Zasady ustroju politycznego państwa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku - Jerzy Kuc

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragmentpełnej wersji całej publikacji.

Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.

Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnierozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przezNetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym możnanabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione sąjakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgodyNetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.

Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepieinternetowym Bookarnia Online.

http://e-ksiazka24.pl/ebooki/zasady_ustroju_politycznego_panstwa_w_konstytucji_rzeczypospolitej_polskiej_z_1997_roku_p33471.xml

http://e-ksiazka24.pl


http://e-ksiazka24.pl/nota_prawna.xml?pid=143524


Warszawa 2012

ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI W POLSKIM PROCESIE KARNYM

Anna Tęcza-Paciorek

ZASADY USTROJU POLITYCZNEGO PAŃSTWA W KONSTYTUCJIRZECZYPOSPOLITEJPOLSKIEJ Z 1997 ROKUJerzy KucińskiWaldemar J. Wołpiuk

Publikacja dofi nansowana ze środków własnych Wyższej Szkoły Zarządzania i Prawa im. Heleny Chodkowskiej z siedzibą w Warszawie.

RecenzentProf. dr hab. Jan Wawrzyniak

WydawcaMonika Pawłowska

Redaktor prowadzący Joanna Maź

Opracowanie redakcyjne Katarzyna Rosińska

Łamanie Wolters Kluwer Polska

Układ typografi czny Marta Baranowska

Poszczególne rozdziały napisali:Jerzy Kuciński: I, V, VI, VIIWaldemar J. Wołpiuk: II, III, IV, VIII

© Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2012

ISBN 978-83-264-3905-6ISSN 1897-4392

Wydane przez:Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.

Redakcja Książek01-231 Warszawa, ul. Płocka 5atel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: [email protected]

www.wolterskluwer.plKsięgarnia internetowa www.profi nfo.pl

Wykaz skrótów / 9Wstęp / 13

Rozdział ICechy Konstytucji z 1997 r. jako ustawy zasadniczej / 17

Uwagi wstępne / 171.Szczególna treść Konstytucji z 1997 r. / 212.

Konstytucja z 1997 r. „spadkobierczynią” postępowegoi demokratycznego dziedzictwa polskich aktówkonstytucyjnych / 21

2.1.

Systematyka, regulowane materie i nowatorstwounormowań Konstytucji z 1997 r. / 31

2.2.

Szczególne cechy formalne Konstytucji z 1997 r. / 473.Wyjątkowość trybu przygotowania i uchwaleniaKonstytucji z 1997 r. / 47

3.1.

Odmienności trybu dokonywania zmian w Konstytucjiz 1997 r. / 54

3.2.

Najwyższa moc prawna Konstytucji z 1997 r. / 624.Konstytucja z 1997 r. „najwyższym prawemRzeczypospolitej Polskiej” / 62

4.1.

Zasada nadrzędności Konstytucji z 1997 r. w warunkachczłonkostwa Polski w Unii Europejskiej / 74

4.2.

Konkluzje / 865.

Rozdział IIPojęcie zasad ustroju politycznego państwa w Konstytucjiz 1997 r. i próba określenia ich katalogu / 88

Uwagi wstępne / 881.Zasady prawa a zasady konstytucyjne / 902.

5

Spis treści

Zasady konstytucyjne we współczesnymsystemie prawa / 98

3.

Problemy nazewnicze oraz niektóre cechy i funkcje zasadkonstytucyjnych / 105

4.

Problem normatywności zasad konstytucyjnych / 1125.Zasady ustrojowe. Zasady ustroju politycznegopaństwa / 128

6.

Próba określenia katalogu zasad ustroju politycznegopaństwa / 133

7.

Konkluzje / 1388.

Rozdział IIIZasada władzy zwierzchniej narodu / 141

Uwagi wstępne / 1411.Geneza i rozwój zasady w myśli polityczno-ustrojoweji w teorii prawa konstytucyjnego / 143

2.

Władza zwierzchnia w polskich konstytucjach / 1493.Zasada władzy zwierzchniej narodu w Konstytucji z 1997 r.i jej ustrojowe znaczenie / 154

4.

Naród – społeczeństwo obywatelskie / 1564.1.Władza zwierzchnia w państwie – w RzeczypospolitejPolskiej / 168

4.2.

Zasada władzy zwierzchniej narodu z perspektywyprzynależności Rzeczypospolitej Polskiej do UniiEuropejskiej / 179

5.

Konkluzje / 1846.

Rozdział IVZasada demokratycznego państwa prawnego / 187

Uwagi wstępne / 1871.Geneza i rozwój zasady demokratycznego państwa prawnegow myśli polityczno-ustrojowej i w teorii prawakonstytucyjnego / 190

2.

Tradycje i kształt zasady państwa prawnego w historii prawakonstytucyjnego / 201

3.

Określenie zasady państwa prawnego w Konstytucji z 1997 r.i jej ustrojowe znaczenie / 204

4.

Treść zasady państwa prawnego w świetle Konstytucjiz 1997 r. / 209

5.

6

Spis treści

Instytucje konstytucyjno-ustrojowe służące realizacji zasadydemokratycznego państwa prawnego / 216

6.

Zasada demokratycznego państwa prawnego z perspektywyprzynależności Polski do Unii Europejskiej i członkostwaw Radzie Europy / 223

7.

Konkluzje / 2318.

Rozdział VZasada łączenia przedstawicielskich i bezpośrednich formsprawowania władzy przez naród / 233

Uwagi wstępne / 2331.Przedstawicielskie i bezpośrednie formy sprawowania władzyprzez zbiorowego suwerena – ujęcie doktrynalnei rzeczywistość ustrojowa / 234

2.

Polskie akty konstytucyjne przed 1997 r. o formachsprawowania władzy przez zbiorowego suwerena / 246

3.

Określenie zasady łączenia przedstawicielskichi bezpośrednich form sprawowania władzy przez naródw Konstytucji z 1997 r. i jej ustrojowe znaczenie / 249

4.

Przedstawicielskie formy sprawowania władzy przez naródw świetle Konstytucji z 1997 r. / 254

5.

Formy bezpośredniego sprawowania władzy przez naródw świetle Konstytucji z 1997 r. / 269

6.

Konkluzje / 2797.

Rozdział VIZasada podziału władzy i równowagi władz / 282

Uwagi wstępne / 2821.Kształtowanie się i istota zasady podziału władzy / 2822.Zasada podziału władzy w polskich aktach konstytucyjnychprzed 1997 r. / 289

3.

Określenie zasady podziału władzy i równowagi władzw Konstytucji z 1997 r. i jej ustrojowe znaczenie / 297

4.

Podział władzy w świetle Konstytucji z 1997 r. / 3035.Równowaga władz w świetle Konstytucji z 1997 r. / 3216.Traktatowe i konstytucyjne modyfikacje zasady podziałuwładzy i równowagi władz wynikające z członkostwa Polskiw Unii Europejskiej / 330

7.

Konkluzje / 3398.

7

Spis treści

Rozdział VIIZasada pluralizmu politycznego / 342

Uwagi wstępne / 3421.Z dziejów pluralizmu politycznego i konstytucjonalizacjipartii politycznych / 343

2.

Zarys dziejów pluralizmu politycznego w Polsce i jegoodzwierciedlenia w polskich aktach konstytucyjnychprzed 1997 r. / 349

3.

Określenie zasady pluralizmu politycznego w Konstytucjiz 1997 r. i jej ustrojowe znaczenie / 356

4.

Treść zasady pluralizmu politycznego w świetle Konstytucjiz 1997 r. / 363

5.

Konstytucyjne granice wolności tworzenia i działania partiipolitycznych / 377

6.

Konkluzje / 3857.

Rozdział VIIIZasada uczestnictwa samorządu terytorialnego w sprawowaniuwładzy publicznej / 388

Uwagi wstępne / 3881.Geneza samorządu terytorialnego / 3902.Samorząd terytorialny w Polsce do 1997 r. w świetlestanowiska doktryny i regulacji konstytucyjnych / 393

3.

Treść zasady uczestnictwa samorządu terytorialnegow sprawowaniu władzy publicznej w świetle Konstytucjiz 1997 r. / 405

4.

Decentralizacja władzy a uczestnictwo samorząduterytorialnego w sprawowaniu władzy publicznej / 409

5.

Samorząd terytorialny – administracja publiczna / 4146.Wpływ procesów integracyjnych w Europie na pozycjęustrojową i funkcjonowanie samorządu terytorialnegow Polsce / 428

7.

Konkluzje / 4388.

Bibliografia / 441

Spis treści

Wykaz skrótów

Akty prawne

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatelaz dnia 26 sierpnia 1789 r.

DPC

Europejska Karta Samorządu Lokalnegosporządzona w Strasburgu dnia 15 paź-

EKSL

dziernika 1985 r. (Dz. U. z 1994 r.Nr 124, poz. 607 z późn. zm.)ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodekswyborczy (Dz. U. Nr 21, poz. 112z późn. zm.)

k.w. (kodeks wyborczy)

Karta Praw Podstawowych Unii Europej-skiej uchwalona w Nicei dnia 7 grudnia

Karta Praw Podstawo-wych

2000 r. (Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010,s. 389, wersja skonsolidowana)(Europejski) Kodeks Dobrej PraktykiAdministracyjnej. Przyjęty dnia 6 wrze-

KDPA

śnia 2001 r. przez Parlament Europejski,nie ma on mocy wiążącej, ale jest instru-mentem Europejskiego Rzecznika PrawObywatelskich w zakresie poszanowaniaprawa do dobrej administracji ustanowio-nego w art. 41 Karty Praw Podstawowych(tekst KDPA dostępny jest na stronie in-ternetowej Europejskiego RzecznikaPraw Obywatelskich www.ombud-sman.europa.eu)

9

Ustawa Rządowa z dnia 3 maja 1971 r.Konstytucja 3 maja(Konstytucja majowa)

ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konsty-tucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U.Nr 44, poz. 267 z późn. zm.)

Konstytucja z 1921 r.(Konstytucja marcowa)

ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia1935 r. (Dz. U. Nr 30, poz. 227)

Konstytucja z 1935 r.(Konstytucja kwietnio-

wa)Konstytucja Polskiej RzeczypospolitejLudowej uchwalona przez Sejm ustawo-

Konstytucja z 1952 r.(Konstytucja lipcowa)

dawczy w dniu 22 lipca 1952 r. (Dz. U.Nr 33, poz. 232 z późn. zm.)Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiejz dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78,poz. 483 z późn. zm.)

Konstytucja z 1997 r.

ustawa konstytucyjna z dnia 19 lutego1947 r. o ustroju i zakresie działania naj-

„mała konstytucjaz 1947 r.”

wyższych organów RzeczypospolitejPolskiej (Dz. U. Nr 18, poz. 71z późn. zm.)ustawa konstytucyjna z dnia 17 paździer-nika 1992 r. o wzajemnych stosunkach

„mała konstytucjaz 1992 r.”

między władzą wykonawczą Rzeczypo-spolitej Polskiej oraz o samorządzie tery-torialnym (Dz. U. Nr 84, poz. 426z późn. zm.)ustawa z dnia 29 grudnia 1989 r. o zmia-nie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej

nowela grudniowa

Ludowej (Dz. U. Nr 75, poz. 444z późn. zm.)ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. o zmia-nie Konstytucji Polskiej RzeczypospolitejLudowej (Dz. U. Nr 19, poz. 101)

nowela kwietniowa

Traktat o funkcjonowaniu Unii Europej-skiej (Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010,s. 47, wersja skonsolidowana)

TFUE

10

Wykaz skrótów

Traktat o przystąpieniu Polski do UniiEuropejskiej podpisany 16 kwietnia

Traktat o przystąpieniuPolski do Unii Europej-

skiej (traktat akcesyjny) 2003 r. w Atenach (Dz. Urz. UE L 236z 23.09.2003, s. 17)Traktat zmieniający Traktat o Unii Euro-pejskiej i Traktat ustanawiający Wspól-

traktat z Lizbony

notę Europejską podpisany w Lizboniew dniu 13 grudnia 2007 r. (Dz. Urz. UEC 306 z 17.12.2007, s. 1 i sprost.)Traktat o Unii Europejskiej podpisanydnia 7 lutego 1992 w Maastricht w Holan-

TUE

dii (Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 13,wersja skonsolidowana)ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o par-tiach politycznych (tekst jedn.: Dz. U.z 2001 r. Nr 79, poz. 857 z późn. zm.)

u.p.p.

ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia1992 r. o trybie przygotowania i uchwa-

ustawa konstytucyjnaz kwietnia 1992 r.

lenia Konstytucji Rzeczypospolitej Pol-skiej (Dz. U. Nr 67, poz. 336 z późn. zm.)

Inne

Dziennik UstawDz. U.

Dziennik UrzędowyDz. Urz.

europejski nakaz aresztowaniaENA

Front Jedności NaroduFJN

Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjne-go. Zbiór urzędowy. Od 1 stycznia

OTK ZU

1996 r. OTK ZU jest jedyną oficjalnąpublikacją zawierającą orzecznictwoTrybunału Konstytucyjnego. W 2002 r.został podzielony na serię A (wyrokii postanowienia merytoryczne) i B (po-stanowienia z etapu wstępnego rozpatry-

11

Wykaz skrótów

wania skarg konstytucyjnych i wnio-sków)Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodo-wego

PRON

Rzeczpospolita PolskaRP

Trybunał KonstytucyjnyTK

Unia EuropejskaUE

Uniwersytet Marii Curie-SkłodowskiejUMCS

Wspólnota EuropejskaWE

Wyższa Szkoła Zarządzania, Informatykii Administracji

WSIZiA

Wyższa Szkoła Zarządzania i PrawaWSZiP

12

Wykaz skrótów

Wstęp

Problematyka zasad ustrojowych, w tym zwłaszcza zasad ustrojupolitycznego państwa, zawsze była przedmiotem zainteresowaniaustrojoznawców i związanych z tym naukowych kontrowersji, a nawetsporów. Owe zasady stanowią bowiem fundament i szkielet całej kon-strukcji, na której oparty jest ustrój polityczny państwa. Stąd też, z racjiswojego znaczenia, stanowią immanentną część składową współcze-snych porządków konstytucyjnych poszczególnych państw. W pań-stwach demokratycznych wykształtowane zostało pewne quantum zasadswoistych dla ustrojów tworzonych dla zapewniania wolności i prawczłonków wspólnoty państwowej oraz ich udziału w sprawowaniuwładzy publicznej. Można więc twierdzić, że istnieje określona liczbazasad wspólnych będących podwaliną państw demokratycznych, cojednak nie oznacza, że katalogi zasad konstytucyjnych we wszystkichtego typu państwach są jednakowe.

Przedmiotem rozważań uczyniono w pracy zasady ustroju politycz-nego Rzeczypospolitej Polskiej wyrażone w Konstytucji Rzeczypospo-litej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., dalej: Konstytucji z 1997 r. (Dz. U.Nr 78, poz. 483 z późn. zm.). Zagadnienia te nie były zbyt często pod-dawane bardziej wnikliwym analizom naukowym, chociaż co pewienczas publikowane były osobne prace poświęcone tym kwestiom1.Sprawy zasad ustroju konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej rozwa-żane są także w podręcznikach prawa konstytucyjnego i w innych pra-cach analizujących ustrój państwowy naszego kraju. Na oddzielnąuwagę zasługuje fakt, że zasady ustroju politycznego są ważnym instru-mentem w działalności orzeczniczej Trybunału Konstytucyjnego, którynie tylko je wykorzystuje i interpretuje w procesie kontroli konstytucyj-

1 Zob. zwłaszcza W. Sokolewicz (red.), Zasady podstawowe polskiej Konstytucji,Warszawa 1998; D. Dudek (red.), Zasady ustroju III Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa2009.

13

ności prawa, lecz także niekiedy wywodzi z ich treści stosunkowo nie-zależne od siebie inne zasady, umożliwiające rozwój i umacnianie sys-temu demokratycznego.

Katalogi konstytucyjnych zasad ustroju państwa konstruowanew treści polskich prac naukowych i w podręcznikach akademickichróżnią się, czasem dosyć istotnie. Uznanie bowiem, iż określony przepis(przepisy) Konstytucji z 1997 r. wyraża zasadę ustroju państwa, bywa– poza nielicznymi przypadkami – sprawą indywidualnego stanowiskaautora. Z tym wiąże się też kwestia subiektywnego uznania badacza,czy dany przepis konstytucyjny reguluje kwestię w takim stopniu ważną,by móc ją uważać za zasadę ustrojową.

Książka powstała w okresie zbliżającej się XV rocznicy uchwaleniaKonstytucji z 1997 r. Ustawa zasadnicza tworzona była, gdy ustrój de-mokratyczny w Polsce kształtował dopiero swój byt, w związku z czymjej postanowienia w większym stopniu wyznaczały powinności ustrojo-we, niż mogły być konfrontowane z rzeczywistością prawną i społecz-no-polityczną. Zasady ustalone w Konstytucji z 1997 r. dowiodły,w zestawieniu w ową rzeczywistością, że nie tylko stanowią pewiendeklaratywny tekst normatywny, ale że w oparciu o ich treść możefunkcjonować demokratyczny mechanizm państwowy, zaś aksjologiaustroju demokratycznego może być na ich podstawie rozwijana. Należyrównież uwzględnić fakt, że stosowaniu zasad ustrojowych towarzysząod 2004 r. nowe okoliczności, związane z przystąpieniem Rzeczypospo-litej Polskiej do Unii Europejskiej. Ów fakt sprawia, że nie tylko prze-mianom uległ system prawa wewnętrznego, lecz także, że zasadyustrojowe polskiej Konstytucji powinny być „odczytywane” i stosowanew związku z warunkami wynikającymi z członkostwa w Unii Europej-skiej. Podane względy stanowiły nakaz, aby zasady konstytucyjne byłyrozpatrywane nie jako byt spetryfikowany, ale jako wypowiedzi norma-tywne mające wartość utylitarną w rzeczywistości ustrojowej kształto-wanej in statu nascendi.

W toku przygotowywania książki wyłonił się problem wyboruspośród ogółu zasad ustrojowych wyrażonych w Konstytucji z 1997 r.tych, które ze względu na ich doniosłość uznaliśmy za warte szczegóło-wej analizy. Wybór zasad nie był ani prosty, ani łatwy. Nie ma też do-statecznych przesłanek, aby twierdzić, że jest on w pełni trafny. Zamia-rem naszym było jednak to, aby poddać analizie przede wszystkim tespośród zasad konstytucyjnych, które mają rudymentarne znaczeniedla ustroju politycznego Rzeczypospolitej – z punktu widzenia jej bytu

14

Wstęp

i rozwoju oraz stosowania zasad konstytucyjnych w stosunkach praw-nych i społeczno-politycznych. Z tych względów postanowiliśmy, żeprzedmiotem analizy uczynimy następujące zasady: władzy zwierzchniej(suwerenności) narodu; demokratycznego państwa prawnego; łączeniaprzedstawicielskich i bezpośrednich form sprawowania władzy przeznaród; podziału władzy i równowagi władz; pluralizmu politycznego;uczestnictwa samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy publicz-nej.

W każdym z rozdziałów poświęconych zasadom staraliśmy się –w miarę możliwości – rozważać kilka istotnych wątków tematycznych:geneza i rozwój zasady w myśli polityczno-ustrojowej i w konstytucjo-nalizmie; określenie zasady w Konstytucji z 1997 r. i jej ustrojowe zna-czenie; treść zasady w świetle obowiązującej ustawy zasadniczej; insty-tucje konstytucyjnoprawne służące realizacji zasady; modyfikacje zasadylub jej urzeczywistniania wynikające z przynależności Polski do struktureuropejskich. Analiz tych wątków tematycznych dokonywaliśmy przedewszystkim na gruncie unormowań Konstytucji z 1997 r., nierzadkoporównując te unormowania z odpowiednimi uregulowaniami wcze-śniejszych polskich aktów konstytucyjnych oraz sięgając czasem doprawa traktatowego Unii Europejskiej i Rady Europy.

Uznaliśmy za niezbędne poprzedzenie zasadniczych rozważańo zasadach ustrojowych, zawartych w rozdziałach III–VIII, dwomarozdziałami mającymi charakter szerokiego merytorycznego i teoretycz-nego wprowadzenia do tych rozważań. Stąd powstała koncepcja wydzie-lenia rozdziału I, poświęconego cechom Konstytucji z 1997 r. jakoustawy zasadniczej Trzeciej Rzeczypospolitej Polskiej, oraz rozdziałuII, którego treścią jest problematyka zasad ustroju politycznego państwai katalogu tych zasad w Konstytucji z 1997 r.

Książka jest rezultatem pracy dwóch autorów, którzy sygnująswoimi nazwiskami poszczególne rozdziały. Autorów o różniących sięnieco poglądach, różnych doświadczeniach naukowych, temperamen-tach i stylach pisarskich. Tych różnic, jak również nielicznych przypad-ków rozważania przez obu autorów w poszczególnych rozdziałach tychsamych szczegółowych kwestii, ale zazwyczaj z różnych punktów wi-dzenia, nie staraliśmy się całkowicie eliminować, uważając, że mogąone czynić książkę bogatszą oraz bardziej wielowymiarową. Znajdujeto zapewne odzwierciedlenie w tekście, pomimo wysiłku redakcyjnegozmierzającego do zapewnienia względnej jednolitości książki.

15

Wstęp

Praca pomyślana jest jako mająca spełnić dwie istotne funkcje:monografii naukowej ujmującej w sposób gruntowny istotne kwestieustroju Rzeczypospolitej Polskiej oraz pomocy dydaktycznej adresowa-nej do tych wszystkich, którzy studiują lub interesują się zagadnieniamikonstytucyjnego ustroju Rzeczypospolitej Polskiej. O tym, w jakimstopniu nasza praca spełni te funkcje, zadecydują Czytelnicy.

Autorzy

16

Wstęp

Cechy Konstytucji z 1997 r. jako ustawy

zasadniczej

1. Uwagi wstępne

W polskim piśmiennictwie naukowym oraz w orzecznictwie kon-stytucyjnym od dawna wyrażany jest pogląd, że konstytucja to ustawaodróżniająca się szeregiem cech od innych ustaw występującychw systemie źródeł prawa. W ślad za propozycjami terminologicznymisformułowanymi kilkadziesiąt lat temu przez Stefana Rozmaryna1

większość polskich autorów, aby podkreślić wyjątkowość konstytucjiw systemie źródeł prawa, określa ten akt mianem „ustawy zasadniczej”(„ustawy zasadniczej państwa”). Autorzy używający takiego określenia(ale również ci, którzy tym pojęciem się nie posługują) wskazują napodobne specyficzne cechy, odróżniające konstytucję jako akt norma-tywny od ustaw „zwykłych”. Wśród cech tych zazwyczaj wyróżniajątakie, które odnoszą się do treści konstytucji (kryterium materialne)oraz do jej charakteru prawnego (kryterium formalne)2. Pierwsza grupacech określana jest najczęściej jako „szczególna treść konstytucji”.Wśród drugiej grupy cech wyróżnia się takie, które wskazują na„szczególne cechy formalne konstytucji” (czasem nazywane „szczególnąformą konstytucji”) oraz te, które wynikają z „najwyższej mocy prawnejkonstytucji” (czasem określanej mianem „szczególnej mocy prawnejkonstytucji”). Można więc przyjąć, że specyficzne cechy odróżniającekonstytucję jako ustawę zasadniczą od innych ustaw to: szczególna

1 S. Rozmaryn, Konstytucja jako ustawa zasadnicza PRL, Warszawa 1967, rozdz. I.2 Por. M. Kruk, Konstytucja jako ustawa zasadnicza państwa (w:) W. Sokolewicz

(red.), Zasady podstawowe polskiej konstytucji, Warszawa 1998, s. 16.

17

Rozdział I

treść konstytucji, szczególne cechy formalne konstytucji, najwyższamoc prawna konstytucji.

Te trzy cechy konstytucji wielokrotnie objaśniane były w sposóbgeneralny w polskim piśmiennictwie naukowym, i to nie tylko w pod-ręcznikach prawoznawstwa czy prawa konstytucyjnego, ale takżew opracowaniach i monografiach poświęconych głównie tym zagadnie-niom3. Dla naszych potrzeb wystarczy więc jedynie w sposób bardzosyntetyczny przywołać główne wskazania nauki prawa dotyczące cechkonstytucji jako ustawy zasadniczej.

Szczególna treść konstytucji powinna być rozpatrywana w trzechaspektach:

1) zakresu regulacji spraw w konstytucji (zakresu tzw. materii konsty-tucyjnych),

2) znaczenia („wagi”) norm konstytucyjnych dla ustroju państwa orazstatusu jednostki,

3) sposobu („głębokości”) normowania materii konstytucyjnych.

Zakres spraw regulowanych przez konstytucję ma we współcze-snych państwach demokratycznych – przy widocznym zróżnicowaniu– charakter uniwersalny w tym sensie, że konstytucje tych państwnormują zazwyczaj całokształt kwestii ustrojowych (konstytucje pełne).Oznacza to kształtowanie treści konstytucji wokół zwłaszcza trzechgrup zagadnień:

1) podstawowych zasad ustroju politycznego i społeczno-gospodar-czego państwa,

2) statusu prawnego jednostki w państwie,3) ustroju władz państwowych (naczelnych, a często także tereno-

wych).

Znaczenie norm konstytucyjnych dla ustroju państwa oraz statusujednostki wynika stąd, że – niezależnie od niejednakowego „ciężaru”tych norm – konstytucja jest zbiorem zasad ustrojowych i praw podsta-wowych (a każdy jej przepis ma charakter lex fundamentalis). Sposób(„głębokość”) regulowania przez poszczególne konstytucje zagadnieńskładających się na materię konstytucyjną nie jest jednakowy. Przyjmujesię, że konstytucja powinna regulować jedynie podstawowe zagadnienia

3 Zob. ibidem, s. 16–25; S. Bożyk, Konstytucja, Białystok 1999, s. 16–38.

18

Rozdział I. Cechy Konstytucji z 1997 r...

ustroju państwa. Jednakże ocena tego, co ma charakter podstawowydla ustroju państwa, ma zawsze charakter polityczny, determinowanyspecyfiką danego państwa i subiektywnymi odczuciami twórców kon-stytucji4. Tak więc sprawy wchodzące w zakres materii konstytucyjnychsą regulowane z niejednakowym stopniem szczegółowości i „układane”w ramach różnej systematyki wewnętrznej konstytucji.

Szczególnych cech formalnych konstytucji upatruje się zwłaszczaw trzech elementach:

1) w szczególnej jej nazwie,2) w szczególnym trybie jej uchwalania,3) w szczególnym trybie dokonywania w niej zmian.

We współczesnym państwie z reguły tylko jeden akt prawny okre-ślany jest mianem konstytucji, co odróżnia go i wyróżnia na tlewszystkich innych aktów normatywnych w systemie źródeł prawa da-nego państwa. Gdy idzie o sposób uchwalania konstytucji, to od innychaktów prawotwórczych różni ją zazwyczaj tryb stosowany w tej proce-durze. Do demokratycznych form uchwalania konstytucji zalicza sięw doktrynie szczególnie uchwalanie jej przez konstytuantę (parlamentpowołany dla uchwalenia konstytucji) lub wprost przez zbiorowypodmiot suwerenności w referendum, a także w jakiejś procedurzepośredniej, będącej połączeniem obu tych form. Zazwyczaj uchwalaniekonstytucji przez te szczególne podmioty następuje w specjalnym trybie,różnym od uchwalania przez parlament ustaw „zwykłych”, a nawetróżnym od dokonywania „zwyczajnych” zmian konstytucji przez par-lament. Konstytucja może być uchwalana także przez parlament dzia-łający jako ustrojodawca, w trybie przewidzianym dla zmiany konsty-tucji, jeżeli przepisy prawne nie przewidują jakiegoś odrębnego trybu.Podobnie jak uchwalanie konstytucji, również dokonywanie w niejzmian wymaga specjalnego trybu postępowania i spełnienia szczegól-nych wymagań, z reguły bardziej rygorystycznych niż jest to koniecznedla uchwalenia ustawy „zwykłej” lub dokonania w niej zmian. Z tegopowodu konstytucja jest zazwyczaj ustawą „sztywną”, a więc z założeniareprezentuje większy stopień stabilności norm niż ustawy „zwykłe”, cosłuży nadaniu normom konstytucyjnym wyższej mocy prawnej niżnormy zawarte w innych aktach prawotwórczych.

4 Por. L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 2008,s. 35.

19

1. Uwagi wstępne

Najwyższa moc prawna konstytucji to zapewne najbardziej istotnaw skutkach cecha tego aktu prawnego. Wskazuje ona przede wszystkimna nadrzędność, szczytowe miejsce konstytucji w całym systemie źródełprawa stanowionego w danym państwie. Rodzi to doniosłe skutki dlarelacji między konstytucją a pozostałymi rodzajami aktów normatyw-nych oraz dla obowiązującego charakteru konstytucji. Konstytucja jestaktem nadrzędnym w stosunku do wszystkich innych aktów prawotwór-czych w państwie. Ma obowiązujący charakter dla wszystkich adresatówjej norm, którymi mogą być organy władz publicznych, jednostki orazpodmioty zbiorowe.

Z najwyższej mocy prawnej konstytucji wynika kilka istotnychkonsekwencji. Po pierwsze, przedmiot regulacji konstytucyjnej macharakter pierwotny i nieograniczony, co oznacza, że może ona normo-wać każdą sprawę i „wyznaczać” rodzaje innych aktów normatywnych(źródeł prawa). Po drugie, wszystkie inne akty normatywne muszą byćz konstytucją zgodne. Zakaz wydawania aktów prawnych sprzecznychz konstytucją materialnie (co do treści) lub formalnie (co do trybuuchwalenia) określany jest jako negatywny aspekt obowiązku realizacjikonstytucji5. Zapewnienie przestrzegania tego zakazu wymaga jednakistnienia w państwie odpowiednich instytucji, zwłaszcza procedurkontroli konstytucyjności prawa. Po trzecie, na ustawodawcy ciążypozytywny obowiązek wydawania aktów normatywnych niezbędnychdo realizacji przepisów konstytucji. Dotyczy to zarówno tych przypad-ków, gdy konstytucja wyraźnie nakazuje (przewiduje) wydanie ustawy,jak i tych, gdy wydanie ustawy nie jest w konstytucji wyraźnie przewi-dziane, lecz jest niezbędne dla realizacji konstytucyjnych postanowień.Określa się to jako pozytywny aspekt obowiązku realizacji konstytucji6.

Przedmiotem rozważań w dalszych częściach opracowania, prowa-dzonych wyłącznie de lege lata constitutionalis, będą cechy szczególneKonstytucji z 1997 r. jako ustawy zasadniczej naszego państwa.Uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w trzecim czytaniu w dniu2 kwietnia 1997 r., a „przyjęta” (zatwierdzona) przez naród w referen-dum dnia 25 maja 1997 r., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej weszław życie dnia 17 października 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.,dalej: Konstytucja z 1997 r.). Jest to pierwsza, i jak dotychczas jedyna,

5 Pisze o tym M. Kruk, Konstytucja jako ustawa... (w:) W. Sokolewicz (red.), Zasa-dy..., s. 23.

6 Ibidem.

20


od rozpoczęcia w 1989 r. demokratycznej transformacji ustrojowej,pełna polska ustawa zasadnicza. Była ona, jak dotychczas, dwukrotnienowelizowana:

1) w 2006 r., gdy wprowadzono do niej możliwość ekstradycji obywa-tela polskiego w wyniku europejskiego nakazu aresztowania (ENA),

2) w 2009 r., gdy zakazano wyboru do Sejmu lub Senatu osoby skaza-nej prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne ściganez oskarżenia publicznego.

Żadna z tych nowelizacji nie miała zasadniczego znaczenia ustro-jowego. Można więc powiedzieć, że Konstytucja z 1997 r., w generalnieniezmienionej postaci obowiązuje do chwili obecnej. Podjęta zostanieteraz próba analizy szczególnej jej treści, szczególnych cech formalnychoraz cech wskazujących na jej najwyższą moc prawną.

2. Szczególna treść Konstytucji z 1997 r.

2.1. Konstytucja z 1997 r. „spadkobierczynią” postępowegoi demokratycznego dziedzictwa polskich aktówkonstytucyjnych

Nie ulega wątpliwości, że na unormowania Konstytucji z 1997 r.wywierały wpływ – poza uregulowaniami konstytucyjnymi znanymiinnym państwom demokratycznym – rozwiązania wcześniejszychpolskich aktów konstytucyjnych. Interesujące wydaje się natomiast to,jakie były konkretnie źródła inspiracji tych konstytucyjnych unormowańoraz jaka jest skala i forma „nawiązań” w obowiązującej ustawie zasad-niczej do polskiego dziedzictwa konstytucyjnego. Często bowiem bez-pośrednie nawiązywanie do poprzednich aktów konstytucyjnych,zwłaszcza przez prostą recepcję istniejących w nich konstrukcji praw-nych, nie mogło wchodzić w grę z powodu szeregu czynników o cha-rakterze i wewnętrznym, i międzynarodowym7.

Polskie dziedzictwo konstytucyjne niewątpliwie uznać należy zabogate8. W historii niepodległej Polski uchwalonych zostało przed

7 Por. M. Granat, Konstytucja RP na tle rozwoju i osiągnięć konstytucjonalizmupolskiego, Przegląd Sejmowy 2007, nr 4, s. 14.

8 Zob. J. Szymanek, Tradycje konstytucyjne, Warszawa 2007.

21


1997 r. szereg aktów normatywnych, które z racji swej nazwy lub rangiprawnej należy uznać za akty konstytucyjne. Cztery z nich to konstytucjepełne – z 1791, 1921, 1935 i 1952 r., a pozostałe to akty o mocy prawnejrównej konstytucji, w tym trzy nazywane tradycyjnie – bardziej lubmniej zasadnie – małymi konstytucjami (1919, 1947 i 1992).

Postępowe i demokratyczne dziedzictwo, którego „spadkobierczy-nią” mogła stać się Konstytucja z 1997 r., znajdujemy przede wszystkimw kilku polskich aktach konstytucyjnych (wymieniamy je w ujęciuchronologicznym):

1) w Ustawie Rządowej z dnia 3 maja 1791 r. tradycyjnie nazywanejKonstytucją 3 maja albo Konstytucją majową;

2) w Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. nazywanej Konstytucjąmarcową (Dz. U. Nr 44, poz. 267; dalej także jako Konstytucjaz 1921 r.);

3) w Konstytucji z dnia 22 lipca 1952 r. nazywanej Konstytucją lipcową(Dz. U. Nr 33, poz. 232 z późn. zm.; w tekście Konstytucja z 1952 r.),ale jedynie w nowych instytucjach ustrojowych wprowadzonychdo niej w latach 1982 i 1987, a zwłaszcza w treści zmian dokonanychw 1989 r. [ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. o zmianie KonstytucjiPolskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 19, poz. 101, dalej:nowela kwietniowa) oraz ustawa z dnia 29 grudnia 1989 r.o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 75,poz. 444 z późn. zm., w tekście: nowela grudniowa)] i w 1990 r.;

4) w aktach konstytucyjnych z 1992 r.: w ustawie konstytucyjnej z dnia23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia KonstytucjiRzeczypospolitej Polskiej, dalej: ustawa konstytucyjna z kwietnia1992 r. (Dz. U. Nr 67, poz. 336 z późn. zm.) oraz w ustawie konsty-tucyjnej z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkachmiędzy władzą ustawodawczą a wykonawczą RzeczypospolitejPolskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Dz. U. Nr 84, poz. 426z późn. zm., w tekście: „mała konstytucja z 1992 r.”)9.

W naturalny sposób nasuwa się pytanie: w czym wyrażał się postę-powy i demokratyczny charakter dziedzictwa wskazanych wyżej aktówkonstytucyjnych. Przyjmujemy, że głównie w takich ich rozwiązaniach

9 Tekst Konstytucji 3 maja w M. Borucki, Konstytucje polskie 1791–1997, Warszawa2002; teksty pozostałych konstytucji i aktów konstytucyjnych w T. Mołdawa, Konstytucjepolskie 1918–2008, Warszawa 2008.

22


dotyczących podstaw ustroju politycznego i społeczno-gospodarczegopaństwa, a także w niektórych instytucjach ustrojowych o tym charak-terze – które miały charakter nowatorski na tle regulacji wcześniejszychi współczesnych standardów konstytucyjnych, zwiększały możliwośćuczestnictwa przez naród-suwerena w sprawowaniu władzy, zarównow formach przedstawicielskich, jak i bezpośrednio.

Wśród postępowych i demokratycznych zasad ustrojowych napierwszym niewątpliwie miejscu – z uwagi na historię i znaczenie –powinna zostać wymieniona zasada zwierzchniej władzy (suwerenności)narodu. Wyrażała ją już bowiem pierwsza polska Konstytucja – Kon-stytucja 3 maja, wskazując, że wszelka władza w państwie pochodzi„z woli narodu”. Konstytucja majowa była w tym zakresie nowatorska,nawiązywała do postępowych i demokratycznych postulatów Oświece-nia, zwłaszcza zaś do J.J. Rousseau koncepcji umowy społecznej jakoźródła władzy w państwie, oraz do jego idei woli powszechnej ludu,która powinna być nadrzędnym motywem działania władzy państwowej.

Zasada zwierzchniej władzy narodu została expressis verbis wyrażo-na w Konstytucji marcowej, w której znalazła swoje nowatorskie, bar-dziej postępowe i demokratyczne ujęcie. Było ono wyrazem nawiązaniaprzez Konstytucję z 1921 r. do uregulowań państwa liberalno-demokra-tycznego, a konkretnie do wzorów francuskich, do Konstytucji III Re-publiki z 1875 r. Zasada suwerenności narodu stała się tą zasadą, którana trwałe weszła do polskiego demokratycznego kanonu myśleniao konstytucji. Pozwoliło to, po okresie jej „nieobecności” w ustawiekonstytucyjnej z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Dz. U. Nr 30, poz. 227, dalej:Konstytucja z 1935 r.) oraz w Konstytucji z 1952 r., na powtórzenie jejw identycznej jak w Konstytucji z 1921 r. formie słownej w noweligrudniowej z 1989 r., a następnie w Konstytucji z 1997 r.

Druga zasada ustrojowa, o równie długiej tradycji jak wskazanawyżej, bo także wyrażona w Konstytucji 3 maja, to zasada podziałuwładzy – na prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Konstytucjamajowa nawiązywała w tych rozwiązaniach do postępowej i demokra-tycznej koncepcji trójpodziału władzy w ujęciu Monteskiusza. Podziałwładzy miał zapewnić m.in. wolności obywatelskie (jak u Monteskiusza)oraz porządek społeczny. Stosunki między organami rozdzielonychwładz miały się układać zgodnie z doświadczeniami angielskiego syste-mu rządów. W systemie organów rozdzielonych władz zwierzchniąpozycję miał zajmować Sejm, a w jego ramach izba poselska.

23


Zasadę podziału władzy Konstytucja marcowa wyrażała w nowejformie normatywnej, uznając organy wszystkich trzech władz za „orga-ny Narodu” (art. 2 zdanie drugie). Było to rozwiązanie nowatorskiei oryginalne, niezaczerpnięte z innej konstytucji10. Zasadzie podziałuwładzy nadała Konstytucja z 1921 r. w swych uregulowaniach pierwszo-rzędne znaczenie ustrojowe. Przyjęty dosyć konsekwentnie w tej Kon-stytucji podział władzy oceniany jest pozytywnie w literaturze przed-miotu11. Konstytucja z 1921 r. kształtowała na gruncie zasady podziałuwładzy parlamentarny (parlamentarno-gabinetowy) system rządów.Rozstrzygnęła o bikameralnym charakterze władzy ustawodawczej. Nawzór Konstytucji majowej ustanawiała (a nawet pogłębiała) modeldwuizbowości nierównoprawnej, z wyraźną przewagą Sejmu (izbypierwszej) nad Senatem (izbą drugą). Pozycja ustrojowa Prezydentanie była zbyt mocna, chyba nawet nieco słabsza niż w klasycznym mo-delu parlamentarnym. Najważniejszym organem egzekutywy był rząd.W Konstytucji marcowej uregulowanych zostało znacznie więcej niżw Konstytucji majowej instytucji i mechanizmów służących zapewnieniurównowagi rozdzielonych władz. Pomimo ich istnienia, w systemiepodziału władzy wyraźną przewagę posiadała władza ustawodawcza.

Gdy w „małej konstytucji z 1992 r.” „przywracano” – po okresienieistnienia w Konstytucji z 1935 r. oraz Konstytucji z 1952 r. – zasadępodziału władzy, uczyniono to zachowując ów nierównorzędny układrelacji między władzami (także w ramach władzy ustawodawczej).Wprowadzone zostały jednak istotne zmiany w stosunkach pomiędzyparlamentem (szczególnie Sejmem) a rządem i Prezydentem, oznacza-jące system rządzenia odpowiadający zracjonalizowanej wersji modeluparlamentarnego, kształtowanej w niektórych państwach europejskichpo II wojnie światowej. Wzmocniona została przez „małą konstytucjęz 1992 r.” pozycja Prezydenta, ale równocześnie wzmocnieniu uległatakże pozycja rządu. Zarysowany w „małej konstytucji z 1992 r.” układrelacji między władzami nie został w sposób bardziej zasadniczy zmie-niony w Konstytucji z 1997 r.

10 Por. S. Krukowski, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1921 r. (w:) M. Kallas(red.), Konstytucje polskie. Studia z dziejów konstytucjonalizmu polskiego, t. 2, Warszawa1990, s. 72.

11 Por. M. Pietrzak, Konstytucja z 17 marca 1921 r. z perspektywy 80 lat, PrzeglądSejmowy 2001, nr 2, s. 11; Z. Witkowski, Zakres konstytucjonalizacji zasad ustrojowychw polskich aktach konstytucyjnych XX wieku (w:) P. Sarnecki (red.), Konstytucjonalizacjazasad i instytucji ustrojowych, Warszawa 1997, s. 92.

24


W Konstytucji marcowej uregulowane zostały, po raz pierwszyw dziejach polskich konstytucji, jeszcze trzy inne postępowe i demokra-tyczne zasady ustrojowe: konstytucyjnego zagwarantowania wolnościi praw obywatelskich; rządów prawa w państwie; samorządności.Również te zasady, łącznie ze wskazanymi wyżej, uzasadniają wysokąocenę rozwiązań normatywnych Konstytucji z 1921 r. – jako aktu „bę-dącego swoistą cezurą w rozwoju konstytucyjnych dziejów Polski”12,jako najbardziej „europejskiej” spośród polskich konstytucji do 1997 r.

W Konstytucji marcowej wolnościom i prawom obywatelskim,rozstrzygającym o statusie prawnym jednostki w państwie, poświęconyzostał obszerny rozdział, wyodrębniony w jej strukturze, co było postę-powym novum w historii polskich konstytucji. Katalog tych konstytu-cyjnych wolności i praw był relatywnie obszerny, a jego „zawartość”treściowa to jeden z najważniejszych przejawów postępowości i demo-kratyzmu Konstytucji z 1921 r.13 W Konstytucji marcowej, podobniejak w konstytucjach innych ówczesnych państw demokratycznych,zostały uregulowane zarówno wolności osobiste i prawa polityczneobywateli (nazywane obecnie „prawami pierwszej generacji”), jakrównież niektóre wolności i prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne(„prawa drugiej generacji”). Dodać przy tym należy, że Konstytucjaz 1921 r., po raz pierwszy w historii polskich konstytucji, zawierałaróżnorakiego charakteru gwarancje wolności i praw, sytuujące tę kon-stytucję w rzędzie najbardziej postępowych i demokratycznych ówcze-snych konstytucji europejskich. Zarówno rozwiązania Konstytucjimarcowej dotyczące wolności i praw obywatelskich, jak również kon-stytucyjne unormowania ich gwarancji – stały się trwałym dorobkiempolskich demokratycznych konstytucji.

Dodać warto, że system konstytucyjnych gwarancji wolności i prawobywatelskich został wydatnie wzmocniony wiele lat później przeznowelę kwietniową 1989 r. Jedno z jej rozwiązań oznaczało rzeczywistąniezawisłość sędziów. Inne „umocowało” w Konstytucji lipcowej insty-tucję Rzecznika Praw Obywatelskich, utworzoną w drodze ustawyz dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (tekst jedn.:Dz. U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 z późn. zm.). Urząd Rzecznika, organumającego za zadanie „stanie na straży” wolności i praw obywatelskich,

12 J. Szymanek, Tradycje..., s. 172.13 Por. J. Wawrzyniak, Zarys polskiego ustroju konstytucyjnego, Bydgoszcz 1999,

s. 64.

25


został powołany w Polsce jako pierwszym wówczas i jedynym państwierealnego socjalizmu, co było ewenementem, z gruntu obcym ówczesnymzałożeniom takiego państwa. Do tego postępowego i demokratycznegodorobku dotyczącego wolności i praw obywatelskich oraz ich gwarancjinawiązała Konstytucja z 1997 r., dokonując wydatnego rozszerzeniai wzmocnienia wcześniejszych rozwiązań.

Zasada rządów prawa w państwie, którą – przy pewnej dozie„życzliwości” wobec rozwiązań w tej kwestii w Konstytucji marcowej– można traktować jako bliską zasadzie państwa prawnego14, zwłaszczarozumianego w jego wersji formalnej, a na pewno jako zasadę prawo-rządności15, nie została wprost wyrażona w tej Konstytucji. Bez wątpie-nia jednak daje się ona z jej uregulowań wyinterpretować. Realizacjęzasady rządów prawa, rozumianej w Konstytucji z 1921 r. w jej klasycz-nej, XIX-wiecznej postaci, miało zapewnić szereg rozwiązań instytucjo-nalnych i mechanizmów ustrojowych wprowadzonych do tej Konsty-tucji, a stanowiących w większości elementy zasady praworządności,chociaż niektóre z nich mogą być traktowane także jako elementypaństwa prawnego. Wiele spośród tych rozwiązań i mechanizmówodnajdujemy w treści zasady demokratycznego państwa prawnego,która została wprowadzona do polskich aktów konstytucyjnych nowelągrudniową i „przyjęta” w tym samym kształcie normatywnym przezKonstytucję z 1997 r. Z uwagi na ustrojowe znaczenie zasady demokra-tycznego państwa prawnego, zostanie ona omówiona oddzielnie.

Zasada samorządności po raz pierwszy w dziejach polskich konsty-tucji znalazła wyraz w Konstytucji marcowej. Konstytucja ta regulowałakwestie samorządu w stosunkowo szerokim zakresie, co stanowiło cechępaństwa liberalno-demokratycznego. Nie ograniczała się przy tym dounormowań dotyczących samorządu terytorialnego, które były głównymprzedmiotem jej rozwiązań w sprawach samorządowych, ale także in-nych postaci samorządu, szczególnie samorządu gospodarczego.

Samorządowe rozwiązania Konstytucji z 1921 r. stały się w okresietransformacji ustrojowej od 1989 r. ważnym wzorcem dotyczącychkwestii samorządowych unormowań ówczesnych aktów konstytucyj-nych – noweli grudniowej, noweli z marca 1990 r. (ustawa z dnia8 marca 1990 r. o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U.

14 Tak traktuje ją M. Pietrzak, Konstytucja..., s. 10 i 12.15 Por. P. Sarnecki, Konstytucja marcowa a rozwój konstytucjonalizmu polskiego,

Przegląd Sejmowy 2001, nr 2, s. 38.

26


Nr 16, poz. 94 z późn. zm.) do Konstytucji z 1952 r., „małej konstytucjiz 1992 r.” Warto jednak zwrócić uwagę, że we wskazanych aktachkonstytucyjnych, które konsekwentnie traktowały o dwu rodzajachsamorządu, ale jednak przede wszystkim normowały sprawy samorząduterytorialnego, którego najważniejsza funkcja została określona jako„udział w sprawowaniu władzy państwowej”, problematyka samorzą-dowa uwzględniana była w coraz szerszym zakresie, zdecydowaniewykraczając poza uregulowania Konstytucji marcowej. W takim roz-szerzonym kształcie normatywnym regulacje problemów samorząduzawarte we wskazanych wyżej polskich aktach konstytucyjnych zostałyrecypowane i rozwinięte w Konstytucji z 1997 r.

Odstępując od reguł chronologii, a rozważając zasady ustrojowerozstrzygające o postępowości i demokratyzmie ustroju państwowegoPolski, należy wskazać teraz na zasadę demokratycznego państwaprawnego. Zasadę tę, nieznaną wcześniej polskim aktom konstytucyj-nym (chociaż znaną konstytucjom niektórych innych państw europej-skich – Niemcy, Francja), wprowadziła do Konstytucji z 1952 r., nazwa-nej Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej, nowela grudniowa. Nowelata, która spełniała dwojakiego rodzaju funkcję – likwidatorską i pro-spektywną16, otworzyła nowy etap w rozwoju konstytucji Polski powo-jennej, etap stopniowej likwidacji cech charakterystycznych dla okresurealnego socjalizmu i wprowadzania nowych zasad oraz rozwiązań ty-powych dla systemu gospodarki rynkowej i demokracji pluralistycznej17.

Zasada demokratycznego państwa prawnego bez wątpienia „wysu-wała się” na czoło nowych demokratycznych zasad ustroju państwawprowadzonych wówczas do Konstytucji z 1952 r. Konstytucyjnyprzepis o demokratycznym państwie prawnym zastąpił wcześniejszeokreślenie w art. 1 ust. 1 Konstytucji lipcowej polskiego państwa –„państwo socjalistyczne”. Niektórzy autorzy trafnie oceniali, że nowacharakterystyka państwa jako demokratycznego państwa prawnegostała się w ówczesnych warunkach konstytucyjnych „klamrą spinającą

16 Por. J. Ciemniewski, Nowela konstytucyjna z 29 grudnia 1989 r., Przegląd Sejmowy2009, nr 3, s. 31.

17 Por. T. Mołdawa, Ewolucja konstytucyjna Polski w latach 1989–1992 (w:) E. Zie-liński (red.), Przeobrażenie ustrojowe w Polsce, Warszawa 1993, s. 76; J. Wawrzyniak,Konstytucje XX-lecia 1989–2009 (w:) P. Kozłowski, H. Domański (red.), Po 20 latach.Polska transformacja z perspektywy ekonomicznej, socjologicznej i prawniczej, Warszawa2010, s. 134.

27


dokonane 29 XII 1989 r. zmiany”18. Znowelizowana Konstytucjaz 1952 r. nie wyjaśniała treści pojęcia „demokratyczne państwo prawne”.Zadanie dokonania wykładni tego określenia podjęło wkrótce pouchwaleniu noweli grudniowej wielu teoretyków prawa, a następnieTrybunał Konstytucyjny w swoim orzecznictwie. Pojęcie „demokratycz-ne państwo prawne” stało się trwałym elementem późniejszych polskichaktów konstytucyjnych, w tym Konstytucji z 1997 r., która wyraziław swej treści expressis verbis także szereg reguł wyinterpretowanychz tej zasady przez Trybunał Konstytucyjny w latach 1990–1997.

Jeżeli już jesteśmy przy noweli grudniowej, to należy przywołaćjeszcze inne wprowadzone przez nią do polskich aktów konstytucyjnychpostępowe i demokratyczne zasady ustrojowe – zasadę pluralizmu po-litycznego, zasadę swobody działalności gospodarczej, zasadę jednako-wej ochrony przez państwo wszelkich form własności. Wraz z zasadądemokratycznego państwa prawnego, a także „reaktywowanymi” przeztę nowelę zasadami – zwierzchniej władzy narodu oraz samorządności– stanowią one dowód na to, że ustawa z dnia 29 grudnia 1989 r., cho-ciaż w tytule nosiła nazwę „o zmianie” Konstytucji z 1952 r., miałade facto charakter jej rewizji, gdyż uchylone zostały wówczas zasadyustrojowe cechujące państwa realnego socjalizmu, zastąpione zasadamiznanymi państwom liberalno-demokratycznym.

Uregulowanie przez nowelę grudniową zasady pluralizmu politycz-nego (bez użycia tego terminu) i problematyki partii politycznychmiało miejsce po raz pierwszy w polskim akcie konstytucyjnym, ale niez tego tylko powodu zasługuje na pozytywną ocenę. Skutki tej regulacjimiały zarówno charakter likwidatorski wobec poprzedniego systemupartyjnego z konstytucyjnie zagwarantowaną przewodnią rolą PolskiejZjednoczonej Partii Robotniczej, jak również prospektywny – stworzyłaona możliwości legalnego działania na gruncie obowiązującej Konsty-tucji pluralistycznego systemu partyjnego rozumianego tak, jak w in-nych państwach demokratycznych. Z tych względów postanowienianoweli grudniowej dotyczące pluralizmu politycznego znalazły,w znacznie jednak wzbogaconej wersji, wyraz w Konstytucji z 1997 r.

Nowelą grudniową zostały wprowadzone do Konstytucji z 1952 r.zasady określające podstawy ustroju gospodarczego RzeczypospolitejPolskiej – swobody działalności gospodarczej bez względu na formę

18 W. Sokolewicz, Rzeczpospolita Polska – demokratyczne państwo prawne (uwagina tle ustawy z 29 XII 1989 r. o zmianie Konstytucji), Państwo i Prawo 1990, z. 4, s. 17.

28


własności oraz ochrony przez państwo każdej z tych form własności.Obie te zasady stanowią nieodłączne składniki gospodarki rynkowej.Ich uregulowanie w 1989 r. w Konstytucji było implicite zapowiedziąrychłych przekształceń gospodarki polskiej w kierunku właśnie gospo-darki rynkowej. Zasada ochrony własności znalazła później swój wyraz– w nieco wzbogaconej postaci – w Konstytucji z 1997 r., a zasadawolności (swobody) działalności gospodarczej została w tej Konstytucjiuznana za element składowy bardziej „pojemnej” zasady – społecznejgospodarki rynkowej.

Dnia 26 marca 1982 r., w warunkach stanu wojennego, do Konsty-tucji lipcowej zostały wprowadzone dwie instytucje ustrojowe – niezna-ny wcześniej polskim konstytucjom Trybunał Konstytucyjny, organkontroli konstytucyjności prawa, oraz Trybunał Stanu, znany wcześniejkonstytucjom polskim i praktyce ustrojowej okresu międzywojennegooraz „małej Konstytucji z 1947 r.” (ale wówczas nieutworzony), organodpowiedzialności konstytucyjnej. Polski Trybunał Konstytucyjny byłpierwszym tego typu organem w państwach realnego socjalizmu, a zostałw nich „powitany” nader krytycznie. Bez wątpienia bowiem oznaczałdokonanie pierwszego tak głębokiego wyłomu w marksistowskiej teoriipaństwa, istotny krok ku stworzeniu w państwie skutecznych gwarancjinadrzędności norm konstytucyjnych w systemie prawa. PrzywrócenieTrybunału Stanu oznaczało natomiast wzmocnienie instytucjonalnychgwarancji praworządności w Polsce. Wprowadzenie obu tych instytucjido Konstytucji z 1952 r. zasługuje na pozytywną ocenę z powodu nie-wątpliwie demokratycznego ich charakteru. Obie stały się trwałymelementem polskich konstytucji i znajdują swoje uregulowaniew Konstytucji z 1997 r.

Do roku 1987 polskie akty konstytucyjne nie zawierały przepisówdotyczących form bezpośredniego sprawowania władzy przez suwerena.Jedyną postacią wykonywania władzy w państwie była forma przedsta-wicielska – przez parlament. „Przełamanie” tej jednostronnościumożliwiła nowelizacja Konstytucji lipcowej z 1987 r. (ustawa z dnia6 maja 1987 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej,Dz. U. Nr 14, poz. 82), która wprowadzała subsydiarnie formę bezpo-średniego sprawowania władzy – „w drodze referendum”. W ten sposóbtradycyjna instytucja demokracji bezpośredniej znalazła swoją regulacjęw polskiej konstytucji, co samo w sobie miało wydźwięk postępowyi demokratyczny, nowatorski na tle innych ówczesnych unormowańkonstytucyjnych w państwach realnego socjalizmu. Od nowelizacji

29


Konstytucji lipcowej z 1987 r. instytucja referendum stała się trwałymelementem polskich rozwiązań konstytucyjnych.

Problematyka referendum została rozwinięta w przepisach „małejkonstytucji z 1992 r.”, co było swoistym novum konstytucyjnym, wyra-zem dążeń ówczesnego ustrojodawcy do wzmocnienia rangi ustrojowejtej ważnej instytucji demokracji bezpośredniej. „Mała konstytucjaz 1992 r.” przewidywała możliwość przeprowadzania dwu rodzajówreferendów o charakterze fakultatywnym: referendów ogólnokrajowychoraz referendów lokalnych. Takie dwa rodzaje referendów zna równieżobowiązująca Konstytucja z 1997 r.

Dodać warto, że o formach demokracji bezpośredniej stanowiłatakże ustawa konstytucyjna z kwietnia 1992 r. Regulowała ona instytucjęobligatoryjnego „referendum konstytucyjnego”, w którym naród miałsię wypowiedzieć w kwestii „przyjęcia” (lub, ewentualnie, nieprzyjęcia)uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe konstytucji. Wprowadzeniew ustawie instytucji zatwierdzającego referendum konstytucyjnegoi obowiązku przeprowadzenia takiego referendum oznaczało odwołaniesię po raz pierwszy w historii polskich konstytucji do demokratycznegoze swej istoty trybu stanowienia konstytucji, uzależniającego jej wejściew życie od woli suwerena wyrażonej w tym referendum19. Rozwiązaniaustawy konstytucyjnej dotyczące zatwierdzającego referendum konsty-tucyjnego wywarły wpływ na niektóre regulacje Konstytucji z 1997 r.Natomiast wprowadzone ustawą konstytucyjną dwie inne instytucje –wstępne referendum konstytucyjne oraz obywatelska inicjatywaustrojodawcza – nie znalazły swojego odzwierciedlenia w Konstytucjiz 1997 r.

Konkludując, stwierdzić należy, że Konstytucję z 1997 r. uznaćmożna za „spadkobierczynię” postępowego i demokratycznego dzie-dzictwa przede wszystkim Konstytucji marcowej oraz noweli grudniowejz 1989 r. W następnej kolejności odnajdujemy w Konstytucji z 1997 r.także dziedzictwo Konstytucji 3 maja, „małej konstytucji z 1992 r.” oraznoweli kwietniowej z 1989 r. Wreszcie – dziedzictwo nowelizacji Kon-stytucji z 1952 r. dokonanych w latach 1982, 1987 i 1990, a także niektó-rych rozwiązań ustawy konstytucyjnej z kwietnia 1992 r.

19 Por. J. Kuciński, Demokracja przedstawicielska i bezpośrednia w Trzeciej Rzeczy-pospolitej, Warszawa 2007, s. 252.

30


2.2. Systematyka, regulowane materie i nowatorstwounormowań Konstytucji z 1997 r.

Konstytucja z 1997 r. to stosunkowo obszerny akt normatywny,należący do grupy najbardziej rozbudowanych ustaw zasadniczychw Europie. Składa się ze Wstępu (czyli Preambuły) oraz 243 artykułówzgromadzonych w trzynastu rozdziałach. Przedmiotem rozważań będąteraz problemy ogólnej systematyki Konstytucji z 1997 r., zasadniczematerie w niej regulowane, oraz nowatorstwo postępowych i demokra-tycznych jej unormowań – rozważanych na tle przedstawionego wyżejdziedzictwa polskich aktów konstytucyjnych. Są to, jak się wydaje,główne elementy wskazujące na szczególność treści Konstytucji z 1997 r.jako ustawy zasadniczej.

Potrzeba uwzględnienia problemów związanych z systematykąogólną Konstytucji z 1997 r. przy analizie szczególnych cech jej treściwynika z kilku powodów. Systematyka ogólna każdej konstytucji, rozu-miana jako podział jej treści na części składowe, nie ma charakteruwyłącznie technicznego20, nie jest tylko rezultatem zabiegów mającychsłużyć zwiększeniu „czytelności” konstytucji. W odróżnieniu od syste-matyki stosowanej w innych aktach normatywnych, która jest w nichwynikiem głównie przestrzegania reguł poprawnej legislacji, systema-tyka ogólna w konstytucji w znacznym stopniu rządzi się swoimi pra-wami i jest wyrazem pewnych założeń wyjściowych akceptowanychprzez twórców konstytucji przy kształtowaniu jej treści21.

W systematyce ogólnej konstytucji ujawnia się przede wszystkimzwiązek jej przepisów ujętych w poszczególnych częściach z założeniamiideologicznymi akceptowanymi przez twórców konstytucji, a więcz tym, co w ostatnich latach określa się mianem aksjologii konstytucji.Jest to związek, który może być postrzegany jako dwustronny22. Z jednejstrony tak, iż czynnikiem rozstrzygającym o systematyce konstytucjijest przede wszystkim aksjologia przyjęta przez twórców tej konstytucji.Z drugiej zaś, że przez kolejność czy miejsce regulacji poszczególnychmaterii w ramach systematyki konstytucji wyrażany jest stosunek jej

20 Por. B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2008, s. 77.21 Por. M. Kruk, Konstytucja... (w:) W. Sokolewicz (red.), Zasady..., s. 25.22 Por. W. Kręcisz, W. Orłowski (w:) W. Skrzydło (red.) i inni, Polskie prawo kon-

stytucyjne, Lublin 2008, s. 100; M. Kruk, Konstytucja... (w:) W. Sokolewicz (red.), Zasady...,s. 26.

31


twórców do określonych wartości. Generalnie więc trafna wydaje sięopinia, że systematyka konstytucji „jest (...) jednym z kluczy do istotyi aksjologii ustroju”23.

Konstytucje, zwłaszcza konstytucje pełne, nie są nigdy tworzonew sposób chaotyczny, bez przemyślenia, bez wewnętrznej kompozycji24.Określone usystematyzowanie materii konstytucyjnych, zwłaszcza zaśprzyjęte przez twórców konstytucji nazwy na oznaczenie części konsty-tucji, jak też sekwencja pomieszczenia w konstytucji tych części – sta-nowi podstawę zastosowania w procesie ustalania znaczenia treści normkonstytucyjnych tzw. wykładni systemowej (systematycznej) i maistotne znaczenie w procesie stosowania konstytucji.

Konstytucja z 1997 r., podobnie jak wiele innych współczesnychkonstytucji, rozpoczyna się od Wstępu (Preambuły). Podstawą zaśusystematyzowania materii w rozdziałach tej Konstytucji, z którychkażdy posiada swój tytuł, jest głównie kryterium przedmiotowe.W czterech rozdziałach (II, IV, VIII, IX) przepisy zostały dodatkowousystematyzowane w działach posiadających własne tytuły.

Wstęp do Konstytucji z 1997 r. nie jest tak obszerny, jak w Konsty-tucji z 1952 r., ale bardziej rozbudowany niż w Konstytucji 3 maja,w Konstytucji marcowej oraz w wielu konstytucjach państw europej-skich. Wstęp nie jest ujęty w postaci artykułów. Napisany zostałw sposób ciągły, językiem bardziej uroczystym od stosowanego w dal-szych przepisach Konstytucji. Wstęp rozpoczyna się sformułowaniamio charakterze ogólnym, a stopniowo zmienia swój charakter i w częścikońcowej poświęcony jest wprost istocie Konstytucji, jej podstawomi zasadom stosowania. Wstęp określa przede wszystkim narodowątożsamość polskiego społeczeństwa, nawiązuje do polskich tradycji hi-storycznych, odwołuje się do chrześcijańskiego dziedzictwa i do wartościogólnoludzkich, wskazuje wartości, na jakich powinien opierać sięsystem prawa w państwie. W tym sensie stanowi swoiste „wyznanie

23 M. Kruk, Nowe idee konstytucyjne. Kilka wybranych zagadnień (w:) P. Tuleja,M. Florczak-Wątor, S. Kubas (red.), Prawa człowieka – społeczeństwo obywatelskie –państwo demokratyczne. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Pawłowi Sarnec-kiemu, Warszawa 2010, s. 61.

24 Por. P. Sarnecki, Systematyka konstytucji (w:) J. Trzciński (red.), Charakteri struktura norm konstytucji, Warszawa 1997, s. 20 i 26.

32


wiary” twórców polskiej Konstytucji25. We Wstępie, w którym nietrudnodostrzec „powinowactwo” z przepisami I i II rozdziału Konstytucji,rozbudowano katalog zasad ustrojowych o niektóre takie, które nie sąznane normatywnej części Konstytucji (np. współdziałanie władz, po-mocniczość), a inne zasady znajdują we Wstępie swoje „wsparcie” (np.godność człowieka, wolność, równość wobec prawa).

Na temat znaczenia prawnego wstępów do konstytucji, w tymznaczenia prawnego Wstępu do Konstytucji z 1997 r., formułowane sąrozbieżne opinie. W mniejszości zdają się być ci, którzy uważają, żeWstęp, tak jak pozostały tekst Konstytucji, ma charakter normatywny26.Większość uważa, że Wstęp nie ma charakteru normatywnego, że nieistnieją w nim normy prawne nadające się do bezpośredniego stosowa-nia27. Podobne stanowisko wyraził Trybunał Konstytucyjny28. Wstęp,jeżeli chodzi o jego funkcję prawną, dostarcza przede wszystkimwskazówek co do zgodnych z jego intencjami kierunków interpretacjiprzepisów części normatywnej Konstytucji. Nie stoi to na przeszkodzietrafności tezy, iż postanowienia Wstępu mogą służyć doprecyzowaniutreści normy prawnej wyrażonej w innym przepisie Konstytucji, przezuzupełnienie takiej normy o brakujący w niej element konstrukcyjny29.

Chociaż Preambuła wykazuje odrębności w porównaniu z częściąartykułowaną Konstytucji, stanowi jednak jej integralną część, o czymrozstrzyga zwłaszcza to, że umieszczona została po tytule ustawy zasad-niczej i uchwalona w tym samym trybie co pozostałe rozdziały Konsty-tucji. Na równi więc z innymi częściami Konstytucji Wstęp ustanowionyzostał – zgodnie z jego własnymi słowami – „jako prawa podstawowedla państwa” i korzysta z domniemania najwyższej mocy prawnej.Ewentualna zmiana treści Wstępu rodziłaby konieczność zastosowania

25 Tak T. Mołdawa, Konstytucja RP a standardy współczesnego konstytucjonalizmu(w:) T. Bodio, W. Jakubowski (red.), Konstytucja RP. Oczekiwania i nadzieje, Warszawa1997, s. 33.

26 Zob. A. Gwiżdż, Wstęp do Konstytucji – zagadnienia prawne (w:) J. Trzciński(red.), Charakter..., s. 183; K. Complak, Normy pierwszego rozdziału Konstytucji RP,Wrocław 2007, s. 25–27; A. Chmielarz, Funkcja prawna konstytucji na przykładzie Kon-stytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2011, s. 83.

27 P. Winczorek, Dyskusje konstytucyjne, Warszawa 1996, s. 115; S. Bożyk, Konsty-tucja..., s. 82; W. Kręcisz, W. Orłowski (w:) W. Skrzydło (red.) i inni, Polskie..., s. 101;B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009, s. 4.

28 Zob. np. wyrok TK z dnia 11 maja 2005 r., K 18/04, OTK ZU A 2005, nr 5, poz. 49.29 Por. K. Działocha (w:) Preambuła Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa

2009, s. 70.

33


szczególnego trybu, przewidzianego dla zmian Konstytucji w art. 235ustawy zasadniczej.

Rozdział I Konstytucji z 1997 r. nosi nazwę „Rzeczpospolita”, na-wiązując tym samym do tytułu rozdziału I Konstytucji marcowej.W Konstytucji z 1997 r. jest to rozdział obszerny, zawiera bowiem 29artykułów (1–29), co świadczy również o preferencjach twórców ustawyzasadniczej. Tytuł „Rzeczpospolita” zazwyczaj rozumie się w nauce jakozarówno nawiązanie do tradycyjnej nazwy niepodległego państwapolskiego (Pierwsza Rzeczpospolita, Druga Rzeczpospolita), jak równieżjako wyrażenie w nim zasady republikańskiej formy polskiego państwa30.Jedynie niektórzy autorzy odczytują termin „Rzeczpospolita” jako„wspólnota”31 (łacińskie res publica oznacza rzecz wspólną) czy„wspólnota obywatelska”32. Wydaje się jednak, że konstytucyjne okre-ślenie „Rzeczpospolita” powinno być – uwzględniając jego historyczne„uwikłania” – traktowane jako synonim pojęcia „Państwo polskie”.

W rozdziale I Konstytucji z 1997 r. określono przede wszystkimcele państwa oraz zawarto katalog podstawowych zasad politycznegoi społeczno-gospodarczego ustroju państwa, przy czym niektóre z takichzasad unormowane zostały także w innych rozdziałach Konstytucji.Rozdział I, z uwagi na znaczenie jego zawartości treściowej, postrzeganyjest czasem jako „wstęp drugiego stopnia”, jako „swego rodzaju konsty-tucyjne silva rerum”33 (dosłownie las rzeczy). Odnotować jednak trzeba,że w rozdziale I zawarte zostały również takie postanowienia, które nieokreślają celów państwa, ani nie mają charakteru regulacji dotyczącychzasad ustroju, przy czym w przypadku niektórych z nich można sięzastanawiać, czy mają one taką rangę ustrojową, która uzasadniałabypomieszczenie ich w rozdziale Konstytucji zatytułowanym „Rzeczpo-spolita”.

30 Tak na gruncie konstytucji marcowej W. Komarnicki, Polskie prawo polityczne.Geneza i system, Warszawa 1922, s. 215–216. Obecnie: M. Granat (w:) W. Skrzydło(red.) i inni, Polskie..., s. 105; Z. Witkowski (w:) Z. Witkowski (red.) i inni, Prawo konsty-tucyjne, Toruń 2009, s. 70.

31 J. Ciemniewski w trakcie prac nad projektem Konstytucji z 1997 r., Biuletyn Ko-misji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego, t. 11, s. 195.

32 S. Gebethner, Rzeczpospolita w świetle postanowień rozdziału pierwszego Konsty-tucji z 1997 roku (w:) E. Zwierzchowski (red.), Podstawowe pojęcia pierwszego rozdziałuKonstytucji, Katowice 2000, s. 18.

33 K. Complak, Normy..., s. 41.

34


Konstytucja z 1997 r. jest pierwszą w dziejach polskich aktówkonstytucyjnych, w której zostały w jej części normatywnej określonecele państwa (zwłaszcza w art. 5 i 6). Wskazuje się, że formułowaniew konstytucji celów państwa to cecha charakterystyczna tych państw,które mają nieodległą przeszłość autorytarną34. W przywołanych arty-kułach sformułowanych zostało siedem zasadniczych celów, jakie maurzeczywistniać Rzeczpospolita, przy czym na czoło wysunięto dwa:„strzeżenie niepodległości i nienaruszalności (...) terytorium”, „zapew-nienie wolności i praw człowieka i obywatela”. Dodać warto, że takżew innych jeszcze artykułach Konstytucji, zwłaszcza pomieszczonychw rozdziałach I i II, zawarto postanowienia o programowym dla państwacharakterze.

Unormowanie naczelnych zasad ustrojowych w pierwszym rozdzia-le Konstytucji z 1997 r. spełnia postulat od dawna formułowanyw polskiej doktrynie prawa35. Ujęcie owych zasad w takiej wyodrębnio-nej postaci, wysunięcie ich jakby „przed nawias” akcentuje, że są tonajbardziej fundamentalne normy konstytucyjne, co odróżnia je odpostanowień Wstępu do Konstytucji. Normatywny charakter zasadustrojowych powoduje, że bez wątpienia mają one dla wszystkich adre-satów charakter obowiązujący. Stanowią ważną wytyczną przy stano-wieniu norm prawa konstytucyjnego, wskazówkę przy wykładni syste-mowej pozostałych przepisów Konstytucji oraz pozakonstytucyjnychprzepisów prawa konstytucyjnego, wzorce kontroli dla TrybunałuKonstytucyjnego przy realizowanej przez ten organ kontroli zgodnościprawa z Konstytucją.

Wśród zasad ustrojowych uregulowanych w rozdziale I Konstytucjiz 1997 r. można dla celów opracowania wyróżnić umownie trzy ichgrupy. W pierwszej znajdą się zasady nowe, nieznane wcześniejszymaktom konstytucyjnym. Zaliczyć do nich należy zasadę dobra wspólne-go36, zasadę jednolitości państwa, zasadę bezpośredniego stosowaniaKonstytucji, zasadę przestrzegania przez Rzeczpospolitą Polską wiążą-

34 T. Mołdawa, Konstytucja... (w:) T. Bodio, W. Jakubowski (red.), Konstytucja RP...,s. 32–33.

35 Wskazuje na to S. Gebethner, Rzeczpospolita... (w:) E. Zwierzchowski (red.),Podstawowe..., s. 19. Zob. też M. Kruk, Konstytucja... (w:) W. Sokolewicz (red.), Zasady...,s. 25.

36 Uznawaną nawet przez niektórych autorów za „klamrę spajającą naszą ustawęzasadniczą” (tak K. Complak, Normy..., s. 9).

35


cego ją prawa międzynarodowego, zasadę społeczeństwa obywatelskiego(zawartą w kilku przepisach), zasadę społecznej gospodarki rynkowej.Na drugą grupę składają się zasady ustrojowe znane już poprzednimaktom konstytucyjnym, ale zmodyfikowane lub rozbudowane w obo-wiązującej Konstytucji – zasada łączenia przedstawicielskich i bezpo-średnich form sprawowania władzy przez naród, zasada podziału władzyi równowagi władz, zasada pluralizmu politycznego, zasada samorząd-ności, zasada ochrony własności. Wreszcie trzecia grupa obejmuje za-sady wyrażone w obowiązującej Konstytucji w formie normatywnejtakiej samej, jak we wcześniejszych aktach konstytucyjnych – zasadademokratycznego państwa prawnego, zasada zwierzchniej władzy na-rodu. Można więc stwierdzić, że wśród zasad ustrojowych unormowa-nych w rozdziale I Konstytucji przeważa element kontynuacji poprzed-nich rozwiązań w tym zakresie, chociaż kilka zasad po raz pierwszyzostało wyrażonych w Konstytucji z 1997 r., a kilka innych uzyskałow niej nowy kształt prawny i merytoryczny. Natomiast kolejnościw rozdziale I przepisów regulujących zasady ustrojowe nie należytraktować jako prostego wskazania przez twórców Konstytucji rangitych zasad37.

Rozdział II Konstytucji z 1997 r., zatytułowany „Wolności, prawai obowiązki człowieka i obywatela”, to najobszerniejsza część ustawyzasadniczej, licząca 57 artykułów (30–86). Rozdział ten ma zasadniczeznaczenie dla określenia statusu prawnego jednostki w Rzeczypospolitej.Zamieszczenie w Konstytucji z 1997 r., wzorem innych konstytucjipaństw demokratycznych, rozdziału regulującego status jednostkiw państwie bezpośrednio po rozdziale określającym cele państwa i za-sady ustrojowe, a przed rozdziałami dotyczącymi źródeł prawa i po-szczególnych grup organów władzy publicznej, oznaczało określonenovum w systematyce ogólnej Konstytucji. Wysunięcie na czoło uregu-lowań konstytucyjnych problematyki wolności i praw człowieka i oby-watela, będące wyrazem nowych trendów w tym zakresie widocznychwe współczesnych konstytucjach, niewątpliwie akcentuje znaczenieustrojowe tej problematyki38. Przede wszystkim jednak twórcy Konsty-

37 Por. A. Bałaban, Polskie problemy ustrojowe (Konstytucja, źródła prawa, samorządterytorialny, prawa człowieka), Kraków 2003, s. 65.

38 Por. M. Kruk, Konstytucja... (w:) W. Sokolewicz (red.), Zasady..., s. 26; tejże,Przyczynek do rozważań o inspiracjach Konstytucji RP z 1997 r., Państwo i Prawo 2002,z. 12, s. 9.

36


tucji z 1997 r. chcieli w ten sposób wyrazić ugruntowaną w europejskiejpostępowej i demokratycznej myśli politycznej tzw. indywidualistycznąkoncepcję porządku społecznego39, gdzie jednostka (człowiek i obywatel)jest „wysunięta” przed państwo (rozumiane w tym przypadku jakosystem organów państwowych), które ma spełniać wobec niej (i szerzej– wobec społeczeństwa) rolę służebną. Również więc w ten sposóbtwórcy Konstytucji z 1997 r. uczynili ze sprawy wolności i praw jednost-ki centralną wartość konstytucyjną, co pozwala uznać, że treść rozdziałuII zawiera swoistą „kartę praw człowieka i obywatela”40.

Punktem wyjścia dla określenia konstytucyjnego statusu jednostkiw Rzeczypospolitej Polskiej są otwierające rozdział II ustawy zasadniczejtrzy zasady, określone w nauce mianem „zasad przewodnich statusujednostki”41 – zasada godności człowieka, zasada wolności człowieka,zasada równości wobec prawa i niedyskryminacji. Wszystkie te zasadybezpośrednio nawiązują do idei praw naturalnych. Podstawowe wśródnich znaczenie należy przypisać zasadzie godności człowieka, któraw świetle Konstytucji „stanowi źródło wolności i praw człowiekai obywatela” (art. 30).

Regulacja statusu jednostki w Konstytucji z 1997 r. wyraźnie nawią-zuje do Paktów Praw Człowieka z 1966 r. (Międzynarodowy Pakt PrawObywatelskich i Politycznych, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodar-czych, Społecznych i Kulturalnych)42 oraz do europejskiej Konwencjio ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonejw Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284z późn. zm.), a także pozostaje w generalnej zgodności z Kartą PrawPodstawowych Unii Europejskiej uchwaloną w Nicei dnia 7 grudnia2000 r. (Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 389, wersja skonsolidowana;w tekście: Karta Praw Podstawowych) zrównanej mocą prawną z trak-tatami unijnymi przez Traktat zmieniający Traktat o Unii Europejskieji Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską podpisany w Lizboniew dniu 13 grudnia 2007 r. (Dz. Urz. UE C 306 z 17.12.2007, s. 1; dalej:traktat z Lizbony). Wszedł w życie 1 grudnia 2009 r. Regulacja statusu

39 Por. L. Garlicki, Polskie..., s. 83; K. Wojtyczek (w:) P. Sarnecki (red.), Prawokonstytucyjne RP, Warszawa 2008, s. 104; P. Sarnecki, Idee przewodnie Konstytucji Rze-czypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., Przegląd Sejmowy 1997, nr 5, s. 11.

40 P. Sarnecki, ibidem, s. 12.41 L. Garlicki, Polskie..., s. 89.42 Polska ratyfikowała oba pakty w 1977 r. (Dz. U. Nr 38, poz. 167 i 169).

37


jednostki w Konstytucji obejmuje wolności, prawa i obowiązki „czło-wieka i obywatela”, przy czym większość wolności, praw i obowiązkówdotyczy każdego, kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej,a jedynie niektóre tych tylko, którzy posiadają polskie obywatelstwo.

W Konstytucji przyjęto przedmiotową klasyfikację wolności i prawjednostki, normując kolejno: wolności i prawa osobiste, wolnościi prawa polityczne, wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne.Są to przede wszystkim tzw. prawa pierwszej i drugiej generacji, alepewne z nich są prawami trzeciej generacji. Konstytucyjny katalogwolności i praw jednostki jest stosunkowo obszerny, bardziej rozbudo-wany niż w którejkolwiek z poprzednich polskich konstytucji (co nieznaczy, że całkowicie pełny). W obecnej Konstytucji wydatnemu roz-budowaniu uległ zwłaszcza tzw. status negatywny jednostki43, oznacza-jący rozszerzenie sfery jej „wolności” od ingerencji organów władzypublicznej, zwłaszcza przez „zakotwiczenie” tych wolności w „przyro-dzonej godności człowieka”. W przepisach rozdziału II Konstytucji codo zasady reguluje się kolejno: pojęcie wolności lub prawa, jego norma-tywną treść, ewentualne ograniczenia w korzystaniu.

Na szczególne wyeksponowanie zasługuje prawna ochrona statusujednostki w Konstytucji z 1997 r., gdzie znajdujemy wiele nowych roz-wiązań instytucjonalnych, stawiających polską ustawę zasadnicząw rzędzie przodujących w tych sprawach konstytucji państw demokra-tycznych. Ochrona statusu jednostki obejmuje w Konstytucji uregulo-wania zmierzające w dwóch zasadniczych kierunkach44:

1) ograniczenia możliwości ingerencji ustawodawcy w prawną sferęwolności, praw i obowiązków, co wyraża się zwłaszcza w:

a) odwołaniu się w Preambule Konstytucji do zasady pomocni-czości, której realizacja powinna przyczyniać się do – używa-jąc słów Wstępu – „umacniania uprawnień obywateli i ichwspólnot”,

b) specjalnych utrudnieniach dokonywania zmian w Konstytucjidotyczących przepisów rozdziałów II i I (także XII),

43 P. Sarnecki, Konstytucja..., s. 26–27.44 Por. J. Kuciński, Konstytucyjny system organów państwowych, Warszawa 2011,

s. 157–163. Zob. też A. Zieliński, Środki ochrony wolności i praw według nowej Konstytucji,Państwo i Prawo 1997, z. 11–12.

38


c) określenia w ustawie zasadniczej w art. 31 ust. 3 formalnychi materialnych przesłanek oraz możliwego zasięgu ograniczeńw zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw;

2) wskazania w samej Konstytucji, w specjalnym podrozdziale zatytu-łowanym „Środki ochrony wolności i praw” (nowość w dziejachpolskich konstytucji), środków ochrony wolności i praw, z którychmoże skorzystać jednostka, przy czym na wyeksponowanie w grupietych środków zasługuje zwłaszcza nowa instytucja – skarga konsty-tucyjna.

Konstytucyjne uregulowania ochrony statusu jednostki w Rzeczy-pospolitej Polskiej są świadectwem nowatorstwa rozwiązań Konstytucjiz 1997 r. w zakresie wolności, praw i obowiązków człowieka i obywatela.

Konstytucja z 1997 r. zawiera w swej strukturze rozdział III, zaty-tułowany „Źródła prawa” (art. 87–94). Jest to pierwsze tego typu ujęcieproblematyki źródeł prawa w historii polskich konstytucji, spełniającewcześniejsze postulaty doktryny w tych sprawach. Jedynie niektórenowsze konstytucje zawierają taki oddzielny rozdział w swej systema-tyce. Wyodrębnienie problematyki źródeł prawa w odrębnym rozdzialeKonstytucji z 1997 r., niewątpliwie oryginalne na tle systematyki wieluinnych konstytucji państw demokratycznych, jest świadectwem dążeniatwórców ustawy zasadniczej do tworzenia instytucjonalnych warunkówdla realizacji określonej w rozdziale I zasady demokratycznego państwaprawnego45, która „immanentnie” zakłada hierarchiczne „uporządko-wanie” systemu źródeł prawa, zapewniające najwyższą pozycję Konsty-tucji w tym systemie.

W rozdziale III Konstytucji z 1997 r. wyróżnione zostały – zgodniez wcześniejszymi wskazaniami doktryny w tym zakresie – dwie grupyźródeł prawa:

1) źródła powszechnie obowiązującego prawa, których adresatemmogą być wszystkie podmioty na obszarze działania organówtworzących dany akt prawotwórczy, wymienione w Konstytucjiw sposób wyczerpujący (Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowymiędzynarodowe, rozporządzenia, akty prawa miejscowego), sta-

45 Por. P. Sarnecki, Idee..., s. 16; idem, Konstytucja..., s. 38; J. Trzciński, Tendencjei kierunki rozwojowe współczesnego konstytucjonalizmu (w:) Z. Czeszejko-Sochacki (red.),Konstytucja Federalna Szwajcarskiej Konfederacji z 1999 r. i Konstytucja RzeczypospolitejPolskiej z 1997 r., Białystok 2001, s. 30–31.

39


nowiące według zgodnej opinii „zamknięty” przedmiotowo(z uwagi na rodzaje aktów prawotwórczych) oraz podmiotowo(z uwagi na organy władzy publicznej posiadające kompetencje doich stanowienia) system tych źródeł;

2) źródła prawa o charakterze wewnętrznym, obowiązujące tylkojednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu taki akt,których katalog został wymieniony w rozważanym rozdziale ustawyzasadniczej w sposób niewyczerpujący (uchwały Rady Ministrów,zarządzenia), a więc niestanowiące – zarówno w aspekcie przed-miotowym, jak i podmiotowym – zamkniętego systemu tych źródeł.

W Konstytucji z 1997 r. w rozdziale III ustrojodawca rozstrzygnąłtakże podstawowe kwestie związane ze stosunkiem polskiego prawa doprawa międzynarodowego i ponadnarodowego, które w niektórychwspółczesnych konstytucjach są przedmiotem uregulowania w odręb-nych rozdziałach. Konstytucja rozstrzyga problem bezpośredniegoobowiązywania, stosowania i mocy prawnej w krajowym porządkuprawnym ratyfikowanych umów międzynarodowych oraz aktówprawnych stanowionych przez organizację międzynarodową, którejRzeczpospolita Polska przekazała na podstawie umowy międzynarodo-wej, ratyfikowanej w specjalnym trybie ustawowym lub referendalnym,kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. Taostatnia kwestia dotyczy zagadnienia dopuszczalności – form i granic– ograniczeń w wykonywaniu suwerenności przez RzeczpospolitąPolską na rzecz organizacji o ponadnarodowym charakterze (takiej jakUnia Europejska). Problematyki tej dotyczy przede wszystkim treśćart. 90 Konstytucji, który stał się przedmiotem wielu interpretacji do-konywanych przez przedstawicieli nauki oraz sądownictwo konstytu-cyjne.

Rozdziały Konstytucji z 1997 r. od IV do IX, liczące łącznie 121artykułów (art. 95–215) regulują przede wszystkim, chociaż nie wyłącz-nie, zagadnienia organów władzy publicznej i zostały zatytułowane: IV– „Sejm i Senat” (art. 95–125), V – „Prezydent Rzeczypospolitej Pol-skiej” (art. 126–145), VI – „Rada Ministrów” (art. 146–162), VII –„Samorząd terytorialny” (art. 163–172), VIII – „Sądy i trybunały” (art.173–201), IX – „Organy kontroli państwowej i ochrony prawa” (art.202–215). Rozdział IV dotyczy głównie organów władzy ustawodawczej,V i VI – organów władzy wykonawczej, VII – kwestii samorządu tery-torialnego, który przez niektórych autorów uznawany jest za składnik

40


władzy wykonawczej46, VIII – organów władzy sądowniczej, IX – orga-nów „niemieszczących się” w systemie trójpodziału władzy. Z reguływ rozdziałach tych starano się regulować kolejno – zasady kreacji po-szczególnych organów, ich organizację i funkcjonowanie, ich kompe-tencje.

Konstytucja nie tworzy (poza pewnymi wyjątkami) nowych, nie-znanych wcześniej organów państwowych, ale jej uregulowania doty-czące niektórych z istniejących organów są wyraźnie bogatsze niżw „małej konstytucji z 1992 r.” Konstytucja z 1997 r. wprowadziłapewne zmiany w trybie powoływania lub odwoływania niektórych or-ganów (Rady Ministrów, pochodzących z wyborów bezpośrednich or-ganów samorządu terytorialnego), a zwłaszcza w konstytucyjnie okre-ślonych ich kompetencjach (dotyczy to kompetencji Sejmu, Prezydenta,Rady Ministrów, sądów administracyjnych, Trybunału Konstytucyjne-go). Równocześnie Konstytucja z 1997 r. dokonała dekonstytucjonali-zacji pewnych organów (prokuratura).

Konstytucja utrzymała bikameralny charakter władzy ustawodaw-czej, zachowując przewagę Sejmu nad Senatem. W ramach władzywykonawczej umocniła pozycję Rady Ministrów i jej Prezesa, częściowokosztem osłabienia pozycji Prezydenta, mimo zachowania bezpośred-niego trybu jego wyboru przez suwerena. Ukształtowała dwuczłonowąwładzę sądowniczą, na którą składają się nie tylko sądy (Sąd Najwyższy,sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe), ale także –co stanowi konstytucyjne novum – trybunały: Trybunał Konstytucyjnyi Trybunał Stanu. W rozdziałach IV i VII zostały uregulowane takżeinstytucje służące narodowi do bezpośredniego sprawowania władzy:referendum – ogólnokrajowe i lokalne; obywatelska inicjatywa ustawo-dawcza – nowa procedura. nieznana wcześniejszym polskim aktomkonstytucyjnym.

Przyjęty w Konstytucji, a uregulowany szczególnie w rozdziałachIV–VI, system rządów oparty został na zasadzie podziału władzyi równowagi władz. Jeżeli natomiast idzie o jednoznaczne nazwanietego systemu rządów, rozważanego przez pryzmat stosunków międzywładzą ustawodawczą a wykonawczą, to nie jest to wcale łatwe47. Polski

46 Tak np. P. Sarnecki, Idee..., s. 27.47 Por. S. Gebethner, System rządów w Rzeczypospolitej Polskiej – model konstytu-

cyjny a praktyka (w:) Z. Maciąg (red.), Stosowanie Konstytucji RP z 1997 roku – doświad-czenia i perspektywy, Kraków 2006, s. 222.

41


system rządów nie stanowi bowiem realizacji w czystej postaci animodelu parlamentarno-gabinetowego, ani modelu prezydenckiego. Natakie ukształtowanie systemu rządów w Rzeczypospolitej Polskiejwpłynęło kilka czynników, spośród których wskazać można na nastę-pujące: nawiązywanie przez Konstytucję z 1997 r. w zakresie systemurządów przede wszystkim – gdy idzie o polskie wzorce – do rozwiązań„małej konstytucji z 1992 r.”, posiłkowo zaś do Konstytucji marcowej;recepcję przez Konstytucję z 1997 r. rozwiązań pochodzących z różnychsystemów ustrojowych, w warunkach, gdy w unormowaniach konsty-tucyjnych wielu państw, a jeszcze bardziej w ich praktyce politycznejdostrzega się tendencje do zacierania granic między typami idealnymisystemów rządów.

Dokonując ogólnej charakterystyki systemu rządów Rzeczypospo-litej Polskiej w świetle Konstytucji z 1997 r., zazwyczaj wskazuje się, żew systemie tym dominują rozwiązania typowe dla modelu parlamen-tarnego. Jednakże elementy ustroju parlamentarnego ukształtowanezostały w Konstytucji w ich zracjonalizowanej postaci, wprowadzonejw niektórych państwach po II wojnie światowej, a racjonalizacja tadotyczy szczególnie określenia prawnoustrojowej pozycji, a zwłaszczarelacji między organami władzy ustawodawczej i wykonawczej. Normo-wany przez Konstytucję z 1997 r. system rządów zawiera także niektórerozwiązania, które znane są kanclerskiemu systemowi rządów uregulo-wanemu przez Ustawę Zasadniczą RFN z 1949 r., co wyraża się szcze-gólnie w silnej pozycji ustrojowej Prezesa Rady Ministrów, zarównow rządzie, jak i w całym systemie państwowym, dalece wykraczającejpoza tradycyjną formułę primus inter pares. W konstytucyjnym ustrojuRzeczypospolitej Polskiej istnieją – oprócz elementów parlamentaryzmu– również elementy prezydenckiego systemu rządów, wzmacniającepozycję Prezydenta w stosunku do klasycznego modelu parlamentar-no-gabinetowego. Konkludując, należy więc stwierdzić, że system rzą-dów przyjęty przez Konstytucję z 1997 r. to system mieszany, systemparlamentarny zracjonalizowany z pewnymi elementami modelukanclerskiego i z niektórymi rozwiązaniami systemu prezydenckiego48.Odznacza się on cechami specyficznymi, które nie występują w syste-mach rządów innych państw o ustroju parlamentarnym (parlamentar-no-gabinetowym).

48 Nieco inaczej P. Sarnecki, Idee..., s. 23; S. Gebethner, System... (w:) Z. Maciąg(red.), Stosowania..., s. 231.

42


Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragmentpełnej wersji całej publikacji.

Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.

Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnierozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przezNetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym możnanabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione sąjakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgodyNetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.

Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepieinternetowym Bookarnia Online.




http://e-ksiazka24.pl/nota_prawna.xml?pid=143524


Zasady ustroju politycznego państwa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku - Jerzy Kuc

Documents

Transcript of Zasady ustroju politycznego państwa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku - Jerzy Kuc