Wstęp

1

Wstęp do ćwiczeń z botaniki

Celem opracowanego przez pracowników Katedry Botaniki i Ekologii zeszytu do

ćwiczeń jest zainteresowanie Studentów Wydziału Rolniczego i Wydziału Hodowli i Biologii

Zwierząt botaniką oraz przyswojenie charakterystycznych dla tego przedmiotu pojęć i

zagadnień. Zeszyt zawiera najważniejsze treści jakie są zawarte w programie nauczania

przedmiotu w formie ćwiczeń laboratoryjnych i terenowych. Na ćwiczeniach laboratoryjnych

Studenci w oparciu o przygotowany materiał roślinny mają możliwość zapoznania się z

cechami budowy anatomicznej i morfologicznej roślin oraz poznać przedstawicieli

ważniejszych grup systematycznych. Stąd każde z ćwiczeń cząstkowych obejmuje trzy treści,

takie jak:

wstępne, przed zajęciami, przygotowanie się Studenta do ćwiczeń laboratoryjnych.

(pomocne w przygotowaniu będą dołączone do każdego ćwiczenia pytania

zawarte w punkcie „zagadnienia do zaliczenia ćwiczeń” w oparciu o zalecaną

literaturę i problematykę omawiana na wykładach z botaniki)

bezpośrednio na ćwiczeniach Student zapoznaje się z tematem zadania i jego

opisem wykonania (zadania wykonywane są tylko na materiale roślinnym

dostarczonym przez prowadzących ćwiczenia)

dokonanie na ćwiczeniach przez Studenta obserwacji zaproponowanego materiału

roślinnego, a następnie wykonanie (pod tematem i opisem zadania) starannego

rysunku wraz z niezbędnym, estetycznym opisem lub uzupełnienie tabel w oparciu

o dostępne materiały

Rysunek jak i jego opis lub uzupełnienie tabel, wykonuje się tylko i wyłącznie w czasie

trwania ćwiczeń, odręcznie ołówkiem (HB) bez użycia środków pomocniczych (ekierka,

cyrkiel itp.). Rysunek ma uwzględniać najistotniejsze i charakterystyczne cechy badanego

obiektu z zachowaniem właściwych proporcji, tj. ustalenie długości i szerokości badanego

obiektu oraz właściwego kształtu.

Student zobowiązany jest również do zaopatrzenia się w przybory niezbędne do

przeprowadzenia ćwiczeń laboratoryjnych, takich jak: ołówek czarny twardość HB, gumka,

temperówka, ostra żyletka, igła preparacyjna (może być gruba igła do szycia z oprawką z

drewna), czysta ściereczka flanelowa o wymiarach 10×20 cm.

Wstęp

2

Podsumowanie

Przed ćwiczeniami Student zobowiązany jest zapoznać się z tematyką ćwiczeń i

przygotować się do nich teoretycznie. Na zajęcia należy przynieść wydrukowane karty z

opisem zadań do wykonania. Wszystkie niezbędne informacje i materiały do wykonania

ćwiczeń dostępne są na stronie http://wr.utp.edu.pl/botanika/pliki.html .

I Zasady otrzymania zaliczenia z przedmiotu BOTANIKA.

Końcowa ocena zaliczeniowa jest składową ocen cząstkowych, takich jak:

1. ocena z cytologii i anatomii roślin obejmująca ćwiczenia 1 - 4 (kolokwium na ćw. 5)

2. ocena z charakterystyki porostów, mszaków, paprotników i roślin nagozalążkowych

3. ocena z rozpoznawania części morfologicznych roślin

4. ocena z rozpoznawania roślin i wykonania zielnika morfologiczno - systematycznego

(zaliczenie ustne na ćwiczeniu nr 15).

Do zaliczenia ćwiczeń z systematyki roślin Student powinien wykonać starannie

zielnik z przedstawicielami ważniejszych rodzin i siedlisk oraz umieć rozpoznawać na

materiale świeżym lub zasuszonym wszystkie gatunki, które są wyszczególnione w opisie do

ćwiczenia nr 10 (drzewa, krzewy i rośliny zielne). Charakteryzując rodzinę i jej

przedstawicieli należy znać takie jej cechy jak: budowa kwiatu, typ kwiatostanu, rodzaj

owocu, zmiany morfologiczne liści i łodyg oraz przykłady roślin uprawnych, dzikorosnących

i chronionych.

Należy również zaznaczyć, że zeszyt do ćwiczeń jest dokumentem pracy Studenta, a

zawarte w nim treści w formie rysunków i ich opisów oraz wypełnione tabele są sprawdzane

przez prowadzących.

Usprawiedliwienie nieobecności, jak i odrabianie ćwiczeń powinno być dokonane w

ciągu 7 dni (do następnych ćwiczeń).

II Tematy wykładów i ćwiczeń laboratoryjnych z botaniki 2010/11

Ćwiczenia

1. Budowa i funkcje komórki roślinnej.

2. Budowa anatomiczna liścia i wytwory skórki.

3. Budowa anatomiczna roślin jednoliściennych.

4. Budowa anatomiczna roślin dwuliściennych.

5. Charakterystyka i przegląd systematyczny porostów, mszaków, paprotników

6. Charakterystyka i przegląd systematyczny roślin nagozalążkowych.

Wstęp

3

7. Morfologia roślin okrytozalążkowych – korzeń, pęd, liście.

8. Morfologia roślin okrytozalążkowych – kwiat, kwiatostany i owoce.

9. Zajęcia terenowe.

10. Charakterystyka roślin z wybranych rodzin.

11. Charakterystyka roślin z wybranych rodzin.

12. Charakterystyka roślin z wybranych rodzin.

13. Charakterystyka roślin z wybranych siedlisk.

14. Charakterystyka roślin z wybranych siedlisk.

15. Zaliczenie końcowe ćwiczeń.

III Zasady obsługi przyrządów optycznych i przygotowanie preparatów.

Znaczna część obserwacji prowadzonych na ćwiczeniach z botaniki wymaga

stosowania przyrządów optycznych, takich jak mikroskop i lupa binokularowa.

Obserwowany przedmiot, który umieszczany jest na stoliku przedmiotowym

(krzyżowym) mikroskopu, oświetlany jest za pomocą układu oświetlającego i przekształcony

przez soczewki obiektywu i okularu. W efekcie otrzymujemy obraz obiektu pozorny,

odwrócony i powiększony. Powiększenie całkowite mikroskopu jest iloczynem powiększeń

obiektywu (najczęściej używamy powiększeń 10× lub 40×), okularu (powiększenie 10×) oraz

nasadki tubusu. Na obiektywach, okularach i nasadkach okularowych z pryzmatem są

wygrawerowane odpowiednie powiększenia. Na przykład stosując obiektyw 40×, okular 10× i

nasadkę okularową o powiększeniu 1,5×, uzyskujemy powiększenie równe 600 razy

(G = 40 · 10 · 1,5 = 600×).

Wykonanie obserwacji mikroskopowych wymaga stosowania następujących zasad:

1. Przystępując do pracy z mikroskopem, należy wyczyścić czystą ściereczką flanelową

zewnętrzne części optyczne mikroskopu (lusterko, obiektyw, okular) oraz szkiełka

podstawowe i nakrywkowe.

2. Ustawić uchwyt statywu mikroskopu ku obserwatorowi i nastawić obiektyw o

najmniejszym powiększeniu (10×) naprzeciwko otworu na stoliku.

3. Włączyć lampkę oświetleniową u podstawy mikroskopu i za pomocą lusterka

wklęsłego oraz pokrętła kondensora doprowadzić do jasnego i równomiernego

oświetlenia pola widzenia.

4. Umieścić preparat na stoliku przedmiotowym tak by obserwowany obiekt znajdował

się nad środkową częścią otworu stolika.

5. Patrząc z boku należy zbliżyć tubus z obiektywem na odległość kilku milimetrów

od preparatu a następnie patrząc już przez okular, delikatnie go podnosić śrubą

Wstęp

4

makrometryczną do czasu aż w polu widzenia ukaże się obraz preparatu.

Właściwą ostrość obrazu nastawia się śrubą mikrometryczną, którą powinno się

wykonywać jedynie 1-2 obroty.

6. Po uzyskaniu właściwej ostrości obrazu przesuwamy za pomocą śrub z boku stolika,

przedmiot (preparat) w celu znalezienia najlepszego miejsca do obserwacji w

oglądanym obiekcie.

7. Obracając tarczę rewolwerową zmieniamy obiektyw z powiększenia mniejszego (10×)

na większe (40×). Po zmianie obiektywu obraz preparatu nie ginie a właściwą jego

ostrość uzyskujemy poprzez pokrętło śruby mikrometrycznej (ostrożnie!!!). Używając

większego powiększenia należy preparat silniej oświetlić.

8. Po zakończeniu obserwacji, należy zmienić powiększenie na mniejsze, unieść tubus

mikroskopu do góry śrubą makrometryczną i zdjąć preparat ze stolika.

Materiał obserwowany na zajęciach laboratoryjnych można podzielić na trzy grupy;

preparaty mikroskopowe gotowe z materiału zakonserwowanego, wykonane przez

pracowników Katedry Botaniki

preparaty mikroskopowe z materiału świeżego (liście, owoce, fragmenty roślin,

zarodniki, itp.) przygotowywane przez Studentów w czasie ćwiczeń

materiały roślinne w formie okazów świeżych lub zakonserwowanych w celu

zapoznania się z morfologią i systematyką roślin (świeże okazy roślin, karty

zielnikowe, fragmenty pędów, korzeni, itp.)

Preparaty mikroskopowe gotowe wykonane są z zakonserwowanego materiału

roślinnego, który został ucięty na mikrotomie (przyrząd do cięcia cienkich skrawków

roślinnych) najczęściej o grubości 10-30 μ. Cienkie skrawki roślinne zabarwiane są safraniną

i umieszczone na szkiełku podstawowym w roztworze gliceryny z alkoholem oraz przykryte

starannie szkiełkiem nakrywkowym.

Preparaty wykonane przez Studentów samodzielnie wymagają użycia ostrej żyletki lub

igły preparacyjnej, stąd są to tzw. preparaty cięte lub szarpane. Skrawki tkanek roślinnych lub

fragmenty roślin umieszczane są w kropli wody a zatem są to tzw. preparaty wodne: w tym

celu na środku szkiełka przedmiotowego umieszcza się bagietką szklaną kroplę wody, w

której należy umieścić badany obiekt roślinny (komórki lub fragmenty tkanek). Całość

przykrywamy czystym szkiełkiem nakrywkowym, tak by w wodzie nie wytworzyły się

Wstęp

5

pęcherzyki powietrza (szkiełko nakrywkowe należy umieścić ukośnie na szkiełku

podstawowym opierając jedną jego krawędź o nie a następnie powolnym ruchem opuszczamy

szkiełko). Techniczne wykonanie preparatów ciętych lub szarpanych zostanie szczegółowo

omówione przez prowadzących ćwiczenia.

IV. Zagadnienia do zaliczenia ćwiczeń

Anatomia roślin

1. Budowa plastydów i ich funkcja.

2. Budowa i modyfikacje ściany komórkowej.

3. Rodzaje, miejsce gromadzenia w komórce i właściwości materiałów zapasowych.

4. Wykorzystanie roślinnych materiałów zapasowych w gospodarce człowieka.

5. Definicja tkanki.

6. Podział tkanek roślinnych wg pochodzenia, budowy, funkcji (pierwotne-wtórne,

twórcze-stałe, jednorodne-niejednorodne).

7. Charakterystyka tkanki miękiszowej i ich rodzaje.

8. Charakterystyka tkanki wzmacniającej i rodzaje tkanki wzmacniającej

9. Charakterystyka i rodzaje tkanki okrywającej.

10. Scharakteryzuj budowę liścia roślin jedno- i dwuliściennych.

11. Budowa i zasada działania aparatów szparkowych.

12. Scharakteryzuj anatomiczne przystosowania liścia do różnych siedlisk.

13. Budowa i funkcje włosków jako wytworów skórki.

14. Lokalizacja poszczególnych miękiszów w organach roślin, przykłady gatunków.

15. Lokalizacja tkanki wzmacniającej w organach roślin i ich rola.

16. Wymień tkanki występujące w łodydze roślin jednoliściennych i określ ich zadania.

17. Które tkanki wzmacniają strukturę łodygi roślin jednoliściennych?

18. Wymień żywe elementy wiązki przewodzącej.

19. Wymień martwe elementy wiązki przewodzącej.

20. Podaj typy wiązek przewodzących wynikające z ułożenia względem siebie elementów

łyka i drewna.

21. Budowa anatomiczna jednorocznej i wieloletniej łodygi roślin dwuliściennych

22. Rola tkanek twórczych wtórnych w budowie anatomicznej łodygi roślin wieloletnich

23. Różnice w budowie anatomicznej łodyg roślin drzewiastych – lipa i sosna

24. Budowa pierwotna korzenia.

25. Budowa wtórna korzenia.

26. Różnice między wiązką przewodzącą w budowie pierwotnej i wtórnej korzenia.

27. Rola tkanek twórczych wtórnych w budowie anatomicznej korzenia.

Morfologia roślin

1. Typy systemów korzeniowych i ich modyfikacje.

2. Sposoby wzrostu pędu.

3. Sposoby rozgałęzienia pędu.

4. Podziemne i nadziemne modyfikacje pędu – przykłady.

5. Zasady klasyfikacji liści i sposoby ich ułożenia na łodydze.

Wstęp

6

6. Zasady nazewnictwa liści w zależności od kształtu blaszki liściowej, nasady i jego

wierzchołka oraz brzegu i głębokości wcięcia blaszki liściowej.

7. Rodzaje modyfikacji liści – przykłady

8. Jakie są rodzaje kwiatostanów i zasady ich klasyfikacji.

9. Jakie są rodzaje owoców i zasady ich klasyfikacji.

10. W jaki sposób ułożenie słupka w kwiecie wpływa na budowę owocu – owoce

właściwe i rzekome.

Systematyka roślin

1. Występowanie porostów.

2. Typy plech porostów.

3. Porosty jako rośliny pionierskie oraz bioindykatory.

4. Sposoby rozmnażania mszaków- rola gametofitu w przemianie pokoleń

5. Powstawanie i rola torfowisk w przyrodzie.

6. Cechy anatomiczne torfowców umożliwiające magazynowanie wody.

7. Przystosowanie mszaków do życia na lądzie i ich rola w runi lasu.

5. Główne cechy morfologiczne mszaków, paprotników i roślin nagozalążkowych

8. Budowa organów rozmnażania generatywnego roślin nagozalążkowych

9. Przedstawiciele roślin nagozalążkowych

10. Gatunki chronione mszaków, paprotników, roślin nagozalążkowych

11. Charakterystyka roślin z wybranych rodzin i siedlisk; oznaczanie gatunków