Katalog wystawy

Testament

Scenariusz wystawy Beata Gryzio

Kuratorki wystawy Beata Gryzio, Maria Otto

Autorka katalogu Maria Otto

Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska

Ul. Wałowa 15, 80-858 Gdańsk

05.12.2017-26.01.2018

Ekspozycja przedstawia renesansową kolekcję druków i rękopisów należących

niegdyś do włoskiego markiza Jana Bernarda Bonifacio (1517-1597): humanisty i religijnego

dysydenta. Wystawa jest częścią obchodów 500. rocznicy urodzin zasłużonego dla Gdańska

neapolitańczyka i towarzyszy międzynarodowej konferencji „Między Italią a Rzeczpospolitą,

Giovanni Bernardino Bonifacio d’Oria (1517-1597) perpetuus viator”.

Oprawy

Część bogatej kolekcji książkowej Giovanniego Bernardino Bonifacio została

oprawiona w gdańskim warsztacie introligatorskim Valentinusa Berischa. Niektóre woluminy

markiz przekazał Radzie Miasta Gdańska in crudo (same bloki książki, bez oprawy), inne z

kolei z oprawami uszkodzonymi przez zalanie wodą morską. Doszło zatem do wtórnego ich

oprawienia. Niektóre zostały opatrzone wyciskami, złoconymi lub ślepymi, zawierającymi

motyw herbu Gdańska czy też Prus Królewskich.

Sygn. Ac 3205 4°

św. Ambroży, Opera omnia

Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1538.

Hb 3304 4° t. 1

Oprawa wykonana w Gdańsku na przełomie XVI i XVII wieku. Na brunatnej skórze

wykonane ślepe tłoczenia – ramki o charakterze kwietnej wstęgi oraz herb Gdańska w

plakiecie na okładzinie górnej. Wolumin opatrzony ekslibrisem Biblioteki Rady Miasta

Gdańska.

Petrus Apianus, Inscriptiones sacrosanctae

Ingolstadt: Petrus Apianus, 1534.

Ce 7711 4°

Oprawa wykonana w Gdańsku na przełomie XVI i XVII wieku. Introligator zastosował ślepy

i złocony wycisk – w plakiecie okładziny górnej wyobraził herb Gdańska, wokół natomiast

ramki o charakterze kwietnej wstęgi. Na okładzinie dolnej wytłoczone w ramkach kwietne

plecionki oraz elementy małej architektury. Wolumin opatrzony ekslibrisem Biblioteki Rady

Miasta Gdańska oraz marginaliami sporządzonymi przez Giovanniego Bernardino Bonifacio.

Mario Nizzoli, Latinae linguae dictionarium

Bazylea: Robert Winter, 1544.

Cd 4871 2°

Słownik języka łacińskiego opracowany przez Mario Nizzolego również należy do druków

oprawionych w Gdańsku na przełomie XVI i XVII wieku. Na wiśniowej skórze naciągniętej

na deskę introligator wytłoczył cienkie wicie roślinne układające się w ramki okalające

plakietę z herbem Prus Królewskich. Na kartach księgi pozostały ślady po żywej lekturze

Giovanniego Bernardino Bonifacio w postaci zapisków na marginesach.

Lucius Apuleius Madaurensis, Asinus aureus

Bolonia: Benedetto Faelli, 1500.

XV. 375

Oprawiony w brunatną skórę na desce romans antyczny pisarza rzymskiego Apulejusza.

Introligator zastosował połączenie wycisku ślepego (kwietne wstęgi układające się w ramki)

ze złoconym (herb Prus Królewskich w plakiecie). Oprawa wykonana w Gdańsku na

przełomie XVI i XVII wieku.

św. Ambroży, Opera omnia

Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1538.

Hb 3304 4° t. 4

Wolumin oprawiony w czarną, koźlą skórę na kartonie. Wycisk ślepy (roślinne wstęgi) i

złocony (kwiaty oraz skrócony adres bibliograficzny dzieła). Na karcie tytułowej znajduje się

rękopiśmienna notatka wykonana przez Giovanniego Bernardino Bonifacio oraz ekslibris

Biblioteki Rady Miasta Gdańska i pieczątka Biblioteki Miejskiej w Gdańsku.

Epigrammata antiquae urbis

Rzym: Giacomo Mazzocchi, 1521.

Ce 7706 4°

Oprawa: brunatna skóra ze ślepym wyciskiem o geometryzujących cechach. Wewnątrz dwóch

szerokich wstęg (pierwszej w kształcie prostokąta, drugiej w kształcie rombu) wyciśnięta

sporych rozmiarów rozeta oraz dwie mniejsze plecionki. Na wyklejce przedniej ręcznie

wpisany dystych elegijny z nagłówkiem Roma loquit. Egzemplarz opatrzony ekslibrisem

Biblioteki Rady Miasta Gdańska.

Paulus Orosius, Historiae adversus paganos

Wenecja: Cristoforo de Pensi, Ottaviano Scoto, 1499.

XV. 573

Weneckie wydanie pracy historyka i teologa z przełomu IV i V wieku, która w okresie

średniowiecza traktowana była jako jeden z podstawowych podręczników do nauczania

historii. Tekst został oprawiony w cielęcą skórę ozdobioną ślepym wyciskiem – nad plakietą

ze sceną zbiorową wytłoczono tytuł dzieła, wokół natomiast zastosowano ramki wykonane z

szerokiej wstęgi zawierającej popiersia świętych.

Guillaume Budé, Lexicon sive Dictionarium Graecolatinum

Paryż: Jean Crespin, 1562.

Cb 1963 2°

Okazały słownik grecko-łaciński opracowany przez Guillaume’a Budé, Jacquesa Tussaina i

Roberta Constantina został oprawiony w świńską skórę. Wycisk ślepy (szerokie roślinne

wstęgi oraz plecionki w stylu orientalizującym w narożnikach plakiety) na okładzinie górnej

został uzupełniony wytłoczonym w złocie herbem Gdańska. Ślady zalania na kartach

stanowią wspomnienie katastrofy morskiej, jakiej Giovanni Bernardino Bonifacio

doświadczył w Zatoce Gdańskiej.

Celio Calcagnini, Opera

Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1544.

Ac 3205 4°

Wydrukowane w bazylejskiej oficynie założonej przez Johanna Frobena dzieła pochodzącego

z Ferrary humanisty zostały oprawione w brunatną skórę. Ślepy wycisk w postaci

układających się w ramki kwietnych wstęg introligator uzupełnił tłocząc w plakiecie herb

Gdańska. Tekst został opatrzony marginaliami wykonanymi ręką Giovanniego Bernardino

Bonifacio.

Euclides, Elementorum geometricorum libri XV

Bazylea: Johann Herwagen, 1537.

Cc 6859 4°

Traktat Euklidesa został oprawiony w cielęcą skórę ozdobioną ślepymi tłoczeniami. Do

czasów spółczesnych zachowały się ascetyczne metalowe guzy mające chronić skórę przed

uszkodzeniem podczas użytkowania woluminu.

Lucianus Samosatensis, Opera omnia

Frankfurt nad Menem: Christian Egenolff, 1538.

Cc 11026 4°

Opatrzony licznymi marginaliami wykonanymi przez Giovanniego Bernardino Bonifacio

wolumin został oprawiony w brunatną skórę ze ślepymi i złoconymi wyciskami. Na ślepo

wytłoczono roślinne wstęgi układające się w ramki okalające plakietę, w której umieszczono

złote tłoczenie – herb miasta Gdańska (okładzina górna). Na okładzinie dolnej herb

zastąpiono kompozycją składającą się z czterech kolumn. Na karcie tytułowej verso

umieszczono ekslibris Biblioteki Rady Miasta Gdańska.

Lucius Annaeus Seneca, Opera

Bazylea: Hieronymus Froben i Johann Herwagen, 1529.

Cd 12794 4°

Wykonana w Gdańsku na przełomie XVI i XVII wieku oprawa inspirowana renesansem

italskim. Na pergaminie nałożonym na deskę na ślepo wytłoczono rolką i radełkiem roślinne

wstęgi. W plakiecie na okładzinie górnej umieszczono złocony herb Gdańska, z kolei na

okładzinie dolnej wyobrażono personifikację sprawiedliwości (Iustitia).

Hilary z Poitiers, Lucubrationes quotquot extant

Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1535.

Hb 4637 2°

Wykonana w Gdańsku na przełomie XVI i XVII wieku oprawa została sporządzona z

wiśniowej skóry. Na okładzinie górnej zastosowano połączenie ślepego ze złotym wyciskiem

– pozbawione wypełnienia delikatne ramki okalają plakietę, w której wytłoczono złocone

herby: Prus Królewskich podtrzymywany przez dwa jednorożce oraz, poniżej, miasta

Gdańska podtrzymywany przez dwa lwy.

św. Hieronim, Opus epistolarum

Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1537.

Hb 4502 2°

Dzieła świętego Hieronima w kilkutomowej edycji sporządzonej w Bazylei zostały oprawione

w barwioną na czarno koźlą skórę ze złotym wyciskiem (w tym nazwisko autora i tytuł

dzieła) oraz slepymi tłoczeniami (ramka wykonana radełkiem).

Gaius Valerius Flaccus, Argonautica

Bolonia: Girolamo Benedetti, 1519.

Cd 16072 4°

Obecnie podniszczona luksusowa oprawa wykonana z barwionej na czarno koźlej skóry. Na

obu okładzinach introligator zastosował połączenie ślepego wycisku (plecionka układająca się

w ramkę) ze złoconym (stylizowane lilie w rogach oraz arabeska w centrum lica). Na karcie

tytułowej recto naklejono ekslibris Biblioteki Rady Miasta Gdańska zakrywając nim notatkę

rękopiśmienną.

św. Beda, Collectanea in epistolas divi Pauli apostoli

Paryż: Josse Bade, Jean de Roigny, 1534.

Hc 3303 2°

Opatrzone bogatą drzeworytową bordiurą na karcie tytułowej pisma świętego Bedy zostały

oprawione w tym samym warsztacie, co poemat Gaiusa Valeriusa Flaccusa, na co wskazują

cechy wspólne obu opraw. Wykonana z barwionej na czarno koźlej skóry ma analogiczne

zdobienia.

Z biblioteki rodzinnej

Prawdopodobnie w zbiorze książek przekazanym przez Giovanniego Bernardino

Bonifacio Radzie Miasta Gdańska znalazły się woluminy niegdyś należące do rodzinnej

kolekcji. Wśród nich jedne ze starszych książek – wydane na przełomie XV i XVI wieku.

Możliwe, że do ojca markiza należało wenecki wydanie De expetendis et fugiendis rebus opus

Giorgio Valli – wydrukowane w oficynie Alda Manuzia i ozdobione ręcznie wykonanymi

bordiurami. Niewykluczone, że w posiadłości rodzinnej w Orii znamienitszym obiektem w

kolekcji książkowej była kilkutomowa edycja dzieł Giovanniego Pontano wydana w Neapolu

przez Sigismondo Mayra nie na papierze, ale na pergaminie, następnie oprawiona w zielony

plusz.

Sygn. Ac 4265 2°

Giovanni Boccacio, Genealogiae deorum. De montibus, silvis, fontibus

Wenecja: Boneto Locatello, Ottaviano Scoto, 1494.

XV. 419

Wspólnie wydane dwa teksty Boccaccia – traktat etymologiczny oraz zbiór mitów stanowiący

pewnego rodzaju próbę przeprowadzenia systematyki mitologii. Opatrzony trzynastoma

drzeworytami, na których przedstawiono genealogię bogów antycznych druk jest efektem

współpracy Boneto Locatello z Ottaviano Scoto. Po 1945 roku wolumin został wtórnie

oprawiony. Na kartach pozostały liczne zacieki.

Aristoteles, Politica

Wenecja: Giorgio Arrivabene, Dziedzice Ottaviano Scoto, 1514.

Cc 4624 4°

Wenecka edycja Polityki Arystotelesa wydana przez Dziedziców Ottaviano Scoto zawiera

przekład pisma greckiego filozofa sporządzony przez humanistę Leonardo Bruniego –

biegłego w języku greckim dzięki znajomości z Manuelem Chrysolorasem. Ten pochodzący z

Konstantynopola polityk i filozof spopularyzował w Italii literaturę i język grecki.

Początkowo nauczał gramatyki i literatury greckiej we Florencji, a jednym z jego pierwszych

uczniów był właśnie Bruni. Opracował przekłady Odysei Homera i Państwa Platona oraz

podręcznik do nauki gramatyki greckiej.

Giorgio Valla, De expetendis et fugiendis rebus opus

Wenecja: Aldo Manuzio, 1501.

Ac 4265 2°

Wolumin opatrzony ręcznie wykonanymi, okazałymi bordiurami na dwóch kartach

rozpoczynających tekst. Edycja wenecka pism włoskiego matematyka i filologa powstała w

znamienitej oficynie Alda Manuzio. Elegancka forma druku została uzupełniona ręcznymi

zdobieniami. Oprawa: XVI wiek; bordowy plusz.

Giovanni Pontano, De magnanimitate

Neapol: Sigismondo Mayr, 1508.

Ac 3937 4°

Oprawione w zielony plusz i wydrukowane na pergaminie pisma humanisty Giovanniego

Pontano to z jednej strony przykład luksusowych edycji, jakie znaleźć można w kolekcji

przekazanej przez Giovanniego Bernardino Bonifacio Radzie Miasta Gdańska, z drugiej

książek, które mocniej ucierpiały podczas sztormu, który zatopił okręt markiza podczas jego

podróży po Zatoce Gdańskiej. Wynika to z zastosowanego do druku surowca – pergaminu,

który pod wpływem zamoczenia uległ wyraźnym zniekształceniom.

Homo viator

Geografia, kartografia i literatura podróżnicza z jednej strony wyrażały

zainteresowania Bonifacia makrokosmosem, z drugiej natomiast mogły stanowić inspirację

podczas 34-letniej tułaczki, na jaką markiz Orii się udał. Obok prac przedstawiających cały

ówcześnie znany świat (jak Cosmographiae universalis libri VI Sebastiana Münstera) w

skrzyniach wędrowca, nowożytnego Odyseusza, znalazły się również teksty opisujące jego

ojczystą Italię (wśród nich wydana w Kolonii Descriptio totius Italiae Leandro Albertiego),

czy też podręczniki do nawigacji.

Sygn. Ra 2411 4°

Lilio Gregorio Giraldi, De re nautica

Bazylea: Michael Isengrin, 1540.

Vc 5134 8°

Traktat o nawigacji autorstwa pochodzącego z Ferrary uczonego i poety, humanisty biegłego

w znajomości języka greckiego dzięki nauce u Demetriosa Chalkokondylesa. Wolumin

podniszczony, z zaciekami, z których część mogła powstać w wyniku zatopienia księgozbioru

Giovanniego Bernardino Bonifacio w Zatoce Gdańskiej.

Sebastian Münster, Cosmographiae universalis libri VI

Bazylea: Heinrich Petri, 1559.

Ra 2411 4°

Cosmographiae universalis libri VI to najważniejsza praca w dorobku szwajcarskiego

humanisty, wydawcy i geografa Sebastiana Münstera. Dzieło, opatrzone licznymi

drzeworytami przedstawiającymi mapy i widoki miast, powstało dzięki współpracy z

Münsterem ponad 100 uczonych, podróżników, drzeworytników. Opisy Europy, Azji i Afryki

uwzględniają przedstawienie mieszkańców, ich zwyczajów, wierzenia oraz ważniejsze

miasta. Prezentowany egzemplarz został oprawiony w świńską skórę, na której wytłoczono

złocony herb Miasta Gdańska.

Lucas Janszoon Waghenaer, Speculum nauticum

Antwerpia: Jean Bellère, 1591.

B IV 3 (M)

Atlas morski autorstwa holenderskiego kartografa bogato zdobiony mapami. Wydany w

Antwerpii, daje wyraz zainteresowaniom Europejczyków zarówno ich ziemiami, jak i

odległymi lądami i morzami.

Leandro Alberti, Descriptio totius Italiae

Kolonia: Dietrich Baum, 1567.

Nf 94 2°

Sporych rozmiarów traktat, w którym Alberti opisuje Italię. Wolumin opatrzony okazałą

oprawą w stylu renesansu italskiego – na świńskiej skórze zastosowano ślepe tłoki

wyobrażające między innymi personifikację cnoty w renesansowym stroju w plakiecie. Na

kartach zachowały się marginalia sporządzone ręką Giovanniego Bernardino Bonifacio.

Caius Iulius Solinus, Polyhistor

Bazylea: Michael Isengrin, 1543.

Cd 13652 4°

Współoprawny z mowami Dio Chrysostoma Polyhistor Caiusa Iuliusa Solinusa to opis świata

antycznego od Hiszpanii po Indie. Z pismem została wydana również De chorographia

Pomponiusza Meli. Teksty zostały opatrzone drzeworytami.

Kegeler Jeremias, Cyrkiel mosiężny z podziałką współrzędnych sferycznych

Gdańsk 1668

Zainteresowania naukami przyrodniczymi i ścisłymi

Ciekawość wszechświata, zasad nim rządzących zaowocowała lekturą pism

przyrodniczych, medycznych, matematycznych, astronomicznych. Bonifacio interesował się

ustaleniami uczonych antycznych (jak medyk Pedanius Dioskorides, czy też matematyk

Euklides) i nowożytnych. Zielnik Ottona Brunfelsa, traktat astronomiczny Johannesa de

Sacrobosco, pisma Conrada Gesnera i inne prace z zakresu nauk przyrodniczych i ścisłych

noszą, podobnie jak pisma humanistyczne, ślady żywej lektury – notatki na marginesach

sporządzane przez zaczytanego markiza. Zapiski właściciela do dziśdają świadectwo jego

oczytania i wszechstronności.

Sygn. Ub 2220 4°

Otto Brunfels, Herbarium

Strasburg: Johann Schott, 1539.

Ub 2220 4°

W kolekcji Giovanniego Bernardino Bonifacio znajdował się jeden z ważniejszych

nowożytnych zielników – Herbarium Ottona Brunfelsa – botanika, lekarza i kaznodziei

pochodzącego z Moguncji. Do dziś Brungfelsa uważa się za jednego z najważniejszych

przedstawicieli niemieckiej botaniki. Drzeworytowe przedstawienia roślin w prezentowanym

woluminie zostały ręcznie pokolorowane, co nadaje książce cech obiektu bibliofilskiego.

Guillaume Rondelet, Libri de piscibus marinis

Lyon: Macé Bonhomme, 1554-1555.

Uc 4796 4°

Zainteresowania Giovanniego Bernardino Bonifacio morską fauną rozwijać się mogły dzięki

lekturze między innymi Libri de piscibus marinis Guillaume’a Rondeleta. Dwutomowe

wydanie sporządzone w Lyonie zostało opatrzone drzeworytowymi przedstawieniami ryb

morskich.

Charles Estienne, De dissectione partium corporis humani libri tres

Paryż: Simon de Colines, 1545.

XIX f. 13

Pod koniec pierwszej połowy XVI wieku europejska anatomia doświadczyła ogromnego

rozwoju przede wszystkim za sprawą wydania w1543 roku w bazylejskiej oficynie Johanna

Oporinusa atlasu anatomicznego Andreasa Vesaliusa. Z pewnością badania Vesaliusa były

znane Giovanniemu Bernardino Bonifacio, a jego zainteresowania medycyną i anatomią

zaowocowały lekturą traktatu na temat sekcji zwłok autorstwa Charlesa Estienne’a – lekarza

pochodzącego ze słynnej rodziny francuskich drukarzy. Wywód autora został opatrzony

drzeworytami, na których wyobrażono ludzkie ciało.

Johannes de Sacrobosco, Sphaera mundi

Wenecja: Ottaviano Scotto, 1490.

XV. 156 adl.

W kręgu zainteresowań Giovanniego Bernardino Bonifacio znajdowała się również

astronomia. Wśród woluminów przekazanych przez markiza Radzie Miasta Gdańska znalazł

się traktacik Johannesa de Sacrobosco. Ten skromny objętościowo tekst autorstwa

średniowiecznego mnicha i astronoma miał ogromny wpływ na kolejne pokolenia uczonych.

W prezentowanej weneckiej edycji wydrukowanej przez Ottaviano Scoto tekst Sacrobosco

został wydany z pismami Georga von Peuerbacha i Johannesa Regiomontanusa, dzięki czemu

czytelnik miał możliwość pełniejszego zapoznania się z badaniami na temat Almagestu

Klaudiusza Ptolemeusza.

Conrad Gesner, De omni rerum fossilium genere, gemmis, lapidibus, metallis et huiusmodi

Zurych: Hans Jakob Gessner, 1565.

Ua 2719 8°

W księgozbiorze Giovanniego Bernardino Bonifacio nie mogło zabraknąć pism Conrada

Gessnera. Ów pochodzący z Zurychu lekarz, przyrodnik i filolog (by wymienić tylko te trzy

dziedziny wiedzy, jakimi się zajmował) zasłynął jako wydawca i komentator pism

starożytnych i nowożytnych autorów. W swych pismach dawał wyraz podejściu

bibliograficznemu i encyklopedystycznemu tworząc różnego rodzaju zestawienia i

systematyki. Zwieńczeniem jego prac stała się Bibliotheca universalis – uniwersalna

bibliografia pism w języku łacińskim, greckim i hebrajskim zebranych w około 15000

pozycji.

Giambattista Della Porta, Magia naturalis

Lyon: Guillaume Rouillé, 1561.

Va 1565 8°

Podręcznik alchemii autorstwa botanika, lekarza, filozofa, kryptologa, wynalazcy –

Giambattisty Della Porta. Wolumin pierwotnie znajdował się w kolekcji Giovanniego

Bernardino Bonifacio, kolejnym poświadczonym właścicielem był gdański rajca oraz

protobibliotekarz Biblioteki Rady Miasta Gdańska Adrian Engelke, którego ekslibris znajduje

się na karcie tytułowej verso. Prawdopodobnie książka została sprzedana podczas aukcji

dubletów, którą zorganizowano w pierwszej połowie XVII wieku, stąd zmiana właściciela.

Girolamo Cardano, De rerum varietate

Bazylea: Heinrich Petri, 1557.

Sa 4439 2°

Opatrzony marginaliami sporządzonymi przez Giovanniego Bernardino Bonifacio traktat

pochodzącego z Pawii lekarza, astronoma, chemika, biologa i matematyka. Bazylejskie

wydanie, które wyszło spod pras oficyny Heinricha Petriego jest dość ascetyczne pod

względem estetycznym – drukarz umieścił niewielkie drzeworytowe inicjały oraz takież

ilustracje. Prezentowany wolumin z księgozbioru markiza jest kolejnym tomem oprawionym

w Gdańsku.

Wiara, moralność, teologia

Jednym z ważniejszych elementów życia były dla Bonifacia poszukiwania kontaktu z

absolutem. Stąd pogłębione lektury pism teologicznych – komentarzy Ojców Kościoła, czy

też traktatów autorstwa reformatorów – stąd również zainteresowanie nowymi prądami

religijnymi, członkostwo w kręgu Valdesa, w końcu ucieczka z ojczyzny i 34-letnia tułaczka

po Europie.

Sygn. Ha 3 8°

John Wycliffe, Dialogorum libri quattuor

Wormacja: Peter Schöffer, 1525.

Ha 3 8°

Wśród literatury teologicznej pilnie czytanej przez Giovanniego Bernardino Bonifacio

znajdują się dialogi angielskiego reformatora Kościoła, teologa uznawanego za prekursora

reformacji.

Biblia interprete S.Castellione

Bazylea: Johann Oporinus, 1556.

Hd 10586 2°

Przekład na język francuski Biblii sporządzony przez Sebastiéna Castelliona. Prezentowany

wolumin pochodzi z księgozbioru Bartholomaeusa Schachmanna. Wiadomo, że taką samą

edycję posiadał Giovanni Bernardino Bonifacio, jednak egzemplarz ten nie zachował się w

zbiorach Biblioteki Gdańskiej. Może został sprzedany podczas jednej z aukcji dubletów? A

może trafił, jako dar, do księgozbioru Schachmanna, po czym burmistrz Gdańska, który

ufundował epitafium ku czci uciekiniera z Orii, przekazał wolumin do zbiorów ojczystej

biblioteki?

Psalterium S. Castellione interprete

Bazylea: Johann Oporinus, 1556.

Hd 23060 8°

Bazylejskie wydanie psałterza zostało wydrukowane przez jednego ze znamienitszych XVI-

wiecznych drukarzy – Johanna Oporinusa. Świetnie wykształcony, Oporinus, zanim założył

oficynę wydawniczą, wykładał na uniwersytecie w Bazylei język grecki.

Mino Celsi, In haereticis coercendis quatenus progredi liceat

[Bazylea?, Strasburg?: s.n.,] 1577.

XX C o 240

Dzieje włoskiego uczonego Mino Celsiego były podobne do kolejów losu Giovanniego

Bernardino Bonifacio. Jako obrońca protestantyzmu zmuszony był uciekać do Bazylei, gdzie

chroniło się wielu italskich wygnańców wiary. Prezentowana praca to apel w sprawie

tolerancji odmiennych wyznań.

Poetae Christiani veteres

Wenecja: Aldo Manuzio, 1501/1502.

Cd 11727 8⁰

Wydany w weneckiej oficynie Alda Manuzio zbiór poezji chrześcijańskiej.

Justus Menius, In Samuelis librum priorem enarratio

Wittenberga: Hans Lufft, 1532.

Hd 21469 8°

Wittenberska oficyna Hansa Luffta była jednym z bastionów luteranizmu. Nazywany

drukarzem Biblii z uwagi na wydanie w 1534 roku Biblii w tłumaczeniu Martina Lutra, w

kolejnych latach wydał ponad 100.000 kopii Pisma Świętego w języku niemieckim.

Dodatkowo można go uznać za nieoficjalnego drukarza Martina Lutra, albowiem regularnie

wydawał pisma reformatora.

św. Hieronim, Opera

Bazylea: Hieronymus Froben i Nicolaus Episcopius, 1537.

Hb 4502 2°

Kolejny tom wydanych w bazylejskiej oficynie założonej przez Johanna Frobena dzieł

świętego Hieronima. Ojcowie Kościoła należeli do tradycyjnych lektur Giovanniego

Bernardino Bonifacio.

Lactantius, Divinarum institutionum libri VII

Lyon: Jean de Tournes i Guillaume Gazeau, 1561.

Hb 4770 8°

Edycja dzieła retora i apologety chrześcijańskiego. Giovanni Bernardino Bonifacio poddał

tekst uważnej lekturze pozostawiając na marginesach księgi liczne notatki.

Miłośnik antyku

Okazale w księgozbiorze Bonifacia prezentują się teksty autorów antycznych.

Wydawane w najznamienitszych europejskich oficynach, między innymi u Alda Manuzia w

Wenecji, Johanna Oporinusa w Bazylei, czy też Lucantonio Giunty w Wenecji, do dziś

zachwycają nie tylko elegancką formą, ale i treścią – starannym opracowywaniem edycji pism

klasyków. W kolekcji markiza nie brak editiones principes – pierwszych wydań drukowanych

pism autorów antycznych, które już w momencie przekazania Radzie Miasta Gdańska miały

znaczną wartość zarówno materialną, jak i naukową.

Sygn. XV. 696

Publius Vergilius Maro, Opera

Wenecja: Dziedzice Lucantonio Giunty, 1554.

Cd 16667 4°

Wydanie wszystkich pism rzymskiego poety Wergiliusza w warstwie graficznej będące

plagiatem edycji opracowanej i wydanej w 1502 roku przez Sebastiana Branta i Johanna

Grüningera. Dziedzice Lucantonio Giunty – weneckiego drukarza będącego

najpoważniejszym konkurentem Alda Manuzio na weneckim rynku wydawniczym –

skopiowali, dość nieudolnie, drzeworyty zdobiące wskazaną wyżej edycję strasburską.

Quintus Horatius Flaccus, Poemata omnia

Wenecja: Giovanni Tacuino, 1538.

Cd 6268 4°

Współoprawne z poezją Owidiusza wszystkie dzieła jednego z najwybitniejszych rzymskich

poetów Horacego. Tekst w przestarzałym już w latach 30-tych XVI wieku układzie (tak

zwany modus modernus, czyli tekst właściwy na środku strony, okolony przez komentarze)

został opatrzony ilustracyjnym komentarzem wykonanym techniką drzeworytową. Karta

tytułowa została ozdobiona okazałą drzeworytową bordiurą i wydrukowana na czerwono-

czarno.

Lucius Annaeus Seneca, Flores selecti ex omnibus illius operibus, per Erasmum

Roterodamum vero iudicio emendatis atque correctis

Wenecja: Speranza, 1554.

Cc 8605 8°

Wśród pism autorów starożytnych znajdujących się w kolekcji markiza Orii wskazać można

edycje przygotowane przez najznamienitszych humanistów. Przykładem jest weneckie

wydanie fragmentów z Seneki opracowane na podstawie edycji sporządzonej przez Erazma z

Rotterdamu. W pergaminowej oprawie wiązanej rzemieniem oprócz Seneki kryje się

Hypomnīma eis ta tōn Pythagoreiōn epi ta chrysa Hieroclesa Alexandrinusa. Na kartach

tytułowych obu tekstów zamieszczono sygnet drukarski o quasi-emblematycznej formie:

sentencja rozpoczynająca się od słów Beatus vir cuius est Dominus spes eius (Błogosławiony

mąż, którego panem jest jego nadzieja) stanowi komentarz do drzeworytowego

przedstawienia postaci kobiecej – personifikacji nadziei.

Plato, Operum a Marsilio Ficino translatorvm tomus tertius

Lyon: Jean de Tournes, 1550.

Cc 12899 8°

W biblioteczce Giovanniego Bernardino Bonifacio nie mogło zabraknąć pism greckiego

filozofa Platona. Prezentowany wolumin zawiera tłumaczenie nauk filozofa na język łaciński

sporządzone przez neoplatonika, założyciela Accademia Platonica we Florencji Marsilio

Ficino. Na karcie tytułowej Jean de Tournes umieścił swój sygnet drukarski opatrzony dewizą

Quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris (Nie czyń drugiemu co tobie niemiłe).

Marcus Tullius Cicero, Opera

Bazylea: Johann Herwagen, 1539-1540.

Cd 2910 2°

Nie bez przesady można stwierdzić, że każdy liczący się drukarz renesansowy w trakcie swej

kariery wydał przynajmniej jedno pismo Cycerona. Podobnie każdy renesansowy kolekcjoner

ksiąg w swym zasobie posiadał przynajmniej jedno dzieło rzymskiego mówcy. Nie inaczej

jest z Giovannim Bernardino Bonifacio. Prezentowana edycja powstała w Bazylei; drukarz

Johann Herwagen wydał cztery potężne foliały pism Rzymianina. Teksty noszą ślady żywej

lektury markiza – na marginesach zostawił liczne marginalia, w tym znaki edytorskie.

Theocritus, Bucolica

Wenecja: Aldo Manuzio, 1495-1496.

XV. 696

Editio princeps (pierwsze wydanie) sielanek greckiego poety Teokryta. Książka powstała w

weneckiej oficynie drukarskiej Alda Manuzio, który specjalizował się w opracowywaniu

edycji tekstów greckich. Oprócz drukarni założył towarzystwo naukowe – Aldi Neacademia,

którego członkowie, mieniący się zagorzałymi filhellenami, zobowiązywali się do

propagowania greckiej literatury, kultury i języka. Efektem towarzystwa były liczne edycje

pism starożytnych Greków, w tym niemało pierwszych wydań w języku oryginalnym. Na

marginesie prezentowanego egzemplarza ręcznie wpisane tłumaczenie tekstu na język

łaciński. Marginalia zostały przycięte podczas wtórnego oprawiania w XIX wieku.

Aeschylus, Promītheus desmōtīs

Paryż: Adrien Turnèbe, 1552.

Cc 2125 8°

Paryskie wydanie tragedii Ajschylosa zostało sporządzone przez francuskiego poetę,

profesora greki i greckiej filozofii, tłumacza z greki na francuski oraz wydawcę Adriena

Turnèbe. Na karcie tytułowej recto Giovanni Bernardino Bonifacio wpisał fragment z

Kwintyliana, w którym Rzymianin pokrótce przedstawia sylwetkę Ajschylosa (podobny

zabieg markiz zastosował między innymi na karcie tytułowej weneckiej edycji Herodota).

Humanista

Bonifacio – humanista chętnie czytywał pisma innych humanistów. Jego

zainteresowania uzewnętrzniały się w lekturze Francesco Petrarki, Giovanniego Boccaccia,

czy też Pietro Bembo, a także w kolekcjonowaniu rękopisów będących przykładem

eleganckiej italskiej humanistycznej antykwy. Podobnie jak inni wykształceni możnowładcy,

markiz czuł powołanie w roli mecenasa kultury i nauki, w związku z czym pomagał

finansowo młodym twórcom wydawać dzieła, a także planował samodzielnie opracowywać

edycje ciekawszych pism (stąd w jego kolekcji rękopis z Epistolae varii argumenti Antoniusa

Galateusa.

Sygn. Dk 2382 8°

Antonius Galateus, Epistolae varii argumenti

XVI wiek.

Ms. 2445

Już w młodym wieku Giovanni Bernardino Bonifacio zaangażował się w mecenat, którym

obejmował obiecujących twórców. Działalność tę rozwinął poprzez finansowanie edycji pism

uczonych, jak wydanie De situ Japigiae Antoniusa Galateusa w 1558 roku. Planował również

wydać listy owego humanisty i lekarza, stąd w jego kolekcji rękopis korespondencji.

Marcus Tullius Cicero, De finibus bonorum et malorum libri 5

Początek XV wieku.

Ms. 2388

Kaligraficzny rękopis traktatu rzymskiego mówcy jest przykładem eleganckiej italskiej

humanistycznej antykwy. Pierwsza karta tekstu recto została opatrzona złoconym inicjałem.

Lodovico Dolce, Il Roffiano

Wenecja: Gabriele Giolito de Ferrari, 1552.

Dk 2382 8°

Komedia autorstwa Lodovico Dolce, który zasłynął przede wszystkim jako teoretyk

malarstwa. Pozostawił jednak po sobie pisma bardzo różnorodne: traktaty dotyczące sztuki,

tragedie inspirowane mitologią, komedie, pisma historyczne, romanse, a także klasyczny epos

o Eneaszu. Prezentowany wolumin jest przykładem książek oprawionych w rękopis na

pergaminie.

Francesco Alunno, Fabrica del mondo nella quale si contengono tutte le voci di Dante, del

Petrarca, del Boccaccio, et d'altri buoni autori

Wenecja: Niccolo Bascarini, 1548.

Dk 855 2°

Znajdujący się początkowo w posiadaniu Giovanniego Bernardino Bonifacio, następnie

przekazany przez niego Radzie Miasta Gdańska wolumin, w niejasnych okolicznościach

(może podczas jednej z aukcji dubletów) opuścił zbiory biblioteki i trafił do kolekcji

gdańskiego patrycjusza i bibliofila Heinricha Schwartzwalda, który na karcie tytułowej verso

pierwszego tekstu umieścił swój ekslibris. Po jego śmierci wolumin wrócił do zasobów

Biblioteki Rady Miasta Gdańska. Księga jest zaopatrzona w oryginalną XVI-wieczną oprawę

wykonaną ze świńskiej skóry na desce i opatrzona dwoma zapięciami.

Pietro Bembo, Rime

Wenecja: Giovanni Antonio Nicolini da Sabio, 1535.

Dk 1805 8°

Humanista, filolog, poeta i kardynał Pietro Bembo zasłynął swą elegancką, erudycyjną łaciną,

stając się jednym z najgorliwszych wyznawców cyceronianizmu, czyli naśladownictwa stylu

Cycerona. Wiersze jednak pisał w języku włoskim. Prezentowana wenecka edycja to drugie

wydanie poezji Bembo.

Giovanni Boccaccio, Decameron

Wenecja: Giovanni Griffio, 1549.

Dk 1880 8°

W księgozbiorze Giovanniego Bernardino Bonifacio nie mogło zabraknąć pism Giovanniego

Boccaccio z jego Decameronem na czele. Weneckie wydanie z 1549 roku to efekt współpracy

drukarza Giovanniego Griffio i edytora Francesco Sansovino. Prezentowany wolumin w

nieznanym momencie, prawdopodobnie podczas aukcji dubletów przeprowadzonej już w

pierwszej połowie XVII wieku, opuścił zbiory biblioteczne, po czym trafił do księgozbioru

gdańskiego patrycjusza Heinricha Schwarzwalda, o czym świadczy jego ekslibris wklejony na

kartę tytułową verso. Po śmierci gdańszczanina, wolumin, wraz z innymi pozycjami z

kolekcji owego bibliofila, powrócił do zasobu Biblioteki Rady Miasta Gdańska.

Francesco Petrarca, Opera

Wenecja: Simone Bevilacqua Pavense, 1502.

Ac 3894 2º

Wśród kilku edycji pism Petrarki znajdujących się w zbiorach Giovanniego Bernardino

Bonifacio znajdowało się prezentowane wydanie sporządzone w Wenecji. Nad procesem

drukowania czuwał Simone Bevilacqua z Pawii, który swoje dzieła sygnował znakiem

wyobrażającym uschnięte drzewo o dwóch splecionych konarach, z których zwieszały się

tarcze z wyobrażeniem koron. U szczytu drzewa znajdował się ptak, prawdopodobnie orzeł.

Aristoteles, De cura rei familiaris liber I Leonhardo Aretino interprete

XV wiek.

Ms. 2369

Kolejny przykład rękopisu spisanego humanistyczną antykwą. Pierwsza karta rękopisu –

sporządzonego przez Leonharda Aretino przekładu na język łaciński De cura rei familiaris

greckiego filozofa Arystotelesa – została opatrzona nie tylko ozdobnym inicjałem, ale i

umiejscowionym na dolnym marginesie kolorowym rysunkiem. Wyobrażono na nim dwie

jaszczurki, a pomiędzy nimi herb.

Leonardus Aretinus, Isagogicon moralis discipline ad Galeotum Ricasolanum

1401 r.

Ms. 2434

Podobnie jak rękopis Cycerona i Arystotelesa z kolekcji Giovanniego Bernardino Bonifacio,

również prezentowany egzemplarz stanowi przykład humanistycznej antykwy. Razem tworzą

one niepowtarzalną w skali całego księgozbioru PAN Biblioteki Gdańskiej grupkę

manuskryptów reprezentujących ów styl.

Okres gdański

Ostatnich sześć lat życia (z krótką przerwą wykorzystaną na podróż na Litwę)

Bonifacio przeżył w Gdańsku. Tu Rada Miasta zapewniła mu wikt i opierunek, tu sam

Bonifacio zdeponował swój księgozbiór, który służyć miał nie tylko następnym pokoleniom

studentów Gimnazjum Gdańskiego, ale i każdemu spragnionemu wiedzy przybyszowi.

Zgodnie z wolą markiza kolekcja miała być udostępniana publicznie, tak też się stało. Markiz

u schyłku swego życia mógł obserwować dzieło będące wynikiem jego własnej umowy z

Radą Miasta Gdańska – działającą Bibliotekę Rady Miasta Gdańska, której założycielskim

księgozbiorem były woluminy przybysza z Orii.

Sygn. Fb 10 8° adl. 28

Giovanni Bernardino Bonifacio, Miscellanea hymnorum, epigrammatum, et paradoxorum

quorundam

Gdańsk: Jakub Rhode, 1599.

Ma 3939 8º adl. 9

Fb 10 8° adl. 28

Cf 2960 8°

Dwa lata po śmierci Giovanniego Bernardino Bonifacio, w gdańskiej oficynie Jakuba

Rhodego Andreas Wels wydał zbiór poezji autorstwa markiza Orii. Pracę opatrzył wstępem,

w którym przedstawił sylwetkę italskiego tułacza. Tekst rozpoczyna drzeworytowy wizerunek

młodego, 32-letniego Bonifacio, na końcu natomiast przedstawiono markiza w wieku 50 lat.

Jednym z utworów zawartych w zbiorze jest Testament – poetyckie pożegnanie z życiem,

wyznanie grzechów oraz przedstawienie dyspozycji odnośnie pozostawionego majątku.

Quinto Mario Corrado, Epistolarum libri VIII

Wenecja: Giovanni Andrea Valvassori, 1565.

Qa 2771 8°

Weneckie wydanie listów pochodzącego z Orii humanisty nosi ślady uważnej lektury

Giovanniego Bernardino Bonifacio w postaci marginaliów.

Giovanni Bernardino Bonifacio, Gedichte auf den Tod eines Hündchens Viôla

XVI wiek.

Ms. 2437

Podczas długiej tułaczki Giovanniego Bernardino Bonifacio po Europie, jednym z towarzyszy

podróży wygnańca wiary był wierny pies – Viola. Po jego śmierci osamotniony markiz Orii,

wzorem poetów rzymskich, ułożył poezję na cześć martwego zwierzęcia. Utwory te,

zachowane w rękopisie, Bonifacio przekazał Radzie Miasta Gdańska wraz ze swym

księgozbiorem. Wiersze z jednej strony oddają umiejętności poetyckie i językowe autora, z

drugiej natomiast są wzruszającym wyrazem samotności człowieka oraz przyjaźni, jaką

można nawiązać ze zwierzęciem.

Laura Terracina, Discorso sopra tutti i primi canti d'Orlando furioso

Wenecja: Gabriele Giolito de Ferrari, 1550.

Dk 3688 8°

Giovanni Bernardino Bonifacio w młodzieńczych latach zasłynął jako hojny mecenas. Jako

pokłosie owej działalności wskazać można dedykację dla markiza Orii zamieszczoną w

Discorso sopra tutti i primi canti d'Orlando furioso Laury Terraciny. Podobnie jak wiele

innych woluminów z jego zbioru, również prezentowany egzemplarz ma ślady po

zawilgoceniu, do jakiego doszło podczas sztormu, który zatopił okręt markiza w Zatoce

Gdańskiej.

Index librorum, qui ex donatione munificentia et liberalitate philomusorum Bibliothecae

magnifici et amplissimi Senatus Gedanensis inserti sunt

Gdańsk, 1596-1782.

Cat. Bibl. 1

Pierwszy inwentarz Biblioteki Rady Miasta Gdańska prowadzony w latach 1596-1782.

Rozpoczynający go wpis dotyczy Giovanniego Bernardino Bonifacio – jego ucieczki z

rodzinnej Italii, przybycia do Gdańska oraz przekazania kolekcji książek Radzie Miasta

Gdańska. Po owym wstępie następuje spis woluminów, którymi markiz Orii obdarował

miasto. Książki zostały podzielone na kilka grup tematycznych, co ułatwiało zaznajomienie

się z księgozbiorem.

Aussagen des Danziger Gerichtverwandten Walter v. Holten, des Dr. med. Theophilus

Homodei und des Kaufmanns Johann Luchsen über ihren Verkehr mit Giovanni

Bernardino Bonifacio

[Gdańsk] 1600.

Ms. 837

Spisane ręcznie wspomnienie ze spotkania gdańszczan Walthera von Holtera, Gottlieba

Homodeusa i Johanna Luchsena z Giovannim Bernardino Bonifacio. Markiz Orii, uciekinier z

ojczystej Italii z powodów religijnych, ostatnie lata życia spędził w Gdańsku, korzystając z

gościny Rady Miasta.

Kartografia

Petrus Miotte, Plan Neapolu

Rzym, 1648.

Peter Willer, Plan Gdańska

Amsterdam, 1687.

Loui Renard, Mapa morska Bałtyku

Amsterdam, 1739.

Johann Baptista Homann, Plan Neapolu

Norymberga, 1727.

Justus Danckerts, Mapa Europy

Amsterdam, ok. 1680.

François Halma, Mapa Italii

Amsterdam, ok. 1700.

Grafika

Hendrik Hondius (?), Johann Calvin

Koniec XVI w.

Martin Luther

Erfurt, 1648.

Wizerunek wiary chrześcijańskiej

Koniec XVI w.

Aegidius Dickmann, Widok ogólny Gdańska oraz pierwszy plan miasta

Gdańsk, 1617.

Król Polski Zygmunt II August Jagiellon

2-ga połowa XVI w.

Anton Möller, Widok ogólny Gdańska od południowego zachodu

Gdańsk, 1592/1593.

Friedrich van Hulsius, Papież Klemens VIII

[B.m., b.r.]

Warsztat Antona Möllera, Bartholomäus Schachmann

Gdańsk, 1605.

Maria I Tudor

[B.m, b.r.]