Wybrane zagadnienia rozwoju chinskiego

programu kosmicznego

Radosław Kuzyk

3 marca 2014

Spis tresci

1 Postep technologiczny i znaczenie przestrzeni kosmicznej dla panstw 2

2 Korzysci z eksploracji Kosmosu 2

3 Rozwój chinskiego programu kosmicznego 33.1 Poczatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33.2 Infrastruktura i sprzet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

4 Programy i misje 54.1 Etapy rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54.2 Projekt 921 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54.3 Program eksploracji Ksiezyca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

5 Chinska polityka i strategia kosmiczna 7

6 Współpraca miedzynarodowa Chin i regionalny wyscig kosmiczny 9

7 Percepcja chinskiej strategii kosmicznej z pozycji Waszyngtonu 107.1 Geopolityka przestrzeni kosmicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107.2 Amerykanskie embargo technologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . 107.3 Czy mamy do czynienia z kolizyjnymi dazeniami USA i ChRL? . . . 11

8 Zakonczenie 13

1

1 Postep technologiczny i znaczenie przestrzeni kosmicz-nej dla panstw

Rozwój programów kosmicznych po II wojnie swiatowej był w przewazajacej czescimotywowany wyscigiem zbrojen i dazeniem do uzyskania przewagi na wielu fron-tach, równiez w przestrzeni kosmicznej. Zatem tez nie przypadkiem w okresie zimnejwojny, najbardziej zaawansowane badania w tym kierunku były prowadzone były wcentrach bipolarnego swiata: Zwiazek Radziecki jako pierwszy wystrzelił w Kosmossatelite i umiescił na orbicie człowieka. Ze Stanów Zjednoczonych wyruszyła pierwszazałogowa misja na Ksiezyc.

Zastosowanie rakiet do wynoszenia ładunków i ludzi w przestrzen okołoziemskawydaje sie byc w tym kontekscie „odpryskiem” programu rozwoju rakiet balistycz-nych do przenoszenia głowic atomowych i nuklearnych. Przewage w tym wzgledziepoczatkowo zdobyli Sowieci: musieli budowac wieksze, silniejsze rakiety, które byływ stanie udzwignac prymitywniejsze, ciezsze głowice. Amerykanie byli pozbawienitego rodzaju zmartwien: rozwój technologii nuklearnych w tym kraju pozwalał budo-wac mniejsze głowice o takiej samej sile razenia.

Równiez w przypadku ChRL, rozwój programu rakietowego podyktowany był da-zeniem do zwiekszenia swojego potencjału militarnego, w tym przede wszystkim –rozwoju srodków przenoszenia broni jadrowej. W 1956 r. utworzono w MinisterstwieObrony tego kraju departament zajmujacy sie rozwojem systemów rakietowych. Dwalata pózniej Mao Zedong naciskał na przyspieszenie programu i uzyskanie zdolnosciwysłania na orbite satelitów. Priorytetem władz chinskich w latach 70. i 80. był wła-snie rozwój programu rakietowego, gdyz w ówczesnej sytuacji panstwa najlepiej słuzyłjego celom militarnym1.

Obecnie eksploracja przestrzeni okołoziemskiej ma znaczenie strategiczne, i zalezyod niej zarówno militarne jak i ekonomiczne bezpieczenstwo panstw ja prowadzacych.Zdolnosc do wynoszenia w przestrzen sztucznych satelitów jest zasadnicza dla wieluistotnych dziedzin działalnosci panstw, takich jak rozwój cywilnej i wojskowej infra-struktury telekomunikacyjnej czy monitorowanie zjawisk meteorologicznych. Obecnyrozwój technologii ma tez znaczenie przyszłosciowe dla krajów, które – tak jak Chiny– zamierzaja uczestniczyc w przewidywanej eksploatacji zasobów w Kosmosie2.

2 Korzysci z eksploracji Kosmosu

Zakres obecnosci panstwa w przestrzeni kosmicznej wyznacza w ostatnich czasachjego zdolnosc do angazowania sie w miedzynarodowa konkurencje na polach: militar-nym i ekonomicznym. Znajduje to uzasadnienie w wysyłaniu satelitów telekomunika-

1Karolina Lewandowska. “Chinczycy w kosmosie”. W: Azja-Pacyfik 8 (2005), ss. 197–204. s. 198.2“China’s Space Program Tries to Catch Up”. W: Stratfor Analysis (2013), s. 1.

2

cyjnych. Na Ziemi, przesył informacji ograniczany jest przez zjawiska atmosferycznei krzywizne planety – przeszkody i ograniczenia, których wpływ jest minimalizowanyponad stratosfera. W wymiarze wojskowym, satelity umozliwiaja koordynacje działanna współczesnym polu bitwy, co wymaga przetwarzania i transferu danych w czasierzeczywistym, a satelity wyposazone w odpowiednie instrumenty stanowia niejako po-szerzenie informacji sensorycznych dostepnych zołnierzom. W tego rodzaju uzaleznie-niu kryje sie jednak pewna słabosc: systemy satelitarne majac z jednej strony znaczenierozstrzygajace dla korzystajacych z nich sił, same sa podatne na atak. Mozna je za-równo zestrzelic przy pomocy pocisków antysatelitarnych, „oslepic” je z powierzchniZiemi badz przeprowadzic atak na infrastrukture informatyczna. Brak równowagi podtym wzgledem wystepował dotad przede wszystkim w przypadku Stanów Zjednoczo-nych – z jednej strony ze wzgledu na ich znaczna przewage technologiczna nad pozo-stałymi panstwami pod tym wzgledem, jak i uzaleznienie od swoich systemów (vide:system GPS i rozwój programu samolotów bezzałogowych). Jednakze wraz z poste-pem technologicznych w Chinach, równiez ten kraj staje sie coraz bardziej zaleznyod technologii satelitarnej w kazdym jej wymiarze (telekomunikacyjnym jak i mili-tarnym; w sektorach: cywilnym i wojskowym). Z drugiej strony, wzrastajaca techno-logiczna zbieznosc miedzy tymi krajami wydaje sie zmniejszac prawdopodobienstwowzajemnego, wrogiego ingerowania w te systemy – w obawie o odwet i jego kosz-towne konsekwencje. Przypomina to troche sytuacje równowagi strachu miedzy USAa ZSRR w okresie zimnej wojny, tak jak zostało to opisane we wpływowym artykuleAlberta Wohlstettera z 1958 – z ta róznica, ze odstraszanie przed uzyciem broni nu-klearnej przeciwko terytorium i ludnosci panstw zostało zastapione obawa zniszczeniakrytycznych elementów systemu satelitarnego i wywiadowczego3.

3 Rozwój chinskiego programu kosmicznego

3.1 Poczatki

Zródła chinskiego programu rakietowego wiaza sie z działalnoscia prof. Jian Xiesena,paradoksalnie – pioniera programu amerykanskiego. W 1935 r., w wieku 24 lat, uzy-skał stypendium w Kalifornijskim Instytucie Technologii. Dla Stanów Zjednoczonychprzysłuzył sie prowadzac prace nad napedem odrzutowym, był tez jednym z organiza-torów kluczowego instytutu NASA – Jet Propulsion Laboratory w Pasadenie. Słuzył wamerykanskiej armii, w 1945 r. rekrutował do programu amerykanskiego niemieckichuczonych, wczesniej pracujacych nad rakietami V-1 i V-2. W tym okresie poznał tezWernera von Brauna, którego prace była kluczowe dla programu amerykanskiego. Na

3Albert Wohlstetter. “The Delicate Balance of Terror”. W: Foreign Affairs 37.2 (1959), ss. 211 –234.ISSN: 00157120. URL: http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=a9h&AN=14722047&site=ehost-live, passim.

3

koncu amerykanskiego etapu jego kariery zawazyła rewolucja komunistyczna w Chi-nach, zimna wojna i amerykanskich maccartyzm. W 1950 r. próbował przez Hongkongpowrócic do kontynentalnych Chin. Przez FBI został oskarzony o przynaleznosc dopartii komunistycznej, co spowodowało jego odsuniecie od pracy naukowej. W 1955prezydent Eisenhower zezwolił na jego wyjazd4.

W ciagu lat 60. rozwój chinskiego programu kosmicznego był zahamowany, wsku-tek gwałtownego przebiegu eksperymentów społecznych i ekonomicznych w tym kraju.W roku 1986 rozpoczeto implementacje „Programu 863” majacego na celu przyspie-szenie rozwoju technologii. Propozycja została wysunieta we wczesnych latach 80.przez uczonych z Chinskiej Akademii Nauk, wczesniej zaangazowanych w chinskiprogram atomowy. Byli to: Wang Daheng, Wang Ganchang, Yang Jiachi i Chen Fa-nyun. Zawarto w niej równiez propozycje zwiazane z rozwojem programu kosmicz-nego. Swoje postulaty sformułowali w liscie do przywódcy panstwa, Deng Xiaopinga5.

3.2 Infrastruktura i sprzet

Chiny dysponuja trzema podstawowymi kosmodromami: Jiuquan na pustyni Gobi –załozony w 1958 r. z polecenia Mao Zedonga. Z tej bazy wystrzelono m.in. pierwszeloty załogowe; Xichang – utworzony w roku 1984 z przeznaczeniem przede wszyst-kim do wystrzeliwania satelitów komercyjnych, oraz istniejacy od 1988 r. Taiyuan wprowincji Shanxi, obsługujacy w przewazajacej czesci misje naukowe6.

Poza wyzej wymienionymi, istnieje jeszcze baza na wyspie Hainan, słuzaca jed-nakze do obsługi rakiet krótkiego zasiegu, i majaca o wiele mniejsze znaczenie7.

Rozwój programu misji załogowych na przemian wznawiano i zamrazano od 1970r. Koszty prowadzenia szkolen czesto okazywały sie zbyt wysokie dla budzetu panstwa.Sytuacja zmieniła sie dopiero w roku 19928.

Program chinski w znacznej czesci powielał rozwiazania radzieckie. Od Sowietówpowielono m.in. wzór kombinezonu cisnieniowego, system regulujacy procesy fizjo-logiczne Kosmonauty w przestrzeni kosmicznej, a projekt kapsuły załogowej Shenzouzostał oparty na statku Sojuz9.

4Lewandowska, “Chinczycy w kosmosie”, s. 198-199.5Patrick Besha. “Policy making in China’s space program: A history and analysis of the Chang’e lunar

orbiter project”. W: Space Policy 26.4 (2010), ss. 214 –221. ISSN: 0265-9646. DOI: http://dx.doi.org/10.1016/j.spacepol.2010.08.005. URL: http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0265964610000871, p. 216.

6Lewandowska, “Chinczycy w kosmosie”, s. 200.7ibid., s. 200.8ibid., s. 200-201. Zob. tez “China’s Space Program Tries to Catch Up”, s. 1.9Lewandowska, “Chinczycy w kosmosie”, s. 201.

4

4 Programy i misje

4.1 Etapy rozwoju

Poczatki budowy potencjału kosmicznego wiazały sie z zastosowaniem satelitów dobadan naukowych. Etap ten datuje sie na rok 1970 – kiedy dokonano pierwszego uda-nego umieszczenia tego rodzaju obiektu w przestrzeni kosmicznej. W 1974 r. rozpo-czeto wysyłanie satelitów wielokrotnego uzytku, do badania Ziemi przy pomocy falelektromagnetycznych oraz mikrograwitacji10.

Do 2005 r. ChRL wysłała na orbite 50 satelitów róznych typów. Poza wspomnia-nymi satelitami badawczymi, wystrzelono satelity telekomunikacyjne, meteorologicznei eksperymentalne. W roku 2013 umieszczono na powierzchni Ksiezyca łazik11.

Do 2020 r. Panstwo Srodka ma zamiar umiescic na orbicie stacje kosmiczna. Pierw-szym elementem tego programu było wystrzelenie statku Shenzhou 10 i badanie mozli-wosci dokowania z małym modułem kosmicznym Tiangong 1 – jej pierwszym elemen-tem. Według uczonych i obserwatorów, chinskich lub chinskiego pochodzenia, osia-gniecia te sa o tyle godne uwagi, ze dokonano ich wysiłkiem własnym, praktyczniebez dostepu do amerykanskich technologii – m.in. wskutek niedopuszczenia Chin doudziału w budowie Miedzynarodowej Stacji Kosmicznej12.

4.2 Projekt 921

Obejmuje chinskie misje załogowe. Składaja sie na niego trzy etapy: wysłanie kosmo-nautów do przestrzeni kosmicznej i bezpieczne sprowadzenie ich na ziemie, budowalaboratorium kosmicznego i umieszczenie na orbicie permanentnie działajacej stacjikosmicznej13. Jego celem było równiez wyszkolenie personelu (kosmonautów), bu-dowa załogowego statku kosmicznego, rakiet wynoszacych i wyrzutni. W specyfikacjiprojektu zawarto równiez monitorowanie lotów oraz opracowanie systemu ladowania.Załogowy start z pazdziernika 2003 r. poprzedziły testowe wystrzelenia kapsuł Shen-zhou, podczas których na pokładach umieszczano zwierzeta w celu testowania syste-mów pokładowych.

Pierwszym Chinczykiem w przestrzeni pozaziemskiej został trzydziestoosmioletnioficer Chinskiej Armii Ludowo-Wyzwolenczej, Yang Liwei. Jego misja na statku Shen-zhou 5 rozpoczeła sie 15 pazdziernika 2003 r. i trwała 21 godzin14. Kolejne misje zało-gowe przeprowadzano w latach, 2005, 2008 i 2012. Za sprawa tych lotów, Chiny stały

10Lewandowska, “Chinczycy w kosmosie”, s. 198. Zob. tez “China’s Space Program Tries to Catch Up”11Lewandowska, “Chinczycy w kosmosie”, s. 199.12Yongjin Zhang. “The eagle eyes the dragon in space—A critique”. W: Space Policy 29.2 (2013). Special

Issue: China’s Rising Star, Japan’s Re-entry: East Asia’s Space Security in a Global Context, ss. 113 –120.ISSN: 0265-9646. DOI: http://dx.doi.org/10.1016/j.spacepol.2013.03.002. URL: http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0265964613000234, p. 113.

13Lewandowska, “Chinczycy w kosmosie”, s. 201.14ibid., s. 201-202.

5

sie jednym z dwóch (wraz z Rosja) panstw aktywnie wysyłajacych ludzi w przestrzenkosmiczna i trzecim, które tego dokonały (uwzgledniajac fakt, ze Stany Zjednoczonezaprzestały samodzielnych lotów załogowych po wycofaniu z eksploatacji wahadłow-ców)15.

4.3 Program eksploracji Ksiezyca

Elementem konkurencji panstw w przestrzeni kosmicznej jest wyscig na Ksiezyc. Ak-tualnie uczestniczy w nim wiekszosc agencji kosmicznych w rejonie Azji i Pacyfiku.

Propozycje wysłania misji na Ksiezyc w polityce chinskiej pojawiały sie juz wlatach 60., jednakze zamysł nabrał konkretnego kształtu w latach 80., za sprawa fundo-wanego przez Deng Xiaopinga programu „863”. Przyczyna przyspieszenia prac byłorówniez wysłanie japonskiego próbnika ksiezycowego Hiten w roku 199016.

Chinski program Ksiezycowy obejmuje trzy fazy. Pierwszym etapem było wysła-nie orbitera Chang’e-1, w celu zmapowania powierzchni satelity; etap ten zakonczyłsie sukcesem w 2009 r. Drugim elementem programu było umieszczenie łazika na po-wierzchni, co osiagnieto w grudniu 2013 r. w ramach misji Chang’e 3. Trzecim etapemjest planowana na lata 2020-25 misja załogowa17.

Kontrowersyjna przesłanka badan i eksploracji Ksiezyca jest postrzeganie go jakozródła izotopu helu – Helium-3, powstałego w glebie ksiezycowej w wyniku miliardówlat bombardowania jego powierzchni przez czasteczki wiatru słonecznego. Hel-3 jestrozpatrywany jako paliwo dla kontrolowanej fuzji termojadrowej, jednakze jej osia-gniecie wydaje sie wciaz odległe18. Jest tak, mimo iz Amerykanski Instytut Nauk Pla-netarnych ocenia, ze 25 ton helu-3 w kontrolowanej fuzji termojadrowej wystarczyłobydo zapewnienia USA energii elektrycznej przez rok19.

Nieznane pozostaja jednak pozostałe koszty produkcji energii w ten sposób – wsku-tek faktu, ze dotad nie uruchomiono reaktora termojadrowego, który wytwarzałby wie-cej energii niz pobiera w celu wzbudzenia fuzji. Pozostałe kwestie to transport tegoizotopu z Ksiezyca na Ziemie oraz jego pozyskanie z gleby ksiezycowej. Zatem jakie-kolwiek zastosowanie helu-3 pozostaje wciaz w teorii i sferze spekulacji futurologów,wskutek braku infrastruktury transportowej i urzadzen, w których mozna by go wyko-rzystac. Przypomina to troche sytuacje z poczatku lat 50., kiedy w energii atomowej

15“China’s Space Program Tries to Catch Up” Zob. tez William J. Broad. “With the Shuttle ProgramEnding, Fears of Decline at NASA”. W: New York Times (2011). URL: http://www.nytimes.com/2011/07/04/science/space/04nasa.html?pagewanted=all&_r=0; Zhang, “The eagle eyes the dragon inspace—A critique”, s. 113.

16Besha, “Policy making in China’s space program: A history and analysis of the Chang’e lunar orbiterproject”, s. 215.

17ibid., s. 214.18ibid., s. 216.19Paweł Wojtanek. “Program kosmiczny jako element mocarstwowej strategii globalnej ChRL”. W: Rocz-

nik Bezpieczenstwa Miedzynarodowego 3 (2008), ss. 127–132, s. 130

6

widziano remedium na wszystkie dolegliwosci energetyczne, a miała byc ona wyko-rzystywana poczawszy od pasazerskich statków transoceanicznych po samoloty.

Równolegle do wysiłków Chin, Indie i Korea Południowa zamierzaja umiescic napowierzchni Ksiezyca własne ladowniki i łaziki, równiez japonska agencja (JAXA– Japan Aerospace Exploration Agency) jest w fazie projektowania podobnej misji,Selene-2. Przeprowadzone badania maja na celu ustalenie m.in. zawartosci zamarznie-tej wody na biegunach i jej ewentualne wykorzystanie przez przyszłe misje załogowe:jako ochrony przed promieniowaniem kosmicznym dla astronautów, zródło wody pit-nej i paliwa dla misji w dalsze rejony Układu Słonecznego20.

Zaawansowanie dalekowschodnich planów kontrastuje z inercja strategii agencjiamerykanskiej – chociaz to własnie Stany Zjednoczone maja najwieksze na swiecieosiagniecia w eksploracji Kosmosu. Jeszcze dekade temu powstawały w tym kraju pro-pozycje wznowienia misji na Ksiezyc, budowy stacji kosmicznej miedzy Ziemia a jejsatelita oraz stworzenie statku o napedzie jonowym, zasilanego przez reaktor nukle-arny – mogacego zabrac załogowa misje na Marsa21. Jednakze ostatnie ciecia srodkówdla NASA doprowadziły do anulowania wiekszosci działan w tym kierunku.

5 Chinska polityka i strategia kosmiczna

Strategia animatorów chinskiego programu kosmicznego przez dłuzszy czas celowopozostawała nieudostepniana szerszym kregom odbiorców. Do opinii swiatowej prze-nikały ogólne relacje o znacznych osiagnieciach o narodowej wadze: wyniesienie czło-wieka na orbite, udane umieszczenie satelity na orbicie Ksiezyca. Według badaczy za-chodnich, sytuacja ta była powodowana podwójnym znaczeniem rozwoju technologiikosmicznych: wojskowym i cywilnym, i taka kompozycja programu mogła skłaniacdo utrzymywania wielu jego elementów w tajemnicy22. Zmiana w kierunku wiekszejprzejrzystosci wystapiła w przypadku programów o mniejszym znaczeniu militarnym.Do tej kategorii zalicza sie pierwszy chinski orbiter Ksiezyca, Changé 1.

Cele cywilne chinskiego programu kosmicznego sa okreslane przez Chinska Na-rodowa Agencje Kosmiczna (CNSA). Dokument z 2006 r. podkreslał znaczenie mo-tywacji poznawczych – badan Ziemi, kosmosu, promowanie postepu społecznego etc.Rozwój nauki i technologii ma słuzyc ubocznym zadaniom, pozyskaniu kadry wykwa-lifikowanych inzynierów, niekoniecznie pracujacych pózniej w sektorze kosmicznym.

20Maggie McKee. “CHINA LEADS RUSH TO MOON.” W: New Scientist 220.2948 (2013), ss. 6–7.ISSN: 02624079. URL: http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=a9h&AN=93331891&site=ehost-live

21Andrew Lawler. “Bush Plan for NASA: Watch This Space”. W: Science 302.5652 (2003), p. 1873. ISSN:0036-8075

22Besha, “Policy making in China’s space program: A history and analysis of the Chang’e lunar orbiterproject”, s. 214.

7

Rozwijane sektory słuza równiez zastosowaniom komercyjnym, napedzajac rozwój go-spodarki i sektora prywatnego23.

Znaczenie programu kosmicznego dla Panstwa Srodka jest zatem istotne w tymwzgledzie, ze przyspiesza rozwój segmentu wysokich technologii i pozwala na bu-dowe własnych, niezaleznych od zagranicznych licencji, mocy wytwórczych w tymwzgledzie. Równie wazne jest zwiekszenie efektywnosci przemysłu obronnego kraju.Badania kosmiczne sa równiez zródłem wiedzy naukowej i innowacji technologicz-nych dla prywatnego biznesu i szkół technicznych w kraju. Nie bez znaczenia jesttakze prestiz zwiazany z sukcesami w tych dziedzinach, stajac sie istotnym zródłemlegitymizacji władzy Partii Komunistycznej24.

Chinski system polityczny opisywany jest jako „sfragmentaryzowany” autoryta-ryzm. Fragmentacja przejawia sie w procesie podejmowania decyzji politycznych: pozacentrum jest on rozłaczny, a decyzje osiagane sa w sposób przyrostowy na drodze ne-gocjacji i konsensusu. Jest to charakterystyczne dla chinskiej tradycji panstwowej. Wmiejsce podziału władzy wystepuje jednolita hierarchia, a spory pomiedzy poszczegól-nymi jej szczeblami (i jednostkami) rozstrzygane sa poprzez rokowania w jej ramach,a nie przez orzeczenia niezaleznego sadownictwa, działajacego na podstawie przepi-sów stanowionych w osobnym trybie – ustaw, podczas gdy administracja jest regu-lowana przez rzadowe akty wykonawcze. W ten sposób uczeni nie majac bezposred-niego wpływu na proces polityczny, moga przedkładac swoje propozycje odpowiednimagendom. Doradcy rzadowi rekrutujacy sie sposród naukowców (tu: zaangazowanychw rozwój badan kosmicznych) nie musza kierowac sie przesłanka poparcia społecz-nego – tak, jak aktorzy polityki wewnetrznej – w podejmowaniu decyzji. Interakcjazachodzi zatem tylko pomiedzy doradcami, rekrutujacymi sie równiez z prestizowychthink-tanków i Chinskiej Akademii Nauk, a biurokratami rzadowymi. Przejawia sie tow szczególnosci w odniesieniu do procesu decyzyjnego w sprawach badan kosmicz-nych – decyzje czesto zapadaja za zamknietymi drzwiami25.

Jest to sytuacja odmienna od realiów amerykanskich. W Stanach Zjednoczonychgranty na badania sa w duzym stopniu kwestia decyzji Kongresu, kreowanego w pro-cesie wyborczym i zaleznego od opinii publicznej. Ciecia wydatków na nauke sa po-strzegane przez amerykanskich legislatorów jako sposób na marnotrawstwo publicz-nych pieniedzy, przez uczonych – jako wtracanie sie laików do ich spraw. Ograniczeniafinansowe dotykaja w szczególnosci dyscyplin nauk społecznych i psychologii26.

23Wojtanek, “Program kosmiczny jako element mocarstwowej strategii globalnej ChRL”, s. 129.24Besha, “Policy making in China’s space program: A history and analysis of the Chang’e lunar orbiter

project”, s. 214.25ibid., s. 214 – 215; 216.26Jocelyn Kaiser. “House Votes to Kill Grants, Limit Travel to Meetings”. W: Science 305.5691 (2004),

p. 1688. ISSN: 0036-8075, p. 1688.

8

6 Współpraca miedzynarodowa Chin i regionalny wy-scig kosmiczny

Obok Chin w rejonie Azji i Pacyfiku swoje programy kosmiczne realizuja równiezinne panstwa, z których najbardziej zaawansowane sa działania Indii i Japonii. W tymdrugim przypadku rozwijany jest program satelitów obserwacyjnych do badan Ziemi ioceanów. Program japonski posiada równiez wymiar w zakresie bezpieczenstwa: krajten rozwija system monitoringu oparty na satelitach, o nazwie System GromadzeniaInformacji (Information Gathering System – IGS). Decyzje o jego budowie podjeto powystrzeleniu w 1998 r. przez Północna Koree rakiety Taepodong27.

Japonia nie posiada jednak pełnej swobody w zakresie swojego programu, wskutekpowojennych ograniczen nałozonych na ten kraj i ustawy z 1969 r., zakazujacej wyko-rzystania przestrzeni pozaziemskiej w celach innych, niz stricte pokojowe. Mimo iz toprawo zostało zmienione w roku 2008, nakłady na program kosmiczny uszczuplono.Sytuacja ta wynika równiez z zaleznosci japonskiej obronnosci od USA28.

W innej sytuacji znajduje sie program indyjski: panstwo to zdystansowało sie oddotychczasowej polityki niezaangazowania i od lat 80. dazy do zblizenia technologicz-nego i gospodarczego z Zachodem. Jego efektem stał sie m.in. transfer technologiinapedu rakiet nosnych Ariane. W roku 2010 stopien zaawansowania indyjskiego pro-gramu kosmicznego oceniano na zblizony do francuskiego w latach 80. Kraj ten dekla-ruje zdolnosc i gotowosc do przeciwstawienia sie militaryzacji przestrzeni przez ChRL(gdyby taka sytuacja zaistniała) poprzez rozwój srodków zabezpieczajacych indyjskainfrastrukture kosmiczna29.

Zdolnosc do wykorzystywania przestrzeni kosmicznej wykazały w ostatnich latachrówniez: Korea Południowa – wystrzeliwujac m.in. satelity Komsat i Koreasat; Tajlan-dia – w 2005 r. wystrzeliła satelite Thaicom 4 do zastosowania w szerokopasmowejkomunikacji oraz Malezja (satelita Measat 3)30.

Na poziomie dyplomatycznym Chiny prowadza współprace z panstwami rozwija-jacymi sie, w tym z jednym z najwiekszych „rynków wschodzacych” – Brazylia, jakrówniez z Wenezuela, Boliwia, Pakistanem i panstwami afrykanskimi. Współdziałanieto ma na celu wybadanie mozliwosci udostepniania chinskich usług realizowanych zapomoca infrastruktury kosmicznej panstwom trzecim31. Kooperacja zachodzi równiezpomiedzy Europejska Agencja Kosmiczna a agencja chinska, co według Fabio Favaty

27Bertrand de Montluc. Space Science, Exploration and Policies: A New International Strategic Contextfor Space Policies. New York, NY, USA: Nova Science Publishers, Inc., 2010. ISBN: 978-16-11-22081-0.URL: http://site.ebrary.com/lib/mickiewicz/docDetail.action?docID=10661687, s. 24-25.Zob. tez Wojtanek, “Program kosmiczny jako element mocarstwowej strategii globalnej ChRL”, s. 129.

28Montluc, Space Science, Exploration and Policies: A New International Strategic Context for SpacePolicies, s. 25-26.

29ibid., s. 26-27.30ibid., s. 25.31ibid., s. 28.

9

– przewodniczacego biura odpowiadajacego za koordynacje w ESA (Science Planningand Community Coordination Office) – daje mozliwosc angazowania najzdolniejszychosób w dane zagadnienie32.

7 Percepcja chinskiej strategii kosmicznej z pozycji Wa-szyngtonu

7.1 Geopolityka przestrzeni kosmicznej

Geopolityka, dyscyplina która ze wzgledu na swoje powiazania z miedzywojennymiroszczeniami imperialnymi – w tym rewizjonizmem niemieckim, w II połowie XXwieku została zaniedbana i przez długi czas traktowana niemal jako pseudonauka. Pe-wien renesans przezyła po zakonczeniu zimnej wojny. Jej teoretycy poszukiwali po-wiazan pomiedzy srodowiskiem geograficznym a zachodzacymi na danym terytoriumprocesami politycznymi. Zrozumienie tych procesów miało dac aktorom miedzyna-rodowym mozliwosc budowania strategii, chocby poprzez swiadome manipulowaniedostepem do okreslonych obszarów33.Nurt tych dociekan, jednakze nieskompromitowany przez totalitarne ideologie, stanowikrytyczna geopolityka. Zwraca sie tu uwage na aspekt relatywistyczny – moralnosc ni-gdy nie stoi tylko po jednej stronie. Przy wydawaniu róznych osadów, nalezy rozwazycrózne strony danego problemu i spojrzec na niego z róznych perspektyw, uwzglednia-jac róznice motywacji, w tym wynikajace z odmiennosci kulturowych34.

Bez przyjecia takiej perspektywy, kosmiczne ambicje Chin wydaja sie wyzwaniemrzuconym hegemonowi – Stanom Zjednoczonym. Stanowi to pasjonujaca narracje hi-storyczna, wpasowana w amerykanska tradycje „manifest destiny” i idee walki dobraze złem. Ten „wyscig kosmiczny” moze jednak wygladac inaczej z perspektywy ChRL– z tego chocby wzgledu, ze bezposrednimi konkurentami tego kraju w regionie sa In-die i Japonia, majace własne programy kosmiczne35.

7.2 Amerykanskie embargo technologiczne

Specyfika postrzegania przez amerykanskich legislatorów i administracje zastosowanchinskich badan kosmicznych doprowadziła do zakazu konsultacji miedzy amerykan-skimi uczonymi a ich odpowiednikami z Chin osiagniec Stanów Zjednoczonych w za-kresie badan kosmicznych. Embargo obejmuje przede wszystkim wymiane technologii

32David Kramer. “Ban on US-China space-program ties means missed opportunities for NASA.” W: Phy-sics Today 66.12 (2013), ss. 24 –26. ISSN: 00319228. URL: http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=a9h&AN=92688812&site=ehost-live, p. 26.

33Mark Blackwell. Geografia polityczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN: 978-83-01-15524-7, s. 125; 134-135.

34ibid., s. 134-135.35Zhang, “The eagle eyes the dragon in space—A critique”, s. 114.

10

kosmicznych miedzy panstwami, co bywa postrzegane jako wstrzymanie współpracyNASA z jednym sposród najszybciej rozwijajacych sie mocarstw kosmicznych. Mozeto prowadzic do duplikowania sie prac w zakresie technologii kosmicznych po obu stro-nach Pacyfiku. Według amerykanskiego specjalisty do spraw chinskich, istnieje wielepłaszczyzn, na których współpraca nie stanowiłaby zagrozenia dla bezpieczenstwa na-rodowego, a mogłaby przyniesc obopólne korzysci36.Wobec amerykanskich uczonych uczestniczacych w spotkaniach i konferencjach, wktórych biora udział Chinczycy, obowiazuje wymóg notyfikowania Kongresu z 30-dniowym wyprzedzeniem o tematyce spotkania i zapewnienia, ze nie beda poruszanekwestie majace znaczenie dla amerykanskiego bezpieczenstwa narodowego. Istniejetez obowiazek zapewnienia Izb, ze członkowie chinskiego rzadu, z którymi beda pro-wadzone rozmowy, nie sa bezposrednio zaangazowani w łamanie praw człowieka wChRL.

W marcu 2013 r. po incydencie z obywatelem chinskim pracujacym dla NASA,aresztowanym podczas próby przekroczenia granicy (po badaniu jego prywatnego kom-putera ostatecznie nie znaleziono na nim istotnych, „przemycanych” informacji), wy-dano moratorium na uwierzytelnianie uczonych z okreslonej grupy krajów, w tym wła-snie z Chin. Moratorium miało dotyczyc tylko urzedników panstwowych, jednakzepracownicy NASA powodowani nadmierna ostroznoscia, wycofali zaproszenia dla chin-skich naukowców na konferencje dotyczaca planet pozasłonecznych, zaplanowana w zwiazkuz obserwacjami prowadzonymi przy pomocy teleskopu Kepler. Zamieszanie pogłebiłowstrzymanie prac rzadu amerykanskiego wskutek braku uzgodnienia stanowiska mie-dzy izbami Kongresu w sprawie budzetu37.

Obawy o transfer technologii zaczeły sie wczesniej. Dekade temu Stany Zjedno-czone odrzuciły prosbe Chin o dopuszczenie do uczestnictwa w budowie Miedzynaro-dowej Stacji Kosmicznej (ISS). ChRL obecnie pracuje nad zbudowaniem własnej sta-cji: pierwszy moduł ma byc wysłany w 2018 roku, budowa zakonczona w roku 2020(tym samym, w którym misja ISS ma zostac zakonczona)38.

7.3 Czy mamy do czynienia z kolizyjnymi dazeniami USA i ChRL?

Dynamiczny rozwój chinskiego programu kosmicznego wzbudza tyle samo obaw wStanach Zjednoczonych co entuzjazmu w Chinach. Dyskusje nad wieloma kwestiamibezpieczenstwa i strategii Chin wzbudził test systemu ASAT (the Anti-Satellite), po-legajacy na zestrzeleniu zuzytego satelity, przeprowadzony w 2007 roku. Akt ten wy-wołał dyskusje na temat głebszej „symboliki” stosowanej przez animatorów chinskiej

36Kramer, “Ban on US-China space-program ties means missed opportunities for NASA.”, s. 24.37ibid., s. 25. Zob. tez: Brad Plumer. “Absolutely everything you need to know about how the government

shutdown will work”. W: Washington Post (2013). URL: http://www.washingtonpost.com/blogs/wonkblog/wp/2013/09/30/absolutely-everything-you-need-to-know-about-how-the-

government-shutdown-will-work/38Kramer, “Ban on US-China space-program ties means missed opportunities for NASA.”, s. 26.

11

polityki zagranicznej. Pojawiły sie głosy, ze stanowi on wyzwanie dla amerykanskiejstrategii, jak równiez ze jest to (jakkolwiek mało subtelna) próba zwrócenia miedzyna-rodowej uwagi na koniecznosc dokładniejszego uregulowania zakazu stosowania broniw przestrzeni kosmicznej. Niezaleznie od stosunku do powyzszych kwestii, percep-cja wzrostu pozycji Chin nabiera dodatkowej wagi zmieniajac relacje miedzy ChRL aUSA i stawiajac pytanie o rzeczywiste przesłanki rozwoju programu kosmicznego39.

Po zakonczeniu zimnej wojny, elementem modernizacji konwencjonalnych sił zbroj-nych stał sie rozwój systemów telekomunikacyjnych do zastosowan militarnych. Pod-czas pierwszej wojny w Zatoce Perskiej zdalnie naprowadzane pociski stanowiły 7,7%zastosowanego sprzetu bojowego, w przypadku interwencji w Afganistanie w 2001r. ich uzycie wzrosło do 60%. Zastosowanie „wysokozinformatyzowanych” narzedziuswiadomiło Chinczykom wzrastajaca przepasc technologiczna miedzy ich a amery-kanskimi siłami zbrojnymi. Tworzenie duzych ofensywnych zgrupowan wojskowych,charakterystycznych dla epoki wojen przemysłowych, umozliwia jedynie ich łatwezniszczenie za pomoca sterowanych z odległosci rakiet. Sytuacja ta przypomina rok1945, kiedy – według brytyjskiego generała Ruperta Smitha, paradygmat wojny prze-mysłowej dosłownie „wyleciał w powietrze”. Od tego czasu (zastosowania broni ato-mowej) tworzenie skoncentrowanych zgrupowan ludzi i sprzetu umozliwiłoby ich ła-twe zniszczenie za pomoca ładunku atomowego, badz odciecie od zaopatrzenia, po-przez zniszczenie zaplecza.

Zgodnie z narracja strategów amerykanskich, działania ChRL stanowia zagrozeniedla USA – szczególnie ich działan w rejonie Pacyfiku. Zgodnie jednak z powyzszym(niezbednoscia rozwoju technologii kosmicznych dla zrównowazenia swojego poten-cjału z amerykanskim), Chinczycy zmierzaja jedynie w kierunku wskazanym przezstrategów z Pentagonu: przyszłoscia prowadzenia wojen jest wysoka technologia, wtym – technologia satelitarna40.

Problemem dla Stanów Zjednoczonych sa nie tylko potencjalne zamiary panstwco do wykorzystania przestrzeni okołoziemskiej, ile zmniejszenie amerykanskiego za-kresu monopolu kosmicznego. Dominacja USA w przestrzeni kosmicznej została za-pisana po zakonczeniu zimnej wojny w amerykanskiej strategii panstwowej, opraco-wanej za administracji prezydenta Billa Clintona. W dokumencie tym zawarto m.in.stwierdzenie, ze „mozliwosc jej [przestrzeni kosmicznej] swobodnego wykorzystaniajest istotna dla amerykanskich interesów bezpieczenstwa”41. Amerykanie pozostawiajasobie pewien margines, dystansujacy ich od kolejnych panstw. Ich stosunek do prze-strzeni okołoziemskiej wydaje sie analogiczny do znaczenia marynarki dla ImperiumBrytyjskiego – która miała byc dwukrotnie wieksza od sił morskich kolejnego najbar-dziej znaczacego na oceanach panstwa.

39Zhang, “The eagle eyes the dragon in space—A critique”, s. 113-114.40ibid., s. 115.41Roman Kuzniar. Polityka i siła. Studia strategiczne – zarys problematyki. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe Scholar, 2006. ISBN: 978-83-7383-222-0, s. 203.

12

Wiekszosc chinskich projektów kosmicznych ma jednak podwójne zastosowanie:cywilne i wojskowe. Wystrzeliwanie satelitów w przestrzen kosmiczna słuzy nie tylkozdobyciu dominacji. Urzadzenia te sa elementem szerszego programu modernizacyj-nego i samodzielnego rozwoju szeregu usług i badan: meteorologicznych, klimatolo-gicznych oraz rozwoju telewizji satelitarnej, nawigacji i łacznosci opartej na sateli-tach. W ten sposób zyskuje na aktualnosci pytanie o granice, na której konczy siepokojowe wykorzystanie technologii. Pojawiaja sie równiez watpliwosci wobec defi-niowania broni kosmicznej jako takiej – szczególnie w swietle Traktatu o przestrzenikosmicznej. Ponadto urzadzenia, które z amerykanskiego punktu widzenia maja ewi-dentnie ofensywny charakter, w rzeczywistosci moga z równym powodzeniem słuzyccelom defensywnym42.

8 Zakonczenie

Przeglad zagadnien chinskiego programu kosmicznego dowodzi, ze jego postrzeganiejako kopii programu amerykanskiego sprzed 50 lat i powielania schematów innych kra-jów, w tym w technologii – Zwiazku Radzieckiego, jest błedem. Jest tak chocby z tegopowodu, ze Amerykanie nie prowadza aktualnie załogowych misji, jakie rozpoczeliblisko pół wieku temu. Butne deklaracje republikanskiego kandydata na prezydenta,Mitta Romneya, przypominajacego Chinczykom, ze jezeli kiedykolwiek wyladuja naKsiezycu powinni pamietac, kto był tam pierwszy (dosłownie: powinni „[. . . ] spoj-

rzec na amerykanska flage, która postawiono tam 43 lata temu”) wydaja sie czczymiobietnicami wielkosci, nie do konca odpowiadajacymi realiom, wypowiadanymi przezabsolutnego laika w sprawach astronautyki i badan kosmicznych. Przy okazji repu-blikanin zauwazył, ze „Widzieliscie równiez, iz własnie wyladowalismy na Marsie i

dobrze przyjrzelismy sie temu, co tam sie dzieje – You also just saw we just landed on

Mars and took a good look at what’s going on there.” – chodziło oczywiscie o ladowa-nie sondy Curiosity43.

Wydaje sie zatem, ze po XIX wieku upokorzen, Chiny ponownie zajmuja przodu-jace miejsce na swiecie, takze jezeli chodzi o postep technologiczny i innowacje.

42Zhang, “The eagle eyes the dragon in space—A critique”, s. 115. Zob. tez: Montluc, Space Science,Exploration and Policies: A New International Strategic Context for Space Policies, s. 24.

43Keith Cowing. “Mitt Romney and His Space Advisor Mike Griffin Disagree on China”. W: Nasa Watch(2012). URL: http://nasawatch.com/archives/2012/08/mitt-romney-and.html

13

Literatura

Besha, Patrick. “Policy making in China’s space program: A history and analysis ofthe Chang’e lunar orbiter project”. W: Space Policy 26.4 (2010), ss. 214 –221.ISSN: 0265-9646. DOI: http://dx.doi.org/10.1016/j.spacepol.2010.08.005. URL: http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0265964610000871.

Blackwell, Mark. Geografia polityczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN,2008. ISBN: 978-83-01-15524-7.

Broad, William J. “With the Shuttle Program Ending, Fears of Decline at NASA”.W: New York Times (2011). URL: http://www.nytimes.com/2011/07/04/science/space/04nasa.html?pagewanted=all&_r=0.

“China’s Space Program Tries to Catch Up”. W: Stratfor Analysis (2013).Cowing, Keith. “Mitt Romney and His Space Advisor Mike Griffin Disagree on China”.

W: Nasa Watch (2012). URL: http://nasawatch.com/archives/2012/08/mitt-romney-and.html.

Kaiser, Jocelyn. “House Votes to Kill Grants, Limit Travel to Meetings”. W: Science

305.5691 (2004), p. 1688. ISSN: 0036-8075.Kramer, David. “Ban on US-China space-program ties means missed opportunities

for NASA.” W: Physics Today 66.12 (2013), ss. 24 –26. ISSN: 00319228. URL:http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=a9h&AN=

92688812&site=ehost-live.Kuzniar, Roman. Polityka i siła. Studia strategiczne – zarys problematyki. Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2006. ISBN: 978-83-7383-222-0.Lawler, Andrew. “Bush Plan for NASA: Watch This Space”. W: Science 302.5652

(2003), p. 1873. ISSN: 0036-8075.Lewandowska, Karolina. “Chinczycy w kosmosie”. W: Azja-Pacyfik 8 (2005), ss. 197–

204.McKee, Maggie. “CHINA LEADS RUSH TO MOON.” W: New Scientist 220.2948

(2013), ss. 6–7. ISSN: 02624079. URL: http : / / search . ebscohost . com /login.aspx?direct=true&db=a9h&AN=93331891&site=ehost-live.

Montluc, Bertrand de. Space Science, Exploration and Policies: A New International

Strategic Context for Space Policies. New York, NY, USA: Nova Science Publi-shers, Inc., 2010. ISBN: 978-16-11-22081-0. URL: http://site.ebrary.com/lib/mickiewicz/docDetail.action?docID=10661687.

Plumer, Brad. “Absolutely everything you need to know about how the governmentshutdown will work”. W: Washington Post (2013). URL: http://www.washingtonpost.com/blogs/wonkblog/wp/2013/09/30/absolutely-everything-you-

need-to-know-about-how-the-government-shutdown-will-work/.

14

Wohlstetter, Albert. “The Delicate Balance of Terror”. W: Foreign Affairs 37.2 (1959),ss. 211 –234. ISSN: 00157120. URL: http://search.ebscohost.com/login.aspx?direct=true&db=a9h&AN=14722047&site=ehost-live.

Wojtanek, Paweł. “Program kosmiczny jako element mocarstwowej strategii globalnejChRL”. W: Rocznik Bezpieczenstwa Miedzynarodowego 3 (2008), ss. 127–132.

Zhang, Yongjin. “The eagle eyes the dragon in space—A critique”. W: Space Po-

licy 29.2 (2013). Special Issue: China’s Rising Star, Japan’s Re-entry: East Asia’sSpace Security in a Global Context, ss. 113 –120. ISSN: 0265-9646. DOI: http://dx.doi.org/10.1016/j.spacepol.2013.03.002. URL: http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0265964613000234.

15