VII Mi ędzynarodowa Konferencja Edukacyjna Ustroń/Gliwice 2013 Olgierd UZIEMBŁO, Szkoła Języków Wschodnich, Uniwersytet Warszawski NAUCZANIE ZNAKÓW J ĘZYKA CHI ŃSKIEGO – DOŚWIADCZENIA

PRACY ZE STUDENTAMI Nauczanie znaków chińskiego pisma bez wątpienia jest jednym z najtrudniejszych zadań przy nauczaniu języka chińskiego. Jest również powodem, dla którego na kursach SJW UW przyjmuje się że dla osiągnięcia tego samego etapu nauki potrzebny jest dwukrotnie dłuższy czas niż w językach posługujących się alfabetami, niekoniecznie łacińskiego pochodzenia. Podczas gdy pisma alfabetyczne lub abdżadowe (arabski, hebrajski) mają od 16 do 50 znaków, a sylabiczne mogą mieć nawet i 200 - 300 znaków, język chiński jest zapisywany liczbą znaków która dla przeciętnego Europejczyka brzmi dobrze tylko powtarzana jako ciekawostka przy piwie: podaje się 40 000 znaków jako ogólną liczbę znaków (jest ich więcej), oraz 6 000 dla edukowanego człowieka, oraz 3000 dla przeczytania prostego tekstu gazetowego ( tak naprawdę potrzeba ok. 4000 znaków). Za standard od lat przyjmuje się słownik znaków Xinhua Zidian 1. Sama ilość znaków wydaje się być nie do ogarnięcia dla początkującego, i nie równoważy jej zazwyczaj nawet graficzna i estetyczna fascynacja znakami, na którą często cierpią trafiający do nas studenci. Rozpoczęcie nauczania znaków wymaga przełamania niektórych nawyków, jakie ma student pochodzący z naszego kraju. Pierwszy z nich to pisanie odręczne, które jest w naszej kulturze nauczane od bardzo wczesnego wieku – najpierw w formie szlaczków w przedszkolu, następnie w podstawówce i na kolejnych etapach edukacji. Proszę sobie teraz wyobrazić, że musimy przełamać część nawyków pisania, które stały się prawie bezwarunkowe. Jak to zrobić? Propozycja wydaje się być łatwa i trudna zarazem, trzeba wycofać się do innego etapu rozwojowego. Nie chcemy żeby chińskie pismo „nakładało” się na nasze pismo. Tak się dzieje, gdy od razu uczymy studenta dorosłego pisania znaków wielkości przeciętnej litery – ok. 1cm, czyli dwie kratki wysokości. Ponieważ chiński przez nawyki studentów jest pisany wtedy z użyciem „zauczonych” łacińskich kresek i połączeń, trzeba narzucić im zabawy w pisanie znaków w inny sposób. Należy również przyzwyczaić studentów do tego, że w piśmie chińskim, na dalszych etapach nauki, dużą wagę ma kolejność pisania kresek i ich wzajemne relacje (proporcje i odpowiednia grafia znaku). Niestety, część studentów pomimo tłumaczenia uparcie trzyma się swoich pomysłów na chiński, i dlatego najłatwiej jest zmienić nawyk gdy znak jest napisany wyraźnie i w odpowiednim rozmiarze. Pierwszym ćwiczeniem które uświadamia studentom odmienność w pisaniu znaków jest „krzyż” i „kwadrat”. Większość studentów wykonuje je w następujący sposób:

1 Kolejne wydania słownika zawierają wszystkie używane codziennie w prasie chińskiej znaki, w wydaniu z 1992 roku (Guangdong 1992, wydawnictwo Shangwu) jest tch znaków około 11 100.

2 O. Uziembło

Podczas gdy w chińskim te podstawowe elementy2 powinny mieć kolejność pisania taką:

Jak widać jest ona nieintuicyjna, i dlatego właśnie trzeba pracować nad samą grafią, która sprawia niektórym studentom bardzo dużo problemów, szczególnie gdy przyzwyczajeni są do czysto intelektualnego opanowywania problemów. 1. Grafia Znaku: Proponuję tutaj kilka metod, które ważne są w początkowym etapie nauki i pozwalają przełamać nawyki pisania europejskiego. Główną zasadą staje się „od dużej do małej formy”. Dla studentów jest to zarazem świetne ćwiczenie integracyjne, a także w toku zajęć pozwala zmienić rytm zajęć gdy zajdzie taka potrzeba. Proponuję zatem następujące zadania: a) rysowanie znaku ręką w powietrzu, wydeptywanie znaku w śniegu, a nawet tańczenie znaku. Metoda ta pozwala sprawdzić kolejność pisania kresek, a także umożliwia odpowiednio zmieniać dynamikę – które kreski są wykończone zaokrągleniem, które haczykiem. Najwygodniej przeprowadzać takie ćwiczenia twarzą do ściany, na odległość ręki, wtedy inni studenci wyraźniej widzą jak się pisze. Najlepiej tak dobrać miejsce wykonania ćwiczenia, żeby sprawdzanie poprawności przeprowadzane indywidualnie odbywało się na tle jakiegoś dużego kwadratowego elementu – drzwi, okno – żeby studenci od razu mieli świadomość, że mają znakiem wypełnić kwadrat lub prostokąt, oraz żeby powstała u nich odpowiednia asocjacja. Pomagamy studentom pisać, powtarzając te same znaki – można ich ustawiać za sobą, jak w chińskich sztukach walki, a także zachęcać do pracy nad ruchami sugerując ich podobieństwo do chińskiego wushu. W każdej grupie (średnio ok. 20 os) zdarzają się jedna lub dwie osoby zainteresowane tańcem (współczesnym, tangiem, oberkami lub po prostu aerobikiem) – jako element ludyczny można im pokazać pisanie znaku przy pomocy obu stóp – odpowiednie zaznaczenie każdej kreski bardzo dobrze pomaga zapamiętać ich kolejność w znaku, zwłaszcza gdy ćwiczenie jest wykonane do muzyki i dynamicznie. Zimą mamy możliwość pisania znaków wydeptywaniem w śniegu, ale to jest ćwiczenie – ze względu na powierzchnie i li tylko jednorazową możność zapisu, na najwyżej 5 – 10 minut, np. na zakończenie zajęć (pomysł pochodzi od mojej studentki J.Kamińskiej) b) ćwiczenia z mopem: Przy suchej pogodzie na dowolną porę roku, prócz mroźnej zimy. Należy zaaranżować jeden mop na grupę 2-3 osobową, oraz znaleźć w okolicy sali wykładowej kawał dobrego podłoża – beton, granit. I oczywiście najlepiej załatwić słoneczny dzień – wtedy podłoże malowane wodą schnie szybko i pozwala na przeprowadzenie zajęć bez przerw. Jeden mop dla grupy złożonej z 2 -3 osób wymusza interakcję grupową, wzajemne komentarze i poprawianie się

2 Krzyżyk to cyfra 10 a kwadracik to element semantyczny „usta”, sugerujący odniesienie do mowy i dźwięków.

Nauczanie znaków języka chińskiego – doświadczenia pracy ze studentami. studentów. Pokazywane znaki zaczynamy od już wprowadzonych słów, zasadniczo w cyklu takiej lekcji można przećwiczyć 10-15 znaków, z tego minimum 5 już znanych znaków, 5 znaków znanych tylko ze słuchu i maksimum pięć znaków całkowicie nowych jednostek leksykalnych. Można bawić się składaniem znaków w nowe zdania, jest to zarazem ćwiczenie dobrze uświadamiające pozycyjność języka chińskiego. c) ćwiczenia z pędzlem: Ćwiczenia z pędzlem warto poprzedzić prezentacją dotyczącą chińskiej kaligrafii, tłumaczącą nie tylko jednolitość zasad (generalne kolejności i kształty kresek) oraz możliwość wielości partykularnych realizacji znaku – w prezentacji powinna znajdować się 5 – 10 minutowa sekwencja ukazująca wcześniej poznane znaki w wielości i graficznych wariantów. Po takim wstępie pokazujemy właściwy sposób trzymania pędzla, a także odpowiedni sposób pisania (położenie pędzla względem papieru). Można posiłkować się filmami instruktażowymi, można samemu pokazywać trudne elementy. Bardzo ważne jest krążenie pomiędzy studentami i pomaganie w pisaniu – uświadomienie sposobu napisania kreski często następuje gdy student razem z nami pisze, trzymając prawidłowo prowadzony pędzel – niuanse prowadzenia pędzla, oderwania od papieru, zamknięcia kreski często umykają uwadze. Na zakończenie ćwiczenia można pokazać kilka form „bieżącego pisma”, pozwolić studentom spróbować je powtórzyć. Uświadomi to im konieczność zachowania odpowiedniej kolejności w pisaniu znaków, a także zachowania różnic pomiędzy kreskami. Wszystkie powyższe metody należy wprowadzić w ciągu pierwszych dwóch – trzech tygodni nauki. Przedstawiają one studentom pierwsze znaki w sposób konkretny, nie abstrakcyjny, pozwalają oswoić się z inną koncepcją pisma. Kształt nowo poznawanych kresek łatwiej uzyskać w tak dużych formach, i po jakimś czasie można przejść do zapisywania znaków w zeszycie długopisem, ale w dalszym ciągu zachowując wielkość znaku minimalnie mieszczącą się w kwadracie cztery na cztery kratki (2 cm) lub większą. Pierwsze kilka tygodni mija i studenci zaczynają zadawać podstawowe pytanie: 2. „Jak zapamiętać te cholerne znaki?”: Nauczenie się właściwych kresek i poznanie kształtów i proporcji znaków to nie jest połowa, ani nawet ćwierć wysiłku. To tylko wstęp. Najważniejsza jest praca pamięciowa nad zapamiętaniem kolejnym sekwencji znaków – przy czym należy mieć świadomość że jest różnica pomiędzy pamiętaniem „pasywnym” – umiejętność odczytania znaku, i „aktywnym” – umiejętność napisania znaku. W chińskim jest jeszcze kilka faz pośrednich. Uczący się (łącznie z nauczycielem, łącznie z native’ami) najwięcej znaków posiada w biernej znajomości znaczenia bez pewności co do realizacji fonetycznej. Potem mamy znaki których znaczenie i czytanie znamy, ale nie potrafimy prawidłowo napisać z pamięci. Wreszcie znaki które umiemy napisać, przeczytać, i jesteśmy pewni co do znaczenia. Jest jeszcze mała liczba znaków które umiemy napisać w takim przybliżeniu że będą zrozumiałe w kontekście dla natywnego użytkownika języka. Formalnie rzecz biorąc, są to błędy „ortograficzne”, lecz w praktyce należałoby nazywać tak zapisy których Chińczycy nie potrafiliby zrozumieć. A więc zajmijmy się dwiema umiejętnościami: czytaniem znaków i pisaniem znaków z pamięci. Druga jest uważana za zdecydowanie ważniejszą, należy jednak pamiętać, że nawet Chińczycy cierpią na tzw. amnezję znaków. Przy wszechobecnych urządzeniach elektronicznych napisanie znaku całkowicie traci połączenie z ruchem ręki – robi się to przy pomocy transkrypcji i wyboru znaku z listy. Często nawet chińscy nauczyciele języka chińskiego zapominają jak napisać dany znak, umiejąc go tylko rozpoznać. Niedługo zapewne

4 O. Uziembło

trzeba będzie zmienić programy nauczania chińskiego w związku ze zmianami w użytkowaniu jezyka. Jak jednak zapamiętać pisownię tych wszystkich znaków? Chińskie znaki składają się z kilkunastu podstawowych kresek łączących się w kilkaset elementów podstawowych. Zwyczajowo uznaje się, że najlepiej jest zapamiętać znaki ucząc się znaczenia tzw. kluczy semantycznych lub pierwiastków, czyli podstawowych elementów sugerujących w czasach klasycznych przynależność danego znaku do pola skojarzeniowego związanego z danym pojęciem. Temat bardzo dogłębnie omówiony jest w artykule pani profesor Ewy Zajdler Graficzny obraz świata w piśmie chińskim 3, do którego zainteresowani mogą zajrzeć. Oprócz elementów semantycznych mamy również często traktowane „po macoszemu” przy uczeniu elementy fonetyczne znaków. Sugerują one czytanie znaku – niestety, często dany znak sugerował czytanie w czasach tak odległych, że podobieństwo między znakami z tym samym elementem fonetycznym jest takie, jak wymowy angielskiego taught do laughter. Chińskie znaki będące kompozytem elementów fonetycznych i semantycznych powstawały przynajmniej od 3000 lat, system nie był jednolity, a niektóre znaki powstawały w regionach dialektalnych lub niezależnych podówczas państwach kręgu chińskiego, więc po dziś dzień niektóre znaki mają formy oboczne. Reforma pisma w maoistowskich Chinach również nieco zmieniła sytuację. Podkreślane w tradycyjnej sinologii elementy „semantyczne” zwane również kluczami są dziś używane przy układaniu słowników i indeksów w słownikach, warto więc studenta dobrze z nimi zaznajomić. Ponadto uświadomienie studentom pewnych regularności fonetycznych niesie ze sobą korzyści dla zapamiętywania znaków, więc warto dodać do uczenia (tradycyjnie najważniejszego) elementów semantycznych, również i te fonetyczne. Szczególnie w oczywistych przypadkach dobrze je wprowadzić już na samym początku nauki – mówię tu o takim znaku jak 门 men（ szereg: 们 men，闷 men， 问 wen） , bądź 可ke （ 何 he，何 he ， 呵 ke） . Pomaga to studentom zgadywać czytanie znaków nieznanych, a także rozumieć teksty w których część znaków jest nowa. Jest to również dobra pomoc mnemotechniczna, znając semantyczną wartość znaku można łatwo zapamiętać historyjkę pozwalającą powiązać graficzną stronę znaku z jej czytaniem. Oczywiście ze względu na specyfikę ludzkiego umysłu, najlepiej zapamiętywane są historyjki zabawne, nieprzyzwoite lub po prostu wulgarne ucząc na uczelni wyższej a nie w przedszkolu można sobie czasem pozwolić na pewną frywolność. Dając przykład, znak 给 gei „dawać” składa się z elementów: jedwab, człowiek, jedynka, usta. Układając historyjkę – „facet w jedwabiu trzyma jedynkę w ustach” gwarantujemy zapamiętanie znaku o czytaniu gei. Tradycyjnie dopuszcza się tylko układanie historyjek używających chińskich znaczeń poszczególnych elementów, ale z doświadczenia wynika, że używanie skojarzeń graficznych z naszego kręgu kulturowego pomaga w zdecydowany sposób w zapamiętaniu znaków osobom, które mają problem z szybkim nauczeniem się znaczeń elementów znaków. Na przykład: 系 xi wydział„choinka na wydziale się świeci i dwie bombki ma”, 回 hui „wracać” - „telewizorek. Wracam do domu włączam telewizor”. Historyjki pomagają wiązać czytanie znaków z ich zapisem i sa nieocenione w nauczaniu, należy również wskazać studentom, że najlepiej jest dla każdego znaku wymyślać swoje historyjki, dzielić się historyjkami w czasie zajęć, podpowiadać kolegom. Każdy ma własne skojarzenia, własne sposoby zapamiętywania, i dając mu najszerszy możliwy wybór zapewniamy najlepsze możliwe efekty. Bardzo ważna jest także podstawowa i najstarsza metoda zapamiętywania znaków, która służy zarówno zapamiętywaniu znaków jak również ćwiczeniu właściwego sposobu pisania. Metoda ta to oczywiście: - pisać, pisać pisać. 3W: Kognitywistyka, nr 3/2012, UMCS 2012, strony 223-239

Nauczanie znaków języka chińskiego – doświadczenia pracy ze studentami. Ale co pisać i jak? Sugerowane jest oczywiście pisanie dużych znaków raczej niż małych, im większych tym lepiej. Pierwotnie (i tak mnie uczono) każe się przepisywać w wielkich ilościach (po kilkaset razy) oddzielne znaki pisma, z sugestią żeby przepisywać je w dużym rozmiarze, tak aby dobrze opanować dukt pisma odmienny od pisma łacińskiego. Przepisujemy zatem: a) znaki Metoda dobra, tradycyjna, ma jeden mankament – przy takim przepisywaniu student, szczególnie przyzwyczajony do uczenia się kojarzeniowego a nie pamięciowego wkuwania, bardzo szybko traci motywację. Szczególnie na to narzekają studenci z wydziałów matematyki, fizyki, chemii. Proponuję zatem kolejne sposoby: b) zdania Przepisywanie zdań pozwala na mniej nużącą procedurę zauczania, szczególnie jeśli zdania mają absurdalne sensy, które łatwo zapamiętać. W ten sposób również można równocześnie zauczać formy zdaniowe, jednym słowem składnia i grafia w jednym. Warto w czasie przepisywania powtarzać takie zdania po chińsku, dla ćwiczenia wymowy i zapamiętania czytań znaków. c) całe dialogi Kolejnym sposobem, który w czasie zajęć studenci zdecydowanie preferowali, jest przepisywanie dialogów lekcyjnych, które przerobione i dobrze poznane są dobrą bazą do powtarzania, i są znacznie mniej męczące od przepisywania po prostu pojedynczych znaków. Pozwalają też na bardzo dobre zasocjowanie czytania znaku z jego grafią. Niestety, poświęcenie półtoragodzinnych zajęć na przepisywanie dialogów jest niewykonalne. Idealna praca domowa. Z zapowiedzią dyktanda/kartkówki, lub konkursu na najlepiej przepisany dialog. d) słuchając Chciałbym nazwać tą metodę nazwiskiem pani Cholewskiej, jako że była studentką która sama wymyśliła jej pierwotną formę, potem tylko nieco ulepszoną. Polega ona na przepisywaniu dialogu z równoczesnym słuchaniem. W ten sposób bardzo poprawia się nie tylko pisanie, ale również słuchanie. Po kilku takich przypisaniach/przesłuchaniach można zrobić sobie wyścig z taśmą – na każdym współczesnym odtwarzaczu jest opcja zwolnienia odtwarzania, zwalniając dwukrotnie utrzymujemy wciąż jeszcze zrozumiały acz bardzo powolnie mówiony tekst. Zadaniem jest napisanie tekstu w czasie odtwarzania. Wymaga to na tyle dużego skupienia na szybkim pisaniu, że student nawet nie zauważa że przy okazji całkiem dobrze udaje mu się zapamiętać czytanie znaku, a co szczególnie ważne, ton w którym wypowiadany jest dany znak. Nie wspominam nawet o nauczeniu dialogów na pamięć. W 21 wieku mamy również do dyspozycji całą masę innych metod, których możemy użyć w sali lekcyjnej, a przede wszystkich w domu – jako praca domowa. Trudno jest współczesnemu studentowi zadać pracę domową z języka, najbardziej motywujące są częstoprace wymagające użycia komputera, internetu, bądź wszechobecnego telefonu komórkowego. a) Komputer: większość systemów współpracuje z nakładką z językiem chińskim, i od kilku lat kolejne wersje nie mają problemu z konfliktem nakładki polskojęzycznej z chińskojęzyczną. Można także z njstar.com ściągnąć w pełni funkcjonalną 90 dniową wersję edytora Njstar, który pozwala nam pokazywać studentom różne metody wprowadzania znaku na ekran, a także „komponowanie” znaków przy pomocy „radical input”. Składa on znaki z semantycznych elementów i pokazuje listy znaków z danym elementem, co widać na ilustracji poniżej - i jest nieocenione dla zapamiętywania znaków z „patrzenia”.

6 O. Uziembło

Innymi narzędziami dostępnymi w sieci są wenlin – edytor/słownik, a także kilka bardzo przydatnych stron gdzie możemy zobaczyć „animacje” kolejności kresek, kiedy znak sam pisze się na ekranie we właściwej kolejności – można je znaleźć po prostu wpisując w zwykłą wyszukiwarkę „animated characters” , lub używając w tym samym celu wyszukiwarki wbudowanej w portal youtube.com, która odsyła nas do gotowych filmików. Warto również skorzystać z serwisu anki.com, który udostępnia rozbudowaną usługę „sfiszkowanych” tematów i poszczególnych podręczników języka chinskiego, w tym takich, które koncentrują się na powtarzaniu i rozpoznawaniu znaków pisma. b) Tablet, telefon komórkowy: większość tabletów i komórek ma dostęp do wersji darmowej słownika Pleco (szczególnie rozbudowana jest wersja współpracująca z systemem Android) . Pleco pozwala na wpisywanie odręcznego znaku – jeśli jest on napisany w sposób odpowiedni (kolejność kresek) to nawet znak złożony nieproporcjonalnie jest przez program bez problemu odczytywany.

Nauczanie znaków języka chińskiego – doświadczenia pracy ze studentami. Program w wersji online oraz w pełnej pozwala na rozpoznawanie znaków z głosu, oraz odczytywanie i tłumaczenie znaków z wykonanego tabletem zdjęcia. Można również ściągnąć (jest ich kilka na poziomie podstawowym) programy pozwalające na ćwiczenie słówek i rozpoznawania znaków w postaci różnego rodzaju fiszek. Te narzędzia mogą być pomocą w pracach domowych, dając teksty, znaki i inne zadania do opracowania przy pomocy narzędzi znalezionych w Internecie. Lecz, jak wydaje się, najciekawsze zadania do opracowania w domu to mapy skojarzeń związanych ze znakami. Takie mapy pozwalają studentowi na opracowanie dla siebie (dlatego bezwarunkowo powinny być zadawane do domu po wstępnym wytłumaczeniu w czasie lekcji) mapy skojarzeń, pozwalających powiązać znaki w grupy i znaleźć dodatkowe ścieżki dostępu w pamięci, kolejną szansę na przypomnienie sobie znaku. Przykłady są wzięte z autentycznych notatek. Skojarzenia możemy związać budując na a) elemencie semantycznym:

Element usta występuje w pytaniach, których przykłady łącznie z żartem („kawa” nie jest pytaniem) są często powtarzającymi się elementami rozgrzewki na lekcjach. Znaki bez opisu nie były do tej pory omawiane, student sam przejrzał podręcznik w poszukiwaniu znaków z elementem i sam je wypisał. Wbrew moim zaleceniom element główny jest z lewej strony kartki. b) Elemencie fonetycznym:

Na tym wykresie sprytny student zaznaczył pola czterech podstawowych tonów, żeby zapamiętać łatwiej który znak czytany jest w którym tonie. Ponieważ jest to szczególnie trudne w uczeniu się chińskiego, sugeruję czasem, żeby tony kodować kolorami i w ten sposób ćwiczyć przy przepisywaniu, zmieniając kolor (czterokolorowe długopisy są niezastąpione). Od razu widać czemu ograniczam węzły skojarzeń do trzech – czterech. Zawarta w takiej mapce informacja obciąża pamięć. c) Czytaniu znaku:

8 O. Uziembło

Tutaj mamy znaki (znowu, rozdzielone na drugi i czwarty ton), które mają czytanie jian, ale potem odchodzimy w stronę elementu fonetycznego men/wen. d) Oraz wolnym skojarzeniu. Student wybrał telewizor, aby z nim czysto graficznie skojarzyć sekwencję wydawałoby się całkiem niezwiązanych znaków .

Skojarzenia nie powinny mieć więcej niż trzech-czterech warstw węzłów, choć można zachęcić studentów do opracowywania map w wiele większychw domu i wieszaniu ich np. nad łóżkiem. Jeśli znaki są odpowiednio duże i wyraźne, takie mapy mogą spełnić swoją rolę nawet jeśli są bardzo rozbudowane. W marcu 2013 roku uczeni Xiao-Yong Yan, Ying Fan, Zengru Di, Shlomo Havlin, Jinshan Wu opublikowali artykuł Efficient learning strategy of Chinese characters based on network approach, który przedstawia nową metodę uczenia znaków chińskich. Jest ona oparta na teorii grafów, wiążąc znaki w sieci powiązane elementami graficznymi obliczają na podstawie testów i badań na studentach koszt nauczenia się takich znaków i powiązanych z nimi kolejnych ustalili, które konkretnie znaki i jak kojarząc najlepiej uczyć. Podsumowując – przy uczeniu znaków chińskich można stosować wiele metod, od najbardziej tradycyjnych do całkowicie nowoczesnych. Należy jednak pamiętać, że osobom, które uczą się języka dla celów utylitarnych trudno jest utrzymać wysoki poziom motywacji w ciągu rocznej nauki, należy zatem korzystać z metod różnorodnych, właściwie dobranych do grupy. Ćwiczenia monotonne nie powinny być podstawowym sposobem uczenia znaków.

Nauczanie znaków języka chińskiego – doświadczenia pracy ze studentami. Przedstawione powyżej podstawowe metody uczenia znaków chińskiego pisma są wykorzystywane na zajęciach prowadzonych w Szkole Języków Wschodnich Uniwersytetu Warszawskiego. Zapraszam na zajęcia. Bibliografia tematu (dostęp inernetowy do stron 17 marca 2013): Fun with Chinese Characters, Singapore 1980 Kraemer Stephen M., Sound Clues in Mandarin Character Phonetic Series (1991) dostęp: https://scholarsbank.uoregon.edu/xmlui/bitstream/handle/1794/4943/soundcluesPDF-1.pdf?sequence=1 Lee Leon Z, Chinese Characters, w: Ccaps Newsletter 2005. Lee Yungkin, Chinese in a Flash Kit, Tuttle 2012 Leland Christine H , Jing Wang, Beginning students’ perceptions of effective activities for Chinese character recognition w: Reading in Foreign Languages październik 2011 Lin Patrick, 500 basic Chinese characters, Beijing 2006 Vochala Jaromir, Chinese Writing System, Praha 1985 Wang Shenggao, Integration of Technology into Teaching Chinese Character: A Flash‐supported Approach, (praca zaliczeniowa Tampa 2009) Dostęp:http://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&ved=0CDAQFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.coedu.usf.edu%2FIT%2FFlash%2FFlashShowcase2009%2FWang%2FFinal_Project_Proposal_Paper_swang5.pdf&ei=2LRaUaeFB4bdPZSEgbAI&usg=AFQjCNGAS_pvMWBbCfoLedr5m7TT-EMwwg&sig2=tWLxpREL7G1cyuC_po-5Sg Xiao-Yong Yan, Ying Fan, Zengru Di, Shlomo Havlin, Jinshan Wu, Efficient learning strategy of Chinese characters based on network approach, http://arxiv.org/abs/1303.1599