do obszaru południowo-zachodniej Azjifragmentu poacutełnocno-wschodniej Afryki i południowo-wschodniej części Poacutełwyspu Bałkańskiegow Europie Do końca XIX wieku Europejczycy określali mianem Wschoacuted tereny położone napołudniowy wschoacuted i wschoacuted od Europy W poacuteźniejszym czasie Anglicy upowszechnili terminybdquoBliski Wschoacutedrdquo bdquoDaleki Wschoacutedrdquo i bdquoŚrodkowy Wschoacutedrdquo ktoacuterych zasięg ulegał zmianie wrazz kierunkami ekspansji Europejczykoacutew Przed I wojną światową Bliski Wschoacuted utożsamiany byłz obszarem poacutełnocnej Afryki i krajami Poacutełwyspu Bałkańskiego Od II wojny światowej terminemBliski Wschoacuted określano obszar od Egiptu w Afryce po rejon Zatoki Perskiej w południowo-zachodniej Azji[6] Chociaż termin bdquoBliski Wschoacutedrdquo jest dzisiaj szeroko stosowany także przeznaukowcoacutew i politykoacutew krajoacutew dla ktoacuterych de facto obszar ten znajduje się na zachodzie południuczy poacutełnocy w dalszym ciągu jego granice pozostają niedookreślone Kontrowersje wzbudzaprzynależność Afganistanu i Pakistanu środkowoazjatyckich muzułmańskich republik byłego ZSRRpaństw Kaukazu i krajoacutew Maghrebu Iran Turcja i Izrael są zwykle zaliczane do peryferii regionu[7]W literaturze funkcjonuje roacutewnież termin bdquoWiększy Bliski Wschoacutedrdquo doskonale pokrywający sięz geograficznym obszarem Azji Zachodniej a obejmujący subregion Zatoki Perskiej kraje Lewantui Azję Kaspijsko-Centralną Centrum regionu stanowi woacutewczas Iran O ile zastosowanie kryteriumgeograficznego ogranicza zasięg terytorialny Bliskiego Wschodu do zaledwie kilku krajoacutew o tyleuwzględnienie kryterium politycznego rozszerza jego zasięg na wszystkie kraje rozciągające się odpołożonej w Afryce Zachodniej Mauretanii po znajdujący się w Azji Środkowej Kazachstan[8]

Według kryterium geograficznego region Bliskiego Wschodu rozciąga się na obszarze WyżynyIrańskiej Wyżyny Syryjsko-Palestyńskiej części Wyżyny Armeńskiej Niziny Mezopotamskiej AzjiMniejszej Poacutełwyspu Arabskiego poacutełwyspu Synaj oraz wschodniej części Sahary z doliną NiluTutaj znajduje się kilka najbardziej suchych i gorących pustyń świata między innymi Wielki NefudPustynia Syryjska Wielka Pustynia Słona Tutaj płyną także dwie rzeki Tygrys i Eufrat ktoacuterychdorzecze można uznać symbolicznie za kolebkę cywilizacji Na poacutełnocy regionu położone są wielkiełańcuchy goacuterskie ciągnące się od Turcji aż do poacutełnocno-wschodniego Afganistanu Region nie jest takbogaty w dobra naturalne jak potocznie się sądzi Jest ubogi w trawiaste roacutewniny ktoacutere powoli sązastępowane przez pustynie W wyniku rabunkowego wyrębu drzew zostały zniszczone niemaldoszczętnie tereny leśne Woda pitna jest towarem do tego stopnia deficytowym że toczą się o niąwojny[9] Pewne zasoby węgla kamiennego i brunatnego występują w Anatolii ale są corazskromniejsze Goacuterzyste tereny nadbrzeżne bogate w żelazo miedź i inne metale były eksploatowaneod czasoacutew starożytnych Bliski Wschoacuted w dalszym ciągu obfituje w piasek wapienie i inne materiały


budowlane Jest to też w dalszym ciągu obszar niewykorzystany jeżeli chodzi o energię solarnąNajwiększym bogactwem regionu jest oczywiście ropa naftowa i gaz ziemny

Bliski Wschoacuted jest mozaiką narodowości kultur wyznań i językoacutew Najbardziejrozpowszechnionym językiem na tym obszarze jest arabski występują także języki perski tureckikurdyjski hebrajski oraz berberski baluczi i grecki Dominują trzy należące do roacuteżnych rodzinjęzykowych ndash arabski perski i turecki Z trzech wielkich religii monoteistycznych islamuchrześcijaństwa i judaizmu mających początki na obszarze Bliskiego Wschodu dominujący jestislam[10] Najliczniejszą grupą wyznaniową na Bliskim Wschodzie są sunnici W mniejszości sąszyici alawici druzowie bahaici żydzi i chrześcijanie (w tym Koptowie prawosławnigrekokatolicy maronici katolicy protestanci) oraz wyznawcy animizmu Arabowie stanowiąnajwiększą grupę językowo-kulturową zamieszkującą Bliski Wschoacuted Jeżeli chodzi o mniejszościetniczno-kulturowe można wyroacuteżnić min Kurdoacutew Czerkiesoacutew Turkmenoacutew Żydoacutew OrmianAsyryjczykoacutew i Berberoacutew[11] Poza mniejszościami wyznaniowymi i etnicznymi mamy do czynieniaz mniejszościami politycznymi Dyskryminowani w życiu publicznym są szyici w Arabii Saudyjskieji sunnici w Iranie Mający przewagę liczebną ale niedoreprezentowani politycznie są szyici w Irakui Bahrajnie sunnici w Syrii i Palestyńczycy w Jordanii W społeczeństwach bliskowschodnichwystępują podziały plemienne i klanowe Mieszkańcy regionu są podzieleni ponadto na roacuteżne grupyspołeczne zawodowe i polityczne

Bliski Wschoacuted zajmuje ogromny obszar 8 775 4 mln kmsup2 ktoacutery zamieszkuje 33126 mln ludzi[12]Jego mieszkańcoacutew cechuje wiele podobieństw Podobieństwa w sposobie ubierania budownictwai nawykach żywieniowych nie wynikają jedynie z tradycji kulturowej i wspoacutelnej historii leczz przystosowania się do życia w warunkach gorącego i suchego klimatu Największą powierzchniętego regionu zajmują pustynie deficyt wody sprawia że mieszkańcy muszą szukać roacuteżnych sposoboacutewjej pozyskiwania[13] Poza żyznymi terenami Anatolii i dolinami rzek surowy klimat zmusił ludzi dokoczowniczego trybu życia i przemierzania dużych obszaroacutew goacuterzystych lub pustynnych[14]Niesprzyjający klimat w połączeniu z niewydolnymi gospodarkami krajoacutew oraz okresowymikonfliktami i wojnami osłabiającymi społeczeństwo powoduje że region bliskowschodni należy donajuboższych na świecie i w najmniejszym stopniu zintegrowanych z gospodarką światową ŁącznyPKB wynosi około 1 20698 mld dolaroacutew a średni dochoacuted na głowę mieszkańca niecałe 4 000dolaroacutew[15] Podawanie wskaźnikoacutew ekonomicznych dla całego regionu jest problematyczneponieważ po pierwsze wskaźniki takie jak PKB poziom inflacji bezrobocie ulegają okresowymwahaniom związanym z wydarzeniami politycznymi po drugie sytuacja gospodarcza krajoacutew regionujest nieporoacutewnywalna Wystarczy powiedzieć że w ciągu ostatniego poacutełwiecza liczba ludnościpodwoiła się i stale rośnie Kryzys w regionie dotyczy wody energii żywności i pracy Obszarybogate w zasoby naturalne są uzależnione od koniunktury zewnętrznej Ponad 20 dorosłych nie umiepisać i czytać a ponad 10 dzieci nie chodzi do szkoły[16]

Jednocześnie Bliski Wschoacuted doświadcza wielkich kontrastoacutew i roacuteżnic Jest regionem bardzoniestabilnym w ktoacuterym wciąż dochodzi do konfliktoacutew na tle religijnym etnicznym kulturowym bądźpolitycznym Tylko w XX wieku na Bliskim Wschodzie rozegrało się kilkadziesiąt konfliktoacutewi wojen Od momentu powstania państwa Izrael 15 maja 1948 roku z roacuteżnym natężeniem toczy siękonflikt izraelsko-palestyński mający podłoże narodowościowe etniczne religijne i terytorialne Już15 maja 1948 roku wybuchła pierwsza wojna arabsko-izraelska Jej celem była likwidacja Izraelaale Żydzi nie tylko obronili nowe państwo ale powiększyli je o terytoria przyznane przez ONZPalestyńczykom[17] Druga wojna arabsko-izraelska rozpoczęła się w 1956 roku Izrael zajął cały


poacutełwysep Synaj z ktoacuterego jednak pod presją dyplomacji radzieckiej i amerykańskiej musiał sięwycofać W 1967 roku Izrael rozpoczął wojnę sześciodniową w ktoacuterej zdobył poacutełwysep SynajWzgoacuterza Golan Strefę Gazy Cisjordanię oraz część Jerozolimy To zwycięstwo określiło pozycjęIzraela w regionie a dla państw arabskich było poważną porażką nie tylko militarną ale roacutewnieżmentalną W 1973 roku państwa arabskie rozpoczęły wojnę Jom Kippur ktoacutera doprowadziła doniewygodnego dla obu stron rozejmu Inne konflikty mają podłoże polityczno-religijne jak w Libaniei Afganistanie etniczne i społeczne jak konflikt w Sudanie czy problem kurdyjski w Iraku Iranieoraz Turcji polityczne i społeczne jak w Jemenie Spory terytorialne doprowadziły do konfliktuiracko-irańskiego w 1980 roku oraz irackiej inwazji na Kuwejt w 1990 roku a także podtrzymująspoacuter algiersko-marokański o Saharę Zachodnią[18] Państwa borykają się także z wewnętrznymiruchami oporu protestami społecznymi i rewolucjami Powstanie w Egipcie w 1952 roku rewolucjairańska 1979 roku rewolucja w Jemenie Poacutełnocnym w 1962 roku i Jemenie Południowym w 1963roku rewolucja algierska w 1954 roku przewroty w Sudanie w 1964 roku i 1985 roku orazwspoacutełczesna bdquoarabska wiosnardquo pokazują na jakiej kruchej podstawie funkcjonują państwabliskowschodnie[19]

Położenie regionu na styku trzech kontynentoacutew sprawia że stanowi on pomost komunikacyjnyszlak handlowy i bufor polityczny pomiędzy Europą a Azją i Afryką Od najdawniejszych czasoacutew naterenach bliskowschodnich ścierały się roacuteżne wpływy Pomijając nawet okresy dominacji i podbojuBliski Wschoacuted zawsze musiał uwzględniać obecność bdquoobcychrdquo[20] W swej historii Bliski Wschoacuteddoświadczył więcej eksperymentoacutew politycznych i ekonomicznych niż jakikolwiek inny regionświata Okresowo znajdował się całkowicie pod dominacją sił zewnętrznych Jego znaczeniepolityczne i gospodarcze wzrosło po wybudowaniu Kanału Sueskiego w 1869 roku a szczegoacutelnie poodkryciu pod koniec II wojny światowej złoacuteż ropy naftowej i gazu ziemnego obejmujących ponad60 zasoboacutew światowych Bliski Wschoacuted w okresie zimnej wojny był teatrem działańinspirowanych przez Związek Radziecki bądź Stany Zjednoczone Taka sytuacja wymuszała nalokalnych elitach politycznych konieczność opowiedzenia się po jednej lub drugiej stronie Unikaniezajęcia jednoznacznego stanowiska skazywało tamtejsze państwa na stagnację i marginalizacjępolityczną Roacutewnież dzisiaj region odgrywa ogromną rolę geostrategiczną Pozostaje w orbiciezainteresowań nie tylko państw europejskich i Stanoacutew Zjednoczonych ale coraz częściej swoichpotężnych sąsiadoacutew Chin i Indii W regionie tym krzyżują się konkurencyjne interesy Rosji Turcjii Iranu Do przywoacutedztwa w regionie okresowo pretendują także Egipt i Arabia Saudyjska

Powstanie państw narodowych wydaje się jednym z najważniejszych wydarzeń politycznychw regionie[21] Dzisiaj do państw bliskowschodnich zalicza się Afganistan Arabię SaudyjskąBahrajn Cypr Egipt Irak Iran Izrael Jemen Jordanię Katar Kuwejt Liban Oman Syrię Turcjęi Zjednoczone Emiraty Arabskie W zależności od przyjętej optyki ta lista wydłuża się lub skracaNa przykład Palestyna uznawana przez wiele krajoacutew za państwo arabskie nie znajduje się na liścieczłonkoacutew Organizacji Narodoacutew Zjednoczonych Z kolei państwo Południowego Sudanu z chwiląuzyskania niepodległości 9 lipca 2011 znalazło się na tej liście[22] Większość państw regionupowstała w wyniku dekolonizacji po II wojnie światowej Po odzyskaniu niepodległości każdyz krajoacutew obrał własną drogę rozwojową Wpływy brytyjskie i francuskie w regionie zostałyzastąpione przez radzieckie i amerykańskie[23] W poglądach wspoacutełczesnych myślicieli arabskich natemat instytucji państwa i ustroju politycznego są odwołania zaroacutewno do zachodniego liberalnegokonstytucjonalizmu jak i do tradycyjnych muzułmańskich koncepcji ustrojowych Ze względu nakryterium ustroju wśroacuted krajoacutew bliskowschodnich występują monarchie republiki i formy


specyficzne tylko dla tego regionu Kraje te w większości nie liberalizowały narodowych rynkoacutewpoprzez deregulację i prywatyzację Autorytarne reżimy bliskowschodnie są niezwykle odporne naproacuteby demokratyzacji Fasadowe instytucje demokratyczne są z reguły utrzymywane przez wąskieelity rządzące Niektoacutere kraje jak państwa Zatoki Perskiej Libia Algieria i Irak są całkowiciezależne od eksportu ropy naftowej i złoacuteż mineralnych i importują wszystkie pozostałe towarykonsumpcyjne Z kolei mniej zasobne w surowce naturalne Jordania Egipt Jemen są w dużej mierzeuzależnione od pomocy zagranicznej[24] Na Bliskim Wschodzie ciągle bardzo silne jest przywiązaniedo wspoacutelnoty a nie terytorium Trwałość wykazują zaroacutewno wspoacutelnoty lokalne ndash rodzina klangrupa etniczna grupa religijna jak i wspoacutelnoty ponadpaństwowe ndash panarabska czy panislamskaLegitymizacja państw wielonarodowościowych jest krucha i płynna jak na przykład w Libanie czyIraku gdzie system konfesyjny zapobiega ich rozpadowi[25]

Od momentu upadku Imperium Osmańskiego i ostatecznego zniesienia kalifatu w 1924 roku naterenie Bliskiego Wschodu nieustannie dochodziło do proacuteb integracji Już w 1926 roku przywoacutedcyarabscy powołali pierwsze stałe ciało o charakterze religijnym ndash Światowy KongresMuzułmański[26] U podłoża procesu tworzenia się organizacji państw bliskowschodnich leżałydążenia do wyzwolenia się spod władzy kolonialnej i stłumienia rodzimych konfliktoacutew Liga PaństwArabskich powstała na mocy Protokołu Aleksandryjskiego w 1945 roku Ta panarabska organizacjaregionalna miała skupiać kraje połączone wspoacutelnotą języka historii kultury i religii i realizowaćcele polityczne gospodarczo-społeczne i kulturalne[27] Na przełomie lat 40 i 50 XX wiekupojawiły się okoliczności ktoacutere mogły stać się impulsem do zjednoczenia świata arabskiegoW 1958 roku nastąpiło zbliżenie Syrii i Egiptu do czego walnie przyczyniła się dyplomacjaradziecka Państwo syryjsko-egipskie rozpadło się po wycofaniu z unii Syrii w ktoacuterej doszło dozamachu stanu w 1961 roku W odpowiedzi na powstanie unii Syrii i Egiptu państwa zachodniedoprowadziły do utworzenia federacji Iraku i Jordanii w 1958 roku W tym samym roku wybuchłajednak rewolucja w Iraku ktoacutera obaliła monarchię i położyła kres federacji[28] W 1969 rokuw Dżuddzie na fali nastrojoacutew panislamskich przedstawiciele 21 państw powołali OrganizacjęKonferencji Islamskiej Według Karty Konferencji Islamskiej do celoacutew organizacji należywspieranie solidarności islamskiej zacieśnianie wspoacutełpracy na polu ekonomicznym społecznymi kulturalnym działanie na rzecz międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa wspieranie walkinarodoacutew muzułmańskich o ich prawa[29] Warto wspomnieć o nigdy niezrealizowanym projekcie z lat70 XX wieku Arabska Republika Islamska miała połączyć Libię i Tunezję Koncepcja MuammaraKaddafiego z 1972 roku pojawiła się w odpowiedzi na trudności związane z powołaniem FederacjiRepublik Arabskich Libii Egiptu i Syrii W 1963 roku w Addis Abebie została powołanaOrganizacja Jedności Afrykańskiej Dziś jako Unia Afrykańska działa na rzecz wspoacutełpracypolitycznej i gospodarczej a także bezpieczeństwa i solidarności państw afrykańskich[30]Organizacja Krajoacutew Eksportujących Ropę Naftową od 1960 roku dba o interesy producentoacutew ropynaftowej w regionie Mimo wielu proacuteb państwa regionu nie były jednak dotąd w stanie stworzyćsystemu pozwalającego uniknąć nieustannych antagonizmoacutew kończących się niejednokrotniekrwawymi konfliktami zbrojnymi lub co gorsza obcą interwencją

Problemy w badaniach nad regionem

Bliski Wschoacuted to konglomerat grup społecznych i politycznych Składa się z wielu organizmoacutewpaństwowych i regionoacutew geograficznych Boryka się z antagonizmami społecznymi walką o zasobynaturalne krwawymi konfliktami na tle narodowościowym i religijnym Analiza stosunkoacutew


zachodzących między państwami bliskowschodnimi oraz wiele nieudanych proacuteb integracji skłaniajądo wniosku że region Bliskiego Wschodu jako całość nie istnieje A jednak termin bdquoBliski Wschoacutedrdquoi odpowiadające mu wyobrażenie regionu jest ściśle zakorzenione w historii i funkcjonuje jakoarchetypiczny symbol najbliższego sąsiada i rywala grecko-rzymskiej chrześcijańskiej Europypocząwszy od dnia kiedy armie perskie wkroczyły na ziemie Grekoacutew skończywszy na dniu kiedyOsmanowie wycofali się z ostatnich ziem położonych w Europie[31] Do końca XIX wieku krajepoacutełnocno-zachodniej Azji i poacutełnocno-wschodniej Afryki uchodziły w oczach ludzi Zachodu za częśćImperium Osmańskiego i dopiero bezpośrednie zaangażowanie Europejczykoacutew w sprawy regionuzrodziło potrzebę jego bliższej charakterystyki Nałożono woacutewczas na region i jego składowe pewneupraszające ramy pojęciowe ktoacutere bardzo często nie tylko nie odpowiadają rzeczywistości aleskutecznie przeszkadzają w badaniach nad nim

Problematyczne wydaje się użycie terminoacutew bdquocywilizacja Bliskiego Wschodurdquo lub bdquokulturaBliskiego Wschodurdquo Według części badaczy na stan świadomości wspoacutełczesnych społeczeństwbliskowschodnich silnie wpływa mit pierwszego imperium islamskiego i wspoacutelne dziedzictwokulturowe Trybalizm i religijność uznaje się za dwa najważniejsze czynniki kształtujące tamtejszespołeczeństwa[32] Chociaż świadomość wspoacutelnoty nie istniała na Bliskim Wschodzie przednarodzinami islamu i została utracona de facto po rozpadzie imperium Abbasydoacutew intelektualiściarabscy odwołują się do podbojoacutew pierwszych władcoacutew islamskich co często traktowane jest przezzachodnich krytykoacutew jako przejaw upośledzenia tamtejszej cywilizacji i jałowości wszystkiego conastąpiło potem Przywiązanie bliskowschodnich społeczeństw do własnej kultury i tradycji jestbardzo często utożsamiane z fundamentalizmem Wielu badaczy zachodnich eskalację nastrojoacutewfundamentalistycznych wiąże z porażką demokratyzacji świata islamu a szerzej z porażkąmodernizacji tego świata w ogoacutele[33] Niepowodzenia nurtoacutew modernistycznych w wielu państwachmuzułmańskich sprawiły że na przełomie lat 60 i 70 XX wieku sformułowano na Zachodzie tezę iżislam wywiera hamujący wpływ na rozwoacutej państw i społeczeństw muzułmańskich[34] W badaniachnad regionem często pomija się całe spektrum islamskiej myśli społeczno-politycznej i podkreślapostawy najbardziej radykalne Zamachy terrorystyczne w kilku krajach Europy na początku XXIwieku walnie przyczyniły się do tego że wielu politykoacutew dziennikarzy i obywateli Zachodu zaczęłoposługiwać się uproszczoną dwubiegunową wizją świata dzielącą rzeczywistość na nowoczesnątolerancyjną praworządną i demokratyczną oraz rzeczywistość terrorystoacutew

Kolejną przeszkodą w prowadzeniu badań nad Bliskim Wschodem jest ciągle utrzymujące sięprzekonanie o niższości świata arabskiego Dla wielu badaczy i historykoacutew obszar BliskiegoWschodu pozostaje skostniały w swoich pierwotnych formach i zamknięty na jakiekolwiek wpływykulturowe Tamtejsze społeczeństwa są nietolerancyjne a nawet wrogo nastawione do kulturyjudeochrześcijańskiej[35] Przyczyn zapoacuteźnienia gospodarczego i zacofania społeczeństw arabskichposzukuje się we wspoacutelnych cechach konstytutywnych stosując konsekwentnie zasadę ceterisparibus Chociaż okres uzależnienia kolonialnego krajoacutew bliskowschodnich minął to jednakw dalszym ciągu w przypadku części z nich nie można moacutewić o samostanowieniu Obcą obecnośćw regionie tłumaczy się na roacuteżne sposoby począwszy od misji cywilizacyjnej chęci zaszczepienia natamtym gruncie demokracji i praw człowieka oraz pomocy gospodarczej i uzasadnionej interwencjihumanitarnej skończywszy na realizacji własnych interesoacutew gospodarczych walce z terroryzmemi hegemonicznej polityce krajoacutew zachodnich w tym głoacutewnie Stanoacutew Zjednoczonych Do tegodochodzi problem imigrantoacutew z terenoacutew bliskowschodnich do Europy Muzułmanie w Europieznajdują się w trudnej sytuacji ekonomicznej a brak pracy i niski status społeczny wywołują postawy


agresywne i roszczeniowe Z drugiej strony rządy poszczegoacutelnych krajoacutew niewiele robią na rzeczasymilacji czemu towarzyszy chęć obrony rodzimego rynku pracy obrona państwa prawa strachprzed odmiennością kulturową i islamem[36]

We wspoacutełczesnej literaturze rzadko odroacuteżnia się określenia arabski i islamski Arabowie bylitwoacutercami kultury islamskiej prorok Muhammad wywodził się z arabskiego plemienia KurajszytoacutewKoran został spisany w języku arabskim Obecnie Arabowie stanowią jednak tylko 25 wszystkichwyznawcoacutew islamu połowa krajoacutew islamskich do kraje arabskie Nie chodzi tutaj tylko o problemmylenia pojęć arabski i islamski Społeczeństwo bliskowschodnie bardzo często odbiera się jakomonolit lub chce takim widzieć Zapomina się że region tak jak wiele innych regionoacutew świata jestmozaiką mniejszości etnicznych narodowych religijnych i językowych Wychodząc z mylnegozałożenia że skoro powstały państwa powinny one być roacutewnież jednolite pod względemnarodowym nadmiernie upolitycznia się kwestię mniejszości koptyjskiej w Egipcie mniejszościkurdyjskiej w Turcji czy bahaitoacutew w Iranie[37] W czasach imperium islamskiego wyznawcy islamudzielili społeczeństwo na dwie kategorie ndash muzułmanoacutew i niemuzułmanoacutew Tych ostatnichdodatkowo na ludzi księgi czyli wyznawcoacutew religii monoteistycznych cieszących się pewnymiprzywilejami a przynajmniej ochroną oraz pozostałych ktoacuterzy byli zaledwie tolerowani a częstodyskryminowani Dzisiaj taki podział nie jest wystarczający ze względu na liczbę grup i sekt ktoacuterewytworzyły się w łonie samego islamu Niezależnie od zroacuteżnicowania kulturowego należyuwzględnić w badaniach nad Bliskim Wschodem problem akulturacji i zmiany kulturowej[38]Niezwykle głębokie są zmiany technologiczne organizacyjne i obyczajowe w społeczeństwachbliskowschodnich Sytuację utrudnia fakt że są to zmiany nieroacutewnomierne dotyczące w roacuteżnymstopniu roacuteżnych grup społecznych

Arabski Bliski Wschoacuted jest regionem niestabilnym politycznie i gospodarczo a ponadtodotkniętym kryzysem tożsamości Słabość lokalnych władz niejednokrotnie opierających się nakruchym układzie z miejscowymi elitami lub wojskiem skłania do polityki zachowawczeji niepodejmowania żadnych radykalnych zmian mogących ugodzić w niestabilne społeczeństwoMiędzy nawet najbliżej sąsiadującymi państwami występują znaczne roacuteżnice W takiej sytuacji są naprzykład Jordania i Syria ktoacutere roacuteżnią się ustrojem profilem społecznym polityką wewnętrznąi zagraniczną Podobnie jest z Marokiem i Algierią[39] Zwracają uwagę także ogromne dysproporcjemiędzy krajami pod względem wzrostu gospodarczego inflacji zadłużenia wewnętrznegoi zewnętrznego poziomu bezrobocia W dalszym ciągu wspoacutełpraca regionalna ma mniejsze znaczenieniż wspoacutełpraca każdego z nich z osobna z państwami Zachodu Zmianie sytuacji nie sprzyja politykaStanoacutew Zjednoczonych i krajoacutew Unii Europejskiej ktoacutere często nie stosują polityki systemowejw regionie ale wybioacuterczą politykę podyktowaną własnymi interesami Występuje nie tylko brakwspoacutelnej polityki w skali regionu ale także brak koordynacji działań wewnątrz poszczegoacutelnychpaństw Szczegoacutelnie uderzające jest rozwarstwienie społeczeństw obok religijnego i etnicznegoroacutewnież ekonomiczne Trudno jest tak naprawdę stwierdzić jaka część społeczeństwa identyfikujesię z państwem a jaka tylko z własną wioską lub plemieniem[40] Bieda wzrastające bezrobociei brak perspektyw na przyszłość wpływają na spadek autorytetu władzy i brak zaufania do instytucjipaństwa

Pod względem rozwoju gospodarczego Bliski Wschoacuted wciąż pozostaje w tyle za innymi regionamiświata chociaż jest bogaty w złoża mineralne dysponuje ogromnym potencjałem ludnościowymi przyciąga uwagę zagranicznych inwestoroacutew O wielu krajach regionu można moacutewić wręcz że sąw stanie chronicznego niedorozwoju z ktoacuterego nie mogą wyjść o własnych siłach[41] Jednocześnie


w tym regionie mamy do czynienia z długą historią socjoekonomicznej transformacji od gospodarkiopartej na rolnictwie do gospodarki przemysłowej Obszar Bliskiego Wschodu nigdy jednak niedoświadczył rewolucji przemysłowej a kiedy na przełomie XVIII i XIX wieku kraje europejskieprzeżywały silną industrializację prowincje arabskie podupadały w ramach Imperium OsmańskiegoKiedy w Europie kształtowało się nowoczesne społeczeństwo przemysłowe na Bliskim Wschodziebyło to w dalszym ciągu społeczeństwo tradycyjne Od połowy XIX wieku pojawiały się proacutebymodernizacji gospodarki ale inspirowane były głoacutewnie z zewnątrz i z zewnątrz sponsorowaneOkres kolonialny na Bliskim Wschodzie nie tylko wyniszczył region ale zapoczątkował okresintensywnej eksploatacji tego obszaru ktoacuterej w zasadzie nie towarzyszyły starania o budowęrodzimych struktur gospodarczych Proacuteby odgoacuternej modernizacji były podejmowane od lat 30 do 70XX wieku w Turcji i Iranie i od lat 50 do 70 XX wieku w pozostałych państwach BliskiegoWschodu Dzisiaj Bliski Wschoacuted i Afryka Poacutełnocna mają około 66 światowych zasoboacutew ropynaftowej a jednocześnie należą do najbiedniejszych regionoacutew świata Pod względem średniegowzrostu dochodu na głowę mieszkańca region bliskowschodni zajmuje przedostatnie miejsce przedAfryką Subsaharyjską Co więcej bieda w regionie ma charakter strukturalny jest dziedziczonaa kolejnym pokoleniom coraz trudniej jest awansować na drabinie społecznej[42]

W XX wieku w większości krajoacutew Bliskiego Wschodu nastąpiły istotne przeobrażeniagospodarcze polityczne i cywilizacyjne Zmiany te były większe niż w okresie kilku wiekoacutewpanowania osmańskiego Zmieniły się zasadniczo struktura społeczna oraz struktura ekonomicznacoraz większe znaczenie w społeczeństwie zaczęły odgrywać mass media szybkim przeobrażeniomulega kultura popularna O modernizacji regionu świadczy industrializacja i urbanizacjahigienizacja polityzacja społeczeństwa i sekularyzacja[43] Przeobrażenia te nie są jednak linearnei nie można przewidzieć nawet ich najbliższych konsekwencji Wielu badaczy prowadząc badaniacząstkowe tych zjawisk głosiło że Bliski Wschoacuted przechodzi rewolucję przemysłową i społeczną nawzoacuter Europy a w najbliższej przyszłości można spodziewać się demokratyzacji rządoacutew orazstabilizacji gospodarek W latach 60 i 70 ubiegłego wieku okazało się jednak że regionubliskowschodniego nie da się wtłoczyć w uproszczone ramy badawcze bdquoElity miejscowe zaczęły sięzachowywać w sposoacuteb burzący wizję linearności Roacutewnie raquodziwnielaquo zachowywały się lokalnegospodarki ktoacutere oscylowały między wzrostem a recesją [] Religia okazała się bardzo elastycznawobec przemian Status kobiety bliskowschodniej w wyniku modernizacji z czasem nie tylko sięnie polepszył ale i pogorszył Więzy plemienne zostały przeniesione do miast Miasta uległyzwieśniaczeniu Warstwy średnie ktoacutere były w Europie promotorem demokracji na BliskimWschodzie wkomponowały się doskonale w struktury totalitarne Kapitalizm bliskowschodni to teżz punktu widzenia wzorcoacutew europejskich raquodziwoląglaquo gdyż kapitał prywatny zrośnięty jest na stałez państwemrdquo[44]

bdquoArabska wiosnardquo na Bliskim Wschodzie unaoczniła jak trudno prognozować wydarzeniapolityczne w tym regionie Wielu specjalistoacutew i obserwatoroacutew spodziewało się iż autorytarnerepubliki i despotyczne monarchie są w regionie tak silne że radykalnych posunięć mogą siędopuścić jedynie ekstremiści muzułmańscy Inni podkreślali że do eskalacji nastrojoacutew społecznychdoszło kiedy dane makroekonomiczne wskazywały wyraźny wzrost w regionie a ludziom zaczynałosię żyć lepiej Tradycyjnie wysunięto wniosek iż młodzież wystąpiła w imię demokratycznegoi świeckiego porządku ktoacutery sam z siebie powinien zatrzeć piętno poniesionych ofiar stratmaterialnych i destabilizacji politycznej Zwolennicy globalizacyjnej teorii konwergencji zwracaliuwagę na siłę oddziaływania medioacutew i międzynarodowych programoacutew ktoacutera ich zdaniem w końcu


przyniosła skutek[45] Z satysfakcją stwierdzono że reżimy bliskowschodnie od lat niezmienniebroniące swoich pozycji w ciągu jednego dnia ogłosiły chęć przeprowadzenia reformprodemokratycznych i obniżyły ceny towaroacutew[46] Zachodnia debata skupiła się jednak nie na tymczego młodzi ludzie faktycznie oczekują ale na tym kto odpowie na te oczekiwania Czy będą todemokratyczne rządy prawa czy fanatyczne islamskie grupy przestępcze Zupełnie nie dostrzega sięże rewolucjoniści w każdym z tych krajoacutew działają w odmiennych warunkach walczą z innymprzeciwnikiem a przede wszystkim sami reprezentują zupełnie roacuteżne grupy społeczne Dotąd było tospołeczeństwo islamskie zacofane oporne na wszelkie zmiany Wraz z wybuchem rewolucji okazałosię że jest to społeczeństwo otwarte świadome walczące o uniwersalne prawa Nie można jednakoczekiwać że spontaniczny zryw społeczny przerodzi się z dnia na dzień w dojrzałe społeczeństwoobywatelskie Ostatecznie rewolucja w świecie arabskim ma także negatywne skutki dla jegomieszkańcoacutew Częste konflikty obniżają wzrost gospodarczy destabilizują porządek społecznyi hamują udział tamtejszych państw w życiu międzynarodowym Społeczeństwa bliskowschodnie niesą na nią przygotowane brakuje zorganizowanych grup ktoacutere mogłyby przejąć wadzę i przywoacutedcoacutewktoacuterzy mogliby zastąpić dotychczasowych

Problemy ze zdefiniowaniem państwa

Państwo bliskowschodnie nie może być definiowane wyłącznie w kategoriach zamkniętej jednostkiterytorialnej a jego mieszkańcy w kategoriach obywatelstwa Zachodnie rozumienie państwa jakokoherentnej i monolitycznej struktury sprawującej niepodzielną władzę na ściśle określonymterytorium bywa nieadekwatne w stosunku do rzeczywistości muzułmańskiej Proacuteby wyodrębnieniapoziomoacutew integracji społecznej świata muzułmańskiego mieszczących się między wspoacutelnotąpierwotną a nowoczesnym państwem zaowocowały wyodrębnieniem modeli pośrednich[47] Państwobliskowschodnie jest jedną z wielu form integracji nawiązującą wybioacuterczo do wszystkich rodzajoacutewwładzy struktur i wartości ktoacutere tworzyły i podtrzymują organizacyjne ramy społeczeństwa[48] Jegosuwerenność wykonawcza i sądownicza może być częściowa a zdolność do efektywnego działaniazależy od historycznych kulturowych gospodarczych i politycznych uwarunkowań istniejących nadanym obszarze w określonym czasie Jego witalność rozumiana jako możliwość efektywnegorządzenia stanowienia prawa przystosowywania się do pluralizmu mobilności społeczneji aspiracji politycznych ludności może ulegać zmianom na przestrzeni czasu[49] Ponadto światmuzułmański zachował wiele cech okresu przedpaństwowego kiedy tworzące się dopiero strukturypolityczne przeniknięte były przez rytuały i wyobrażenia religijne ktoacutere stanowiły z jednej stronyźroacutedło wyjaśnień świata z drugiej jego legitymizacji

W momencie pojawienia się islamu w słabo zorganizowanej społeczności o niskim stopniuinstytucjonalizacji władzy powstały czynniki odśrodkowe ktoacutere zapoczątkowały roacuteżnicowanie sięstruktury społecznej i ekonomicznej i formowanie struktury politycznej opartej na więzach religijnychustanawiających zupełnie nowy porządek społeczny[50] Islam umożliwił stworzenie doskonałegoplatońskiego modelu wspoacutelnoty opartego na skończonej liczbie twierdzeń koranicznych ktoacuterychmodyfikacja odbywa się pod ścisłą kontrolą Twierdzenia te wyznaczyły ograniczony zakres władzypolitycznej i ustalony schemat jej kontaktoacutew ze społeczeństwem ktoacutery jeśli ulegał wypaczeniumobilizował siły przywracające jego pierwotną wersję[51] Wiara umożliwiła nie tylkoskonsolidowanie społeczności ale także jasne określenie jej tożsamości O przynależności do ummynie decydowały pochodzenie wykształcenie rasa funkcje społeczne czy zamożność Tym kryteriumbyło wyznanie Cała władza należała do Allaha a władza ziemska była jego darem dla ludzi Można


wyroacuteżnić dwie teorie na temat źroacutedeł władzy w świecie islamskim Według koncepcji sakralnejwładca jest bezpośrednim wysłannikiem Boga znającym i realizującym jego wolę bez możliwościkrytyki i buntu ze strony społeczeństwa Zgodnie z koncepcją społeczną wola boska przejawia się zapośrednictwem społeczeństwa ktoacutere samo wybiera sobie władzę pojedynczego człowieka lub grupya powodzenie kolejnych władcoacutew zależy w dużej mierze od przyzwolenia społecznego ktoacuterego brakczyni władzę czysto nominalną[52] Przesłanki uwidaczniające konieczność podziału i decentralizacjiwładzy ujawniły się w momencie zderzenia ideału niewielkiego państwa wczesnego islamuz praktyką wielkiego imperium powstałego po muzułmańskich podbojach

Klasyczna koncepcja władzy i państwa w świecie islamu ewoluowała Przez wiele wiekoacutewsymbolem zaroacutewno władzy świeckiej jak i władzy boskiej na ziemi była instytucja kalifatu Kalifatupadł w 1258 roku ale przez kolejne wieki wielu władcoacutew korzystało z jego autorytetu abylegitymizować swoje rządy Osmanowie uznali się dziedzicami zwierzchnictwa religijnego nadświatem islamu Państwowość w okresie ich panowania była definiowana w aspekcie religijnyma nie narodowym[53] Osmanowie podkreślali nie turecki ale muzułmański charakter swojegoimperium Społeczeństwo oacutewczesne nie tworzyło spoacutejnego etnicznie narodu nie było roacutewnieżzlepkiem narodowości Było jednym społeczeństwem ummą islamską Istnieje nawet teoria ktoacuteramoacutewi że zanim Osmanowie objęli władzę przez wiele lat pracowali nad swoim autorytetemdorabiając odpowiednie pochodzenie rodzinne zmieniając imiona i modyfikując dzieje klanu abybyć muzułmanami w większym stopniu niż byli[54] Arabowie w większości akceptowali rządywładcoacutew tureckich Osmanowie moacutewili przecież tym samym językiem pielęgnowali tę samą kulturęi wyznawali tę samą wiarę Dopiero interwencja Zachodu sprawiła że Turkoacutew zaczęto uznawać zajeszcze jednych kolonizatoroacutew[55] Zachodnim najeźdźcom łatwiej było usprawiedliwić swojąobecność na Bliskim Wschodzie wyzwalaniem kolejnych prowincji niż rozbiorem państwaislamskiego

Początkowo jedność świata arabskiego była wyrażana za pomocą tożsamości językoweji religijnej Pojęcie arabskości utraciło znaczenie etniczne i niezbędną czystość potrzebną dobudowania narodu w momencie pojawienia się w imperium ludoacutew perskich indyjskich tureckichkaukaskich bałkańskich społeczności żydowskiej przybyszoacutew z Andaluzji i Sycylii Berberoacutewchrześcijańskich mieszkańcoacutew Libanu Syrii Palestyny i Egiptu[56] Chociaż rozwijały się onew ramach jednego imperium ich jedność istniała o tyle o ile panował nad nimi władca na tyle silnyżeby utrzymywać jednolity system administracyjny i podatkowy W świecie arabskim nie istniałajedna świadomość etniczna nie istniało pojęcie narodu długo nie znajdowało zrozumieniaeuropejskie pojęcie ojczyzny Jednocześnie silne było przywiązanie do własnego plemienia klanureligii i tradycji ktoacutere skutecznie fragmentaryzowało społeczeństwo Z drugiej strony społeczeństwobliskowschodnie stanowiło pod wieloma względami pewną całość Wspoacutelny był językdoświadczenia historyczne tradycja i religia Wspoacutelne były korzenie i cel budowania wspoacutelnotyosadzonej w wierze Okresowo pojawiał się wspoacutelny wroacuteg z zewnątrz wobec ktoacuterego miejscowaludność się jednoczyła

Do momentu rozpadu państwa Osmanoacutew wspoacutełczesne państwa były jedynie prowincjamiwielkiego imperium tak jak wcześniej wchodziły w skład kalifatoacutew Umajjadoacutew i Abbasydoacutew Poostatecznym zlikwidowaniu kalifatu w 1924 roku potrzebna była nowa ideologia ktoacuterauzasadniałaby podział względnie spoacutejnego społeczeństwa na poszczegoacutelne państwa Wyznaczaniegranic państw i stref wpływoacutew kolonizatoroacutew nie miało żadnych logicznych ani nawetideologicznych przesłanek Grupy etniczne religijne i społeczne łączono przypadkowo biorąc pod


uwagę interesy tylko niektoacuterych z nich Liban został wydzielony przez Francuzoacutew pod naciskiemchrześcijańskiej mniejszości maronitoacutew a w jego granicach znalazły się także mniejszości szyickasunnicka i druzyjska Irak został stworzony przez Brytyjczykoacutew z dawnych prowincji osmańskichzajmowanych przez mniejszości szyicką sunnicką i kurdyjską W granicach Palestyny znaleźli sięmuzułmańscy druzyjscy i chrześcijańscy Arabowie a z drugiej strony Żydzi[57] Taka incydentalnapolityka kolonizatoroacutew zrodziła konflikty narodowościowe i religijne ktoacutere trwają w tych krajach dodziś Na kształcie państw bliskowschodnich odcisnął swe piętno także okres zimnej wojnyWspierane przez Zachoacuted stare monarchie jak Arabia Saudyjska Oman Iran Jordania Marokoumacniały swoje panowanie Pod wpływem drugiej dekolonizacji powstawały także nowe monarchiendash Kuwejt Katar Zjednoczone Emiraty Arabskie Związek Radziecki wspierał wszelkie ruchyzmierzające do obalenia monarchii W 1952 roku wojskowi należący do Ruchu Wolnych Oficeroacutewobalili monarchę w Egipcie W 1956 roku upadła monarchia w Tunezji w 1958 roku w Irakuw 1962 roku w Jemenie Poacutełnocnym W 1964 roku Muammar Kaddafi obalił kroacutelestwo w Libii

Symbolicznie za ostatnią rewoltę na Bliskim Wschodzie w XX wieku można uznać rewolucjęirańską w 1979 roku Nie była to rewolucja dokonana ani przez wojskowych ani miejscowąburżuazję Nie była inspirowana z zewnątrz nie opierała się na żadnej dotychczasowej ideologiiByła to rewolucja ulicy antyzachodnia proislamska socjalna ale nie socjalistyczna Na BliskimWschodzie powstała Republika Islamska kolejne po Arabii Saudyjskiej państwo stworzone napodstawie doktryny religijnej Budziły się obawy że nastroje ulicy irańskiej przenikną poza granicei rewolucja rozleje się na pozostałe państwa Bliskiego Wschodu Wpływoacutew religiiw poszczegoacutelnych krajach nie da się jednak jednoznacznie ocenić ndash tam gdzie były znaczne npw Libanie starano się je ograniczać w bardziej zlaicyzowanych krajach jak Jordania oczekiwanoich powiększenia[58] Wpływ szariatu w świecie muzułmańskim był niekwestionowany nawetw jedynym formalnie laickim państwie ndash Republice Tureckiej Do islamu zaczęli powracać ludziewykształceni z klasy średniej niższej klasy średniej i proletariatu chłopi nigdy od niego nieodeszli[59] Islam stanowił w dalszym ciągu rodzaj tradycyjnej konstytucji na ktoacuterej podstawie nowaklasa średnia mogła krytykować a czasem też kontrolować technokratoacutew na szczytach władzy Kiedyudało się ich wreszcie przekonać by rozpisali uczciwe wybory było wielce prawdopodobne żestracą władzę nie na rzecz populistoacutew ale właśnie fundamentalistoacutew Gdy przywoacutedcy polityczni niemogli znaleźć żadnego ziemskiego uzasadnienia dla rządzącego reżimu odwoływali się douzasadnienia pozaziemskiego dając islamskim duchownym poczesne miejsce w administracjipaństwowej i państwowe pensje tym samym godząc się na obecność islamu w przestrzenipublicznej[60]

Teoretycy wielkiej modernizacji zakładali że w muzułmańskich państwach za industrializacjąi urbanizacją w gospodarce podąży modernizacja zachowań i mentalności społecznej a w końcusekularyzacja i demokratyzacja struktur politycznych Wydawało się że zmiany wywoła pokazanieludziom nowych wzoroacutew zachowania pracy stylu życia interakcji między jednostką a grupą Zarazjednak po opublikowaniu optymistycznych wynikoacutew badań przeprowadzanych w Turcji Libaniei części państw afrykańskich okazało się że są one nieaktualne Rzeczywiste zmiany były inne odzakładanych bardziej irracjonalne spontaniczne i przynoszące odmienne efekty[61] Byli tacy ktoacuterzyniepowodzenie modernizacji tłumaczyli fasadowym charakterem reform Nowoczesność jest pewnymstanem umysłu ktoacuterego nie da się po prostu zaszczepić[62] Większość jednak upatrywała przyczynniepowodzeń w naturze tamtejszych społeczeństw Lewicujący zwolennicy teorii centrum i peryferiidostrzegali presję wywieraną na tamtejsze państwa przez wielkie imperia motywowane chęcią


dominacji ekonomicznej i proponowali własną socjalistyczną wersję wyzwolenia Wracali jednakdo punktu wyjścia nie traktując ich jako roacutewnorzędnych partneroacutew ale jako ofiary nieustannegokolonializmu Po upadku szacha prezydent R Reagan stwierdził bdquoStany Zjednoczone nie pozwoląArabii Saudyjskiej stać się następnym Iranemrdquo Zachoacuted ingerował w przemiany na muzułmańskimwschodzie wywołujące perturbacje ktoacuterych zachodnie państwa nie doświadczały podczas swojejmodernizacji

Po zakończeniu zimnej wojny przyszedł czas na nowy konflikt[63] Problemy międzynarodowetoczące się z udziałem państw bliskowschodnich zatargi dotyczące cen ropy naftowej bronijądrowej i terytorioacutew często nie są odbierane jako zwyczajowe kwestie sporne pojawiające sięw stosunkach międzynarodowych ale jako znamiona konfliktu kultur starcia chrześcijaństwaz islamem w końcu zderzenia cywilizacji Kraje bliskowschodnie arbitralnie określa się ostojamiautorytaryzmu poplecznikami terrorystoacutew osią zła Z drugiej strony stale aktualny jest podział nabogate kraje Poacutełnocy i biedne kraje Południa Do tego dochodzi formułowanie przez kraje rozwiniętei rozwijające się roacuteżnych priorytetoacutew bezpieczeństwa Kolejną kwestią jest roacuteżnica stanowiskkrajoacutew zachodnich i bliskowschodnich wobec zagadnienia terroryzmu Stale aktualna jest dyskusjanad uniwersalnością praw człowieka Połączenie czynnika gospodarczego i ideologicznego skutkujenasileniem rywalizacji i konfliktoacutew międzypaństwowych Opinia publiczna nieustannie słyszyo posunięciach fundamentalistoacutew islamskich w Afganistanie polityce nuklearnej Iranu konfliktachwewnętrznych w Iraku sytuacji uchodźcoacutew palestyńskich położeniu dzieci w Sudanie W tymwszystkim na plan dalszy schodzi rola państw bliskowschodnich i elit politycznych Warto zatemzastanowić się jak te państwa funkcjonują jaka jest ich geneza historyczna i w jakim kierunkuzmierzają razem i każde z osobna

Początki państwowości na Bliskim Wschodzie

Okres imperialny

Mahomet nie pozostawił wskazoacutewek moacutewiących kto miałby po jego śmierci kontynuowaćrozpoczęte przez niego dzieło Prorok rządził jako monarcha absolutny kierując się własnymprawem Zapoczątkowało to trwający do dzisiaj spoacuter czy następca winien być wybrany przezspołeczność wiernych czy też o takim wyborze nie może być mowy zważywszy że rządzący zostałobdarowany mandatem Allaha Zdecydowano się na wybory i rywalizację stronnictwZapoczątkowane w ten sposoacuteb waśnie rodzin mekkańskich miały niedługo opanować cały światmuzułmański Korzeni pierwszej siły politycznej można upatrywać w na poacuteł legendarnej osobieKurajsza ktoacutery dał początek plemieniu mekkańskiemu Kurajszytoacutew Ci podzielili się na rodywywodzące się od przodkoacutew Haszima i Umajja ktoacuterych rywalizacja o sukcesję po Prorokuwypełniła pierwszy okres islamski[64] Echem tego konfliktu były rządy pierwszej dynastii władcoacutewumajjadzkich Druga siła polityczna świata muzułmańskiego wyrosła z rywalizacji dwoacutech innychrodzin na ktoacuterych czele stanęli stryjowie Proroka Abbas i Abu Talib Od pierwszego wywodzi siędynastia Abbasydoacutew od drugiego roacuteżne linie szyitoacutew Za panowania Umajjadoacutew władcy bardziejzajęci byli podbijaniem świata niż organizowaniem wewnętrznym państwa i jego ujednolicaniem[65]Ludy podbijanych przez Araboacutew terenoacutew nawet jeśli nie w pełni zaakceptowały panującą religięnie stanęły w sposoacuteb istotny na przeszkodzie rozprzestrzenianiu się idei tworzących nowąrzeczywistość muzułmańską[66] Władcy muzułmańscy nie spotkali się jednak z pełną akceptacjąspołeczną Legalność władzy Umajjadoacutew kwestionowali charydżyci wywodzący się z niearabskichuciskanych warstw Przeciwstawiali się dziedziczności władzy głosili roacutewność społeczną


i demokratyczny wyboacuter panującego bdquoNie ma kalifa jak tylko z woli Allaha i z woli narodurdquo[67]Drugą grupą opozycyjną byli szyici występujący w swej walce pod sztandarem Alego i jego synaHusajna otoczonych mitem świętych męczennikoacutew Wywodzili się oni z ziemskiej arystokracjii miejskiej oligarchii i na nich właśnie Abbasydzi oparli się w walce o władzę

Droga Abbasydoacutew do kalifatu wiodła przez szyizm i nacjonalizm perski[68] Ich ambicje niepozwoliły im pogodzić się z upokorzeniami i nieroacutewnością narzuconą przez bdquoarabskichkonkwistadoroacutewrdquo irańskiej ludności niemuzułmańskiej Wysoko postawieni urzędnicy zaczęlizdobywać władzę na wschodnich i zachodnich krańcach imperium oraz z powodzeniem wpływać naośrodek polityczny w stolicy Abbasydzi mimo że można uzasadnić ich prawo do kalifatu na drodzeszeroko pojętego legitymizmu bowiem ich założyciel Abu al-Abbas Abd Allah wywodził sięw prostej linii z rodu Proroka musieli walczyć o swoje prawa Przywoacutedcą powstaniaantyumajjadzkiego w 685 roku był Muhammad Ibn al-Hanafijja syn Alego Ibn Abi Taliba ktoacuteregonastępcy przyczynili się do powstania wielu ekstremistycznych sekt szyickich Jedna z nichgromadząca wyznawcoacutew perskiego pochodzenia przypieczętowała sukces Abbasydoacutew[69] Głosiłaże Ali został wybrany przez Allaha na przywoacutedcę społeczności muzułmańskiej Władza ta wedługniej miała przejść na jego potomkoacutew protoplastoacutew Abbasydoacutew Wspierając zasadę legitymizmuwalczyła o nią jednak mniej legalnymi sposobami W 747 roku rozpoczął się pucz haszymidzkiw Churasanie pod czarnymi sztandarami Abbasydoacutew ktoacuterych symbolikę podporządkowanomesjanistycznym nastrojom niezadowolonej ludności[70] Buntownicy wyrażający niezadowolenieważnych grup społecznych z działań poprzedniego reżimu musieli posłużyć się takimi hasłami ktoacutereznalazłyby poparcie ludności Jednym z nich okazało się nawoływanie do odnowy religijneji powrotu do islamu w jego pierwotnym kształcie Zwolennicy Abbasydoacutew obciążyli Umajjadoacutewodpowiedzialnością za wszystkie dramaty islamu Obiecywali swoim poplecznikom przyznanie prawpolitycznych i zmniejszenie podatkoacutew Wielu dało się przekonać i w społecznych szeregachpowstańczych obok chłopoacutew znaleźli się arystokraci ziemscy a analogiczne zroacuteżnicowanie wystąpiłopod względem pochodzenia etnicznego W społeczeństwie nad ktoacuterym rządy przejęli Abbasydzitrudno jednak dopatrzyć się koranicznego egalitaryzmu Roacuteżnice społeczne były bardzo głębokieBrak sztywnych podziałoacutew stanowych szanse awansu dla przedstawicieli ludu a nawetniewolnikoacutew nadawały temu systemowi społeczno-politycznemu oblicze odmienne od rozwiniętegofeudalizmu europejskiego[71]

Starcie umajjadzko-abbasydzkie i cała schizma religijna mogły mieć podłoże w konflikcienarodowym Zwycięstwo Abbasydoacutew można traktować jako zwycięstwo Persoacutew nad Arabami[72]Świadczyć o tym może wybitna rola Persoacutew zaroacutewno wśroacuted przywoacutedcoacutew buntu jak i ministroacutewi urzędnikoacutew nowej władzy a także ich silny wpływ na abbasydzką kulturę polityczną Poacuteźniejwykazano jednak że choć antagonizmy etniczne odegrały pewną rolę w agitacji to jednakrewolucjoniści nie walczyli jako Persowie albo Arabowie ale jako wyznawcy islamu Szyizm ktoacuteryich inspirował nie był natomiast przejawem irańskiej świadomości narodowej ale zostałprzyniesiony przez arabskich przesiedleńcoacutew W Iranie zadomowił się on bardzo wcześniepojawiając się w Kom już w czasach podboju Szyizm był doktryną elastyczną przemawiającąw całkiem odmienny sposoacuteb do roacuteżnych grup społecznych Dla elit stanowił usprawiedliwienieodejścia od prymitywizmu wczesnej ortodoksji kalifacko-sunnickiej dla mas ludowych był ideologiąwyzwolenia i walki z uciskiem ekonomicznym i społecznym[73] Można zatem uznać rewolucję zazryw społeczny i ekonomiczny posługując się argumentem iż pierwszą rzeczą jakiej dokonaliAbbasydzi było odrzucenie zasady arystokratycznego pochodzenia[74] Kiedy szlachetne urodzenie


i prestiż plemienny straciły na znaczeniu plemiona arabskie ktoacutere dominowały na oacutewczesnej sceniepolitycznej przestały odgrywać jakąkolwiek rolę Sukces i władza zależne były od woli kalifa a tencoraz częściej faworyzował ludzi niskiego a nawet obcego pochodzenia W czasie panowaniaabbasydzkiego Arabowie stracili przywileje podatkowe wojskowe i osobiste a islam stał sięoznaką tożsamości nowej elity rządzącej ndash urzędnikoacutew państwowych żołnierzy właścicieliziemskich kupcoacutew oraz coraz bardziej preferowanej grupy bdquospecjalistoacutew od spraw religiirdquo[75]Panowanie Abbasydoacutew przyniosło unifikację i ugruntowanie państwu muzułmańskiemu[76]

Władza państwowa zaczęła znajdować potwierdzenie przynajmniej początkowo w dostojeństwiekalifa spokrewnionego z Prorokiem i z tego tytułu władnego bronić bytu i prawowierności państwaAbbasydzi dla legitymizacji swojej władzy odwołali się do wątku mistycznego oznajmiając żezostali wyroacuteżnieni tajemną wiedzą właściwą jedynie członkom rodziny Proroka[77] Ich zwolennicywidzieli w nich nosicieli ducha Mahometa co wykorzystała propaganda abbasydzka ktoacuterejnośnikiem na prowincji irańskiej stali się emisariusze-przewodnicy podsycający i tak już napiętenastroje społeczne Umajjadzi zostali potępieni za niedostatek pobożności Odtąd nie pochodzeniearabskie ale wyznanie było kryterium dostępu do władzy[78] W swojej inauguracyjnej hubiewygłoszonej w meczecie w Kufie pierwszy kalif abbasydzki nazwał siebie as-saffah (przelewającykrew) imperialny tron budując za pomocą religii i przemocy[79] bdquoChwała niech będzie Bogu ktoacuteryupodobał sobie islam wyroacuteżnił go i wywyższył wybrał go dla nas i umocnił a nas uczynił jegowyznawcami przybytkiem i ostoją gorliwymi jego stroacuteżami obrońcami i tymi ktoacuterzy mają w nimudział [] Powiedział on także raquoNie proszę was za to o nagrodę tylko o miłość ku [mym]krewniakomlaquordquo[80]

Abbasydzkie zwycięstwo zostało powitane jako wyraz prawdziwej koncepcji kalifatu ideiteokratycznego państwa ktoacutera miała zastąpić czysto świeckie państwo (mulk) Umajjadoacutew Kalif naznak religijnego charakteru swego urzędu wkładał na siebie płaszcz (burda) ongiś noszony przezProroka ludowi pokazywał się z najstarszym egzemplarzem Koranu i określał się mianem imama Immniejsza była jego realna władza tym większa była oprawa religijna Władca otoczył się ludźmiznającymi prawo koraniczne i u nich szukał rady w sprawach państwowych Z czasem sam zacząłbrać udział w ustalaniu definicji dogmatycznych i potępianiu herezji W najbliższym sąsiedztwiepałacu kalifa znajdował się wielki meczet[81] Świetnie zorganizowaną machinę propagandową ktoacuterapomogła podważyć zaufanie społeczeństwa do rządoacutew Umajjadoacutew wykorzystywano teraz dlapozyskania życzliwości mas Propagowano ideę że władza powinna na zawsze pozostać w rękachabbasydzkich aby w końcu przekazać ją Jezusowi[82] bdquoI powroacuteci prawo do swego korzenia do jego[Mahometa] rodziny do przybytku życzliwości i miłosierdzia O ludzie ndash Klnę się na Allaha że niewystąpiliśmy po to żeby kopać dla was kanały albo wznosić wam pałace ndash wystąpienie naszesprawiło jeno oburzenie że zagarnęli oni [Umajjadzi] nasze prawa [] Wiedzcie tedy że prawo todo nas należy i zostanie nam odjęte dopiero w chwili kiedy przekażemy je Isie []rdquo[83] Uważano żejeśli władza kalifa zostanie naruszona cały świat ulegnie zniszczeniu W państwie Abbasydoacutewzmiana na korzyść religii była bardziej pozorna niż faktyczna chociaż w przeciwieństwie doumajjadzkich poprzednikoacutew Abbasydzi realizując politykę świecką deklarowali pobożnośći religijność Drugi kalif z dynastii Abbasydoacutew Al-Mansur założył stolicę państwa ktoacuterą nazwałMadinat as-Salam ndash Miasto Pokoju ndash na prawym brzegu Tygrysu między Arabią Syrią i Persją comogło symbolicznie nawiązywać do tradycji państwowych perskich Sasanidoacutew Zresztą takieskojarzenia moacutegł także wzbudzać sposoacuteb organizacji nowego państwa z ceremoniałem i przepychemgodnym bliskowschodniego imperium tradycyjnego typu w ktoacuterym wpływy orientalne a zwłaszcza


perskie zaczęły odgrywać coraz większą rolę[84] Kalif ten ostatecznie scentralizował państwokładąc kres zapoczątkowanej przez Abu Muslima al-Churasani emancypacji terytorioacutew irańskich[85]Arabski islam uległ jednak perskiemu wpływowi a kalifat stał się bliższy odrodzonemudespotyzmowi irańskiemu niż arabskiemu szejkanatowi[86] Kalif z plemiennego szajcha władającegodzięki zgodzie warstw panujących ewoluował w stronę autokraty powołującego się na boskiepochodzenie swojej władzy wspieranej przez regularną armię i wykonywanej zamiast arabskichwodzoacutew plemiennych przez opłacaną biurokrację Teoretycznie kalif był podporządkowanyświętemu prawu islamu szariatowi w praktyce kontrola jego rządoacutew była ograniczona wyłączniemożliwością powszechnego buntu Kalifowie prowadzili politykę religijną konsekwentnie aczniejednolicie W większości pozostawali wierni sunnizmowi w jego najbardziej ortodoksyjnejpostaci nigdy natomiast nie udało im się wprowadzić islamu erastyjskiego[87]

Stabilizując własną pozycję kalif nie potrzebował już swoich perskich sprzymierzeńcoacutewi rozpoczął z nimi wojnę ktoacutera szybko zaciążyła na politycznej kondycji imperium[88] Trzeci kalifAl-Mahdi proacutebował jeszcze zjednoczyć szyitoacutew pod swoimi auspicjami Przyjął imię oznaczającebdquowybranego przez Boga przewodnika misjirdquo dokonując zwrotu w oficjalnej doktrynie politycznejpaństwa Co prawda przyznał rację szyitom w przedmiocie konieczności zapewnienia władzypotomkom Proroka jednocześnie nie zapominając o interesach własnej linii dynastycznej Dziękitemu abbasydzka dynastia zyskiwała prawne uzasadnienie własnych aspiracji do najwyższegoprzewodnictwa w muzułmańskiej wspoacutelnocie natomiast Alidzi po raz kolejny nie zrealizowaliswoich politycznych roszczeń[89] Czwarty kalif Al-Hadi powroacutecił w stosunku do szyitoacutew do politykisiły skutkującej bitwą w czerwcu 786 roku w miejscu zwanym Fachch niedaleko Mekki ktoacutera nazawsze podzieliła Abbasydoacutew i Alidoacutew[90] Kalif Al-Mamun podejmując po raz ostatni proacutebęzakończenia wojny między Abbasydami a Alidami de facto zrezygnował z władzy na rzecz potomkaHusajna Ibn Alego Alego Ar-Ridy Kiedy jego zabiegi nie znalazły akceptacji społecznej zaoficjalną doktrynę państwa możliwą do przyjęcia zaroacutewno przez sunnitoacutew jak i szyitoacutew uznał ideęteologicznej szkoły mutazylitoacutew[91] Sprzeciwiając się podziałom w islamie władca usiłowałrozciągnąć swoje zwierzchnictwo imama nad teologami sunnickimi przekonując się że pogodzeniesunnitoacutew i szyitoacutew jest nie do osiągnięcia[92] Mimo trudności wewnętrznych państwo Abbasydoacutew dopołowy XI wieku czyli w okresie realnej władzy kalifatu odgrywało rolę regionalnego imperiumo ktoacuterym słyszano także w Europie Karola Wielkiego[93] W tym czasie już cywilizacja muzułmańskajawiła się średniowiecznym Europejczykom jako rzeczywistość niebezpieczna stanowiąca fizycznezagrożenie dla chrześcijańskiego świata[94] Daleko było jednak tym dwoacutem cywilizacjom do starćgotowym raczej sprzymierzyć się przeciw wspoacutelnym wrogom[95]

Wraz z nastaniem rządoacutew Abbasydoacutew kalif ponownie stanął na czele państwa i skupiłprzynajmniej do pewnego momentu całość władzy[96] Z czasem swoje cywilne kompetencjeprzekazał wezyrowi (wazir) sądowniczą władzę sędziemu (qadi) a wojskową powierzył wodzowi(amir) pozostając jednak ostatecznym arbitrem wszelkich spraw rządowych Ustanowiona zaUmajjadoacutew zasada dziedziczności tronu przynosiła i za Abbasydoacutew złe wyniki Kalifowie mianowaliswoich następcoacutew zupełnie arbitralnie niejednokrotnie przyczyniając się do rozlewu krwi[97]Abbasydzi prowadzili restrykcyjną politykę religijną Wydawali dyskryminujące innowiercoacutewprzepisy usuwające ich z urzędoacutew zakazujące jazdy konnej zmuszające do noszenia odrębnegostroju z żoacutełtymi łatami[98] W przeciwieństwie jednak do oacutewczesnej Europy Zachodniej innowiercymieli gwarantowaną swobodę praktyk religijnych prawo własności i działalności gospodarczej


Nietolerancja władzy pokusa awansu społecznego i chęć uwolnienia od dodatkowych podatkoacutewbdquoprzekonywałyrdquo innowiercoacutew do islamu Po przyjęciu islamu nie-Arab jako klient (mawla) miałwiększe szanse kariery administracyjnej i wojskowej Z czasem klienci zaczęli stanowić trzonwładzy abbasydzkiej swoimi kompetencjami udoskonalając system rządoacutew[99] Jednocześnieodmoacutewili oni przyjęcia etyki islamu i wspoacutełpracy przy budowie prawdziwej kultury arabsko-muzułmańskiej co dla Abbasydoacutew starających się zachować nieskazitelność dziedzictwa religijnegoi spoacutejność społeczeństwa było powodem prześladowań zbuntowanych neofitoacutew (zindik)[100] Ciostatni dostrzegali że zasady jakie zaakceptowali wraz z przyjęciem nowego wyznania służyłyjedynie wybranym Zaczęła się walka ideologiczna w ktoacuterej jedna strona dysponowała aparatempaństwowym i środkami represji druga poparciem mas

Z czasem Abbasydzi utracili zapał do władzy państwowej przekazując ją w znacznej mierzewezyrowi stającemu na czele rządu[101] bdquoMuhammad Ibn Barz Al-Qummi jest naszymprzedstawicielem na cały kraj i wśroacuted naszych poddanych Dlatego ten kto go słucha słucha nasa ten kto słucha nas słucha Bogardquo[102] Wezyr z nieograniczoną władzą (tafwid) korzystałz wszystkich uprawnień suwerena włącznie z mianowaniem swojego następcy co było bliższepierwotnemu koranicznemu rozumieniu tego urzędu jako osobistego doradcy i powiernikawładcy[103] Taki status osiągnęła rodzina wezyroacutew irańskiego pochodzenia ndash Barmakidoacutew odktoacuterych polityki zależały losy całego imperium W okresie kohabitacji kalif nie zapomniał jednako priorytetach własnej polityki zmierzającej do zachowania dotychczasowej orientacji religijnej[104]Irańczycy dysponujący jednak większym doświadczeniem w polityce bieżącej i administrowaniukroacutelestwem byli promowani na wszystkich szczeblach administracji a wezyrowie perscy zajmowalipozycję zwierzchnikoacutew całego aparatu administracyjnego[105] Rygorystyczna wierność kalifa wobecobowiązkoacutew wodza wspoacutelnoty nakazująca mu na przemian prowadzić pielgrzymkę do Mekkii wyprawy wojenne na teren Bizancjum łączyła się ze wzrastającą nieufnością do Barmakidoacutewktoacuterzy ostatecznie popadli w niełaskę

Do tego czasu wezyr stał na czele rady złożonej z zarządcoacutew departamentoacutew państwowychCentralne biura zwane dywanami rozbudowane według sasanidzkich wzoroacutew były hierarchicznieskomplikowane i coraz liczniejsze[106] W prowincjach rządzonych przez emiroacutew istniały ichprzedstawicielstwa sprawujące drobiazgową kontrolę[107] Policja pilnowała porządku i dostarczałakalifowi informacji zdobytych w terenie Poczta była zarazem służbą wywiadowczą na rzecz kalifaKalif do kontroli swoich poddanych i urzędnikoacutew zatrudniał na terenie całego imperium nawetkupcoacutew domokrążnych handlarzy i podroacuteżnikoacutew ktoacuterych wysyłał także poza jego granice[108]Oproacutecz urzędoacutew odpowiedzialnych za kontrolę miar i wag oraz handlu istniał urząd kontroliobyczajoacutew Szef miejskiej policji (muhtasib) będący zarazem urzędnikiem religijnym czuwał żebyzasady moralne były przestrzegane a czynności zakazane przez prawo ndash lichwa sprzedaż napojoacutewalkoholowych i gry hazardowe ndash karane Do jego obowiązkoacutew należało także czuwanie nadmoralnością polityczną[109] Na tak rozbudowaną administrację państwo potrzebowało ogromnychśrodkoacutew ktoacuterych dostarczał system podatkowy zaplanowany według kryterium wyznaniowego Zakatbył jedynym podatkiem obowiązującym każdego muzułmanina Niemuzułmanin był obarczonypogłoacutewnym ndash dżizja podatkiem gruntowym ndash haradż oraz opłatą za towary importowane na terenymuzułmańskie Cały dochoacuted państwowy ndash fajrsquo był używany przez kalifa na opłacanie wojskautrzymanie meczetoacutew roboty publiczne i inne wydatki gminy muzułmańskiej[110] Wbrewmuzułmańskiej moralności część dochodoacutew przynosiły państwu banki ktoacuterych funkcjonowanie


usprawiedliwiały liczne teorie muzułmańskie[111]Wymiar sprawiedliwości uważany za czynność religijną był powierzony członkowi warstwy

teologicznej (faqih) Spośroacuted znawcoacutew teologii i prawa koranicznego powoływano sędzioacutew ndashkadich ze stołecznym wielkim kadim na czele[112] Nadworny trybunał oproacutecz sporoacutewadministracyjnych i spraw służbowych rozstrzygał także skargi zwykłych obywateli Niemuzułmaniebyli sądzeni przez urzędnikoacutew cywilnych Abbasydzi stworzyli zawodową armię najemnikoacutewperskich berberskich i tureckich Ci ostatni w połowie XI wieku zdominowali kalifat centralnyw Bagdadzie i rządzili jako sułtanowie[113] Nawet jeśli w tym okresie kalif odzyskiwał pełnięwładzy szybko musiał uciekać się do wojskowej pomocy z zewnątrz nie mogąc rządzić tylko zapomocą osobistego autorytetu Dowoacutedcy coraz bogatsi dzięki nadaniom ziemskim usamodzielnili sięw swoich prowincjach Zaczęli wpływać na obsadę tronu a od połowy X wieku kalifowie znaleźlisię pod faktyczną władzą szefoacutew wojska[114] Mimo wysiłkoacutew władzy centralnej państwoabbasydzkie ulegało stopniowej decentralizacji ktoacutera rodziła potrzebę powoływania kolejnychurzędoacutew państwowych Gubernator jak wielu urzędnikoacutew łączył godność cywilną i religijną[115]Sprawował nadzoacuter nad sprawami wojskowymi podatkowymi bezpieczeństwa publicznego takżenadzorował orzecznictwo sądowe przewodniczył w czasie publicznych modłoacutew w piątek bdquochroniłreligię państwową przed innowacjamirdquo[116]

Abbasydzi nie mogli się już jednak cieszyć władzą absolutną jak poprzedni władcyW administracji wojsku na dworze nawet kluczowe pozycje zajmowali nie Arabowie ale Persowiei Turcy[117] Abbasydzi musieli koegzystować z wielkimi ośrodkami politycznymi i religijnymiw Hiszpanii i Afryce Poacutełnocnej oraz z mniejszymi szyickimi i sunnickimi państewkami Władzacywilna kalifoacutew roacutewnież ulegała ograniczeniu Prowadzenie bieżącej polityki przejęły możne rodyzajmując wysokie stanowiska urzędnicze i monopolizując kontrolę nad skarbem państwa i politykąregionalną ndash Barmakidzi pochodzenia perskiego (750ndash803) Bujjidzi (945ndash1055) w końcu Turcyseldżuccy[118] Jeszcze przed wkroczeniem na scenę polityczną Turkoacutew poplecznicy kalifatu byliszyitami a sunnicki kalif zaczął być z czasem jedynie tolerowany[119] Okres kalifatu trwał jeszczedwa stulecia jego dorobek przeszedł jednak do historii oproacutecz jednej dziedziny ktoacuterą paradoksalniepielęgnowali Seldżucy Jako obrońcy islamu w wersji ortodoksyjnej sunnickiej zachowali ciągłośćreligii[120] Turcy rządzący jako sułtanowie respektowali suwerenność kalifoacutew ktoacuterzy jednakzachowali wyłącznie przywoacutedztwo duchowe tracąc władzę polityczną[121] Jednocześnie nowiwładcy walczyli w imię kalifa i religii z Bizancjum krzyżowcami Mongołami i FatymidamiReformowanie państwa na polu administracyjnym i wojskowym nie przeszkadzało w pielęgnowaniureligii w licznie zakładanych przez władze sunnickich madrasach[122]

Koniec złotego wieku państwa abbasydzkiego przypadł na okres rządoacutew dziewiątego kalifa Al-Wasika Pierwsze oznaki rozkładu zaczęły pojawiać się w strukturze politycznej po śmierci Harunaar-Raszida doprowadzając do wojny domowej Araboacutew i Persoacutew[123] Odtąd irańskie aspiracjearystokratyczne i regionalne znalazły ujście w lokalnych dynastiach[124] W 946 roku perski roacutedszyickich Bujjidoacutew ostatecznie przejął panowanie sprowadzając funkcję kalifa do czystonominalnej[125] W państwie wybuchały rebelie i bunty wzniecane przez emancypujące sięspołeczności[126] Kalif dzierżący tytuł bdquosuwerennego zwierzchnika islamu i przywoacutedcy wiernychrdquoprzestał być jednak symbolem władzy państwowej wręczając jedynie inwestyturę tym ktoacuterzy ją defacto sprawowali Jedność państwa muzułmańskiego opierała się już wyłącznie na tym że podczaspiątkowych modlitw w meczetach wymieniano imię panującego kalifa Poacuteźniej nawet jego religijny


status zwierzchnika islamu sunnickiego upadł kiedy znaczna część społeczeństwa zaczęłasympatyzować z roacuteżnymi odłamami islamu[127] Harun ar-Raszid zabiegał jeszcze o uznanie swojegoreligijnego i politycznego autorytetu z gorliwością spełniając obowiązki pielgrzymki i wojnyświętej osobiście walcząc i nosząc czapkę z napisem bdquobojownik za wiarę pielgrzymrdquo Kalifatjednak został już tylko symbolem oznaczającym władzę duchowną a nie polityczną

Abbasydzi zdobyli władzę na fali ruchu religijnego i starali się utrzymać szerokie poparciepodkreślając religijny charakter swojej władzy Ich panowanie upływało pod znakiem ciągłychumizgoacutew do przywoacutedcoacutew religijnych i prawnikoacutew oraz publicznego podkreślania religijnejskromności[128] Organizacja religijna wypełniła proacuteżnię powstałą po rozpadzie więzoacutewpolitycznych spajała mozaikę etniczną i społeczną oraz podkreślała jej suwerenność Kalifowieprzebudowali święte miasta ndash Mekkę oraz Medynę i regularnie organizowali do nich pielgrzymkiZaczęli też prześladować odszczepieńcze ugrupowania muzułmańskie bdquoTa dynastia panowała nadświatem łącząc religię z władzą kroacutelewską Najlepsi i najbardziej religijni ludzie okazywali imposłuszeństwo z powodoacutew wiary pozostali ze strachurdquo[129] Abbasydzi jak wielu ktoacuterzy zdobywaliwładzę w wyniku rewolucji musieli wybrać pomiędzy celami i zamierzeniami ich poplecznikoacutewa racją stanu Wybrali to drugie z jednej strony utrzymując spoacutejność państwa muzułmańskiegoz drugiej na zawsze dzieląc muzułmański świat Od momentu wystąpienia Proroka do tego czasupowstało dojrzałe muzułmańskie państwo z jednolitą doktryną polityczną i zwartą organizacją Moacutewisię że wszystko co nastąpiło potem zaroacutewno w historii państwa jak i kultury było już tylkonaśladownictwem lub proacutebą przekształcenia tego co było dawniej[130]

Przyczyny rozłamu

Od początku rozwoju państwa na Bliskim Wschodzie można moacutewić o poważnym konflikcieo władzę ktoacutery był także jednym z powodoacutew rozpadu muzułmańskiego imperium Można nawetmoacutewić o dwoacutech roacuteżnych społecznościach bliskowschodnich każdej funkcjonującej we własnympaństwie muzułmańskim z własnym systemem religijnym Sunnitami określano zwolennikoacutew tradycjiakceptujących obowiązujące zasady Tradycja (sunna) oznaczała w tym przypadku system władzynie zaś sunnę Proroka ktoacuterą uznają także szyici[131] Właśnie na tle sporu o władzę powstała roacuteżnicamiędzy odłamami związana z problemem sukcesji po śmierci Mahometa Szyizm zrodził się jakoczysto arabska frakcja polityczna określana mianem zwolennikoacutew (szirsquoa) przekonana że scheda poProroku należy się członkowi jego rodziny ndash Alemu[132] Ali miał być wyznaczony do roli przywoacutedcyreligijno-politycznego (tajin) w testamencie (nass)[133] bdquoAli jest panem każdego kogo ja jestempanem (man kuntu mawlahu fa Ali-un-mawlahu)rdquo ndash tekst zaświadczający dziedziczne prawa Alegoi jego potomkoacutew[134] Większość jednak nazywana ludźmi tradycji i zgodnej opinii (ahl a-sunna wa-al-dżamarsquoa) akceptowała Abu Bakra argumentując to tym że Prorok nie pozostawił w tej sprawieżadnych wytycznych a władcą powinien zostać najstarszy z rodu lub wybrany przez społecznośćZdaniem Alidoacutew potomkoacutew Alego niemożliwe żeby Prorok ktoacutery za życia ustanawiał regułydotyczące najdrobniejszych nawet spraw przeoczył tak ważną kwestię jak sukcesja po nim Jeślinawet pozostawił ją do dyspozycji wiernych powinien dać im wskazoacutewki[135]

Drugą sporną kwestią dzielącą przedstawicieli obu nurtoacutew była sprawa funkcji przyszłego władcyWedług sunnitoacutew ostatnim dysponującym mocą proroctwa był Mahomet dlatego przyszły władca ndashkalif (chalifa) ndash powinien ograniczyć swoje kompetencje jedynie do świeckiej zwierzchności nadgminą Alidzi wyrażali natomiast opinię że następcy została przekazana także ezoteryczna wiedza


(wasi) ktoacutera umożliwia mu interpretację objawienia religijnego[136] Ostatnia kwestia spornawynikała z roacuteżnicy stanowisk co do charakteru pośrednictwa między Bogiem a człowiekiem Sunniciza takich pośrednikoacutew uznali Proroka oraz świętych natomiast szyici Proroka wraz z imamami[137]To rozpoczęło w świecie muzułmańskim trwający do dzisiaj spoacuter zaroacutewno natury politycznej jaki religijnej dotyczący wyboru i funkcji władcy politycznego Islam szyicki zaczął się emancypowaći tworzyć własne charakterystyczne instytucje odrębny system prawa (garsquofarycki) szczegoacutelneelementy kultu wyodrębnienie klasy społecznej niespotykanej na gruncie sunnickim przypominającejduchowieństwo[138]

Sunnitoacutew od szyitoacutew odroacuteżniało podejście do sukcesji władzy Wszyscy sunnici uznali czterechpierwszych kalifoacutew ndash Abu Bakra Umara Usmana i Alego ndash jako prawdziwych następcoacutew Prorokazwanych kalifami prawowiernymi (al-chulafa ar-raszidun) Wraz z powstaniem kalifatu Umajjadoacutewtermin bdquokalifrdquo pozostawał w użyciu jednakże kalifat muzułmański został faktycznie przekształconyw świeckie kroacutelestwo Araboacutew[139] Mimo to koncepcja kalifatu wciąż była przedmiotem dysputmuzułmańskich myślicieli Sunnici łączyli sprawowanie tego urzędu z obowiązkiem administrowaniaszariatem i wypełniania funkcji sędziego W ich mniemaniu kalifat oznaczał instytucję prawno-polityczną Postrzegali siebie jako jedną wspoacutelnotę ndash ummę ktoacutera winna być chroniona i zarządzanawedług jednego prawa boskiego dlatego najwłaściwszym było aby istniał tylko jeden taki urządjeden tylko władca Szyici aby skutecznie przeciwstawiać się oacutewczesnej władzy potrzebowaliprzekonujących argumentoacutew Według nich doskonałe rządy to rządy imama najlepsza władza pojawisię dopiero po nadejściu mahdiego ktoacutery przecież stale jest władcą świata chociaż niewidzialnymdla ludzi[140] W czasie jego nieobecności nawet najlepsze rządy są niedoskonałe Ludzie popełniająbłędy ktoacutere przekładają się na tworzone przez nich instytucje polityczne Szyici szczegoacutelnie naterenie Persji za czasoacutew safawidzkich uważali że w oacutewczesnej sytuacji najdoskonalszą formąrządoacutew byłaby monarchia Byli i tacy ktoacuterzy całość władzy politycznej oddawali w ręce kalifachociaż większość szyitoacutew nie uznaje kalifatu za legalną władzę muzułmańską[141] Oficjalnielegalnej władzy państwowej szyici upatrywali w instytucji imamatu sunnici natomiast w kalifacieO ile jednak sunnici wcielali swoje koncepcje w życie o tyle szyizm został sprowadzony do rangiezoterycznej ideologii dla wtajemniczonych i musiał ukrywać się ze swoimi poglądami na mocyzasady przezorności (taqijja) ktoacutera pozwalała pozornie uznać władzę i religię panującą dla ocaleniasiebie i swoich najbliższych[142]

Szyici nie ufali władzy świeckiej bardziej niż sunnici[143] Władca w swych wyrokach nie moacutegłbyć osamotniony powinien go wspierać autorytet znawcoacutew doktryny ndash ulemoacutew[144] Sunniccyulemowie zwykle wspierali instytucje polityczne przedkładając ład państwowy nad spełnieniereligijne[145] Szyiccy ulemowie jako mudżtahidowie aktywnie uczestniczyli w życiu politycznymi społecznym W literaturze europejskiej określa się ich jako duchowieństwo lub kler muzułmańskieale ich rola była zupełnie inna dotyczyła spraw publicznych i politycznych państwa Oczywiście niebyli związani z żadną instytucją kościelną Przysługiwało im prawo do podejmowania samodzielnejinicjatywy prawodawczej ndash idżtihadu ndash ktoacuterej treść rozstrzygała kwestie polityczne i prawnei stawała się obowiązkiem całej społeczności muzułmańskiej[146] Sunnici określali mianem ulemoacutewjedynie twoacutercoacutew czterech szkoacuteł prawa muzułmańskiego natomiast wśroacuted szyitoacutew także ich następcycieszyli się autorytetem najwyższych teologoacutew i prawnikoacutew z ktoacuterych najznamienitszymi byliajatollahowie[147] Kiedy kalifat stał się słabszy na płaszczyźnie politycznej całą władzę przejęliświeccy władcy Przez cały ten okres niezależnie od sytuacji faktycznej szyici interpretowali


władztwo kalifa w kontekście europejskiej władzy ustawodawczej podczas gdy sunnici jedyniewykonawczej w stosunku do tego co już kiedyś zostało ustanowione[148]

Szyici uznawali za prawowitą jedynie tę władzę ktoacutera jest przekazywana w linii Proroka lub teżtę ktoacutera kieruje się rozumieniem prawa koranicznego głoszonym przez Proroka Za czasoacutewpierwszych kalifoacutew szyici jednak nie zgłaszali pretensji do tronu dopiero kiedy Ali faktycznie zostałkalifem zaczęli bronić swojej zdobyczy[149] Od tego momentu sunnici rozwijają koncepcję rządoacutewbardziej egalitarnych natomiast szyici są przywiązani do mitu elity Władzy ktoacutera według nich miałaprzechodzić z ojca na najstarszego syna Alidzi nie sprawowali ale formalnie ją sobie przekazywaliPowstała dynastia szyickich władcoacutew ndash imamoacutew Brak uznania i represje ze strony rządzącychkalifoacutew powodowały że działali oni w ukryciu[150] Ali polityczny autorytet szyitoacutew nie miałwielkich zdolności politycznych pozwalających mu kierować nie do końca ukształtowanymorganizmem państwowym[151] Nie wykazał także zdolności dyplomatycznych kiedy ważyły się losyjego urzędu Dla dobra jedności gminy wycofał się z walki o tron odebrał władzę arystokracjiplemiennej (asraf al-qabarsquoil) aby oddać ją w ręce tych ktoacuterzy posiadali zasługi na polu krzewieniaislamu (qurra)[152] Byli tacy ktoacuterzy negowali postawę swego przywoacutedcy w imię obrony prawamuzułmańskiego Charydżyci kierowali się w istocie pobudkami politycznymi będąc głosem luduktoacutery winien mieć prawo sprzeciwu wobec władcy nieprzestrzegającego należycie zasad KoranuDotychczasowa koncepcja niepodzielnego kalifatu została zastąpiona przez zasadę politycznegopluralizmu i egalitaryzmu osiąganego jednak nader drastycznymi metodami[153] W powyższymsporze ostatecznie zwyciężyli zwolennicy koncepcji wyboru kalifa przez wybitnych muzułmanoacutewokreślanych jako ci co związują i rozwiązują (ahl al-hall wa-al-aqd)[154]

Za panowania Umajjadoacutew prześladowani szyici zostali wystawieni na pierwszą proacutebę lojalnościPodejmując ją zagrozili panującej dynastii i ostatecznie przyczynili się do jej upadku Szyicizaatakowali kiedy kalif Muawija I wyznaczając swojego syna na następcę zerwał z teokratycznąinstytucją kalifatu i rozpoczął rządy monarchii dziedzicznej[155] Jego posunięcie pozwoliło imzdobyć rzesze zwolennikoacutew wśroacuted ludności niezadowolonej z sunnickiej władzy Trudno stwierdzićjednak kogo opozycja szyicka faktycznie reprezentowała ndash nacjonalistoacutew perskich przeciwkoArabom czy uciskane warstwy ludności przeciwko władzy i państwu Już w pierwszych powstaniachperskich wykorzystano w ramach propagandy politycznej postać Mahdiego początkowo przywoacutedcępolitycznego następnie Mesjasza ktoacutery miałby natchnąć kolejnych alidzkich i pseudoalidzkichpretendentoacutew do władzy[156] Idea sprowadzała się do wysunięcia w miejsce kalifa umajjadzkiegowłasnego przywoacutedcę gminy ndash Muhammada Ibn al-Hanafiję zwanego al-mahdi ndash prowadzony przezBoga[157] Bezkompromisowe formy szyizmu nie okazały się jednak wystarczająco atrakcyjneKolejnym pretendentom do tronu nie udawało się go odzyskać i nierzadko umierali za wiarę jaktrzeci imam Husajn Ibn Ali ktoacuterego śmierć szyici chcieli odkupić jeszcze podczas wojny iracko-irańskiej[158] Problemem natury politycznej było to jak powinni zachować się szyici wobecfaktycznie panującego władcy z założenia tyrana (garsquoir) Szarif Al-Murtada wielki szyicki uczonyczasoacutew dynastii Bujjidoacutew mawiał że nie powinno się takiemu władcy służyć chyba że byłybyzagrożone interesy członkoacutew wspoacutelnoty wtedy dozwolone jest sprawowanie funkcji państwowychprzy zachowaniu wierności prawdziwemu imamowi[159] Do dzisiaj wśroacuted szyitoacutew toczą się sporyczy uzasadnione jest stosowanie kar koranicznych (hudud) czy istnieje obowiązek płaceniapodatkoacutew i czy uprawnione jest wzywanie wiernych do dżihadu skoro nie ma imama

Z początkiem panowania dynastii Abbasydoacutew Arabowie utracili hegemonię na rzecz Persoacutew


Rozpoczęła się walka między dwoma ideologiami muzułmańskimi ndash ortodoksyjną sunnicką zapomocą ktoacuterej walczyli nacjonaliści arabscy oraz heretycką szyicką ktoacuterą posługiwali sięnacjonaliści perscy reprezentujący perski ruch narodowy ndash szursquoabijja[160] Zwolennicy Alego szyiciopowiedzieli się za zasadą legitymizmu[161] Zwalczając bdquopogańskich Umajjadoacutewrdquo zawarli sojuszz Abbasydami licząc że w ten sposoacuteb będą mogli zrealizować własne dążenia Zawiedzione ambicjesprawiły że Alidzi zaczęli radykalizować swoją postawę powołując kolejne ugrupowania a nawetdynastie[162] Przez następne 600 lat walcząc przeciwko władcy Abbasydoacutew oficjalniereprezentującemu sunnizm podejmowali działalność na polu politycznym społecznymekonomicznym oraz religijnym Tworzyli ugrupowania umiarkowane w postaci stowarzyszeńfilozoficznych jak encyklopedyści islamu ndash Ichwan as-Safa (Bracia Czystości) oraz ugrupowaniaradykalne i terrorystyczne karmatoacutew czy asasynoacutew[163] Karmaci na gruncie głoszonych przez siebierewolucyjnych zasad tworzyli wokoacuteł Zatoki Perskiej dość trwałe państewka jedność społecznąosiągając za pomocą chwytliwych haseł głoszonych w organizowanych przez siebie cechachrobotnikoacutew i rzemieślnikoacutew[164] Ich program można by nazwać muzułmańską ideologią utopijnegosocjalizmu implikującą roacutewność wszystkich członkoacutew bez względu na wyznanie rasę czy kastętolerancję oraz wspoacutelnotę doacutebr materialnych[165] Zgorszenie siały natomiast metody jakimizdobywali władzę ktoacutere dzisiaj zostałyby określone mianem terrorystycznych Ze środowisksufickich z kolei wywodziło się ugrupowanie ktoacutere odegrało kluczową rolę w życiu politycznymi społecznym świata muzułmańskiego a ktoacuteremu krzyżowcy nadali nazwę asasynoacutew ndash w znaczeniumordercoacutew[166] Tworzyli oni sektę mistrzowsko posługującą się metodami terroru z ktoacuterą musieliliczyć się zaroacutewno władcy świeccy jak i duchowni W irańskiej siedzibie młodzi adepcidowiadywali się że powinni walczyć za wiarę a ich męczeństwo zostanie wynagrodzone pośmierci

Szyici mimo stosowania wielu metod nie odnieśli politycznego sukcesu a nie mając silnegoprzywoacutedcy oddali władzę w ręce tych dla ktoacuterych islam był tylko narzędziem a nie celem Bujjidzistopniowo opanowali całą Persję a nawet Bagdad i nawet świętom szyickim nadali rangępaństwową[167] Sami stwarzali sobie konkurentoacutew do władzy przede wszystkim z powodu sporuo to czy imam ma być wyznaczany przez poprzednika rekomendacją w testamencie czy też bdquowysuwasię samrdquo dzięki cechom osobistym[168] To z ich szeregoacutew wywodził się zbuntowany Idris Ibn AbdAllah ktoacutery zjednoczył poacutełnocne i środkowe Maroko i utworzył państwo szyickie trwające dwastulecia[169] Do szyitoacutew należała sekta zajdytoacutew działająca na terenie Persji Poacutełnocnej i ArabiiPołudniowej ktoacutera była jedną z bardziej umiarkowanych poświęcających racje religijne dlakorzyści politycznych Akceptowała pierwszych imamoacutew Abu Bakra Umara a nawet Usmana zewzględu na ich wkład do dorobku politycznego muzułmanoacutew akceptowała też instytucję podwoacutejnegokalifatu dla miejsc oddalonych od siebie geograficznie[170] Nie można powiedzieć tego samegoo stokroć bardziej radykalnych w swych poglądach imamitach Głosili że zwierzchnik społecznościmuzułmańskiej został wyraźnie wskazany przez Proroka i był nim Ali Każdy następny imam miał byćwyznaczany przez swojego poprzednika oczywiście z inspiracji boskiej Dali oni początek dwoacutemsektom ndash siedmiowcoacutew oraz dwunastowcoacutew czyli imamoacutew właściwych (ithna aszari) ktoacuterychprzekonania legły u podstaw oficjalnej religii Persji w 1502 roku[171]

W okresie kiedy kalifat abbasydzki ulegał osłabieniu zaktywizowali się karmaci Ruchzainicjowany przez Abd Allaha Ibn Majmuna stworzył zwarty program polityczno-religijnyzakładający zjednoczenie wszystkich ugrupowań opozycyjnych w celu zaprowadzenia egalitarnej


wspoacutelnoty Podstawowym dogmatem była wiara w sioacutedmego imama ktoacutery znikł i czeka w ukryciu naodpowiedni moment aby powroacutecić Cel ich działania był jednak niejednoznaczny dla szyitoacutewoznaczał walkę z sunnizmem dla nacjonalistoacutew perskich inicjatywę antyarabską dla charydżytoacutewobietnicę demokracji społecznej dla wolnomyślicieli stanowił nadzieję na zupełny liberalizm[172]Ich działalność uważana za jedną z najskuteczniejszych w dziejach islamu przybierała roacuteżne formyod misyjnej poprzez polityczno-społeczną do państwowotwoacuterczej a nawet rewolucyjnejprzyczyniła się do ustanowienia ismailickiego kalifatu ndash potężnego państwa w Afryce Poacutełnocnejktoacutere zaczęło stopniowo zagrażać kalifatowi abbasydzkiemu[173] Ismailitom zwanym takżesiedmiowcami z ktoacuterych wywodzili się karmaci świat muzułmański zawdzięcza koncepcję władzyktoacuterą dzisiaj można by poroacutewnać do paretowskiej teorii krążenia elit moacutewiącą o siedmiu cyklachproroctwa Każdy cykl rozpoczyna prorok (nabi) reprezentowany przez ziemskiego przedstawiciela ndashimama ostatni prorok jest mahdim nieprzynoszącym nowego porządku ale przygotowującym światna nadejście nowego proroka Zatem życie ziemskie przechodzi przez kolejne fazy prawdyi ustanowienia władzy oraz bezkroacutelewia czyli dezintegracji

Sunnici wierzą że Mahomet był ostatnim w cyklu proroctwa a przedtem objawił ostatnie prawo ndashszariat historia religijna ludzkości została w ten sposoacuteb zamknięta i można tylko wracać do tego cozostało ustanowione w przeszłości[174] Dla szyitoacutew uznających dwunastu imamoacutew Mahdi żyje leczjest niewidoczny dla ludzi[175] Ismailici z kolei twierdzą że wiedzie on życie ziemskie Oba odłamyszyickie realizują zatem te same cele polityczne na gruncie roacuteżnych założeń teologicznych Wedługobu historia religijna i polityczna ludzkości nie została zamknięta Na tle rozgrywek dynastycznychi sporoacutew o prawo do godności kalifa doszło do wystąpienia ugrupowania zajdytoacutew[176] Powstałasekta podzielająca sunnickie przywiązanie do pierwszych kalifoacutew a jednocześnie dzielącaz ismailitami wiarę w żyjących imamoacutew Imamowie nie tylko nie musieli przekazywać władzy z ojcana syna ale mogło się zdarzyć że w jednym czasie kilku pretendentoacutew było godnych tego tytułuPurytanie ci rozwinęli koncepcję sukcesji władzy Imam musiał pochodzić z rodziny Proroka alewładzę moacutegł przejąć legalnie ndash wybrany przez uczonych teologoacutew ndash lub używając siły Ponieważ byłprzywoacutedcą zaroacutewno duchowym jak i świeckim musiał odznaczać się niezbędną wiedzą teologicznąjak roacutewnież posiadać bdquokwalifikacje na władcęrdquo[177] Członkowie ugrupowania nieuznającymaskowania się (taqija) mogli skuteczniej niż pozostałe stronnictwa urzeczywistnić swojeprzekonania powołując kolejne twory państwowe z ktoacuterych teokratyczne państwo w Jemenie podprzywoacutedztwem duchownych utrzymało się do 1962 roku

Ciąg dalszy w wersji pełnej

Rola islamuDostępne w wersji pełnej

Roacuteżne oblicza państwa na Bliskim Wschodzie

Państwo klasyczneDostępne w wersji pełnej

Imperium OsmańskieDostępne w wersji pełnej

System kolonialny


Dostępne w wersji pełnej

Narodziny wspoacutełczesnych państw bliskowschodnich

Powstawanie niezależnych państwDostępne w wersji pełnej

Wspoacutełczesne ideologie państwoweDostępne w wersji pełnej

Systemy autorytarne i demokracjeDostępne w wersji pełnej

[6] Arabowie Słownik encyklopedyczny op cit s 113ndash115[7] R Ożarowski Ideologia na Bliskim Wschodzie Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

Gdańsk 2006 s 16[8] B Lewis Bliski Wschoacuted Proacuteszyński i S-ka Warszawa 1998 s 43[9] B Lewis The Shaping of Modern Middle East Oxford University Pres OxfordndashNew York

1994 s 5[10] Ibidem s 11[11] AH Hourani Minorities in the Arab World Oxford University Press London 1947 s 1[12] The World Bank Middle East and North Africa Data Profile Washington 2010 httpddp-

extworldbankorgextddpreportsViewSharedReportampCF=ampREPORT_ID=9147ampREQUEST_TYPE=VIEWADVANCED

[13] Arabowie Słownik encyklopedyczny op cit s 113ndash115[14] A Goldschmidt A Concise History of the Middle East The American University in Cairo

Press Cairo 2004 s 8[15] The World Bank Middle East and North Africa Data Profile op cit[16] Middle East and North Africa Statistics and Monitoring 2005ndash2010 UNICEF

httpwwwuniceforgstatisticsindex_step1phpsid=4f36825e2a2f6ac83d4ad9d501b74911[17] J Bryła Cz Mojsiewicz Bliski i Środkowy Wschoacuted w stosunkach międzynarodowych

[w] Stosunki międzynarodowe red W Malendowski Cz Mojsiewicz Atla2 Wrocław 1998 s105

[18] G Corm Bliski Wschoacuted w ogniu Wydawnictwo Akademickie Dialog Warszawa 2003s 411ndash417

[19] F Halliday Islam i mit konfrontacji Religia i polityka na Bliskim Wschodzie WydawnictwoAkademickie Dialog Warszawa 2002 s 35

[20] A Goldschmidt op cit s 9[21] J Zdanowski Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku Zakład Narodowy im Ossolińskich

Wrocław 2010 s 5[22] SA Zahra Doing Research in the (New) Middle EastbdquoAcademy of Management

Perspectivesrdquo vol 25 iss 4 2011 s 7[23] D Madeyska Historia wspoacutełczesnego świata arabskiego Wydawnictwa Uniwersytetu


Warszawskiego Warszawa 2008 s 8[24] SA Zahra op cit s 11[25] RA Hinnebusch Towar a Historical Sociology of State Formation in the Middle East

bdquoMiddle East Critiquerdquo vol 19 no 3 2010 s 203ndash204[26] The Organization of Islamic Conferencein a Changing World red M El-Sayed Selim Cairo

University CairondashGiza 1994 s 12[27] T Łoś-Nowak Organizacje w stosunkach międzynarodowych Istota ndash mechanizmy

działania ndash zasięg Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Wrocław 2004 s 196ndash200[28] J Kukułka Historia wspoacutełczesnych stosunkoacutew międzynarodowych 1945ndash2000 Wydawnictwo

Naukowe Scholar Warszawa 2007 s 177[29] A Drozd Międzynarodowe organizacje muzumańskiebdquoRuch Prawniczy Ekonomiczny

i Socjologicznyrdquo zeszyt 1 rok LIX 1997 s 35[30] J Kukułka op cit s 157[31] B Lewis The Shaping op cit s 4[32] K Brataniec Zachoacuted i islam Dylematy relacji Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne

Krakoacutew 2009 s 21ndash22[33] S Rahnema Radical Islamism and Failed DevelopmentalismbdquoThird World Quarterlyrdquo nr 29

2008 s 483ndash496[34] K Kościelniak Modernizacja islamu ndash fenomen świata muzułmańskiego czy polityczny cel

Zachodu [w] Religia a wspoacutełczesne stosunki międzynarodowe red B Bednarczyk Z PasekP Stawiński Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne Krakoacutew 2010 s 146ndash147

[35] G Corm op cit s 81[36] RJ Pauly Islam in Europe Integration or Marginalization Ashgate Publishing Burlington

2004 s 140ndash165[37] PR Kumaraswamy Problems of Studying Minorities in the Middle EastbdquoAlternatives

Turkish Journal of International Relationsrdquo vol 2 no 2 2003 s 244[38] J Zdanowski Bliski Wschoacuted 2011 Bunt czy rewolucja Krakowskie Towarzystwo

Edukacyjne Krakoacutew 2011 s 29[39] Ibidem s 30ndash31[40] G Corm op cit s 61[41] M Amineh The Greater Middle East in Global Politics Brill LeidenndashBoston 2007 s 3[42] M Loewe Social Security in Egypt An Analysis and Agenda for Policy ReformbdquoWorking

Papers 2024rdquo Economic Research Forum for the Arab Countries Iran-Turkey 2001 s 3ndash4httpwwwwip-onlineorgpublic26Loewe_Soziale_Sicherheit_Aegyptenpdf

[43] J Zdanowski Kilka uwag o problemach badawczych [w] Świat Arabski w procesieprzemian Zmiany społeczne i kulturowe oraz reformy polityczne red A Kapiszewski KsięgarniaAkademicka Krakoacutew 2008 s 10

[44] Ibidem[45] T Bahrampour In Syria Protesters Push to End Decades of Isolation bdquoThe Washington

Postrdquo 17 April 2011 httpwwwwashingtonpostcomworldinspired-by-neighbors-and-technology-syrians-join-in-revolution20110416AF3JPjqD_storyhtml

[46] S Nematt Arab Pundits Cheer the Tunisia Egypt Protests bdquoNewsweekrdquo 28 January 2011


httpwwwnewsweekcom20110128arab-pundits-cheer-the-tunisia-egypt-protestshtml[47] IM Lapidus Tribes and State Formation in Islamic History [w] Tribes and State

Formation in the Middle East red PS Khoury J Kostiner University of California PressBerkeleyndashLos AngelesndashOxford 1990 s 44

[48] Zob J Zdanowski Plemiona chiefdomy i państwa na muzułmańskim Bliskim WschodzieInterpretacja badań i polemik bdquoActa Asiatica Varsoviensiardquo nr 12 Orient wczorajszy Orientdzisiejszy 1999 s 65

[49] Ibidem s 59[50] Ibidem s 61[51] Ernest Gellner między filozofią a antropologią red A Flis Wydawnictwo Uniwestytetu

Marii Curie-Skłodowskiej Lublin 1989 s 106[52] MB Piotrowski Istoriczieskije sudby muzułmanskowo priedstawlienija o własti [w]

Socialno-politiczieskoje priedstawlienija w islamie red IM Smiljanskaja Nauka GRWL Moskwa1987 s 8

[53] J Danecki Tło bliskowschodnich przemian 2011 roku [w] Bliski Wschoacuted coraz bliżej redJDanecki S Sulowski Dom Wydawniczy Elipsa Warszawa 2011 s 14

[54] C Kafadar Between Two Words The Construction of the Ottoman State University ofCalifornia Press BerkeleyndashLos AngelesndashLondon 1995 s 118ndash121

[55] C Brown Islamic Political Though [w] The New Cambridge History of Islam Muslims andModernity Culture and Society since 1800 red RW Hefner Cambridge University PressCambridgendashNew York 2010 s 395

[56] E Podhorska-Rekłajtis Oczami Araboacutew [w] Obrazy świata białych wstęp i posłowieA Zajączkowski PIW Warszawa 1973 s 230

[57] J Danecki Tło bliskowschodnich przemian op cit s 14[58] Wyniki badań przeprowadzonych przez Pew Research Center w 7 państwach Jordanii

Libanie Pakistanie Turcji Uzbekistanie Bangladeszu Indonezji Zob Views of a Changing WordHow Global Politics View Their Lives Their Countries The Word America The Pew ResearchCenter For The People amp The Press Washington 2002

[59] E Sivan Radykalny islam Wydawnictwo Libron Krakoacutew 2005 s 156[60] JJG Jansen Podwoacutejna natura fundamentalizmu islamskiego Wydawnictwo Libron Krakoacutew

2005 s 11[61] Ch Benard Z Khalilzad bdquoThe Government of Godrdquo Iranrsquos Islamic Republic Columbia

University Press New York 1984 s 3ndash5[62] Ibidem s 4[63] F Halliday op cit s 10[64] J Bielawski Islam religia państwa i prawa Biblioteka Wiedzy Wspoacutełczesnej Omega

Warszawa 1973 s 62ndash65[65] J Danecki Podstawowe wiadomości o islamie t 1 Wydawnictwo Akademickie Dialog

Warszawa 1997ndash1998 s 44ndash45[66] B Gafurow Dzieje i kultura ludoacutew Azji Centralnej Prehistoria starożytność

średniowiecze PIW Warszawa 1978 s 339ndash340[67] Ibidem s 341ndash342


[68] B Lewis Muzułmański Bliski Wschoacuted Wydawnictwo Marabut Gdańsk 2003 s 75[69] Ibidem s 87ndash88[70] B Lewis Arabowie w historii PIW Warszawa 1995 s 34ndash35[71] B Gafurow op cit s 345[72] B Lewis Muzułmański Bliski Wschoacuted op cit s 76[73] M Składankowa Kultura perska Zakład Narodowy im Ossolińskich WrocławndashWarszawandash

Krakoacutew 1995 s 97[74] B Lewis Muzułmański Bliski Wschoacuted op cit s 98ndash99[75] Ibidem[76] J i D Sourdel Cywilizacja islamu (VIndashXIII wiek) PIW Warszawa 1980 s 63[77] J Hauziński Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego PWN WarszawandashKrakoacutew 1993 s 23ndash

24[78] J Baszkiewicz Powszechna historia ustrojoacutew państwowych Wydawnictwo Arche Gdańsk

2001 s 68[79] PK Hitti Dzieje Araboacutew PWN Warszawa 1969 s 237[80] Tarich al-Chulafa (anonim) P A Griazniewicz Moskwa 1967 fol 292andash292b [cyt za]

J Hauziński op cit s 42ndash43[81] J i D Sourdel op cit s 76[82] At-Tabari Tafsīr al-Qurrsquoān t XXX Būlāq 1329 s 139 [za] Ibidem s 76[83] Tarich al-Chulafa op cit s 42ndash43[84] J Bielawski Islam religia państwa i prawa op cit s 91[85] J Hauziński op cit s 23ndash24[86] B Lewis Arabowie w historii op cit s 100ndash101[87] The New Encyclopaedia Britannica Encyclopaedia Britannica Inc vol 4 London 2003

s 536[88] J i D Sourdel op cit s 69ndash70[89] J Hauziński op cit s 78ndash80[90] J i D Sourdel op cit s 63[91] Arabowie Słownik encyklopedyczny op cit s 286ndash287[92] M Składankowa op cit s 101ndash102[93] J Bielawski Islam religia państwa i prawa op cit s 93[94] P Kłodkowski Wojna światoacutew O iluzji wartości uniwersalnych Wydawnictwo Znak

Krakoacutew 2002 s 41[95] PK Hitti op cit s 246[96] J Hauziński op cit s 76ndash77[97] PK Hitti op cit s 262ndash263[98] J Baszkiewicz op cit s 70[99] J i D Sourdel op cit s 63[100] M Składankowa op cit s 94[101] Mały słownik kultury świata arabskiego red J Bielawski Wydawnictwo Wiedza

Powszechna Warszawa 1971 s 522ndash523


[102] Ibn Al-Tiqtaqā Al-Fahrĭ Cairo 1317 s 20ndash21 [cyt za] PK Hitti op cit s 263[103] J Hauziński op cit s 49ndash50[104] J i D Sourdel op cit s 72[105] J Hauziński op cit s 104[106] J Baszkiewicz op cit s 71[107] J Danecki Kultura islamu Słownik Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1997

s 69[108] Abu Al-Farağ Al-Işfahāni Al-Agāni Bulaj 1284ndash1285 t XVI s 36 [za] PK Hitti op cit

s 268[109] B Lewis Arabowie w historii op cit s 110[110] Al-Māwardi Al-Ahkām as-Sultānīja M Enger Bonn 1853 s 366 [za] PK Hitti op cit s

264ndash265[111] B Lewis Arabowie w historii op cit s 111[112] Mały słownik kultury świata arabskiego op cit s 260ndash261[113] J Baszkiewicz op cit s 71[114] Ibidem[115] PK Hitti op cit s 274[116] Ibidem[117] J Baszkiewicz op cit s 68[118] Ibidem s 72[119] J Bielawski Islam religia państwa i prawa op cit s 97[120] M Składankowa op cit s 103ndash104[121] J Danecki Kultura islamu Słownik op cit s 177[122] ArabowieSłownik Encyklopedyczny op cit s 258[123] J Hauziński op cit s 122ndash125[124] B Lewis Arabowie w historii op cit s 116[125] B Lewis Muzułmański Bliski Wschoacuted op cit s 81ndash82[126] B Gafurow op cit s 348[127] A Mrozek Średniowieczna filozofia arabska PWN Warszawa 1966 s 72[128] B Lewis Muzułmański Bliski Wschoacuted op cit s 78[129] Ibn Al-Tiqtaqā Al-Fahrĭ Cairo 1317 s 20ndash21 [cyt za] B Lewis Muzułmański Bliski

Wschoacuted op cit s 78[130] J Bielawski Islam religia państwa i prawa op cit s 124[131] J Danecki Podstawowe wiadomości o islamie t 1 op cit s 269[132] B Lewis Arabowie w historii op cit s 85[133] SH Nasr Idee i wartości islamu Instytut Wydawniczy PAX Warszawa 1988 s 146[134] Zgodnie z muzułmańską tradycją powracając ze swojej ostatniej pielgrzymki do Mekki

Mahomet 10 marca 632 zatrzymał się nad stawem Chumm i wziąwszy Alego za rękę naznaczył goswoim następca w przemowie do zgromadzonych pielgrzymoacutew ktoacuterą można określić jegopolitycznym testamentem Zob Ayatullah Ibrahim Amini Self Building An Islamic guide forSpiritual Migration towards God Ansariyan Publishers Qum Islamic Republic of Iran 1997


httpwwwal-islamorgselfbuilding20htm[135] E Szymański Rola imama w szyizmiebdquoPrzegląd Orientalistycznyrdquo nr 3ndash4 (155ndash156) 1990

s 327[136] PK Hitti op cit s 367[137] Ibidem s 155[138] J Danecki Podstawowe wiadomości o islamie t 1 op cit s 268[139] SH Nasr op cit s 148[140] Ibidem s 162[141] Ibidem[142] M Hoffman Szyizm duodecymalny jako doktryna religijno-polityczna Islamskiej Republiki

Iranu bdquoZ Problemoacutew Wspoacutełczesnej Myśli Politycznejrdquo t 2 1999 s 66[143] SH Nasr op cit s 162[144] Arabowie Słownik encyklopedyczny op cit s 37ndash38[145] SH Nasr op cit s 167[146] J Danecki Podstawowe wiadomości o islamie t 1 op cit s 269[147] Arabowie Słownik encyklopedyczny op cit s 283[148] SH Nasr op cit s 148[149] A Kroacutel Narodziny szyizmu i jego kształtowanie się w IraniebdquoOrientrdquo nr 2ndash3 (3ndash4) 2005 s

45ndash46[150] J Danecki Podstawowe wiadomości o islamie t 1 op cit s 268[151] W Baranowski Świat islamu Towarzystwo Krzewienia Kultury Świeckiej Łoacutedź 1987

s 68ndash69[152] J Danecki Podstawowe wiadomości o islamie t 1 op cit s 269ndash270[153] I Krasicki Ideologia islamu Wydawnictwo MON Warszawa 1981 s 76ndash77[154] J Danecki Podstawowe wiadomości o islamie t 1 op cit s 269ndash270[155] B Lewis Arabowie w historii op cit s 85 ndash 87[156] Ibidem[157] Al-Hassan Ibn Muhammad Ibn al-Hanifiyya Księga odłożenia sądu (Kitāb al-irğārsquo) bdquoStudia

Arabistyczne i Islamistycznerdquo nr 1 1993 s 64ndash66[158] J Danecki Podstawowe wiadomości o islamie t 1 op cit s 276ndash277[159] W Madelung A Treatise of Sharif al-Murtada on the Legality of Working for the

Government (bdquoMasrsquoala fi al-amal marsquoa as-sultanrdquo) bdquoBulletin of the School of Oriental and AfricanStudiesrdquo vol 43 no 1 1980 s 18ndash31

[160] Mały słownik kultury świata arabskiego op cit s 488[161] Arabowie Słownik encyklopedyczny op cit s 341ndash342[162] PK Hitti op cit s 376[163] Arabowie Słownik encyklopedyczny op cit s 115ndash116[164] Kultura islamu Słownik op cit s 112[165] PK Hitti op cit s 371[166] Kultura islamu Słownik op cit s 149ndash150[167] M Hoffman op cit s 64ndash65


[168] Ibidem[169] Idris Ibn Abd Allah Ibn Hasan jeden z przywoacutedcoacutew szyickiej rewolty z czerwca 786 roku

ktoacutery jako zbieg dotarł w 788 roku do Maroka i tam założył niezależne państwo Zob J Hauzińskiop cit s 84ndash85

[170] A Kroacutel op cit s 49[171] L Helfgott Ties that bind A Social History of the Iranian Carpet Smithsonian Institution

Press Washington 1994 s 143[172] J Bielawski Islam religia państwa i prawa op cit s 111ndash112[173] PK Hitti op cit s 370[174] E Szymański op cit s 328[175] J Danecki Podstawowe wiadomości o islamie t 1 op cit s 269ndash270[176] Mały słownik kultury świata arabskiego op cit s 526[177] W Baranowski op cit s 75


Rozdział 3 Republiki bliskowschodnie

Charakterystyka republik bliskowschodnichDostępne w wersji pełnej

Egipt

Podstawowe informacjeDostępne w wersji pełnej

Rys historycznyDostępne w wersji pełnej

Charakterystyka systemu politycznegoDostępne w wersji pełnej

Struktura organoacutew władzy państwowejDostępne w wersji pełnej

Społeczeństwo ndash prawa i wolności obywatelskieDostępne w wersji pełnej

GospodarkaDostępne w wersji pełnej

Egipt 2011Dostępne w wersji pełnej

Liban



Charakterystyka systemu konfesyjnegoDostępne w wersji pełnej





Liban 2011Dostępne w wersji pełnej

Libia






Libia 2011Dostępne w wersji pełnej

Syria







Syria 2011Dostępne w wersji pełnej

Kilka słoacutew o pozostałych republikach

Algieria


AlgieriaDostępne w wersji pełnej

TunezjaDostępne w wersji pełnej

JemenDostępne w wersji pełnej


Rozdział 4 Monarchie bliskowschodnie

Charakterystyka monarchii bliskowschodnichDostępne w wersji pełnej

Arabia Saudyjska







Arabia Saudyjska 2011Dostępne w wersji pełnej

Jordania








Jordania 2011Dostępne w wersji pełnej

Maroko







Maroko 2011Dostępne w wersji pełnej

Kilka słoacutew o pozostałych monarchiach

BahrajnDostępne w wersji pełnej

KatarDostępne w wersji pełnej

KuwejtDostępne w wersji pełnej


Rozdział 5 Specyficzne systemy polityczne na BliskimWschodzie

Zjednoczone Emiraty Arabskie







Zjednoczone Emiraty Arabskie 2011Dostępne w wersji pełnej

Oman








Oman 2011Dostępne w wersji pełnej

Iran


Iran przed rewolucją ChomejniegoDostępne w wersji pełnej



Dialog władzy ze społeczeństwemDostępne w wersji pełnej


Iran wobec wydarzeń 2011Dostępne w wersji pełnej


Rozdział 6 Bibliografia



Rozdział 7 Indeks osoacuteb



Rozdział 8 O wydawnictwie




Karta tytułowa

Karta redakcyjna

Spis treści

Wstęp

Historia instytucji państwa na Bliskim Wschodzie


Pojęcie regionu




Okres imperialny

Przyczyny rozłamu

Rola islamu


Państwo klasyczne

Imperium Osmańskie

System kolonialny


Powstawanie niezależnych państw

Wspoacutełczesne ideologie państwowe

Systemy autorytarne i demokracje

Republiki bliskowschodnie

Charakterystyka republik bliskowschodnich

Egipt

Podstawowe informacje

Rys historyczny

Charakterystyka systemu politycznego

Struktura organoacutew władzy państwowej

Społeczeństwo ndash prawa i wolności obywatelskie

Gospodarka

Egipt 2011

Liban


Rys historyczny

Charakterystyka systemu konfesyjnego



Gospodarka

Liban 2011

Libia


Rys historyczny



Gospodarka

Libia 2011

Syria


Rys historyczny




Gospodarka

Syria 2011


Algieria

Tunezja

Jemen

Monarchie bliskowschodnie

Charakterystyka monarchii bliskowschodnich

Arabia Saudyjska


Rys historyczny




Gospodarka

Arabia Saudyjska 2011

Jordania


Rys historyczny




Gospodarka

Jordania 2011

Maroko


Rys historyczny




Gospodarka

Maroko 2011


Bahrajn

Katar

Kuwejt

Specyficzne systemy polityczne na Bliskim Wschodzie



Rys historyczny




Gospodarka

Zjednoczone Emiraty Arabskie 2011

Oman


Rys historyczny




Gospodarka

Oman 2011

Iran


Iran przed rewolucją Chomejniego



Dialog władzy ze społeczeństwem

Gospodarka

Iran wobec wydarzeń 2011

Bibliografia

Indeks osoacuteb

O wydawnictwie







ISBN 978-83-63778-41-5






Spis treści



























Rozdział 1 Wstęp



























Pojęcie regionu
















































Okres imperialny


























Przyczyny rozłamu
























System kolonialny



























































































Egipt








Liban









Libia







Syria









Algieria








Arabia Saudyjska








Jordania









Maroko






















Oman









Iran



















Karta tytułowa

Karta redakcyjna

Spis treści

Wstęp



Pojęcie regionu




Okres imperialny

Przyczyny rozłamu

Rola islamu


Państwo klasyczne

Imperium Osmańskie

System kolonialny







Egipt


Rys historyczny




Gospodarka

Egipt 2011

Liban


Rys historyczny




Gospodarka

Liban 2011

Libia


Rys historyczny



Gospodarka

Libia 2011

Syria


Rys historyczny




Gospodarka

Syria 2011


Algieria

Tunezja

Jemen



Arabia Saudyjska


Rys historyczny




Gospodarka


Jordania


Rys historyczny




Gospodarka

Jordania 2011

Maroko


Rys historyczny




Gospodarka

Maroko 2011


Bahrajn

Katar

Kuwejt




Rys historyczny




Gospodarka


Oman


Rys historyczny




Gospodarka

Oman 2011

Iran






Gospodarka


Bibliografia

Indeks osoacuteb

O wydawnictwie


Spis treści



























Rozdział 1 Wstęp



























Pojęcie regionu
















































Okres imperialny


























Przyczyny rozłamu
























System kolonialny



























































































Egipt








Liban









Libia







Syria









Algieria








Arabia Saudyjska








Jordania









Maroko






















Oman









Iran



















Karta tytułowa

Karta redakcyjna

Spis treści

Wstęp



Pojęcie regionu




Okres imperialny

Przyczyny rozłamu

Rola islamu


Państwo klasyczne

Imperium Osmańskie

System kolonialny







Egipt


Rys historyczny




Gospodarka

Egipt 2011

Liban


Rys historyczny




Gospodarka

Liban 2011

Libia


Rys historyczny



Gospodarka

Libia 2011

Syria


Rys historyczny




Gospodarka

Syria 2011


Algieria

Tunezja

Jemen



Arabia Saudyjska


Rys historyczny




Gospodarka


Jordania


Rys historyczny




Gospodarka

Jordania 2011

Maroko


Rys historyczny




Gospodarka

Maroko 2011


Bahrajn

Katar

Kuwejt




Rys historyczny




Gospodarka


Oman


Rys historyczny




Gospodarka

Oman 2011

Iran






Gospodarka


Bibliografia

Indeks osoacuteb

O wydawnictwie


















Rozdział 1 Wstęp



























Pojęcie regionu
















































Okres imperialny


























Przyczyny rozłamu
























System kolonialny



























































































Egipt








Liban









Libia







Syria









Algieria








Arabia Saudyjska








Jordania









Maroko






















Oman









Iran



















Karta tytułowa

Karta redakcyjna

Spis treści

Wstęp



Pojęcie regionu




Okres imperialny

Przyczyny rozłamu

Rola islamu


Państwo klasyczne

Imperium Osmańskie

System kolonialny







Egipt


Rys historyczny




Gospodarka

Egipt 2011

Liban


Rys historyczny




Gospodarka

Liban 2011

Libia


Rys historyczny



Gospodarka

Libia 2011

Syria


Rys historyczny




Gospodarka

Syria 2011


Algieria

Tunezja

Jemen



Arabia Saudyjska


Rys historyczny




Gospodarka


Jordania


Rys historyczny




Gospodarka

Jordania 2011

Maroko


Rys historyczny




Gospodarka

Maroko 2011


Bahrajn

Katar

Kuwejt




Rys historyczny




Gospodarka


Oman


Rys historyczny




Gospodarka

Oman 2011

Iran






Gospodarka


Bibliografia

Indeks osoacuteb

O wydawnictwie























Pojęcie regionu
















































Okres imperialny


























Przyczyny rozłamu
























System kolonialny



























































































Egipt








Liban









Libia







Syria









Algieria








Arabia Saudyjska








Jordania









Maroko






















Oman









Iran



















Karta tytułowa

Karta redakcyjna

Spis treści

Wstęp



Pojęcie regionu




Okres imperialny

Przyczyny rozłamu

Rola islamu


Państwo klasyczne

Imperium Osmańskie

System kolonialny







Egipt


Rys historyczny




Gospodarka

Egipt 2011

Liban


Rys historyczny




Gospodarka

Liban 2011

Libia


Rys historyczny



Gospodarka

Libia 2011

Syria


Rys historyczny




Gospodarka

Syria 2011


Algieria

Tunezja

Jemen



Arabia Saudyjska


Rys historyczny




Gospodarka


Jordania


Rys historyczny




Gospodarka

Jordania 2011

Maroko


Rys historyczny




Gospodarka

Maroko 2011


Bahrajn

Katar

Kuwejt




Rys historyczny




Gospodarka


Oman


Rys historyczny




Gospodarka

Oman 2011

Iran






Gospodarka


Bibliografia

Indeks osoacuteb

O wydawnictwie













































Okres imperialny


























Przyczyny rozłamu
























System kolonialny



























































































Egipt








Liban









Libia







Syria









Algieria








Arabia Saudyjska








Jordania









Maroko






















Oman









Iran



















Karta tytułowa

Karta redakcyjna

Spis treści

Wstęp



Pojęcie regionu




Okres imperialny

Przyczyny rozłamu

Rola islamu


Państwo klasyczne

Imperium Osmańskie

System kolonialny







Egipt


Rys historyczny




Gospodarka

Egipt 2011

Liban


Rys historyczny




Gospodarka

Liban 2011

Libia


Rys historyczny



Gospodarka

Libia 2011

Syria


Rys historyczny




Gospodarka

Syria 2011


Algieria

Tunezja

Jemen



Arabia Saudyjska


Rys historyczny




Gospodarka


Jordania


Rys historyczny




Gospodarka

Jordania 2011

Maroko


Rys historyczny




Gospodarka

Maroko 2011


Bahrajn

Katar

Kuwejt




Rys historyczny




Gospodarka


Oman


Rys historyczny




Gospodarka

Oman 2011

Iran






Gospodarka


Bibliografia

Indeks osoacuteb

O wydawnictwie
























Przyczyny rozłamu
























System kolonialny



























































































Egipt








Liban









Libia







Syria









Algieria








Arabia Saudyjska








Jordania









Maroko






















Oman









Iran



















Karta tytułowa

Karta redakcyjna

Spis treści

Wstęp



Pojęcie regionu




Okres imperialny

Przyczyny rozłamu

Rola islamu


Państwo klasyczne

Imperium Osmańskie

System kolonialny







Egipt


Rys historyczny




Gospodarka

Egipt 2011

Liban


Rys historyczny




Gospodarka

Liban 2011

Libia


Rys historyczny



Gospodarka

Libia 2011

Syria


Rys historyczny




Gospodarka

Syria 2011


Algieria

Tunezja

Jemen



Arabia Saudyjska


Rys historyczny




Gospodarka


Jordania


Rys historyczny




Gospodarka

Jordania 2011

Maroko


Rys historyczny




Gospodarka

Maroko 2011


Bahrajn

Katar

Kuwejt




Rys historyczny




Gospodarka


Oman


Rys historyczny




Gospodarka

Oman 2011

Iran






Gospodarka


Bibliografia

Indeks osoacuteb

O wydawnictwie





















System kolonialny



























































































Egipt








Liban









Libia







Syria









Algieria








Arabia Saudyjska








Jordania









Maroko






















Oman









Iran



















Karta tytułowa

Karta redakcyjna

Spis treści

Wstęp



Pojęcie regionu




Okres imperialny

Przyczyny rozłamu

Rola islamu


Państwo klasyczne

Imperium Osmańskie

System kolonialny







Egipt


Rys historyczny




Gospodarka

Egipt 2011

Liban


Rys historyczny




Gospodarka

Liban 2011

Libia


Rys historyczny



Gospodarka

Libia 2011

Syria


Rys historyczny




Gospodarka

Syria 2011


Algieria

Tunezja

Jemen



Arabia Saudyjska


Rys historyczny




Gospodarka


Jordania


Rys historyczny




Gospodarka

Jordania 2011

Maroko


Rys historyczny




Gospodarka

Maroko 2011


Bahrajn

Katar

Kuwejt




Rys historyczny




Gospodarka


Oman


Rys historyczny




Gospodarka

Oman 2011

Iran






Gospodarka


Bibliografia

Indeks osoacuteb

O wydawnictwie


























































































Egipt








Liban









Libia







Syria









Algieria








Arabia Saudyjska








Jordania









Maroko






















Oman









Iran



















Karta tytułowa

Karta redakcyjna

Spis treści

Wstęp



Pojęcie regionu




Okres imperialny

Przyczyny rozłamu

Rola islamu


Państwo klasyczne

Imperium Osmańskie

System kolonialny







Egipt


Rys historyczny




Gospodarka

Egipt 2011

Liban


Rys historyczny




Gospodarka

Liban 2011

Libia


Rys historyczny



Gospodarka

Libia 2011

Syria


Rys historyczny




Gospodarka

Syria 2011


Algieria

Tunezja

Jemen



Arabia Saudyjska


Rys historyczny




Gospodarka


Jordania


Rys historyczny




Gospodarka

Jordania 2011

Maroko


Rys historyczny




Gospodarka

Maroko 2011


Bahrajn

Katar

Kuwejt




Rys historyczny




Gospodarka


Oman


Rys historyczny




Gospodarka

Oman 2011

Iran






Gospodarka


Bibliografia

Indeks osoacuteb

O wydawnictwie



Libia







Syria









Algieria








Arabia Saudyjska








Jordania









Maroko






















Oman









Iran



















Karta tytułowa

Karta redakcyjna

Spis treści

Wstęp



Pojęcie regionu




Okres imperialny

Przyczyny rozłamu

Rola islamu


Państwo klasyczne

Imperium Osmańskie

System kolonialny







Egipt


Rys historyczny




Gospodarka

Egipt 2011

Liban


Rys historyczny




Gospodarka

Liban 2011

Libia


Rys historyczny



Gospodarka

Libia 2011

Syria


Rys historyczny




Gospodarka

Syria 2011


Algieria

Tunezja

Jemen



Arabia Saudyjska


Rys historyczny




Gospodarka


Jordania


Rys historyczny




Gospodarka

Jordania 2011

Maroko


Rys historyczny




Gospodarka

Maroko 2011


Bahrajn

Katar

Kuwejt




Rys historyczny




Gospodarka


Oman


Rys historyczny




Gospodarka

Oman 2011

Iran






Gospodarka


Bibliografia

Indeks osoacuteb

O wydawnictwie







Arabia Saudyjska








Jordania









Maroko






















Oman









Iran



















Karta tytułowa

Karta redakcyjna

Spis treści

Wstęp



Pojęcie regionu




Okres imperialny

Przyczyny rozłamu

Rola islamu


Państwo klasyczne

Imperium Osmańskie

System kolonialny







Egipt


Rys historyczny




Gospodarka

Egipt 2011

Liban


Rys historyczny




Gospodarka

Liban 2011

Libia


Rys historyczny



Gospodarka

Libia 2011

Syria


Rys historyczny




Gospodarka

Syria 2011


Algieria

Tunezja

Jemen



Arabia Saudyjska


Rys historyczny




Gospodarka


Jordania


Rys historyczny




Gospodarka

Jordania 2011

Maroko


Rys historyczny




Gospodarka

Maroko 2011


Bahrajn

Katar

Kuwejt




Rys historyczny




Gospodarka


Oman


Rys historyczny




Gospodarka

Oman 2011

Iran






Gospodarka


Bibliografia

Indeks osoacuteb

O wydawnictwie



Maroko






















Oman









Iran



















Karta tytułowa

Karta redakcyjna

Spis treści

Wstęp



Pojęcie regionu




Okres imperialny

Przyczyny rozłamu

Rola islamu


Państwo klasyczne

Imperium Osmańskie

System kolonialny







Egipt


Rys historyczny




Gospodarka

Egipt 2011

Liban


Rys historyczny




Gospodarka

Liban 2011

Libia


Rys historyczny



Gospodarka

Libia 2011

Syria


Rys historyczny




Gospodarka

Syria 2011


Algieria

Tunezja

Jemen



Arabia Saudyjska


Rys historyczny




Gospodarka


Jordania


Rys historyczny




Gospodarka

Jordania 2011

Maroko


Rys historyczny




Gospodarka

Maroko 2011


Bahrajn

Katar

Kuwejt




Rys historyczny




Gospodarka


Oman


Rys historyczny




Gospodarka

Oman 2011

Iran






Gospodarka


Bibliografia

Indeks osoacuteb

O wydawnictwie










Oman









Iran



















Karta tytułowa

Karta redakcyjna

Spis treści

Wstęp



Pojęcie regionu




Okres imperialny

Przyczyny rozłamu

Rola islamu


Państwo klasyczne

Imperium Osmańskie

System kolonialny







Egipt


Rys historyczny




Gospodarka

Egipt 2011

Liban


Rys historyczny




Gospodarka

Liban 2011

Libia


Rys historyczny



Gospodarka

Libia 2011

Syria


Rys historyczny




Gospodarka

Syria 2011


Algieria

Tunezja

Jemen



Arabia Saudyjska


Rys historyczny




Gospodarka


Jordania


Rys historyczny




Gospodarka

Jordania 2011

Maroko


Rys historyczny




Gospodarka

Maroko 2011


Bahrajn

Katar

Kuwejt




Rys historyczny




Gospodarka


Oman


Rys historyczny




Gospodarka

Oman 2011

Iran






Gospodarka


Bibliografia

Indeks osoacuteb

O wydawnictwie



Iran



















Karta tytułowa

Karta redakcyjna

Spis treści

Wstęp



Pojęcie regionu




Okres imperialny

Przyczyny rozłamu

Rola islamu


Państwo klasyczne

Imperium Osmańskie

System kolonialny







Egipt


Rys historyczny




Gospodarka

Egipt 2011

Liban


Rys historyczny




Gospodarka

Liban 2011

Libia


Rys historyczny



Gospodarka

Libia 2011

Syria


Rys historyczny




Gospodarka

Syria 2011


Algieria

Tunezja

Jemen



Arabia Saudyjska


Rys historyczny




Gospodarka


Jordania


Rys historyczny




Gospodarka

Jordania 2011

Maroko


Rys historyczny




Gospodarka

Maroko 2011


Bahrajn

Katar

Kuwejt




Rys historyczny




Gospodarka


Oman


Rys historyczny




Gospodarka

Oman 2011

Iran






Gospodarka


Bibliografia

Indeks osoacuteb

O wydawnictwie











Karta tytułowa

Karta redakcyjna

Spis treści

Wstęp



Pojęcie regionu




Okres imperialny

Przyczyny rozłamu

Rola islamu


Państwo klasyczne

Imperium Osmańskie

System kolonialny







Egipt


Rys historyczny




Gospodarka

Egipt 2011

Liban


Rys historyczny




Gospodarka

Liban 2011

Libia


Rys historyczny



Gospodarka

Libia 2011

Syria


Rys historyczny




Gospodarka

Syria 2011


Algieria

Tunezja

Jemen



Arabia Saudyjska


Rys historyczny




Gospodarka


Jordania


Rys historyczny




Gospodarka

Jordania 2011

Maroko


Rys historyczny




Gospodarka

Maroko 2011


Bahrajn

Katar

Kuwejt




Rys historyczny




Gospodarka


Oman


Rys historyczny




Gospodarka

Oman 2011

Iran






Gospodarka


Bibliografia

Indeks osoacuteb

O wydawnictwie

Wydawnictwo Dialog(c) Copyright edycja elektroniczna · Gospodarka Liban 2011 Libia Podstawowe...

Documents

Transcript of Wydawnictwo Dialog(c) Copyright edycja elektroniczna · Gospodarka Liban 2011 Libia Podstawowe...