* Drinż.arch.JarosławSzewczyk,ZakładUrbanistykiiPlanowaniaPrzestrzennego,WydziałArchi-tektury,PolitechnikaBiałostocka.

JAROSŁAWSZEWCZYK*

WSPóŁCZESnEROZWiąZAniAtEChnOlOgiCZnEWBUDOWniCtWiEZDREWnAOPAŁOWEgO

COntEMPORARYStACKWAlltEChnOlOgiES

S t r e s z c z e n i e

Budownictwo z drewna opałowego zwane jest według terminologii międzynarodowej cor­dwood masonry albo stackwall.należydo tanich alternatywnych technologii budowlanych.Budulcemścianjestwtymprzypadkuchrustalbopolana,albopieńkiopałowe,którezostająspojonelepiszczem.Omawianatechnologiamanaziemiachpolskichokoło200-letniątrady-cjęijestpoświadczonawliteraturze,poczynającod1821roku.Współcześnieposzukujesięmożliwościudoskonaleniatejtechnologii,międzyinnymipoprzezbadanianowychrodzajówlepiszcza,takichjakmasycementowo-celulozowetypuPEM(paper­en hanced mortaralbopa­percrete)isposobówizolacjiścian.Wartykuleomówionomożliwościwykorzystanianowychtechnologiinatletradycyjnychdawnychodmianbudownictwazdrewnaopałowego.

Słowa kluczowe: budownictwo gliniane, budownictwo z ziemi, budownictwo drze wogliniane, mur czeski, cordwood masonry, stackwall

A b s t r a c t

Stovewood construction, calledalso cordwood masonry or stackwall, is a low-costbuildingtechniqueinwhichbrushwoodortinystovewoodblocksareboundwithclayorcementandlimemortar inorder tobuilda thickandmassivewall.thetechnologyhasbeenknownforthe last200yearsandmentionedsince1821.nowadayscordwoodmasonry isperceivedasacontemporary“low-tech”andecologicaltechnology,beinginvestigatedanddevelopedtostaymodernandusableincontemporarybuildingandarchitecture.thedevelopmentincludesnewmortarssuchasPEM(paper­en hanced mortarorpa percrete)andnewinsulationtechniques.theseenhancementsaredescribedinthepaper,comparingtothetraditionalsolutions.

Keywords: building with earth, cordwood masonry, stackwall construction, stovewood con­struction

242

1. Wstęp

Wewspółczesnymnurciearchitektury tzw.niskotechnologicznej (low­tech)niektórymtechnologiombudowlanympoświęca się ostatnio szczególną uwagę.niewątpliwie do ta-kichpotencjalnie rozwojowych, a już terazudoskonalanych i corazczęściej stosowanychtechnologiinależybudownictwozpieńków lubpolanopałowych, lubnawet zgrubszegochrustu,odkilkudziesięciulatpopularyzowanenałamachniektórychczasopisminaporta-lachinternetowych(www.daycreek.com,www.cordwoodmasonry.com).Wliteraturzemię-dzynarodowej określa sięmianem cordwood masoonry albo stackwall, a także (dawniej)stovewood constru to budownictwo ction.WPolsce, gdzie jest znane od niemal dwustulatipoświadczonewliteraturzepoczynającod1821roku,nazywanoje–wzależnościodwariantu,miejscaiokresu–drzewogliną, mu rem czeskim, murem ze skałek(sic!), metodą Nie wierowiczaalbokonstrukcją drankowa pienną[14].Winnychkrajach,gdzierównieżjeodnotowywanoibadano, tękonstrukcjęnazywasię:wnorwegii–kubbhus,wSzwecji–kub behus,weFrancji–bois cordé,wCzechach–krčkové konstrukce lubšpalíčková sta­vba,wRosjiwzależnościodgenezyorazlokalnychtradycjinazewniczych–технология толстовцев(„по­толстовски”),глиночуркаalboстена-поленница.

Współcześnietensposóbbudowaniajestpropagowanynafalizainteresowaniabudow-nictwemekologicznymoraz zuwaginawaloryplastyczne elewacji z polan lubpieńkówopałowych, jednakżezwraca się teżuwagęnaparametryfizykotermiczne ścian zdrewnaopałowegooraznaichprzydatnośćwbudownictwiewstrefachmroźnegoklimatu[2],[5].Wzwiązkuztymwniektórychośrodkachuniwersyteckichprowadzonoinadalkontynuujesiębadanianadulepszeniemtejkonstrukcji,anawetorganizowanesącyklicznekonferencjenaukowepoświęconewyłącznietematycebudownictwatypucordwoodmasonry1.Wbada-niachtychprzewodziUniwersytetManitobywkanadyjskimmieścieWinnipeg.

Powstałjednakpewienparadoks.Otóżtobudownictwojestobecnieniemalzupełnienie-znanePolakom,choćwłaśnieunasokazujesięnajobficiejreprezentowaneprzezconajmniej271budynków2(większośćznichzarejestrowanonaPodlasiu,bowinnychregionachnieprzeprowadzonojeszczeodpowiednichbadań;dlaporównaniadoniedawnazanajliczniejszągrupębudynkówotejkonstrukcjiuważanookoło70obiektów,wwiększejczęścidziśjużnieistniejących,wstanieWisconsinwUSA).PonadtowPolscemaonoprawdopodobnienaj-dłuższąnieprzerwanątradycjęinajliczniejszewariantyróżniącesięsposobembudowania,rodzajemmateriału, układembudulca itp.WPolsce jest poświadczonew kilkudziesięciudawnychpublikacjach,począwszyod1821roku,abogactwonaszejdawnejliteraturypo-święconejtejtechnologiistanowiewenementwskaliświata.WPolsceżyjąjeszczebudow-niczowie tradycyjnychdomówzdrewnaopałowego inieprzypadkowowłaśnieemigranciz Polskiwznieśliwiele polanowych budynkówwUSA.tymczasemwiększość Polakówwłączniezprofesjonalistami(wtymarchitektamiietnografami)niezdajesobiesprawyzist-

1 najnowszakonferencja,tojest2011 Continental Cordwood Conference,organizowanabyławdniach11i12czerwca2011rokuprzezWydziałinżynieriiUniwersytetuManitobywWinnipeg(http://uma-nitoba.ca/faculties/engineering/departments/design/alternative_village/CoCoCo.html).

2 Wwydanejw2010rokumonografiipoświęconejbudownictwuzdrewnaopałowegoautorzamieściłspis262budynkówzdrewnaopałowegonaPodlasiu[14,s.315-321].Odtegoczasuliczbaznanychautorowipolskichobiektówreprezentującychówtypkonstrukcjiwzrosłado271iwtejliczbiesąobiektyznajdującesiętakżewinnychczęściachPolski.

243

nienia u nas tego budownictwa, a w konsekwencji odcięliśmy się od badań nad rozwojem i udosko nalaniem tej ciekawej technologii.

Niniejszy artykuł ma więc przybliżyć środowisku naukowemu współczesne rozwiąza­nia technologiczne wywodzące się z tradycyjnych konstrukcji typu stackwall (cordwood masonry), prezentując je na tle polskiego kontekstu technologiczno­historycznego, to jest łącząc po tencjał nowych technologii z tradycyjnym polskim bu downictwem drzewoglinia­nym. W szczególności zasygnalizowano trzy aspekty uwspółcześniania budownictwa drze­woglinianego:

aspekt materiałowy (w tym zastosowanie mas cementowo­celulozowych), –aspekt fizykotermiczny (izolacje, ściany warstwowe), –aspekt modernizacyjny (konserwacja ścian z drewna opałowego). –

Il. 1. Fragment ściany z polan we wsi Turczyn koło Białegostoku

Ill. 1. A piece of cordwood wall in Turczyn near Białystok

2. Polskie budownictwo z drewna opałowego, czyli drzewoglina i drzewobeton

W roku 1821 ukazały się dwie pierwsze polskojęzyczne publikacje poświęcone budow­nictwu glinobitemu z wypełnieniem z drewna opałowego, przy czym z powodów ekono­micznych zalecano użycie raczej wrzosu (uważanego za nieużyteczny chwast leśny) albo chrustu lub gałęzi, a w ostateczności polan, które powinny być oszczędzane w budownic­twie, a wykorzystywane jako opał. Jedna z tych publikacji [11] nawiązywała do technologii budowlanych wynalezionych i popularyzowanych w Meklemburgii [3, 16] i tam zastoso­wanych (włącznie z północno­wschodnimi województwami dzisiejszej Polski), druga [1] – do ulepszonych ludowych technologii wrzoso­glinobitych lub chruściano­glinobitych, sto­sowanych i rozwijanych na Litwie, Łotwie i północnej Białorusi (prawdopodobnie włącz nie z północno­wschodnim skrajem Suwalszczyzny).

W kolejnych dekadach potwierdzano istnienie owych technologii [4, 10], hasło wrzo­sianka], które jed nak, jak się wydaje, miały coraz mniejsze znaczenie i dopiero na początku XX wieku zosta ły znacznie udoskonalone i spopularyzowane przez grupę pa sjonatów zwią­

244

zanychześrodowiskiemwileńskim,azwłaszczaprzezMikołajaniewierowicza[7],ziemia-ninaspodmiasteczkaSoływówczesnympowieciewileńskim(dziśnaBiałorusiniedalekogranicylitewsko-białoruskiej).WkolejnychdekadachażdolatpięćdziesiątychXXwiekukilka odmian budownictwa drewnoglinianego propagowanow poradnikach budowlanych[6,9].Stworzonoteżpodstawyterminologiiodnoszącejsiędotakichkonstrukcji.Włady-sławReychmannazwałjejdwieodmianysłowamidrzewoglina(drewnoglina)idrzewobeton(drewnobeton)[7],innenazwyto:konstrukcjadrankoglinianaidrankowapienna,murczeskialbościanaskałkowa(zeskałek,bowewsiachśrodkowegoPodlasiasłowoskałkaoznaczapolanoopałowe).

W ostatnich latach ponownie podjęto badania nad dawnym budownictwem z drewnaopałowego na Podlasiu i uzyskano informacje o około 270 budynkach reprezentującychkilkaodmianikilkanaściewariantówmateriałowo-technologicznych[14].Okazałosię,żetakieobiektywznoszonojeszczewlatachsześćdziesiątychXXwiekuiżewciążżyjąbu-downiczowieznającytętechnologię.Zkilkomaznichprzeprowadzonowywiady,podczasktórychzarejestrowanoinformacjeounikalnościtechnologiczno-wykonawczejpodlaskiegobudownictwazdrewnaopałowego.

il.2.FragmentścianyzpolanwewsiKamieńskie

ill.2.ApieceofcordwoodwallinKamieńskie

3. Współczesne rozwiązania technologiczne w budownictwie z drewna opałowego

O ilepodlaskiebudownictwodrewnogliniane rozwijało siędo lat sześćdziesiątych, tojego odpowiedniki w innych krajach, to znaczy budynki o ścianach posiadających kon-strukcję typu cordwood masonry, powstawały do czasówWielkiego Kryzysu z lat trzy-dziestychXXwieku.Późniejotejtechniceniemalzapomnianoipowróconodoniejdopie-rowlatachsiedemdziesiątych(paradoksalniewtymwłaśnieokresiebudownictwozanikłowPolsce).WkolejnychdekadachwUSAiKanadziezaczęłypowstawaćobiektyościanachzdrewnaopałowegowznoszoneprzezamatoróweksperymentującychzróżnymiodmianamitejtechnologii,aponadtozaczętojąbadaćnaUniwersytecieManitobywkanadyjskimmie-ścieWinnipeg.

Wkręgachuniwersyteckichbadanowszczególnościwykorzystanietechnologiicordwoodmasonrywbudownictwiemieszkaniowymprzystosowanymdochłodnegoklimatu [2,8].Wrezultaciewynalezionoipropagowanotechnologięwznoszeniaściandrewnoglinianych

245

trój-ipięciowarstwowych[12],przyczym„wynalezienie”ściandrewnoglinianychtrójwar-stwowychwlatachosiemdziesiątychbyłoiemwzględnym,bojużwlatachpięćdziesiątychtakieścianywznosilimurarzenaPodlasiu[14].

Wprzeciwieństwiedokanadyjskichuczonych,takichjak:K.Dick,A.M.lansdown,A.B.Sparlingig.Watts,amatorzyposzukującysposobówudoskonaleniakonstrukcjicor dwood masonrybylikierowaniimperatywemekologicznymigenerowalirozwiązaniaopierającesięnazasadach:wykorzystaniamateriałówlokalnych,budowaniazodpadów(polanaopałoweuzupełnianowięcbutelkamiipuszkami),recyklingu,niskiegozapotrzebowanianaenergięitp. Przez ostatnie lata uwagę przyciągają zwłaszcza dyskusje nadmetodamiwznoszeniaścianzdośćgrubychpieńkówopałowychspajanychzaprawamicelulozowo-cementowymizwanymipotoczniepapercrete,awkręgachpasjonatówcordwood masonry,zwanymiteżPEMs(Paper­Enhanced Mortars).Poszukiwaniomtymwartopoświęcićtuwięcejuwagi.

Otóżpapercreteopatentowanojużw1928roku,leczzaczętostosowaćnawiększąska-lę dopierow latachosiemdziesiątychXXwieku.Pierwotna technologia była prosta: roz-drobnionąmasęmakulaturowąnasączanoroztworemglinylubwstaniewilgotnymmiesza-no ze stosunkowoniewielką ilością cementu.Wobuprzypadkachotrzymywanomateriałowiększej termoizolacyjności, leczmniejszejwytrzymałości od zwykłych betonów i za-praw.Wykorzystywanogodoprodukcjiprefabrykatówbudowlanych(bloczków,nadprożyitp.)orazdobudowyściandziałowychielementówociepleń.Wroku1988porazpierwszyzastosowanomasępapercretejakozaprawęspajającąkawałkidrewnaopałowegowścianachbudynku.tympionierskimobiektemościanachtypucordwood masonryzzastosowaniempapercretejakolepiszczabyłaszopawzniesionaprzezPaulaRevisawBrodheadwstanieWisconsinwUSA [13, s.111].ówobiekt nadal pozostajew dobrym stanie technicznymijestobserwowanyprzezpasjonatówbudownictwaekologicznegozainteresowanychzwery-fikowaniemprzypuszczeńotrwałościtejkonstrukcji.

Wciąguostatnich lat budynki zpieńkówopałowych spajanychmasą typupapercrete wznieśli,opisującrezultaty,JamesJuczak,AlanStankevitzitomhueber.Juczakzastosowałzwykłąmakulaturęzmieszanązcementemportlandzkim.hueberstosowałzaprawęmakul-aturowo-piaskowo-cementowo-wapiennąoproporcjach67%rozdrobnionejmakulatury,8%piasku,21%cementui4%wapna.natomiasttrzecizwymienionych,AlanStankevitz,jesttwórcąportaluinternetowegoDaycreek.com(www.daycreek.com)poświęconegomiędzyin-nymibudownictwuzdrewnaopałowegowkontekścieekologicznychtechnikbudowlanych.W środowisku pasjonatówbudownictwa stackwallAlan Stankevitz znany jest także jakobudowniczywłasnegonietypowegodomuzpolanwDayCreekwstanieMinnesota,rozpla-nowanegocentralnienarzucieszesnastobokuiwykonanegozpieńkówspajanychzaprawąpiaskowo-makulaturowo-cementowąoproporcjach2:2:1.testowałrównieżzaprawęmakul-aturowo-cementowąoproporcjachwagowych2:1,tojestbezwypełniaczynieorganicznych,takichjakpiasek[13,s.109].Jednaktapierwszaprzewyższaładrugączasemschnięcia(2ty-godniew stosunku do 6 tygodniw przypadkumasy bez piasku) imniejszym skurczem,atakżewizualnieprzyjemniejsząfakturą.

Dotychczasowe zastosowanie mas celulozowo-cementowych typu papercrete w bu-downictwiezdrewnaopałowegotypucordwood masonryniezostałowprawdziepoddanewpełninaukowejweryfikacji,leczdotychczasoweobserwacjestosunkowoniewielkiejlicz-bytakichobiektów(międzyinnymipoczynioneiopisaneprzezwyżejwymienionychauto-rów)pozwalająnawysunięciepewnychwnioskównaprawachhipotez.

246

Popierwsze,zastosowaniecelulozymakulaturowejzwiększaplastycznośćmasy,sprzy-jając jej lepszemudopasowaniudopieńkówopałowych.tebowiemz czasemkurczą sięimajątendencjędopękaniaiodspajaniasięodzaprawy.Zastosowaniezaprawozwiększonejplastycznościiprzyczepnościzdajesięzmniejszaćlubnawetusuwaćpowyższyproblem3.

Podrugie,dodatekcelulozypolepszaabsorpcjęwilgociprzezmasywneścianyiwtensposóbsprzyja„oddychaniu”ścian.Polepszateżichizolacyjność.Zmianaparametrówfi-zykotermicznychjestzauważalna,gdyżmasycelulozowo-cementowetypupapercretemogązawieraćod40do80%papierumakulaturowego.

Potrzecie,piasekusztywniamasę,zmniejszającjejplastycznośćorazizolacyjność.Pa-pierprzeciwnie.Regulującwzajemneproporcjeobuskładnikówprzystałejilościcementu,możnawdośćszerokimzakresiesterowaćparametramizaprawy.

Poczwarte,znacznydodatekcelulozymakulaturowejzwiększazdolnośćutrzymywaniawodywzaprawie.Podwyższonystopieńretencjiwodypolepszahydratacjęcementuiwtensposóbpodnosiwytrzymałośćmuru,wtymtakżefinalnąadhezyjnośćzaprawywzględemdrewnaopałowego.Zatemparadoksalniezaprawazdodatkiemcelulozymakulaturowejniemusibyćdużosłabszaniżtradycyjnezaprawymurarskie,jestnatomiastbardziejplastycznailepiejprzylegadowypełniacza,jakimsąpieńkilubpolanaopałowe.

Po piąte, papiermakulaturowyodpowiednio rozdrobniony i pozyskany zwyselekcjo-nowanychodpadówmożepolepszaćurabialnośćzaprawmurarskich,cowprzypadku„mu-rowania”ścianyzdrewnaopałowegowydajesięistotnązaletą.

należyjednakpamiętać,iżużyciezaprawtypupapercreteniezostałodostateczniezba-dane, zaś ewentualnewnioski o trwałości połączeń takich zapraw z drewnemopałowymmożnabędziezapewnewysnućpoobserwacjibudynkówwykonanychtąmetodą(ewentu-alnewątpliwości budzićmoże na przykład fakt, iż celulozamakulaturowa silnie zmieniasweparametrypodwpływemzmianwilgotnościowych).tymbardziejniezweryfikowanojeszczeparametrówitrwałościścianzdrewnaopałowegospajanychodmianamizaprawpa-percretewytworzonychbezcementu,toznaczyzzastosowaniemglinyjakolepiszcza(glina+piasek+papierlubnawettylkopapiermakulaturowyrozpuszczonywzawiesinieztłu-stychfrakcjigliniastych).Ewentualnezaletytakichtechnologiiodnosząsięmiędzyinnymidokwestiiideologicznych–toznaczynależyoczekiwaćzainteresowanianimizestronypa-sjonatówbudownictwautrzymanegowpurystycznymduchuekologicznymzuwaginapełnąodnawialność(recycling)użytychtumateriałóworazzerowybilansenergetycznyzwiązanyzichprodukcją.Woptymalnejsytuacjiglinaipiasekmogąbowiembyćpozyskiwanewprostzwykopów,pieńkilubpolanaopałowe–zzakrzaczeńruderalnych,zaśmakulatura–zod-zysku.

Oprócz poszukiwań bardziej efektywnych zestawień materiałowych w budownictwiezdrewnaopałowegoanalizujesięiunowocześniatechnologiewznoszeniaściantrójwarstwo-wychipięciowarstwowychzwewnętrznąpustkąpowietrznąlubwarstwąizolacjimineralnej[12].takie technologie stosowano jednak jużw latach pięćdziesiątychw okolicachCie-chanowcanaPodlasiu[14].

Ostatnizaspektówunowocześnianiabudownictwazdrewnaopałowegoobejmujedzia-łaniamodernizacyjne starych obiektów.W polskim piśmiennictwie najobszerniejszy opistakichdziałańprzedstawiłJerzyZembrowski[17],atakżeJarosławSzewczyk[15].Jerzy

3 ZewzględunatęzaletęJamesS.JuczakiAlanStankevitzpropagująnazwęPEM(Paper­Enhanced Mortar,czylizaprawa wzmacniana papierem)zamiastnazwypapercrete.

247

Zembrowski,specjalistadoradztwabudowlanego,opisałwłasnedoświadczeniazremontumocnozniszczonegobudynkumieszkalnegozbudowanegowlatach1950-1952wewsite-remiskiwgminieBiałowieża,apóźniej(tj.wroku1998)zakupionegoprzezdziennikarzaiekologaAdamaWajraka.JerzyZembrowskizalecamiędzyinnymichemicznezniszczenieszkodnikówdrewna,uzupełnienieubytkówfundamentuszlamemmineralnym,uzupełnieniezniszczonych fragmentów ścian zwykorzystaniem tej samej konstrukcji z drewnaopało-wego,pokrycieniepokrytychtynkiemelementówdrewnianychpreparatemkonserwującym,uzupełnienie ubytków tynku lekkim tynkiem renowacyjnym i pomalowanie otynkowanejelewacjifarbąkrzemianowąlubsilikonową,następniespryskaniedrewnianychelementówodstronypoddaszapreparatemimpregnującymorazzaimpregnowaniedachowychpłytazbe-stowo-cementowych.Jednakpozapowyższymwyjątkiemwpiśmiennictwietrudnoznaleźćkonkretnezaleceniaodnoszącesiędorenowacjistarychbudynkówzdrewnaopałowego.

il.3.FragmentścianyzpolanwewsigliniszczekołoSokółki

ill.3.ApieceofcordwoodwallingliniszczenearSokółka

4. Wnioski

Próbyunowocześnienia tradycyjnegobudownictwazdrobnowymiarowychpolanopa-łowychograniczająsiędopolepszeniatermoizolacyjnościścianpoprzez:a) wznoszenieścianwarstwowych(najczęściejtrój-lubpięciowarstwowych)zwewnętrzną

pustkąpowietrzną;b) próbyużycianowychrodzajówzaprawopolepszonejplastycznościitermoizolacyjności;

aktualniebadasięzaprawycementowo-celulozowelubcementowo-gliniano-celulozowetypuPEM.tensposóbulepszeniaścianzpolanzasługujenaszczególnąuwagęjakopro-ekologiczny,bowykorzystującyodpady.

248

PonadtowPolscebadanomożliwościrenowacjistarychbudynkówposiadającychtękon-strukcję.Wzwiązkuztymmamyjużzaczątkipolskiejliteraturyprzemiotuzwiązanejzreno-wacjąbudynkówzdrewnaopałowego.

Wydajesięjednakzasadnerozszerzeniebadańiobjęcienimitychaspektówmateriałowo- -konstrukcyjnych,któredotejporypomijano.Będątozapewne:a) wykorzystanieodpadówprzemysłudrzewnegozamiastpolanopałowych(tymbardziej,

żenawetgenezatejtechnikibudowlanejwiążesięzpodjętymiwpierwszejpołowieXiXwieku próbami budowlanegowykorzystaniamateriałów odpadowych, to jest wrzosu,chrustuizrzynkówtartacznych),

b) mechanizacjawznoszeniaścian(popularyzowanychjakoproekologiczne,alewwykonaniubardzopracochłonnych,podobniezresztąjakwieleinnychstarych,tradycyjnychproekolo-gicznychtechnikbudowlanych,zwłaszczazwiązanychzzastosowaniemgliny),

c) sposobylepszegozabezpieczeniaścianprzedniszczącymwpływemczynnikówatmos-ferycznych.

l i t e r a t u r a

[1] Budowanie wieyskie z gliny surowey z wrzosem, Dziennik Wileński, t. 2, 1821, s.465-468.

[2] g r e g o i r e R. C.,The Thermal Efficiency of Cordwood Walls,MotherEarthnews,nr 79, 1983, także [w:] www.daycreek.com/dc/html/tMEn_no79.htm <dostęp01.01.2011>.

[3] K a r s t e n F. C. l.ih u n d t J. h.,Beschreibung einer höchst einfachen Methode wie Landgebäude mit Ersparung aller Sohl­ Stender­ und Riegel­Hölzer erbaut werden können,liegnitz1811.

[4] K r a s s o w s k i K.,Sposób stawiania budowli gospodarskich z wrzosu i gliny, i pokry­cia onych dachem niepalnym,nakładidrukMarcinkowskiego,Wilno1834(wyd.ii:Wilno1839).

[5] l a n s d o w n A. M.,Wa t t s g. i S p a r l i n g A. B.,Housing for the North: The Stackwall System.UniversityofManitoba,Winnipeg1975.

[6] Ł u k a s z e w i c z M., Ogniotrwałe budownictwo na wsi, Ministerstwo Odbudowy,Warszawa1946.

[7] n i e w i e r o w i c z M., Poradnik wiejskiego budownictwa ogniotrwałego z gliny i drzewa lub betonu i drzewa,Wilno1930.

[8] P a t t e r s o n R.il a n s d o w n A.M.,Housing for the North–the stackwall sys tem: construction report. Mildred Lake tank and pump house,AlbertaOilSandsEnviron-mentalResearchProgram(AOSERP;seria„AOSERPreport”nr6),Edmonton1976.

[9] P i a ś c i k F.,Budownictwo wiejskie z materiałów miejscowych, PWRil,Warszawa1953.

[10] P o d c z a s z y ń s k i K.,Nomenklatura architektoniczna czyli słownik powodowa ny cieśliczych wyrazów,Warszawa1843.

[11] P. W.,Prosty i doświadczony sposób stawiania trwałych budowli mieszkalnych i gosp­odarskich z surowey gliny,izysPolska,czylidziennikumiejętności,wynalazków,kun-sztówirękodzieł...,t.2,cz.4(nr8),s.414-454oraztab.XXViii(www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication?id=116125&tab=3<).

249

[12] S h o c k e y C., Stackwall Construction: Double Wall Technique, huerto Pub. Co.,Vanscoy1993[wyd.2:Vanscoy1999].

[13] S t a n k e v i t z A.,Paper­Enhanced Mortar,[w:]R.l.Roy(red.),Cordwood Bu ilding: The State Of The Art,gabriolaisland(BC)2003,109-115.

[14] S z e w c z y k J.,Budownictwo z polan opałowych (cordwood masonry albo stac­kwall),Rozprawynaukowenr203,Białystok2010.

[15] S z e w c z y k J.,Problemy utrzymania i renowacji budynków z drewna opałowe go, Renowacjabudynkówimodernizacjaobszarówzabudowanych,t.3,red.nauk.tade-uszBiliński,Zielonagóra2007,371-382.

[16]t h a e r A.D.,Ueber die Sundtsche Lehmbau­Methode,AnnalenderFortschrittederlandwirthschaft intheorie und Praxis, t. 2, 1811, 554-568 (http://books.google.pl/books?id=Dt46AAAAcAAJ<dostęp11.11.2010>).

[17]Z e m b r o w s k i J. B.,Dom na skraju Puszczy Białowieskiej,BazaDoradztwaBu-dowlanego(www.bdb.com.pl/zdjecia/salon/20070425113811129476.pdf).