KAROLINA PIĘTAK∗

PROPOZYCJA WYKORZYSTANIA METODY POTENCJAŁU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO W PLANOWANIU PRZEBIEGU ŚCIEŻEK DYDAKTYCZNYCH W POBLIŻU WIELKICH MIAST

PROPOSAL TO USE THE POTENTIAL Of NATURAL ENvIRONMENT IN PLANNING EDUCATIONAL PATH NEAR CITIE

S t r e s z c z e n i e

Wykorzystanie potencjału środowiska przyrodniczego jest jednym z celów strategicznych planowania przestrzennego. Potencjał poznawczo-edukacyjny wskazuje miejsca najbardziej przystosowane do pełnienia funkcji dydaktycznych oraz przydatne do poszerzania wiedzy przyrodniczej i ekologicznej w terenie. Określenie potencjału poznawczo-edukacyjnego może być ciekawym sposobem do wyznaczania przebiegu ścieżek dydaktycznych na różnych obszarach, także na obszarach chronionych. Wyznaczenie ścieżek dydaktycznych daje szansę na aktywizację turystyczną i rekreacyjną w pobliżu wielkich miast. Jednocześnie pozwala na ograniczenie nadmiernej ingerencji w środowisko poprzez wyznaczenie miejsc przeznaczonych dla ruchu turystycznego. Pozwoli to na zniwelowanie zagrożeń związanych z turystyką w obszarach szczególnie cennych.

Słowa kluczowe: potencjał środowiska, ścieżka dydaktyczna, planowanie przestrzenne

A b s t r a c t

Using the potential of natural environment is one of important strategic aims of spatial planning. The educational potential indicate the most suitable areas for didactic functions and it is useful to acquire knowledge about nature and ecology. Determining the educational potential can be an alternative in planning educational path in naturally valuable areas near big cities. It is a chance to develop tourist and recreational activation. Creating place for tourists allow to limit growing pressure on the protected areas representing high landscape values.

Keywords: environmental potential, educational path, spatial planning

∗ Mgr Karolina Piętak, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, Uniwersytet Jagielloński.

152

1. Wstęp

Wyznaczanie potencjału środowiska przyrod-niczego jest jedną z metod wykorzystywanych w p l a n o w a n i u p r z e s t r z e n n y m. Ocena środowiska przyrodniczego, bazująca na charak-terystyce jego elementów, pozwala na określenie potencjału wskazującego przydatność środowiska do różnych potrzeb. Wykorzystanie tej metody dla aktywizacji turystycznej i rekreacyjnej, a także do wyznaczania obszarów atrakcyjnych pod względem edukacyjnym w pobliżu wielkich mia-st jest współcześnie niezwykle istotne. Wyzna-czenie i prawidłowe zagospodarowanie terenów rekreacyjno-wypoczynkowych, które jednocześnie spełniają funkcje dydaktyczne i popularyzatorskie na terenach podmiejskich, staje się gwarancją lepszych warunków i wyższej jakości życia mieszkańców.

Jednym z podstawowych sposobów waloryzacji środowiska jest wskazanie jego wartości. Pod tym pojęciem rozumiem wszystkie jego, szeroko poj-mowane, zasoby (zarówno przyrody nieożywionej, jak i ożywionej) oraz walory krajobrazowe. Analiza i przestrzenna ocena badanych wartości środowiska przyrodniczego południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej pozwoliła na wskaza-nie najbardziej interesujących obszarów, w których możliwa jest realizacja celów dydaktycznych, ułatwiających poznanie i zrozumienie praw przyrody. Ten artykuł jest propozycją wykorzystania m e t o d y p o t e nc j a ł u ś r o d o w i s k a p r z y r o d n i -c z e g o w planowaniu przebiegu ścieżek dydakty-

cznych, które skierowane do całego społeczeństwa są ważnym elementem kształtowania świadomości ekologicznej.

2. Obszar badań

Jako obszar studiów wybrano frag-ment południowej części Wyżyny Krakowsko- -Częstochowskiej. Wskutek harmonijnego zespole-nia walorów środowiska naturalnego i kulturowego wykształcił się tutaj bardzo interesujący krajobraz, przez co obszar ten jestważnym poligonem ba-dawczym dla wielu przyrodniczych dyscyplin nau-kowych. Jego północna część należy do Wyżyny Olkuskiej, natomiast południowa stanowi fragment Rowu Krzeszowickiego (Kondracki 2000). Zajmuje on powierzchnię 80 km2 i znajduje się w centralnej części Parku Krajobrazowego Dolinki Podkrakow-skie, w odległości około 15 km na północny-zachód od Krakowa (il. 1). Elementem charakterystycz-nym jest szereg dolin jurajskich (Dolina Racławki, Dolina Szklarki, Dolina Bolechowicka, Dolina Kobylańska), rozcinających rozległą wierzchowinę, ponad którą wznoszą się liczne ostańce wapienne. O unikatowości tego terenu stanowi koncentracja wartości środowiska na stosunkowo niewielkim obszarze. Dzięki temu obszar ten zaliczany jest do najbardziej atrakcyjnych krajobrazowo terenów, położonych w pobliżu aglomeracji krakowskiej.

3. Potencjał środowiska przyrodniczego

Potencjał środowiska przyrodniczego to wszelkie zasoby i walory środowiska, kreujące jego zdolność do zaspokojenia szeroko rozumianych (fizycznych i psy-chicznych) potrzeb człowieka, aktualnie i w przyszłości oraz podtrzymujących tę zdolność w wyniku działania w środowisku mechanizmów samoregulacyjno- -odpornościowych [5]. Wszystkie definicje potencjału środowiska przyrodniczego spotykane w litera-turze podkreślają rolę człowieka jako podmiotu wykorzystującego zasoby środowiska. Ze względu na trudności metodyczne określenie pełnego potencjału środowiska jest mało realne, dlatego G. Haase [4] wprowadził pojęcie potencjału częściowego. Lista potencjałów częściowych środowiska, wymienia-nych przez różnych autorów jest obszerna. Pewne usystematyzowanie wprowadził M. Przewoźniak [8], zwracając dodatkowo uwagę na niematerialny cha-rakter części eksploatowanych przez człowieka za-

Il. 1. Obszar badań na tle podziału administracyjnego powiatu krakowskiego

Ill. 1. Study area in the Cracow district

153

sobów. Wprowadził następujące grupy potencjałów: samoregulacyjno-odpornościowe, zasobowo-użyt-kowe oraz percepcyjno-behawioralne. W literaturze zdecydowanie najmniej jest prac dotyczących tej ostatniej grupy, która określa zdolność środowiska do oddziaływania na zmysły człowieka i stymulowa-nia jego zachowań. Oddziaływanie środowiska na człowieka wpływa na jego motywację do podjęcia określonych zachowań czy decyzji. Warto zwrócić uwagę, że wartość środowiska wiąże się także ze

sposobem gospodarowania tym środowiskiem [9], co może być rozpatrywane w obrębie praktyczne-go wykorzystania metody potencjału środowiska w planowaniu przestrzennym. W niniejszej pracy pragnę zwrócić uwagę na możliwość użycia tej me-tody w celu aktywizacji turystycznej oraz dydakty-cznej terenów podmiejskich. Można to osiągnąć poprzez wyznaczenie subpotencjału poznawczo- -edukacyjnego, należącego do grupy percepcyjno- -behawioralnej.

Il. 2. Potencjał poznawczo-edukacyjny obszaru badań

Ill. 2. Educational potential of environment in study area

154

3.1. Metoda wyznaczania potencjału poznawczo-edukacyjnego

Przez szczegółową charakterystykę wybranych elementów środowiska przyrodniczego (budowa geologiczna, rzeźba terenu, stosunki wodne, szata roślinna) południowej części Wyżyny Krakowsko- -Częstochowskiej wskazano najbardziej cenne przyrodniczo obszary oraz obiekty [7]. Stanowiło to podstawę do określenia potencjału poznawczo-edu-kacyjnego. W tym celu zastosowano metodę bonitacji punktowej, która polegała na przyporządkowaniu wartości liczbowych (punktów) poszczególnym kry-teriom oceny według przyjętej skali. Podstawową jednostką badawczą stała się jednostka sztuczna – kwadrat o wymiarach 500 m × 500 m. Kolejnym etapem było wybranie kryteriów oceny, dla których ustalono skalę punktacji. Przy wyborze kryteriów starano się zwrócić uwagę na najważniejsze wartości środowiska przyrodniczego oraz ich cechy. Kryteria te zostały podzielone na pięć grup: – użytkowanie terenu (rodzaj użytkowania, sto-

pień przekształcenia krajobrazu, występowanie form ochrony środowiska),

– budowa geologiczna (rodzaj skał, tektonika, od-krywki geologiczne),

– stosunki wodne (charakterystyka źródeł, wody powierzchniowe),

– rzeźba terenu (główne elementy rzeźby, różno-rodność form, zjawiska krasowe),

– szata roślinna (flora z uwzględnieniem gatunków chronionych i rzadkich oraz aktualne rozmiesz-czenie zbiorowisk roślinnych). Wybrane zmienne dotyczyły całego pola podsta-

wowego, a także mogły mieć charakter punktowy. Kolejnym etapem pracy było sumowanie punktów ze wszystkich kryteriów oraz przyjęcie klas wyn-ikowych i ich nazwanie. Wynikiem przeprowa-dzonej bonitacji punktowej jest il. 2, będąca graficznym obrazem wyznaczonego potencjału poznawczo-edukacyjnego na analizowanym ob-szarze. Z przeprowadzonych badań wynika, że 7% obszaru badań to tereny o największym potencjale poznawczo-edukacyjnym, obszary o dużym poten-cjale zajmują 12%, natomiast obszary o średnim potencjale 29% powierzchni terenu badań. Obszary posiadające największy potencjał poznawczo- -edukacyjny zlokalizowane są przede wszystkim w Dolinie Racławki; wynika to z dużej koncentracji obiektów zarówno geologicznych, jak i hydrologicz-nych, a także występowania naturalnej roślinności w obrębie tej doliny. Dużym ułatwieniem jest

istniejąca tutaj ścieżka dydaktyczna, poprowadzona przez najważniejsze obiekty. Jednocześnie uznaje się, że obszary objęte ochroną prawną, odznaczają się stosunkowo niskim stopniem przekształcenia, są zatem najbardziej reprezentatywne pod względem wartości środowiska przyrodniczego.

Duża różnorodność krajobrazu Doliny Będkówki także wpływa na koncentrację funkcji edukacyjnych na tym obszarze i również charakteryzuje się najwyższym potencjałem poznawczo-edukacyjnym. Tereny posiadające duży potencjał poznawczo- -edukacyjny występują przede wszystkim w obrębie wierzchowin w południowej części terenu, gdzie można w sposób poglądowy wyjaśnić genezę rzeźby regionu, czy też skupić się na charakterystyce ostańców i form krasowych. Obszary wierzchowin to także interesujące pole do zapoznania się z szatą roślinną, zwłaszcza z roślinnością naskalną. Najm-niej atrakcyjne pod względem dydaktyki są tereny zabudowane oraz nieużytki. Takie tereny skupiają się w północnej części obszaru badań i charakteryzują się niskim stopniem potencjału poznawczo-eduka-cyjnego. Powierzchniowo zajmują 52% obszaru badań.

3.2. Propozycja wykorzystania metody potencjału środowiska przyrodniczego w planowaniu ścieżek dydaktycznych

Tworzone na terenach atrakcyjnych krajobrazowo i przyrodniczo ścieżki dydaktyczno-edukacyjne są to linijne elementy zagospodarowania przestrzennego, które obok funkcji kształcących i wychowawczych spełniają również funkcję rekreacyjne [3]. Ich loka-lizacja skupia się przede wszystkim na obszarach chronionych. Określenie potencjału poznawczo-edukacyjnego może być ciekawym sposobem wyznaczania przebiegu ścieżek dydaktycznych na praktycznie każdym obszarze. Mianowicie dzięki wskazaniu powierzchni o największym potencjale poznawczo-edukacyjnym można określić miejsca, które niekoniecznie są najcenniejszymi fragmentami środowiska, ale doskonale nadają się do prezentacji wiedzy przyrodniczej. Ścieżki dydaktyczne są bo- wiem ważnym elementem metod stosowanych w edu-kacji, które prowadzą do zwiększania skuteczności nauczania i uczenia się [2]. Ich wyznaczanie daje również szansę na zwiększanie aktywności turysty-cznej i rekreacyjnej w pobliżu wielkich miast. Dzięki temu, że trasa ścieżek jest specjalnie zorganizowa-na i przygotowana (oznaczenia, przystanki, kosze na śmieci), można uporządkować i ukierunkować

155

ruch turystyczny. Z tego powodu możliwe jest ogra- niczenie nadmiernej ingerencji w środowisko po-przez wyznaczenie miejsc przeznaczonych dla turystów. Pozwala to na kontrolę i prawidłową organizację turystyki w obszarach cennych, a także niwelowanie zagrożeń z nią związanych.

4. Wnioski

Analiza obszarów pod względem potencjału środowiska pozwala na wskazanie tych najbardziej przystosowanych do pełnienia funkcji poznaw-czych. Dzięki określeniu potencjału poznawczo- -edukacyjnego można wyznaczyć miejsca, w których występuje nagromadzenie obiektów ciekawych ze

względów edukacyjnych, a także turystycznych. Stanowi to ułatwienie w wyborze najbardziej re-prezentatywnych obszarów regionu, gdzie utwo-rzenie ścieżek dydaktycznych spełniałoby swo-je funkcje. Realizacja zadań ochrony przyrody jest jednym z ważniejszych celów w planowaniu przestrzennym [1], dlatego tak istotna jest analiza uwarunkowań przyrodniczych, która powinna stać się podstawą do racjonalnego kształtowania tere-nów podmiejskich, z uwzględnieniem zachowania najbardziej wartościowych obszarów. Jednocześnie prawidłowe wyznaczenie przebiegu ścieżek dydak-tycznych, ich przygotowanie i funkcjonowanie, w is-totny sposób ogranicza ingerencję w środowisko i nie prowadzi do jego nadmiernej degradacji. Za-tem ich tworzenie w obszarach cennych przyrod-niczo jest jak naj-bardziej uzasadnione.

Literatura

[1] B u c h w a l d K., E n d e l h a r d t W., Kształtowanie krajobrazu a ochrona przyrody, PWRiL, Warszawa 1975.

[2] C z a i ń s k a Z., W o j t k o w i c z Z., Aktywne metody w edukacji geograficznej, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, Toruń 2004.

[3] D y l i k o w a A. (red.), Dydaktyka geografii w szkole podstawowej, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990.

[4] H a a s e G., Zur Ableitung Und Kennzeichnung von Naturpotentialen, Pet. Geogr. Mitt. 2, 1978.[5] K i s t o w s k i M., Problem pola podstawowego w ocenie potencjału krajobrazu na obszarach

młodoglacjalnych, [w:] Zastosowanie ekologii krajobrazu w ekorozwoju. Problemy Ekologii Krajobrazu, R i c h l i n g A., L e c h n i o J., M a l i n o w s k a E. (red.), t. 1, 1997.

[6] K o n d r a c k i J., Geografia regionalna Polski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2000.[7] P i ę t a k K . , Wybrane wartości środowiska przyrodniczego południowej części Wyżyny Krakowsko-

-Częstochowskiej, praca magisterska, Zakład Geografii Fizycznej IGiGP UJ, Kraków 2010.[8] P r z e w o ź n i a k M., Krajobrazowy system interakcyjny strefy nadmorskiej w Polsce, Uniwersytet

Gdański, Gdańsk 1991.[9] W o l s k i P., Przyrodnicze podstawy kształtowania krajobrazu. Słownik pojęć, Wydawnictwo SGGW,

Warszawa 2002.