1

2

WPŁYW JEDNOSTEK NA

FUNKCJONOWANIE ORGANIZACJI.

STUDIA Z HISTORII POLITYCZNO-

SPOŁECZNEJ

pod redakcją

Kamila Jakimowicza i Ariela Orzełka

Lublin 2016

3

Wpływ jednostek na funkcjonowanie organizacji. Studia z

historii polityczno-społecznej Recenzenci: dr hab. Piotr Cichoracki, prof. nadzw. UWr; dr hab. Dariusz Kupisz, prof. nadzw. UMCS; dr hab. Maciej Münnich, prof. nadzw. KUL; dr hab. Aldona Maria Piwko, prof. nadzw. UKSW; prof. dr hab. Janusz Szczepański; dr hab. Leszek Wierzbicki; dr hab. Paweł Wolnicki, prof. nadzw. AJD Projekt okładki

Damian Podoba

ISBN 978-83-934217-7-0 @ Copyright by Autorzy; Redakcja; Wydział Humanistyczny

Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Adres Redakcji

Koło Naukowe Doktorantów Wydziału Humanistycznego UMCS

Pl. Marii Curie-Skłodowskiej 4a,

20-031 Lublin

4

SPIS TREŚCI

Jerzy Fatyga (Lublin)

Wielcy kapłani Amona. Spojrzenie na kastę kapłańską od

czasów Herihora po Pinodżema I

6

Bartosz Staręgowski (Lublin)

Zadania starosty generalnego wielkopolskiego w sferze

wojskowej działalności sejmiku województw wielkopolskich

– na przykładzie Adama Sędziwoja Czarnkowskiego (1593-

1627)

20

Iwona Górnicka (Lublin)

Prymas Mikołaj Prażmowski jako lider ugrupowania

malkontentów

43

Kamil Jakimowicz (Lublin)

Skład osobowy i kompetencje Lubelskiej Komisji

Porządkowej Cywilno-Wojskowej

61

5

Piotr Ruciński (Wrocław)

Działalność polityczna Jana Emanuela Rozwadowskiego w

galicyjskim Stronnictwie Demokratyczno-Narodowym w

latach 1904-1914

75

Sylwia Mazurek (Warszawa)

Od „antypartii” do monopartii. Polityczna organizacja

ruchu faszystowskiego pod wodzą Benito Mussoliniego w

latach 1919-1926

103

Ariel Orzełek (Lublin)

Aleksander Bocheński jako ideolog środowiska

mocarstwowców w II Rzeczypospolitej

134

Marcin Kościelniak (Częstochowa)

Ksiądz Antoni Marchewka. Trzeci redaktor naczelny

Tygodnika katolickiego „Niedziela”

154

6

Jerzy Fatyga

Lublin

Wielcy kapłani Amona. Spojrzenie na kastę kapłańską

od czasów Herihora po Pinodżema I.

Jest rok 1157 przed Chrystusem. W Tebach w wyniku

spisku haremowego umiera faraon Ramzes III1. Mordercy

poderżnęli władcy gardło2. Tak mogłaby się rozpocząć powieść

historyczna, wprowadzając do tego okresu w dziejach, w którym

dominującą rolę zaczęła odgrywać kasta kapłańska. To ona pod

koniec panowania XX dynastii de facto przejęła kontrolę nad

Górnym Egiptem3.

Tradycyjny model egipskiego społeczeństwa zakładał, że

najważniejszą osobą jest faraon, niżej w hierarchii byli kapłani,

dalej dopiero wojsko, a następnie urzędnicy oraz pozostali

1 E. Hornung, R. Krauss, D. Warburton, Ancient Egyptian Chronology, Leiden–

Boston 2006, s. 493. 2Z. Hawass et al., Revisiting the harem conspiracy and death of Ramesses III:

anthropological, forensic, radiological, andgeneticstudy, BMJ 2012, 345, ss.

61–69; S. Redford, The Harem Conspiracy, DeKalb 2002, ss. 1–4; F.

Servajean, Mérenptah et la fin de la XIXe dynastie, Paris 2014, s. 399; P.

Grandet, Ramsès III, histoire d'unrègne, Paris 1993, s. 419. 3 M. Barwik, The Twilight of Ramesside Egypt. Studies on the History of Egypt

at the End of the Ramesside Period, passim; K. Jansen-Winkeln, Das Ende des

Neuen Reiches, ZÄS 1992,119, ss. 22–37.

7

mieszkańcy państwa nad Nilem. Sytuacja zmieniała się w ciągu

okresu amarneńskiego i postamarneńskiego, kiedy wraz z

nastaniem rządów Horemheba wojsko zaczęło przejmować stery

w państwie. W czasie XIX dynastii nastąpiło zrównanie roli

kapłanów oraz wojskowych. Podczas okresu, o którym będzie

mowa, znaczenie kapłanów w państwie tylko rosło.

Już za panowania syna Ramzesa III –Ramzesa IV – na pierwsze

miejsce, zaraz obok faraona, wysunął się Wielki Kapłan Amona

Ramzesnacht4. Była to postać niezwykła,urzędnik, który przeżył

nie tylko Ramzesa IV, ale i kilku jego następców. Kapłan umarł w

drugim roku panowania Ramzesa IX5. Był zręcznym politykiem,

który dzięki ambitnemuprojektowaniu małżeństw swoich synów i

córek stworzył szereg korzystnych koneksji między rodzinami

kapłańskimi na terenie Teb. Wielu członków jego rodziny

piastowało funkcje kapłanów bogini Mut i boga Montu, czy

znalazło swoje miejsca w świątyniach na zachodnim brzegu Nilu.

4J. Van Dijk, The Amarna Period and the later New Kingdom, [w:]The Oxford

History of Ancient Egypt, red. I. Shaw, Oxford 2002, s. 306; A. J. Peden, The

Reign of Ramesses IV, Oxford 1991, passim. 5 W. Helck, Eine Briefsammlungaus der Verwaltung des Amuntempels, JARCE

1967, 6, ss. 135–151; A.Thijs, Reconsidering the end of the Twentieth Dynasty.

Part II, GM 1999, 170, ss. 83–99; idem, Reconsidering the end of the Twentieth

Dynasty. Part VI: Some minor adjustments and observationsconcerning the

wḥmmswt, GM 2001, 181, ss. 95–103; idem, Once more, the length of the

Ramesside Renaissance, GM 2014, 240, ss. 69–81.

8

Politykę dynastyczną Ramzesnachta potwierdzają źródła. Wynika

z nich, że kapłan odgrywał znaczącą rolę w Tebach6.

Ramzesnacht nie pojawia się oficjalnie z imienia na

papirusach związanych, jak mniemają egiptolodzy, z budową

grobowca Ramzesa IV7. W wypadku pierwszego z dwóch

papirusów, który przedstawia plan grobowca najpewniej właśnie

Ramzesa IV, niema wątpliwości, że szkic miejsca pochówku

powstał przy współudziale Wielkiego Kapłana Amona. W trzecim

i czwartym roku panowania Ramzesa IV Ramzesnachto

odpowiadał bowiem za wypłaty dla robotników z Deirel-Medina

oraz za przygotowania grobowca faraona8. Drugipapirus świadczy

o tym, żemieliśmy do czynienia z inicjatywą, która mogła wyjść

od Ramzesnachta. Mowa tu o papirusie przedstawiającym mapęz

drogą, jaką należy podążyć do miejsca wydobycia kamienia

potrzebnego do budowy grobowca faraona. Oba papirusy

powstały w podobnym czasie i posiadają niemal identyczną

fakturę oraz technikę wykonania. Najpewniej Ramzesnacht brał

udział w wyprawie na Pustynię Wschodnią, którą odzwierciedlał

6 D. Polz, The Ramsesnakht Dynasty and the Fall of the New Kingdom: A New

Monument in Thebes, SAK 1998, 25, ss. 257–293. 7 H. Carter, A. H. Gardiner, The Tomb of Ramesses IV and the Turin Plan of a

Royal Tomb, JEA 1917, 4, 2, ss. 130–158; A. Dodson, S. Ikram, The Tomb in

Ancient Egypt, London–New York 2008, ss. 27, 32, 162. 8A. J. Peden, Egyptian Historical Inscriptions of the Twentieth Dynasty,

Michigan 1994, rozdz. 2.

9

drugi z papirusów. Z jednej strony miała ona zaspokoić potrzeby

na cenne surowce, a z drugiej miała cel propagandowy. Nie

wystarczyło, by faraon wysłał ludzi po kamień, musiał sam

wyruszyć w podróż. Jeśli chodzi o relację z kastą kapłanów

można stwierdzić, że obie strony utrzymywały dystans – w

żadnym z zachowanych źródeł nie ma mowy o wspólnych

przedsięwzięciach faraona i Wielkiego Kapłana, czy o konfliktach

między nimi9. Krótkotrwałe panowanie Ramzesa VI to okres

umacniania się kasty kapłańskiej, o czym świadczy pozostawienie

na funkcji Wielkiego Kapłana Amona Ramzesnachta oraz

awansowania choćby Kha„emhedjeta (kapłana, który był synem

skryby nekropolii tebańskiej) na kapłana kultu grobowego

Ramzesa VI. Ramzesnachto osobiście opieczętował grobowiec

Ramzesa VI10

. Panowania Ramzesa VII i Ramzesa VIII to czas, w

9 Idem, The Reign…, ss. 21, 340–343. 10A. A. M. A. Amer, Reflections on the Reign of Ramesses VI, JEA 1985, 71,

ss. 66–70; J. Černý, A Community of Workmen at Thebes in the Ramesside

Period, Cairo 1973, ss. 193, 219, 352–357; idem, Egypt. From the death of

Ramesses III to the End of the Twenty-first Dynasty, [w:] The Cambridge

Ancient History t. 2, cz. 2: The Middle East and the Aegean Region, c.1380–

1000 BC, wyd. 3, red. I. E. S. Edwards et al., Cambridge 1975, s. 614; K. A.

Kitchen, Ramesside Inscriptions, Historical and Biographical, t. 6. Ramesses

IV to XI and Contemporaries, Oxford 1983, s. 369;L. Bell, Only One High

Priest Ramessenakht and the Second Prophet Nesamun His Younger Son,

„Serapis” 1980, 6, ss. 7–27.

10

którym utrzymywało się wypracowane przez kapłana status quo,

zmiany miało przynieść dopiero panowanie Ramzesa IX11

.

Posiadamy dwa grobowce związane z Ramzesnachtem.

Pierwszy (TT 293) znajduje się na terenie nekropolii tebańskiej.

Został obrabowany już w starożytności. Drugi (K 93.11) również

jest tam położony, jednakże najprawdopodobniej służył jako

cenotaf dla oryginalnego grobowca TT 293. Obok znajduje się

grobowiec K 93.12, w którym spoczął jego syn Wielki Kapłan

Amona Amenhotep12

.

Następcami byli jego synowie – Nesamuni Amenhotep. Ze

źródeł wynika, że najpewniej Nesamun był Wielkim Kapłanem

Amona jedynie przez kilka miesięcy, choć możliwe, że od razu

został nim Amenhotep13

. Jednak brat Nesamuna musiał sprostać

11 B. Lurson, A Monument of Ramses VII in the area of the Ramesseum?, JEA

2012, 98 , ss. 297–304; N. Grimal, A History of Ancient Egypt, Oxford 1992, s.

288; C. J. Eyre, The reign-length of Ramesses VII, JEA 1980, 66, ss.168–170;

A. A. M. A. Amer, A Unique Theban Tomb Inscription under Ramesses VIII,

GM 1981, 49, ss. 9–12; M. L. Bierbrier, A Second High Priest Ramessesnakht?, JEA 1972, 58, ss. 195–199; K. A. Kitchen, Ramses VII and the Twentieth

Dynasty, JEA 1972, 58, ss. 182–194. 12 E. F. Wente, The Suppression of the High Priest Amenhotep, JNES 1966, 25,

s. 82; D. Polz, op. cit., s. 283; U. Rummel, War, death and burial of the High

Priest Amenhotep: the archaeological record at Dra’ Abu el-Naga, SAK 2014,

43, ss. 376–397. 13 U. Rummel, op. cit., ss. 393–396; A. Thijs, The Second Prophet Nesamun

and his claim to the High-Priesthood, SAK 2009, 38, ss. 343–353; L. Bell, op.

cit., s. 44; G. Legrain, Notes d’inspection. XVIII-XXVI, ASAE 1905, 6, ss. 130–

140.

11

czasom, których jego ojciec nie mógł przewidzieć14

. Coraz

bardziej osłabiony Egipt zaczął przyciągać uwagę zewnętrznych

wrogów, ale co gorsza, zagrożenie zaczęło czaić się od wewnątrz.

Dotychczasowe powiązania między środowiskami nubijskimi i

egipskimi zaczynały się co najmniej rozluźniać – nie bez

znaczenia był fakt awansowania na wyższe stanowiska

przedstawicieli libijskich i nubijskich mieszkańców Egiptu.Za

panowania Ramzesa IX doszło do szeregu istotnych zmian

politycznych, gospodarczych i społecznych, które spowodowały

umocnienie się Wielkich Kapłanów Amona. Tym samym

faraonowie zaczęli tracić kontrolę nad terenami Górnego Egiptu.

Na przełomie szesnastego i siedemnastego roku panowania

Ramzesa IX wyszły na jaw rabunki grobowców królewskich w

Tebach15

.Sprawa obiła się szerokim echem, wśród podejrzanych

znaleźli się najwyżsi urzędnicy tebańscy z wezyrem włącznie! Nie

ulega wątpliwości, że faraon stracił kontrolę nad swoją

administracją. W źródłach nie znajdujemy nic, co pozwoliłoby

14 U. Rummel, op. cit., ss. 376–397. 15 T. E. Peet, The Mayer Papyri A&B, London 1920, ss. 19–20; J. Capart, A. H.

Gardiner, B. van de Walle, New Light on the Ramesside Tomb-Robberies, JEA

1936, 22, z. 2, ss. 169–193; C. Aldred, More Light on the Ramesside Tomb

Robberies, [w:] Glimpses of Ancient Egypt, red. J. Ruffle et al., Warminster

1979, ss. 96–98; T. E. Peet, The Great Tomb Robberies of the Twentieth

Egyptian Dynasty, New York–Hildesheim 1997, passim; A. Thijs,

Reconsidering the End of the Twentieth Dynasty. Part V: P. Ambras as an

advocate of a shorter chronology, GM 2000, 179, ss. 77–78.

12

uznać Ramzesa X za wyróżniającego się, silnego faraona.

Starożytni Egipcjanie mieli prawo oczekiwać lepszego władcy16

.

Narastające napięcia w chylącym się ku upadkowi Egipcie

doby Nowego Państwa egipskiego doprowadziły do ostrych tarć

na linii Egipt właściwy a Nubia. Sytuację tę próbował

wykorzystać wicekról Nubii Panehsi17

. Ramzes XI usiłował z

kolei doprowadzić do tak zwanego renesansu18

. Chodziło o

wzmocnienie autorytetu faraona i próbę odbudowy państwa

(gospodarka, polityka wewnętrzna). W dziewiętnastym roku

panowania Ramzesa XI doszło do buntu armii nubijskiej19

.

16 M. Collier, A. Dodson, G. Hamernik,P. BM EA 10052, Anthony Harris, and

Queen Tyti, JEA 2010, 96, ss. 242–247; H. M. El-Saady, A Small Inscribed

Vessel of Ramesses X in Edinburgh, OrNS1990, 59, z. 1, ss. 56–57; M. L.

Bierbrier, The Length of the Reign of Ramesses X, JEA 1975, 6, s. 251; idem, A

Second…, ss. 195–199. 17 M. L. Bierbrier, Panehsi, [w:] Lexikon der Ägyptologie, t. 4, red. W. Helck,

W. Westendorf, Wiesbaden 1982, ss. 661–662. 18 T. E. Peet, op. cit., passim; E. F. Wente, Late Ramesside Letter 9, [w:] E. F.

Wente, Late Ramesside Letters, Chicago 1967, ss.11–12, 37–38; O. Goelet, A

New "Robbery" Papyrus: Rochester MAG 51.346.1, JEA 1996, 82, ss. 107–127; A. Thijs, Reconsidering the End of the Twentieth Dynasty. Part III: Some

hitherto unrecognised documents from the wḥmmswt, GM 1999, 173, ss.188–

189; A. Thijs, Reconsidering the End of the Twentieth Dynasty. Part V: P.

Ambras…, GM 2000, 179, ss. 69–83; 19 U. Rummel, op. cit, s. 376; K. Ridealgh, A Tale of Semantics and

Suppressions: Reinterpreting Papyrus Mayer A and the So-called 'War of the

High Priest' during the Reign of Ramesses XI, SAK 2014, 43, ss. 359–373; A.

Thijs, The Troubled Careers of Amenhotep and Panehsy: The High Priest of

Amun and the Viceroy of Kush under the Last Ramessides, SAK 2003, 31, ss.

289–306; A. Niwiński, Le passage de la XXe à la XXIIe dynastie. Chronologie

13

Buntownicy przekraczając I kataraktę wkroczyli na teren rdzennie

górnoegipski. Wielki Kapłan Amona Amenhotep został usunięty z

urzędu po zdobyciu Teb20

. Najpewniej niedługo potem zmarł bądź

z przyczyn naturalnych, bądź na wygnaniu. Dopiero w

późniejszym czasie jego szczątki zostały pochowane w Tebach

gdy Wielkim Kapłanem był już Herihor21

. Doszło wtedy do

grabieży skarbów tebańskich oraz bezczeszczenia grobowców

faraonów. Ofiarą Nubijczyków padła również mumia faraona

Totmesa III. Bunt armii nubijskiej zapoczątkował zmiany

polityczne, w których główną rolę odegrali przywódcy stronnictw

kampanii pacyfikacyjnej powstańców: Piankh i Herihor. Trwa

spór który z nich najpierw pełnił funkcję Wielkiego Kapłana

Amona22

.

et histoire politique, BIFAO 1995, 95, ss. 329–360; E. F. Wente, The

Suppression…, JNES 1966, 25, nr 2, ss. 73–87. 20 E. F. Wente, Late Ramesside Letters…, ss. 24–25, 53; E. F. Wente, Letters

from Ancient Egypt, Atlanta 1990, s. 171; K. Jansen-Winkeln, op. cit., ss. 22–

37;L. Török, The Kingdom of Kush: Handbook of the Napatan-Meriotic Civilization, Leiden 1997, passim; A. Thijs, Reconsidering the End of the

Twentieth Dynasty. Part III: Some hitherto…, GM 1999, 173, s. 187; idem, The

Troubled Careers of Amenhotep and Panehsy: The High Priest of Amun…,

SAK 2003, 31, ss. 289–306; idem, I was thrown out from my city…, SAK

2006, 35, ss. 307–326; idem, Once More…, GM 2014, 240, ss. 69–81; J.

Palmer, The High Priests of Amun at the End of the Twentieth Dynasty,

BEJ2014, 2, ss. 1–22. 21 U. Rummel, op. cit., s. 392; 22 P. James, R. Morkot, Herihor’s Kingship and the Hight Priest of Amun

Piankh, JEGH 2010, 3, z. 2, ss. 231–260; S. R.W. Gregory, Piankh and

14

Piankh zastąpił Amenhotepa jako Wielki Kapłan Amona23

. Dotąd

pozostaje postacią tajemniczą. Najpewniej był on zięciem

Herihora, który miał odwagę otwarcie lawirować między

Panehsim, a ówczesnym władcą, Ramzesem XI.

Nie mamy

bliższych informacji na teamt Piankha, nie znamy też jego miejsca

pochówku. Wiemy, że w trakcie buntu Panehsiego był

wicekrólem Nubii24

.

O obniżeniu znaczenia faraona na rzecz Wielkich

Kapłanów Amona może świadczyć historia Wenamuna. Opowieść

została spisana na papirusie (tzw. papirus Puszkina), obecnie

znajdującym się w Moskwie25

. Dokument Wenamunanie ma

pewnej datacji, jednak przedstawiona historia miała się wydarzyć

się za czasów Herihora sprawującego urząd Wielkiego Kapłana

Amona. Realcja ta jest dowodem na to w jak trudnym położeniu

względem starożytnego Lewantu znalazł się Egipt. Właśnie

Herihor prosił w niej Wenamunaa, by sprowadził drewno na barkę

boga Amona. Ze źródła wynika, że faraon nie miał już możliwości

Herihor: Art, Ostraca, and Accession in Perspective, BEJ2013, 1, ss. 5–18; J.

Palmer, The High Priests of Amun…, BEJ2014, 2, ss. 1–22. 23 K. A. Kitchen, Pianchi, [w:]Lexikon der Ägyptologie, t. 4, red. W. Helck, W.

Westendorf, Wiesbaden 1982, s. 1052. 24 U. Rummel, op. cit., s. 392; A. J. Morales, The Suppression of the High

Priest Amenhotep: A Suggestion to the Role of Panhesi, GM 2001, 181, ss. 59–

76; A. Niwiński, Le passage de la XXe à la XXIIe dynastie…, ss. 329–360; R.

El-Sayed, Piankh, Fils de Hérihor, BIFAO 1978, 78, ss. 199–218. 25Papirus Puszkina 120.

15

wsparcia tak kosztownej wyprawy w przeciwieństwie do

Herihora. Nie wiemy jak zakończyła się podróż Wenamuna i czy

wrócił do Egiptu. Sam fakt prawdopodobnie pierwszej, tak

szeroko zakrojonej od czasów Ramzesa IV wyprawy, wskazuje

jaką rolę odegrał czynnik kapłański26

. Z opowieścią Wenamuna

powiązany jest list Weramiego27

.

O roli Herihora może świadczyć jeden z bloków skalnych

znalezionych na terenie świątyni karnackiej. Inskrypcja mówi, że

Herihor, poza funkcją Wielkiego Kapłana Amona, pełnić mógł

funkcję wezyra oraz zarządcy Teb28

. Wskazuje tym samym na

26 M. Lichtheim, Ancient Egyptian Literature, t. 2: The New Kingdom, Berkley

1976, ss. 224–230; C. Vandersleyen, Le Rapport d’Ounamon (vers 1065

avantJésus-Christ): Analysed’une mission manquée, Bruxelles–Safran 2013,

passim; A. Egberts, The Chronology of The Report of Wenamun, JEA 1991, 77,

ss. 57–67; A. Thijs, In Search of King Herihor and the Penultimate Ruler of the

20th Dynasty, ZÄS 2005, 132, ss. 73–91; C. J. Eyre, Irony in the Story of

Wenamun: the Politics of Religion in the 21st Dynasty, [w:] Literatur und

Politikimpharaonischen und ptolemäischenÄgypten, red. J.Assmann, E.

Blumenthal, Cairo 1999, ss. 235–252; K. A. Kitchen, The Third Intermediate

Period in Egypt, 1100-650 BC., Warminster 1996, ss. XVI–XVII; A. Egberts, Wenamun, [w:] The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, t. 3, red. D.

Redford, Oxford–New York–Caire 2001, ss. 495–496; H. W.Helck, Wenamun,

[w:] Lexikon der Ägyptologie, t. 6, red. W. Helck et al., Wiesbaden 1986, ss.

1215–1217. 27Papirus Puszkina 127; G. Fecht, Der Moskauer „literarische Brief

alshistorischesDokument”, ZÄS 1962, 87, ss. 12–31; A. Thijs, I was thrown

out from my city –Fecht's views on Pap. Pushkin 127 in a new light, SAK 2006,

35, ss. 307–326. 28V. Rondot, Un document imédit au nom de Hérihor, C-Karnak 1985, 8, ss.

272–277.

16

monopol świątyni karnackiej oraz słabnącą pozycję Ramzesa XI

względem kapłana-dowódcy.

Słynny papirus Nodżmet sugeruje nam, że Herihor uważał

się za faraona. Ureusz na jego głowie nie jest rzeczą

przypadkową29

. Będąc kapłanem tej rangi Herihor rościł sobie

także pretensje do władzy nad Górnym Egiptem. Wobec jawnej

uzurpacji faraon nie próbował nawet interweniować30

. Jedynym

wskaźnikiem, że doszło do interwencji, mogło być niepewne

źródłowo damnatio memoriae Herihora31

.

29Papirus BM 10490; K. Jansen-Winkeln, op. cit., ss. 22–37; K. A. Kitchen,

The Third Intermediate Period…, ss. 42–45; J.Taylor, Nodjmet, Payankh and

Herihor: The end of the New Kingdom reconsidered, [w:] Proceedings of the

Seventh International Congress of Egyptologists, red. C. J. Eyre, Leuven 1998,

ss. 1143–1155; U. Rößler-Köhler, Piankh – Nedjemet – Anchefenmut – eine

Kleinigkeit, GM 1998, 167, ss. 7–8; A. Thijs, Two Books for One Lady, The

mother of Herihor rediscovered, GM 1998, 163, ss. 101–110; idem, Nodjmet A,

Daughter of Amenhotep, Wife of Piankh and Mother of Herihor,ZÄS2013, 140,

ss. 54–69; G. Lenzo, The two funerary papyri of Queen Nedjmet (P. BM EA

10490 and P. BM EA 10541 + Louvre E. 6258), BMSAES 2010, 15, ss. 64–83. 30C. F. Nims, An oracle dated in “the Repeating of Births”, JNES 1948, 7, ss. 157–162; A. Niwiński, Les périodes WHM MSWT dansl’histoire de l’Égypte:

Un essaicomparatif, BSFÉ 1996, 136, ss. 5–26; A. Thijs, Reconsidering the

End of the Twentieth Dynasty, Part II, GM1999, 170, ss. 98; idem,

Reconsidering the End of the Twentieth Dynasty part V: P. Ambras…, GM

2000, 179, ss. 69–83; idem, Introducing the Banishment Stele into the 20th

Dynasty, ZÄS2011, 138, ss. 163–181; S. R. W. Gregory,Herihor in art and

iconography: kingship and the gods in the ritual landscape of Late New

Kingdom Thebes, London 2014, passim. 31 B. Haring, Stela Leiden V 65 and Herihor's Damnatio Memoriae, SAK 2012,

41, ss. 139–152.

17

Historię Wielkich Kapłanów Amona,a dokładniej okres ich

dominacji, zamyka postać Pinodżema I, który dzięki osiągnięciom

poprzedników mogła ostatecznie umocnić się w funkcji Wielkiego

Kapłana Amona. Jego rządy w Tebach to okres upadku znaczenia

faraona.

Śmierć Pinodżema nie kończy historii kasty kapłańskiej w

Egipcie. Stanowi jedynie klamrę między Ramzesnachtem, który

zapoczątkował silne oddziaływanie kasty kapłańskiej na dwór

faraoński, a Pinodżemem I. Następcy tego ostatniego wykorzystali

pozycję ugruntowaną przez niego i jego poprzedników. Za

panowania Szeszonka I doszło do zmiany tego modelu, ponieważ

faraon ten na urzędzie Wielkiego Kapłana Amona osadził

swojego syna. A to już nowy etap historii kasty pałańskiej Teb32

.

Streszczenie

Artykuł jest próbą przedstawienia procesu umacniania się

pozycji kasty kapłańskiej na czele z Wielkimi Kapłanami Amona,

32A. Dodson, The Prophet of AmunIuput and His Distinguished Ancestors, JEA

2009, 95, ss. 51–66; S. Ben-Dor Evian, Shishak’s Karnak relief – more than

just name-rings, Egypt, Canaan and Israel: History, Imperialism, Ideology and

Literature, Culture and History of the Ancient Near East, red. S. Bar et al.,

Leiden 2011, s. 17.

18

przy jednoczesnym upadku znaczenia faraonów doby

ramessydzkiej. Jedynie Ramzes IX podjął próbę uratowania

napiętych relacji z Górnym Egiptem, który opowiedział się po

stronie kasty kapłańskiej. Kapłani zyskali sobie szacunek należny

faraonom. Do tej sytuacji doprowadziły zabiegi kapłana

Ramzesnachta oraz jego syna Amenhotepa. Po krótkotrwałym

zawirowaniu, jakim był bunt Nubijczyków, kasta kapłańska de

facto przejęła kontrolę nad Górnym Egiptem. Kluczowe okazało

się tutaj panowanie Herihora. Pozycja kapłanów ugruntowała się

w momencie, w którym Egipt był słaby politycznie i zagrożony

interwencjami zbrojnymi z zewnątrz, a co gorsza konfliktami

wewnętrznymi.

Summary

The article is an attempt to present the process of

strengthening the position of the priestly caste at the head of the

Great Priest of Amun, while the collapse of the importance of the

pharaohs of the ramesside period. Only Ramses IX attempted to

maintain relationship with Upper Egypt, who sided with the

priestly caste. Priests have gained the respect due pharaohs. This

situation led treatments of the Ramsesnacht priest and his son

19

Amenhotep. After a short perturbation, which was the rebellion

Nubians, priestly caste took control of Upper Egypt indeed. The

key was reign Herihora. The position of the priests cemented at

the time, in wich Egypt was weak politically and vulnerable to

military intervention from outside, and the worse internal

conflicts.

20

Bartosz Staręgowski

Lublin

Zadania starosty generalnego wielkopolskiego w sferze

wojskowej działalności sejmiku województw wielkopolskich –

na przykładzie Adama Sędziwoja Czarnkowskiego

(1593-1627)

Urząd starosty został wprowadzony przez Wacława II, na

przełomie XIII i XIV w. Było to ewidentne nawiązanie do

wzorów czeskich, gdzie urzędnik ten był namiestnikiem króla i

zarządcą prowincji. Po raz pierwszy tego typu urząd w Królestwie

Polskim pojawił się w Wielkopolsce33

. W miarę upływu lat

starostowie zaczęli pojawiać się też na innych terenach królestwa,

jednakże ich jurysdykcja obejmowała jedynie grody a nie całe

ziemie34

. Starosta wielkopolski jako jeden z nielicznych zatrzymał

swoje prerogatywy, które obejmowały obszar prowincji

wielkopolskiej, a ściślej rzecz biorąc jej jądra czyli woj.

poznańskiego i kaliskiego. Okres panowania Władysława

Łokietka a następnie jego syna Kazimierza Wielkiego, był

33 Z. Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1983, s. 194. 34 Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. IV, Warszawa 1903, s.

271.

21

momentem kiedy to zasięg kompetencji, obowiązki oraz prawa

starosty generalnego dopiero się kształtowały. Warto tu

nadmienić, iż do tego czasu istniało dwóch starostów oddzielnie,

kaliski i poznański. Na przełomie 1352 i 1353 r. Kazimierz Wielki

złączył oba starostwa, co rozpoczęło proces pełnej unifikacji i

kształtowania pozycji starosty generalnego, zwanego czasem w

skrócie generałem wielkopolskim. Pierwszym „generałem” został,

pochodzący ze Śląska szlachcic Wierzbięta z Paniewic z rodu

Złodziejów35

. W XVI w. zakończył się proces tworzenia starostw

dla wszystkich ziem koronnych. Starostów generalnych

pozostawiono jedynie na terenie Wielkopolski, Małopolski, Rusi i

Podolu36

. W ich przypadku władza nie ograniczała się tylko do

jednego grodu ale kilku powiatów. Jak podaje Z. Góralski, w

końcu XIV i XV wieku starostowie utracili funkcje wojskowe37

.

W przypadku starostów jest to oczywiście prawda, natomiast

kompetencje „generałów” w tym zakresie nie do końca zostały

zlikwidowane. Chodzi tu mianowicie o ich wpływ na

kształtowanie formacji zbrojnych sejmików ziemskich, za których

organizacje byli odpowiedzialni z ramienia sejmiku. Jednym z

podstawowych zadań starosty, było dbanie o bezpieczeństwo i

35 J. Łojko, Utworzenie starostwa generalnego Wielkopolski, „Roczniki

historyczne”, r. XLIV, 1978, s. 131, 134-135. 36 Z. Góralski, op. cit, s. 195-196. 37Ibidem, s. 196.

22

obronę podległego sobie terytorium. Zwykły starosta wypełniał

jedynie zadania stricte policyjne38

, natomiast starosta generalny,

za zgodą sejmiku mógł kierować i dowodzić obroną domową, stać

na czele wojska powiatowego oraz organizować i koordynować

wyprawy pospolitego ruszenia.

Szczególne znaczenie miało to właśnie w prowincji

Wielkopolskiej. Trzeba tu zdecydowanie zaznaczyć, iż jej ścisłe

jądro składało się ze wspomnianych wcześniej dwóch

województw kaliskiego i poznańskiego. Województwo

poznańskie składało się z 3 powiatów i 1 ziemi, natomiast

kaliskie z 6 powiatów. Jak podaje M. Zwierzykowski, mimo

stanowienia dwóch odrębnych bytów administracyjnych,

politycznie te dwa województwa tworzyły jedno ciało wspólne39

.

Oprócz starosty generalnego, miały również jeden sejmik w

Środzie, na którym zapadały najważniejsze decyzje dla lokalnej

38 Z. Gloger, op.cit, s. 272-273. Jak podaje Z. Gloger: „Starosta jest nie tylko

obrońcą zamku […], lecz nadto stróżem spokoju w granicach swego starostwa,

gdzie powinien powściągać gwałty, karać kradzieże i rozboje […] Do niego

należy prawo miecza, wykonanie wszelkich wyroków świeckich i

kościelnych”. 39 M. Zwierzykowski, Samorząd sejmikowy województw poznańskiego i

kaliskiego w latach 1696-1732, Poznań 2010, s. 22. W skład woj. poznańskiego

wchodziły powiaty: poznański, kościański, wałecki oraz ziemia wschowska.

Woj. kaliskie składało się z powiatów: gnieźnieńskiego, kaliskiego,

kcyńskiego, konińskiego, nakielskiego i pyzdrskiego.

23

społeczności, w tym te dotyczące samorządowych sił zbrojnych40

.

Celem niniejszego tekstu jest pokazanie w jaki sposób wypełniano

te zadania oraz przed jakimi wyzwaniami w tym zakresie stawał

starosta generalny.

Adam Sędziwój Czarnkowski – magnat wielkopolski

Postać Adama Sędziwoja Czarnkowskiego, została

wybrana nieprzypadkowo. Jest to człowiek, który swój urząd

sprawował najdłużej w XVII w. bo aż 34 lata41

. Poza tym posiadał

doświadczenie wojskowe, z którym u starostów generalnych

bywało bardzo różnie. Był również jedną z najbardziej

wpływowych osób w Wielkopolsce, a przynajmniej jednym z

najbogatszych magnatów, posiadającym 3 miasta i 49 wsi oraz

liczne współwłasności42

. Jego ojciec Wojciech Sędziwój również

był starostą generalnym w latach 1568–157843

, a matką Jadwiga

Sierpska. W okresie panowania Stefana Batorego, służył w

wojsku walcząc w kampaniach przeciwko Księstwu

Moskiewskiemu, otrzymując jako nagrodę w 1579 r. starostwo

40 Ibidem, s. 27. 41Urzędnicy wielkopolscy XVI-XVIII w., oprac. A. Bieniaszewski, Wrocław-

Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987, s. 198. 42Wielkopolski słownik biograficzny, red. A. Gąsiorowski, J. Topolski,

Warszawa-Poznań 1983, s. 126. 43Urzędnicy…, s. 165.

24

pyzdrskie. Jak pisał K. Niesiecki: „[…] z młodych lat ten godny

senator pod Stefanem królem żołd wojenny zaczął, i na

Moskiewską kampanię, z sześćdziesiąt ludźmi zbrojnymi, sam

dopiero rok życia swego siedemnasty rachując stanął”44

. Był

zwolennikiem a zarazem członkiem obozu Jana Zamojskiego, co

zaowocowało pozyskaniem wielu królewszczyzn m. in. Powidza,

Międzyrzecza, Gniezna. Sprawował również zaszczytną funkcję

komandora joannitów w Poznaniu, którą objął po swoim ojcu

Wojciechu. W 1605 r. został również mianowany wojewodą

łęczyckim, a w 1611 r. marszałkiem Trybunału Koronnego45

. 27

marca 1593 r. został wybrany na urząd starosty generalnego po

Andrzeju Opalińskim, zmarłym 3 marca 1593 r.46

. Tak rozpoczął

się jego trwający przeszło 34 lata okres służby.

Pierwsze lata piastowania urzędu

Przez pierwsze lata swojego urzędowania, nie dane było

Adamowi Czarnkowskiemu, organizować jakichkolwiek sił

zbrojnych. Wojna, którą prowadził Zygmunt III na terenie Inflant,

nie stwarzała bezpośredniego zagrożenia dla prowincji. Jedynym

44 K. Niesiecki, Herbarz polski, t. III, Lipsk 1839, s. 216. 45 W. Dobrowolska, Adam Sędziwój Czarnkowski [w:] Polski Słownik

Biograficzny, t. IV, Kraków 1938, s. 214-215. 46Urzędnicy…, s. 165.

25

obciążeniem w tym okresie był pobór zarządzony przez króla, a

któremu jak podaje biskup Piasecki, od samego początku

niechętna była część szlachty wielkopolskiej47

. Poprzez swoich

posłów, próbowała zmienić stanowisko królewskie, by zamiast

poboru zorganizować pospolite ruszenie48

. Król jednak odmówił,

a pobór został utrzymany. Chodź nadal przeprowadzano go bez

zakłóceń, sytuacja w kraju stawała się coraz bardziej napięta, gdyż

jak się okazało nie tylko Wielkopolska wyrażała swój sprzeciw

wobec decyzji królewskich. Śmierć Jana Zamojskiego,

przeciwnika zbrojnego występowania przeciw królowi

spowodowała, iż upadła ostatnia przeszkoda na drodze do

zbrojnego rokoszu. 10 maja 1606 r. na zjeździe w Poznaniu, cześć

Wielkopolan podjęła decyzję o zaprzestaniu poboru49

. Podobną

rezolucję podjął zjazd w Kaliszu50

. W tym momencie nastąpiło

rozerwanie sejmiku, którego obrady toczyły się w dwóch

odrębnych kołach. W jednym obradowali rokoszanie, w drugim

47 P. Piasecki, Kronika Pawła Piaseckiego, biskupa przemyślskiego, Kraków 1870, s. 97-98. 48Instrukcja dana posłom sejmowym z sejmiku przedsejmowego województw

poznańskiego i kaliskiego w Środzie 17 stycznia 1600 r.,Akta sejmikowe

województw poznańskiego i kaliskiego (dalejASWPiK), t. I (1572-1632), cz. 1,

wyd. W. Dworzaczek, Poznań 1957,s. 220. Instrukcja poselska mówi wprost o

zaprzestaniu poboru i zamiast tego organizacji pospolitego ruszenia. 49Protestacja szlachty województw poznańskiego i kaliskiego zgromadzonej na

sądach grodzkich w Poznaniu 10 maja 1606 r., ASWPiK, s. 282. 50Protestacja szlachty województw poznańskiego i kaliskiego zgromadzonej na

rokach ziemskich w Kaliszu 22 maja 1606 r., ASWPiK, s. 286-287

26

regaliści. A. Czarnkowski, znalazł się jako umiarkowany regalista

w obozie sprzyjającym królowi. Chodź wysocy rangą urzędnicy

woj. wielkopolskich, próbowali negocjować ze skonfederowaną

szlachtą, były to próby daremne. Eskalacja konfliktu sięgnęła

takiego poziomu, że rokoszanie wprost zagrozili śmiercią min.

wojewodzie poznańskiemu oraz domagali się natychmiastowego

ustąpienia Czarnkowskiego z urzędu51

. Zjazd wiślicki

wydawałoby się, nieco uspokoił sytuację52

, jednak w 1607 r.

rokosz wybuchł na nowo. W lutym tegoż roku, rokoszanie z

Wielkopolski podjęli karkołomną decyzję. Bezprawnie odwołali

się do pomysłu organizacji pospolitego ruszenia, które miało

wesprzeć siły rokoszu. Wyznaczyli nawet pieniądze tzw.

„subsidiumpecuniarum”, za które miano zaciągnąć chorągwie

husarskie do ochrony przemarszu pospolitaków, najpierw pod

Sieradz, a następnie pod Jędrzejów, gdzie na zjeździe miały

zebrać się wszystkie siły rokoszowe53

. Wielkopolscy senatorowie,

wśród których był Czarnkowski, jednoznacznie potępili

51Streszczenie artykułów na rokosz pod Sandomierzem uchwalonych przez

sejmik nadzwyczajny województw poznańskiego i kaliskiego w Środzie 8 lipca

1606 r., ASWPiK, s.308 52 P. Piasecki, op.cit, s. 200-201. 53Uchwała zjazdu województw wielkopolskich w Kole 14 lutego 1607 r.,

ASWPiK, s. 339-340. Nie mamy jednak informacji, kto miał dowodzić

chorągwiami husarskimi, ile miało wynosić subsidiumpecuniarum oraz ile

miała trwać służba.

27

bezprawną mobilizację wojskową54

. Mimo, problemów

konfederatów z dotarciem do punktu zbornego, ostatecznie udało

im się wziąć udział w zjeździe Jędrzejowskim. Byli również

obecni w trakcie bitwy pod Guzowem, zakończonej klęską sił

rokoszowych. Wymownym wydarzeniem było schwytanie

jednego z przywódców wielkopolskich rokoszan Jarosza

Rozdrażewskiego, który brał udział w bitwie pod Guzowem na

czele 40 konnej chorągwi husarskiej, przez żołnierzy z

prywatnego oddziału Adama Czarnkowskiego składającego się z

chorągwi husarskiej i regimentu piechoty55

. Ostatecznie rokosz

zakończył się, a scalony sejmik ponownie rozpoczął swoje obrady

w Środzie.

Wojsko powiatowe i wyprawa pospolitego ruszenia w 1621

roku

Koniec kampanii moskiewskiej postawił starostę generalnego,

przed poważnym wyzwaniem. W latach 1612–1615 w woj.

54Protestacja senatorów, dygnitarzy i szlachty województw poznańskiego i

kaliskiego, zgromadzonych na sądy grodzkie poznańskie przeciwko uchwale

zjazdu kolskiego w Poznaniu 7 marca 1607 r.,ASWPiK, s. 359. 55 P. Piasecki, op.cit, s. 211; R. Grabowski, Guzów 5 VII 1607, Zabrze 2005, s.

76-79. W aneksach dotyczących sił walczących po obu stronach w bitwie pod

Guzowem możemy znaleźć przywódców rokoszu z Wielkopolski m.in. Jarosza

Rozdrażewskiego, Zygmunta Grudzińskiego czy Marcina Broniewskiego.

28

wielkopolskich obozowali skonfederowani, nieopłaceni żołnierze,

którzy brali udział we wspomnianej przed chwilą kampanii.

Sejmik by zapobiec grabieżom okolicznych terenów, postanowił

uchwalić pobór łanowy i czopowy na zapłatę wojsku56

. Pobór

rozpoczęty przez Wojciecha Chudzińskiego, został wstrzymany

przez skonfederowanych żołnierzy, którzy siłą odebrali mu

pieniądze z dotychczas zebranych podatków, po czym rozpoczęli

ich ściąganie na własną rękę57

. Samowola żołnierska i grabienie

prowincji, spowodowały to, że szlachta zaczęła domagać się od

Czarnkowskiego, jako starosty generalnego „[…] aby principaliter

o naszym pokoju i bezpieczeństwie jako wódz nasz radził i

wszelkiemu następującemu niebezpieczeństwu pro posse

zabiegał”58

. Była również gotowa stanąć do obrony pospolitym

ruszeniem. Jednakże dzięki mediacjom „generała”, udało się

uniknąć rozlewu krwi, a dzięki jego staraniom na sejmie o

wypłatę zaległych należności, ostatecznie udało się zebrać i

56Uchwała sejmiku deputackiego województw poznańskiego i kaliskiego w

Środzie 10 września 1612 r., ASWPiK, s. 409-410. 57Protestacja Wojciecha Chudzyńskiego, pisarza grodzkiego poznańskiego,

poborcy z sejmiku deputackiego województw poznańskiego i kaliskiego w

Środzie 10 września 1612 r., uczyniona przeciw skonfederowanemu wojsku

stołecznemu i podane do grodu poznańskiego 8 stycznia 1613 r., ASWPiK, s.

410-411. 58Uchwała koła województwa kaliskiego na okazowaniu województw

poznańskiego i kaliskiego pod Środą 17 września 1613 r., ASWPiK, s. 425.

29

wypłacić zaległe sumy. Obyło się również bez konieczności

zaciągania wojska59

.

W 1619 r. sejmik postanowił wesprzeć kampanię

moskiewską królewicza Władysława IV. Rozpoczął pobór

podatków, które z jednej strony miały zostać przeznaczone do

opłacenia kosztów związanych z wyprawą, a z drugiej miały

pokryć koszty służby wojska powiatowego przeznaczonego do

obrony granic kraju. Uchwałą sejmiku z 11 kwietnia 1619 r.,

powołano 3 chorągwie wojska powiatowego, które miały udać się

na Ukrainę do obrony granic. Czarnkowski, wraz z Wacławem

Leszczyńskim, wojewodą kaliskim, mieli dbać o wydanie

pieniędzy na dwa kwartały dla żołnierza powiatowego60

.

Podobnie zresztą w przypadku uchwały ze stycznia 1621 r., kiedy

to został on szafarzem pieniędzy w województwie poznańskim dla

żołnierzy powiatowych, którzy wesprzeć mieli wojsko walczące

przeciw Turkom pod Chocimiem61

. Poza kwestiami finansowym

widać wyraźnie, iż wpływ starosty generalnego w tym przypadku

59Wielkopolski słownik…, s. 126. 60Uchwała sejmiku nadzwyczajnego województw poznańskiego i kaliskiego w

Środzie 11 kwietnia 1619 r., ASWPiK, cz. II, s. 78-81. 61Uchwała sejmiku posejmowego województw poznańskiego i kaliskiego w

Środzie 9 stycznia 1621, ASWPiK, cz. II, s. 94-96. Na poborców wybrano

Adama Konińskiego w woj. poznańskim i Stanisława Mężyńskiego w woj.

kaliskim. Szafarzami zostali analogicznie Adam Sędziwój Czarnkowski i

Jarosz Rozdrażewski.

30

był niewielki. Wydaje się, że odpowiedzi należałoby szukać w

charakterze służby wojska powiatowego, które zostało wysłane

poza terytorium woj. poznańskiego i kaliskiego, za

bezpieczeństwo których odpowiadał starosta generalny. Dlatego

też wydaje się prawdopodobne, iż sejmik nie widział potrzeby by

angażować go w większym stopniu. Podobnie zresztą sprawa

wyglądała w przypadku wyprawy pospolitego ruszenia. Natomiast

sam wojewoda łęczycki wziął udział w bitwie pod Chocimiem na

czele 150 osobowego regimentu piechoty, walczącego w pułku

hetmana Jana Karola Chodkiewicza62

.

Zawarcie rozejmu, nie zakończyło napiętej sytuacji. W wojsku,

które po skończeniu działań zbrojnych domagało się zapłaty za

swoją służbę, pojawiły się niepokoje. Chaotyczny sposób

organizacji wojska przed bitwą Chocimską, problemy z wartością

monety oraz pustki w skarbcu, wymogły na królu decyzje o

wypłacie pieniędzy dla wojska, na zasadzie jak najmniejszych

kwot, dla jak największej ilości żołnierzy. Naturalnie

spowodowało to ich opór i już 8 lutego 1622 r., zawiązali oni

62Ordynacja pułków polskich na ekspedycją wołoską przeciwko cesarzowi

tureckiemu Osmanowi, osobą swą będącemu pod Chocimiem roku 1621,

mającemu wojska 700000 [w:] Pamiętniki o wyprawie chocimskiej r. 1621

Jana hrabi z Ostroroga, Prokopa Zbigniewskiego, Stanisława Lubomirskiego i

Jakóba Sobieskiego, wyd. Ż. Pauli, Kraków 1853, s. 5.

31

konfederację, która domagała się zapłaty zaległych należności63

.

W konfederacji wzięło udział ok. 6 tys. żołnierzy zaciągu

państwowego oraz część wojsk powiatowych i lisowczycy.

Spośród żołnierzy powiatowych, najwięcej pretensji rościły sobie

chorągwie łęczyckie. Czarnkowski, z uwagi na sprawowany urząd

wojewody łęczyckiego, podjął się negocjacji, mających uspokoić

sytuację i doprowadzić do wypłacenia zaległego żołdu, tym

bardziej, że gromady zdemobilizowanego i nieopłaconego wojska

zagrażały bezpośrednio terytorium Wielkopolski. Mimo

wypracowanego kompromisu i obietnicy wypłaty za drugi

kwartał, grabieże nie ustały, a przeniosły się wprost na terytorium

woj. kaliskiego. Żołnierze zaczęli domagać się zapłaty za 3

kwartał64

. Sytuacja coraz bardziej przypominała tą sprzed 10 lat,

kiedy wojsko po kampanii moskiewskiej rabowało i pustoszyło

okoliczne tereny. Trudna sytuacja wymusiła na sejmiku podjęcie

decyzji o wysłaniu, posłów do zdemobilizowanych żołnierzy. By

pozyskać ich zaufanie wysłano w tym celu niedawnych

rotmistrzów powiatowych Tyburcego Złotnickiego i Mikołaja

Węgorzewskiego oraz braci Mielżyńskich65

. Chodź nie liczono na

63 J. Pietrzak, Konfederacja lwowska 1622 roku, „Kwartalnik Historyczny”, r.

LXXX, z. 4, 1973, s. 845-847. 64 Ibidem, 852-858. 65Uchwała sejmiku deputackiego województw poznańskiego i kaliskiego w

Środzie 12 września 1622 r., ASWPiK, cz. II, s. 130-131.

32

załatwienie sprawy, to przynajmniej oczekiwano na jakiekolwiek

informacje odnośnie postulatów żołnierskich, do których można

było się ustosunkować. Po wysłuchaniu relacji posłów

Czarnkowski miał wespół z senatorami wypracować pomysł na

załatwienie problemu. Pierwszy plan zakładał negocjacje na

forum sejmowym i wyjednanie zgody u króla na zapłacenie

wszelkich należności, w ostateczności miano odwołać się do siły

zbrojnej. Na szczęście nie potrzeba było dowoływać się do

rozwiązań siłowych, król zgodził się na wypłatę wszelkich

zaległości, co potwierdzone zostało na sejmiku w Środzie 21

sierpnia 1623 r.66

. Po raz kolejny środkami dyplomatycznymi

udało się zażegnać kryzys bezpieczeństwa województw

wielkopolskich.

Organizacja samoobrony domowej i obrona zagrożonej

granicy ze Śląskiem

Chodź udało się zażegnać kryzys związany z konfederacją

lwowską, zagrożenie zmobilizowało szlachtę wielkopolską do

66Uchwała sejmiku nadzwyczajnego województw poznańskiego i kaliskiego w

Środzie 21 sierpnia 1623 [w:] Lauda średzkie i poznańskie województw

poznańskiego i kaliskiego, oblatowane w grodzie poznańskim w latach 1601-

1703, Biblioteka Czartoryskich (dalej B. Czart.), rękopis (dalej rkp.) 1774, s.

101-103.

33

podjęcia starań o organizację obrony domowej. Na sejmiku

przedsejmowym z 13 stycznia 1624 r., przedstawiono plany

obrony, zakładające z jednej strony ewentualną mobilizację w

ramach pospolitego ruszenia, z drugiej wystawienie wojska

powiatowego. Osobą odpowiedzialną za organizację obrony

sejmik postanowił uczynić starostę generalnego. Na przyszłym

sejmie miał on wraz z senatorami zabiegać o zgodę króla. Wojska

powiatowe miały zostać sfinansowane przez jeden pobór łanowy

z szosowym i jeden czopowy. Poborcami mieli być Wojciech

Dąbrowski i Mikołaj Mieszkowski67

. Król co prawda zgodził się

w konstytucji sejmowej na wspomniane postulaty, jednakże pod

warunkiem zatwierdzenia przez niego rotmistrzów, surowej

dyscypliny i odpowiedzialności za żołnierzy przez starostę

generalnego oraz pełnej odpowiedzialność finansowej sejmiku za

zaciągnięte wojska68

. Mając zgodę królewską, sejmik z 19 marca

przystąpił do formowania samoobrony terytorialnej.

Pułkownikiem oraz głównodowodzącym został „generał” Adam

Sędziwój Czarnkowski, który miał zaciągnąć 150 konną

chorągiew husarską, 100 konną arkebuzerską i 100 osobową rotę

piechoty. Oprócz niego 100 husarzy zaciągnąć miał Jarosz

67Uchwała sejmiku przedsejmowego województw poznańskiego i kaliskiego w

Środzie 13 stycznia 1624, B. Czart., rkp. 1774, s. 104-106. 68Volumina Constitutionum, t. III (1611-1640), vol. 1 (1611-1626), Warszawa

2010, s. 336.

34

Rozdrażewski, co ciekawe jego przeciwnik polityczny z czasów

rokoszu Zebrzydowskiego, 100 husarzy doświadczony rotmistrz

powiatowy Tyburcy Złotnicki oraz 100 husarzy Wacław

Ossowski. Żołd ustalono na poziomie 30 złp. na koń zarówno dla

husarza jak i arkebuzera, a wypłata miał nastąpić za dwa kwartały.

Pełna odpowiedzialność za ustalenie stacji żołnierskiej

spoczywała na staroście generalnym. Zadaniem tego wojska było

zabezpieczenie granic województw wielkopolskich69

. Mimo

początkowego zaaprobowania uchwały powołującej obronę

domową, po jej przeanalizowaniu, król stwierdził iż dopuszcza

ona, a przynajmniej nie zakazuje, obciążania stacjami dóbr

duchownych i królewskich. A na to jego zgody być nie mogło70

.

W obliczu takiego rozwoju sytuacji sejmik nie zdecydował się na

jej organizację71

.

Dwa lata później Wielkopolska po raz kolejny znalazła się

w niebezpieczeństwie. Tym razem granice prowincji były

bezpośrednio zagrożone z jednej strony atakiem szwedzkim, z

drugiej wojskami Ernesta Mansfelda i Bernarda Weimarskiego

69Uchwała sejmiku nadzwyczajnego województw poznańskiego i kaliskiego w

Środzie 19 marca 1624, ASWPiK, cz. II, s. 174-175. 70Uniwersał królewski skierowany przeciw uchwale sejmiku przedsejmowego

województw poznańskiego i kaliskiego w Środzie 19 marca 1624 r. z Warszawy

15 kwietnia 1624 r., ASWPiK, cz. II, s. 179-180. 71Instrukcja dana posłom z sejmiku przedsejmowego województw poznańskiego

i kaliskiego w Środzie 16-21 grudnia 1625 r., ASWPiK, cz. II, s. 202.

35

sprzymierzonymi ze Szwedami a walczącymi w wojnie

trzydziestoletniej. Na sejmie toruńskim w 1626 r. wyznaczono

pobory dla województw w liczbie dwóch łanowych z szosem,

jednego czopowego oraz tzw. czterech poborów od braci72

.

Sejmik średzki z 28 sierpnia zgodził się na ustalone obciążenia

finansowe, a nawet zarządził siódmy pobór na potrzeby i

wystawienie wojska powiatowego. Na pułkownika po raz drugi

wybrano starostę generalnego z 200 konną chorągwią oraz dwóch

rotmistrzów z chorągwiami po 100 koni Adama Przyjemskiego i

Łukasza Górskiego. Zwiększono również wymiar żołdu z 30 do

40 złp. Popis miał odbyć się 19 kwietnia, a służba rozpoczynać się

26. Równolegle sejmik planował zorganizować pospolite ruszenie

na szczeblu lokalnym, które miało wesprzeć w walce

powiatowych. Wedle uchwały szlachta miała stawić sie w stolicy

swojego powiatu, odbyć popis przed wojewodami i senatorami, na

następnie udać się do punktu zbornego, na który przewidywano

wyznaczyć miejsce na granicy śląskiej, zagrożone atakiem

Mansfeldczyków. Każdy szlachcic miał stawić się z czeladzią

uzbrojony po husarsku. Wesprzeć ich mieli również mieszczanie.

Na realizację obu planów wystarano się o zgodę królewską73

. Król

72Volumina Legum, t. III, Petersburg 1859, s. 258-259. 73Uchwała sejmiku posejmowego województw poznańskiego i kaliskiego w

Środzie 29 grudnia 1626 r., ASWPiK, cz. II, s. 223-224.

36

dał Wielkopolanom zielone światło, zastrzegł jednak tylko, by nie

wybierali oni stacji z dóbr królewskich i duchownych oraz

zabronił opodatkowywania Żydów74

. Wojska powiatowe, po

odbyciu popisu czym prędzej skierowały się na granicę śląską, po

czym wsparte prywatnymi siłami starosty generalnego, podjęły

walkę z żołnierzami Mansfelda. Tymczasem organizacja

pospolitego ruszenia szła opieszale i nieskutecznie. Starosta

generalny trzykrotnie apelował do szlachty poprzez uniwersały,

jednak nie przyniosło to oczekiwanego rezultatu. Ostatecznie

zadecydował o rozwiązaniu pospolitego ruszenia, argumentując to

skuteczną walką wojska powiatowego75

. Zastanawiające jest czy

argumentacja, przedstawiona przez Czarnkowskiego była

faktycznym powodem decyzji o rezygnacji z pospolitego ruszenia,

czy po prostu miała na to wpływ absencja szlachty. Cóż ciężko

jest to w tej chwili rozstrzygnąć. Biorąc jednak pod uwagę

„gorliwość” szlachty do uczestnictwa w pospolitym ruszeniu,

74Odpowiedź króla posłom do niego wysłanym z sejmiku posejmowego województw poznańskiego i kaliskiego w Środzie 29 grudnia 1626, dana 5

lutego 1627 r., ASWPiK, cz. II, s. 227-228. 75Uniwersał Adama Sędziwoja Czarnkowskiego, wojewody łęczyckiego i

generała wielkopolskiego, do szlachty województw poznańskiego i kaliskiego, z

Poznania 29 lipca 1627 r.,Uniwersał Adama Sędziwoja Czarnkowskiego,

wojewody łęczyckiego i generała wielkopolskiego, zwołujący szlachtę na

pospolite ruszenia do miast powiatowych na 30 lipca 1627 r., Uniwersał

Adama Sędziwoja Czarnkowskiego, wojewody łęczyckiego i generała

wielkopolskiego, do szlachty województw poznańskiego i kaliskiego, z Poznania

2 sierpnia 1627 r., ASWPiK, cz. II, s. 231-234.

37

wydaje się być prawdopodobny ten drugi argument. W każdym

bądź razie powiatowi zdali egzamin, i udało im się odeprzeć

niemieckie wojska.

Plan obrony terytorialne w oparciu o pospolite ruszenie

Pomimo fiaska organizacji obrony terytorialnej w oparciu

o pospolite ruszenie, sama koncepcja nie została zaniechana przez

szlachtę szczególnie, że wciąż żywe było niebezpieczeństwo

szwedzkie. Na sejmiku 31 sierpnia 1627 r., szlachta poznańska i

kaliska, wespół ze starostą generalnym i innymi urzędnikami oraz

senatorami z wielkopolski, przygotowała specyficzny plan obrony

terytorialnej. Według niego szlachta miała w pełnej gotowości

bojowej, uzbrojona po husarsku lub arkebuzersku, czekać na

sygnał od swoich kasztelanów. Ci mieli być informowani o

niebezpieczeństwie, po czym rozpocząć przygotowania szlachty.

Informację o gotowości bojowej mieli przekazać do grodu, a

następnie otrzymać stosowne uniwersały. Aby zapobiec sytuacji,

w której nieprzyjaciel dowiedziałby się o mobilizacji, w dwa

tygodnie po zakończeniu sejmiku, zjazd popisowy miał odbyć się

pod Środą, o czym wiedzieć mieli tylko najważniejsi urzędnicy, w

szczególności kasztelani, którzy przyprowadzić mieli szlachtę.

Wojewodowie mieli sobie wybrać osobę, która miała służyć za

38

doradcę, i bez zgody tej osoby ani wojewodowie ani kasztelani nie

mogli podejmować żadnych działań. Obozowanie miało odbywać

się w następującym porządku i kolejności: pierwsze sześć tygodni

powiaty poznański i wałecki, potem kościański i ziemia

wschowska, dalej kaliski i koniński, kolejno pyzdrski i kcyński,

na gnieźnieńskim i nakielskim kończąc. Wszyscy przez 6 tygodni

mieli pomieszkiwać w obozie. Z każdym powiatem mieli być

obecni urzędnicy. Szlachcie zabroniono czynienia szkód, a prawo

w tym zakresie regulować miała odrębna konstytucja. Identycznie

jak przy wyprawach, obowiązek służby spoczywał na każdym

posiadaczu ziemskim. Z obowiązku osobistego stawiennictwa

zwolnieni byli jedynie starzy, chorzy, wdowy oraz wypełniający

swoje publiczne powinności. Ci mieli wystawić odpowiednie

zastępstwo. Kara ze niestawiennictwo wynosiła 3000 złp76

.

Niestety Adam Czarnkowski nie dożył realizacji tego pomysłu. 18

września 1627 r. zmarł, po czym został pochowany w poznańskim

grobowcu77

.

76Uchwała sejmiku przedsejmowego województw poznańskiego i kaliskiego w

Środzie 31 sierpnia 1627 r., B. Czart, rkp. 1774, s. 120-124. 77Wielkopolski słownik…, s. 126.

39

Podsumowanie

Działalność publiczna Adama Sędziwoja Czarnkowskiego

jako starosty generalnego, obfitowała w różne wydarzenia natury

militarnej, w które zaangażowane były woj. wielkopolskie.

Rokosz Zebrzydowskiego i w jego konsekwencji destabilizacja

sejmiku oraz sytuacji w prowincji, trudne negocjacje ze

skonfederowanym wojskiem czy konieczność zapewnienia

bezpieczeństwa prowincji w latach 1624–1627, to problemy jakim

musiał stawić czoło starosta generalny. Śledząc jego życiorys i

dokonania, można pokusić się o stwierdzenie, iż podołał

zadaniom przed jakimi stawiał go sejmik wielkopolski. Czy to siłą

mediacji czy oręża bronił prowincji, realizując tym samym

zadania nakładane na niego przez sejmik. Oprócz tego wypełniał

też inne obowiązki, do których był zobligowany ze względu na

swój urząd. Będąc w słusznym wieku i nie szczędząc przy tym

własnego zdrowia, nadal sumiennie i starannie wypełniał swoje

obowiązki względem władzy sądowniczej. Gdy jego małżonka

Anna Zborowska, prosiła go by ze względu na wiek zaniechał tak

intensywnej działalności, odpowiedział jej: „Przysiągłem na

sprawiedliwość, chcę jej i w złem zdrowiu zadość uczynić”78

.

Sposób sprawowania funkcji starosty generalnego przez Adama

78 K. Niesiecki, op.cit, s. 217.

40

Czarnkowskiego nie tylko, stawia w pozytywnym świetle samą

postać „generała” wielkopolskiego, ale obrazuje również jakie

zadania najczęściej spadały na jego głowę. Był to urzędnik bardzo

ważny w życiu politycznym na szczeblu lokalnym oraz posiadał

duże kompetencje w zakresie kierowania siłą zbrojną samorządu

ziemskiego. Niekiedy nazywany był najwyższym strażnikiem

ładu, porządku i bezpieczeństwa. Jednakże takie skomasowanie

kompetencji, a także brak ich rozróżnienia w stosunku do

wojewodów, doprowadził w latach późniejszych do konfliktów

kompetencyjnych na tym tle. Charakterystyczny spór między

wojewodą poznańskim Krzysztofem Opalińskim a starostą

generalnym Bogusławem Leszczyńskim, w 1646 r. spowodował

sparaliżowanie uchwały o obronie domowej. Jednak jest to już

zupełnie inna historia.

Streszczenie

Urząd starosty generalnego zachował się jedynie na terenie

Wielkopolski, Małopolski, Rusi i Podolu. Oprócz prerogatyw

identycznych jak w przypadku zwykłych starostów, posiadał

również kompetencje dotyczące kierowania siłami zbrojnymi

powoływanymi przez sejmiki lokalne. Jego zadaniem było

41

zapewnienie bezpieczeństwa podległego sobie terytorium, toteż

często określano go mianem najwyższego strażnika porządku.

Adam Sędziwój Czarnkowski była najdłużej sprawującym swój

urząd starostą generalnym w XVII w. Podczas 34 letniego okresu

służby przyszło mu stawić czoła licznym wyzwaniom związanym

z bezpieczeństwem woj. wielkopolskich. Rokosz

Zebrzydowskiego, konfederacje nieopłaconych żołnierzy oraz

zagrożenie bezpieczeństwa w latach 1624-1627, wymogły na nim

podjęcie konkretnych i zdecydowanych działań. Do samego końca

życia, był aktywnym urzędnikiem wypełniającym zadania,

nakładane na niego przez sejmik woj. poznańskiego i kaliskiego.

Dlatego tez jego postać została przedstawiona jako przykład

obrazujący prerogatywy i obowiązki „generała” wielkopolskiego

oraz ich właściwe wykonywanie w majestacie prawa.

Summary

The office of the general district governor was retained

only in several regions: Greater Poland, Lesser Poland, Rus, and

Podole. Apart from the prerogatives typical of regular district

governors, the general district governor was entitled to lead armed

forces gathered by local province assemblies. He was tasked with

42

the safety of the territory he presided over, which led to his being

called the highest guardian of safety. Adam SędziwójCzarnkowski

held the office of the general district governor for 34 years, the

longest in the 17th century. During his tenure he was confronted

with numerous challenges to the safety of Greater Poland. The

Zebrzydowski rebellion, confederations of unpaid soldiers, and

the security threat of 1624-1627 all tested his determination and

decisiveness. Until the end of his life he remained active in the

service to the province assembly of the Poznań and Kalisz

provinces. His figure is often presented as a perfect example of

the prerogatives and duties of the “general” of Greater Poland and

their due performance.

43

Iwona Górnicka

Lublin

Prymas Mikołaj Prażmowski jako lider ugrupowania

malkontentów

Prymas Mikołaj Prażmowski jest postacią dość

kontrowersyjną, która nie została tak naprawdę jeszcze dokładnie

poddana analizie. W swych działaniach był bardziej politykiem

niż duchownym. Aktywnie uczestniczył w ówczesnych

politycznych intrygach, natomiast zaniedbywał swoje powinności

jako kapłan. Pośród mu współczesnych nie cieszył się dobrą

sławą. Uważany był za intryganta, który działał na korzyść swojej

rodziny. Celem danej pracy będzie próba przybliżenia postaci

prymasa Prażmowskiego oraz prześledzenie jego działań

skierowanych przeciwko królowi Michałowi Korybutowi

Wiśniowieckiemu.

Mikołaj Jan Prażmowski herbu Belina urodził się w 1617

roku. Był najstarszym synem Andrzeja, sędziego ziemskiego

warszawskiego i Jadwigi Zofii z Kożuchowskich. Miał trzech

44

braci: Franciszka, Wojciecha i Samuela Jerzego79

.

Jako dziecko uczył się w Sandomierzu, a następnie u

jezuitów. Studiował prawo na Uniwersytecie Krakowskim

prawdopodobnie w latach 1637 -1639. Około 1640 roku przybył

na dwór prymasa Jana Lipskiego w Łowiczu. W 1641 roku został

powierzony w testamencie opiece m. in. Jerzego Ossolińskiego,

który pełnił wówczas funkcję podkanclerzego koronnego80

.

Dzięki temu znalazł się na dworze królewskim, gdzie został

mianowany królewskim sekretarzem. Wskutek pomocy udzielonej

przez kasztelana sandomierskiego Stanisława Witkowskiego miał

możliwość udania się na studia do Rzymu. Podczas pobytu poznał

tam królewicza Jana Kazimierza. Do ojczyzny wrócił w 1646

roku, a rok później został posłem króla Władysława na sejmik

generalny mazowiecki. Jego pozycję na dworze ugruntował obiór

Jana Kazimierza na króla w 1649 roku. Był on bowiem jego

zaufany i wiernym współpracownikiem. Towarzyszył monarsze

m.in. na Śląsku podczas potopu szwedzkiego oraz był obecny pod

Beresteczkiem czy też w czasie wyprawy Zborowskiej81

.

79 A. Przyboś, Prażmowski Mikołaj Jan, [w] Polski Słownik Biograficzny, t.

XXVIII, s. 382-389. 80 J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy

od roku 1000 aż do roku 1821 czyli do połączenia arcybiskupstwa

gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskiem, Poznań 1891, t. 4, s. 139. 81 A. Przyboś, Prażmowski Mikołaj Jan…, s. 383 – 385.

45

O zaufaniu jakim cieszył się przyszły prymas świadczy

również fakt, iż brał udział w najważniejszych rokowaniach i

misjach poselskich. Uczestniczył w czasie rokowań welawsko–

bydgoskich z elektorem brandenburskim czy także w ustaleniach

traktatów oliwskich. W trakcie sejmu odbywającego się w 1658

roku awansował na urząd podkanclerzego koronnego, by po

śmierci Stefana Korycińskiego zostać kanclerzem wielkim

koronnym82

. W tym samym czasie nadano mu również

biskupstwo łuckie. Godność prymasa otrzymał zaś w 1666 roku.

Nominacja tę poparł papież Aleksander VII, ale szlachta nie była

wobec niego przychylna. Postrzegano go bowiem jako sługę

królowej Ludwiki Marii. Popierał bowiem plany wprowadzenia

elekcji viventerege. Prażmowski był także zwolennikiem

stronnictwa francuskiego dla którego został pozyskany przez

królową Ludwikę Marię. Już w 1659 roku podczas rozmów z

kardynałem Mazzarinim popierał jego plan współpracy

Rzeczpospolitej i Francji, a także aprobował kandydatury księcia

Henryka d‟Enghien83

.

Można stwierdzić, iż formalnie stanął na czele stronnictwa

profrancuskiego po śmierci Ludwiki Marii w 1667 roku. Mimo

tego chociaż popierał kandydaturę francuskiego kandydata na

82J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy…, s. 140. 83 A. Przyboś, Prażmowski Mikołaj Jan…, s. 383-384.

46

tron, nie wyraził zgody na propozycję przedstawioną przez

Ludwika XIV, aby Jan Kazimierz poślubił córkę księcia

Neuburskiego. Nie aprobował również kandydatury samego

Wilhelma. Po abdykacji Jana Kazimierza chciał, aby tron

przeszedł w ręce Kondeusza. Podczas sejmu elekcyjnego

planował wraz z Janem Sobieskim oraz Janem Andrzejem

Morsztynem zawiązać konfederację mającą na celu

doprowadzenie do obioru swego kandydata84

. Niestety w obliczu

nacisków posłów, Kondeusz został wykluczony z grona

pretendentów do tronu. Z tego powodu prymas skupił swe siły na

wypromowaniu kandydatury księcia Neuburskiego85

. Sejm

elekcyjny zakończył się jednak dla Prażmowskiego porażką, gdyż

szlachta obwołała królem Michała Korybuta Wiśniowieckiego86

.

Prymas niechętnie wypełnił swój obowiązek i dokonał koronacji

elekta, choć podczas swojego wotum dał upust niezadowoleniu87

.

Mimo, iż nie ma na to jednoznacznych dowodów, to wielu

historyków właśnie prymasowi i jego stronnikom przypisuje

84 Osobę Kondeusza wykluczono po tym jak oskarżono kilku magnatów o

przyjmowanie pieniędzy od francuskiego kandydata w zamian za poparcie, zob.

A. Przyboś, Michał Korybut Wiśniowiecki 1640 – 1673, Kraków 2007, s. 45 -

46. 85 A. Przyboś, Prażmowski Mikołaj Jan…, s. 368. 86 M. Chmielewska, Sejm elekcyjny Michała Korybuta Wiśniowieckiego 1669

roku, Warszawa 2006, s. 222 – 223. 87 I. Czamańska, Wiśniowieccy. Monografia rodu, Poznań 2007, s. 269 – 270.

47

doprowadzenie do zerwania sejmu koronacyjnego. Przesłanką ku

temu może być fakt, iż już 7 XI wraz ze swymi poplecznikami

obradował on nad wypowiedzeniem królowi posłuszeństwa88

.

Pomiędzy 7 a 20 XI 1669 malkontenci zawiązali porozumienie

przeciwko nowemu władcy, na czele ugrupowania stanął zaś

prymas Prażmowski. Porozumiał się on z przebywającym w

Rzeczpospolitej posłem francuskim L. de Lionnem89

. Chciał on

przeprowadzić detronizację Michała Korybuta, by w ten sposób

osadzić na tronie Francuza. Swój ostry sprzeciwił wyraził także

podczas wyboru małżonki dla Michała. Nie chciał, aby została nią

przedstawicielka domu habsburskiego i optował za kandydatką

francuską90

. Jednak w tej sprawie poniósł także porażkę, gdyż król

mimo sprzeciwu, wybrał Eleonorę Habsburską na swoją przyszłą

małżonkę, na co duży wpływ miał głównym stronnik królewski,

podkanclerzy Andrzej Olszowski91

. Prymas nie ukrywał swego

niezadowolenia z wyniku podjętych ustaleń. Z tego powodu

odmówił wzięcia udziału w ceremonii zaślubin przyszłej

królowej. Domagał się ponadto odroczenia terminu ślubu92

. Do

88 A. Przyboś, Prażmowski Mikołaj Jan…, s. 370. 89 Idem,, Michał Korybut Wiśniowiecki 1640 – 1673, Kraków 2007, s. 74. 90 Wśród kandydatek wymieniano m. in. księżniczkę Marię d‟ Elboeuf, księżną

Annę Orleańską czy też córkę Filipa Wilhelma Neuburskiego. 91 J. Matyasik, Obóz polityczny króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego,

Warszawa 2011, s. 192 – 193. 92 A. Przyboś, Michał Korybut .., s. 80 – 81.

48

króla skierował zaś list, w którym zarzucał mu, iż ten działa

wbrew prawu. Prażmowski oskarżał również monarchę o łamanie

postanowień zawartych w pacta conventa.

Monarcha jednak zdania nie zmienił i ślubu królewskiej

parze udzielił nuncjusz Galeazzo Marescotti93

. Prymas nie chciał

pogodzić się z poniesioną porażką. Do swych działań wykorzystał

zbliżające się obrady sejmu nadzwyczajnego w 1670 roku. Nawet

choroba i spowodowana nią absencja na obradach nie

przeszkodziły mu w prowadzeniu kampanii antykrólewskiej.

Malkontenci zaś byli bardzo aktywni podczas obrad. Żądali m. in.

usunięcia obcych rezydentów z otoczenia króla – była to akcja

skierowana przeciwko cesarskim posłom Mayerbergowi oraz

Schaffgotschowi. Domagali się również odczytania postanowień

pacta conventa94

. Celem przeciwników króla było zerwanie sejmu

oraz niedopuszczenie do koronacji Eleonory. Zarzuty kierowano

także wobec osoby podkanclerzego Olszowskiego i jego tajnych

pertraktacji z dworem wiedeńskim podczas zawierania umowy

przedślubnej.

W celu złagodzenia sporu podkanclerzy zdał obszerną

relacje ze swej podróży, jednak nie uspokoiło to sytuacji. Dalsze

93 M. Kamecka- Skrajna, Królowa Eleonora Maria Józefa Wiśniowiecka (1653-

1697), Toruń 2007, s. 57. 94 A. Przyboś, Michał Korybut .., s. 88.

49

obrady zmieniły się we wzajemne obrzucanie się oskarżeniami, co

w końcu doprowadziło do zerwania sejmu.

Atmosfera była tym bardziej napięta, iż po stolicy

rozpowszechniano plakaty z zarzutami skierowanymi wobec

malkontentów. Ujawniano także tajemniczy plan detronizacji

monarchy, którego miał zastąpić książę de Longueville95

.

Kolejny sejm zastał malkontentów w trudnej sytuacji, gdyż

Ludwik XIV zapewniał wówczas Michała Korybuta o swojej

sympatii, natomiast minister de Lionne odrzucał projekt elekcji

ks. de Longueville. Sejmiki przedsejmowe zaś opowiadały się za

monarchą i mnożyły coraz to nowe oskarżenia względem

malkontentów. Mimo kłótni i sporów sejm udało się doprowadzić

do pomyślnego końca. Sukcesem zakończyła się także ceremonia

koronacyjna Eleonory96

. Na sejmie tym doszło także do pozornej

zgody malkontentów z królem. Prymas Prażmowski w obliczu

trudnego położenia w jakim się znajdował, zdecydował się na

wyciszenie konfliktu. W tym celu przeprosił Michała Korybuta, a

także porozumiał się z podkanclerzym Olszowskim. Ta pozorna

zgoda nie była jednak trwała. Przez cały bowiem czas

malkontenci wraz z prymasem prowadzili swoje działania,

95 Poparcie tego kandydata miało być zatwierdzone na tajnym zjeździe

odbytym przez malkontentów pod koniec stycznia 1670 roku, zob. A.

Przyboś, Michał Korybut .., s. 92 – 93. 96 I. Czamańska, op. cit., s. 267 – 268.

50

czekając na sprzyjający moment do ataku. Pozostawali także w

ciągłym kontakcie ze swymi francuskimi sprzymierzeńcami.

Większą aktywność opozycjoniści podjęli z początkiem

1672 roku. Wtedy prymas w rozmowie z przybyłym do

Rzeczpospolitej posłem cesarskim baronem Piotrem Ignacym

Stommem otwarcie oznajmił, iż zmuszą monarchę do abdykacji.

Królowa Eleonora zaś pozostanie na tronie, aby po unieważnieniu

małżeństwa z Michałem mogła poślubić nowego elekta - księcia

de Longueville97

. Rozpętali również wielką akcję agitacyjną

wymierzoną w monarchę. Obarczali go winą za wszystkie

dotychczasowe niepowodzenia, w tym za zrywane sejmy.

Zarzucali mu brak zdolności politycznych, niewierność, a także

rozrzutność98

. Prymas Prażmowski do działania włączył również

swoich braci. Samuelowi, wojewodzie płockiemu, powierzył

poselstwo do Francji. Do Wiednia skierował Franciszka, który

pełnił wówczas urząd sekretarza wielkiego koronnego. Wojciecha

zaś posłał do hetmana Sobieskiego, aby tam pozyskać stronników.

Rozpowszechniano wówczas także pismo, List do

Mleczka wojewody podlaskiego, którego autorstwo przypisywane

jest kasztelanowi krakowskiemu Stanisławowi Warszyckiemu.

Krytykował on działania malkontentów, a szczególnie rodziny

97 M. Kamecka – Skrajna, Królowa Maria Eleonora…, s. 140 – 149. 98 I. Czamańska, op. cit., s. 276 – 277.

51

Prażmowskich. Oskarżał ich o zrywanie sejmów, spiskowanie

oraz wprowadzanie zamętu. Sejm stał się więc po raz kolejny

areną starcia dwóch przeciwnych obozów. Dodatkowo niektóre z

sejmików przedsejmowych zaczęły zawiązywać konfederacje w

obronie swych stronników. Takiemu działaniu przeciwny był

prymas, który nie chciał działać przed przybyciem hetmana

Sobieskiego99

.

Hetman do stolicy dotarł 20 czerwca 1672 roku100

.

Wszyscy zdawali sobie sprawę, iż w takiej atmosferze nie ma

szans na pomyślne zakończenie sejmu. Z tego powodu biskup

kujawski Kazimierz Florian Czartoryski podjął się mediacji

pomiędzy zwaśnionymi stronami. Nie przyniosła ona jednak

efektu. 25 czerwca miała miejsce prywatna audiencja prymasa

Prażmowskiego u Michała Korybuta101

. Podczas niej prymas

wprost proponował monarsze abdykację, która miała być dla

dobra Rzeczpospolitej102

. Król stanowczo odrzucił „propozycję

prymasa”103

. Krok ten świadczył o zuchwałości prymasa, a także

o ufności, jaką pokładał w osobie Ludwiku XIV i jego pomocy.

99 A. Przyboś, Michał Korybut…, s. 147 - 148. 100Ibidem, s. 153 – 154. 101J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy…, s. 166 – 167. 102J. Kaniewski, Sejmiki koronne wobec problemów wewnętrznych

Rzeczpospolitej za panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego ( 1669 –

1673), Katowice 2014, s. 251 – 252. 103 I. Czamańska, op. cit., s. 278 – 279.

52

Wszystkie te wydarzenia przybliżały widomo wojny

domowej. Nie pomogła nawet interwencja nuncjusza

apostolskiego. Miał on za zadanie nakłonić prymasa do

pojednania się z królem, pod groźbą wszczęcia przeciwko niemu

procesu ekskomuniki. Prymas jednak nie zamierzał rezygnować z

realizacji swych zamierzeń. Kolejny sejm zaś zgodnie

z przewidywaniami został zerwany104

.

W celu uchronienia swojej osoby od oskarżeń Prażmowski

wraz ze swymi poplecznikami wydał 1 lipca manifest, w którym

ukazał siebie jako obrońcę ojczyzny105

. Kreował się na obrońcę

pokoju i wolności. Całą winę zaś zrzucał na monarchę i jego

współpracowników. W odpowiedzi stronnicy króla wydali swoje

pismo, w którym całą winą obarczali stronę przeciwną - prymasa

oraz hetmana Sobieskiego.

Walka z królem tak pochłonęła prymasa, iż ten nie

dostrzegał wydarzeń zachodzących w państwie francuskim.

Ludwik XIV toczył bowiem wojnę z Holandią i sprawa polska

niezbyt go wówczas interesowała106

. Kolejnym ciosem dla

malkontentów była śmierć ich kandydata ks. de Longueville,

104M. Sokalski, Między królewskim majestatem a szlachecką wolnością.

Postawy polityczne szlachty małopolskiej w czasach Michała Korybuta

Wiśniowieckiego, Kraków 2002, s. 153 – 161. 105 I. Czamańska, op. cit., s. 279 – 280. 106 T. Korzon, Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629 – 1674, t.3, Kraków 1898,

s. 298 – 299.

53

który zginął 12 czerwca podczas przeprawy przez Ren107

.

Nieświadomi tego faktu, gdyż wiadomość dotarła do nich z

dużym opóźnieniem, skierowali do Ludwika list proszący o jak

najszybsze przysłanie swego kandydata. Śmierć ks. de

Longueville była poważną stratą dla jego stronników, nie zmieniła

jednak planów prymasa. Nawiązał on bowiem kontakty z

ministrem Simonem Arnaud de Pomponne‟a. Prosił go, by to on

przysłał innego kandydata. Zwracał się także z prośbą o wsparcie

militarne w sile 25 tys., na czele których miał stać

Kondeusz108

.Apogeum konfliktu miało zaś miejsce pod Gołębiem,

gdzie doszło do zawiązania konfederacji w obronie króla i

Rzeczpospolitej. Celem zjazdu miała być obrona państwa przed

zagrożeniem tureckim109

, jednak szlachta wolała zająć się

własnymi waśniami. Postanowiono rozprawić się z malkontentami

i ich osądzić110

. Za głównego winowajcę uznano prymasa

Prażmowskiego. Oskarżono go o zdradę oraz uznano wrogiem

107Z. Hundert, Między buławą a tronem. Wojsko koronne w walce stronnictwa malkontentów z ugrupowaniem dworskim w latach 1699 – 1673, Oświęcim

2014, s. 326. 108 A. Przyboś, Michał Korybut .., s. 161 – 162. 109Kiedy armia turecka wtargnęła w granice Rzeczpospolitej, król ruszył na jej

spotkanie z pospolitym ruszeniem, które – zamiast iść na wroga – 11 X

zatoczyło pod Gołębiem w woj. lubelskim koło obozowe,14 X uchwaliło akt

konfederacji i zaczęło sądy nad malkontentami, zob. A. Przyboś, Michał

Korybut…,s.179 – 190.. 110 L. A. Wierzbicki, O zgodę w Rzeczpospolitej. Zjazd warszawski i sejm

pacyfikacyjny 1673 roku, Lublin 2005, s. 20 – 21.

54

ojczyzny. W akcie konfederacji zarzucono mu również „ praktyki

postronne wojny domowej, rozrywanie wolnej elekcyjej,

wszytkiego zamieszania i złego w ojczyźnie”111

. Domagano się

pozbawienia go posiadanych dóbr i urzędów. Na celowniku

znalazł się również hetman Sobieski. Pod aktem podpisała się

znaczna część stronników królewskich. W obronie prymasa

stanął jednak nuncjusz Angelus Ranuzzi112

, który zabronił

egzekwowania wyroku na prymasie. Michał Korybut otrzymał

także upomnienie od papieża Klemensa X, który zarzucał mu

przekroczenie kompetencji i mieszanie się do spraw podległych

sądowi kościelnemu. Szlachta zgromadzona pod Gołębiem za

winnych uznała także braci prymasa. Samuel – za nieobecność

podczas pospolitego ruszenia pozbawiony został miejsca w

senacie, Wojciecha oskarżono o zdradę oraz niestawienie się na

pospolitym ruszeniu za co pozbawiono go urzędu113

. Franciszek

zaś musiał się przed nimi stawić i wytłumaczyć ze swych działań.

Konfiskacie uległy także dobra dziedziczne Prażmowskich.

111 A. Przyboś, Michał Korybut…, s. 190 – 191. 112 Oświadczenie nuncjusza papieskiego (28 X), iż prymasa może sądzić

jedynie papież i to w Rzymie, przyjęto z oburzeniem i pogróżkami. Mimo to

nuncjusz A. Ranuzzi na polecenie papieża protestował ponownie 23 XII.

Prażmowski przysłał do obozu swego spowiednika, jezuitę Gurowskiego,

grożąc klątwą konfederackim sędziom. Protestował też przeciw sądom w

listach do króla i senatorów 113 Z. Hundert, Między buławą a tronem…, s. 331.

55

W obliczu wydarzeń malkontenci nie pozostawali bierni i podjęli

się obrony prymasa, wydali w jego obronie „Kalendarz nowy

praktyk i biegów dworu polskiego”114

. Bronili oni zarówno

Prażmowskiego jak i jego braci. Zaprzeczali m.in. jakoby prymas

w swej siedzibie w Łowiczu ukrywał francuskiego kandydata czy

też przyjął jakąś kwotę w celu poparcia konkretnej osoby podczas

elekcji. Oszczerstwami również nazywali pogłoski

o odbywaniu tajnych narad z prymasem w Łowiczu czy też

utrzymywaniu prywatnych oddziałów. Starali się także wykazać,

iż prymas padł ofiara spisku swych przeciwników.

To oni bowiem podszywając się pod jego osobę prowadzili

szkodliwą dla państwa korespondencję z hetmanem

Doroszenką115

.

Także prymas w obliczu powszechnej krytyki oraz

dokonanego na nim „samosądu‟ nie zamierzał pozostawać bierny.

Pomocy szukał we Francji, prosząc o wsparcie wojskowe

i przysłanie kandydata do tronu. Wydał także pismo zatytułowane

„Wywód niewinności w zadaniu niesłusznem i na temże

ufundowanym wyroku, przeciwko mnie, księdzu Mikołajowi na

114Kalendarz nowy praktyk i biegów dworu polskiego. Z aspektów i

lunacyiczwórletnichdiffidencyi, ku pospolitej przestrodze zebrany, na rok

Pański reconciliationisseurationis przestępnych praw i wolności 1673 roku

[w:] Pamiętniki historyczne, wyd. L. Hubert, Warszawa 1861, s. 239 - 254. 115Ibidem s. 239 – 224.

56

Prażmowie i Nieporęcie Prażmowskiemu, stolicy Apostolskiej na

zawsze posłowi, Prymasowi i pierwszemu Xiążęciu Korony

polskiej i W. X. Litewskiego, tudzież JW. JP. Samuelowi

wojewodzie płockiemu,, WP. Wojciechowi chorążemu

nadwornemu i staroście łomżyńskiemu i JMX. Franciszkowi

opatowi sieciechowskiemu sekretarzowi w. koron. Prażmowskim,

braciom moim rodzonym, przez konfederację w obozie pod

Gołębiem w październiku r. p. 1672”,116

. Podjął się w nim obrony

siebie a także swych braci.

Głównym zadaniem „Wywodu” było oczyszczenie się ze

stawianych mu zarzutów. Ukazał siebie jako obrońcę praw i

wolności Rzeczpospolitej. Starał się wykazać, iż sądy

przeprowadzone przez szlachtę są niezgodne z prawem. Jako

osoba duchowna może być tylko osądzony przez sąd kościelny a

nie świecki. To co zaś stało się pod Gołębiem porównał do

rządów despotycznych. Odpierał zarzuty o spiskowanie czy też

116M. Prażmowski, Wywód niewinności w zadaniu niesłusznem i na temże

ufundowanym wyroku, przeciwko mnie, księdzu Mikołajowi na Prażmowie i

Nieporęcie Prażmowskiemu, stolicy Apostolskiej na zawsze posłowi,

Prymasowi i pierwszemu Xiążęciu Korony polskiej i W. X. Litewskiego, tudzież

JW. JP. Samuelowi wojewodzie płockiemu,, WP. Wojciechowi chorążemu

nadwornemu i staroście łomżyńskiemu i JMX. Franciszkowi opatowi

sieciechowskiemu sekretarzowi w. koron. Prażmowskim, braciom moim

rodzonym, przez konfederację w obozie pod Gołębiem w październiku r. p.

1672, [w:] Pamiętniki historyczne, wyd. L. Hubert, Warszawa 1861,

s. 200-235.

57

dopuszczenie się zdrady117

. Wszystko co robił, w tym także

napominanie władcy, czynił z powodu swej troski o losy

Rzeczpospolite. Podkreślał także swą rolę przy szczęśliwym

przeprowadzeniu elekcji. To on bowiem uśmierzył zamieszki i nie

dopuścił do zakłócenia obrad. Odrzucał także pomówienia jakoby

faworyzował wówczas którego z kandydatów czy też podpisywał

jakieś zobowiązania względem kandydatów. Stanął także w

obronie swych braci, którzy padli ofiarą nienawiści do jego

osoby. Ważną część pisma stanowi opieranie przez prymasa

zarzutów o spiskowaniu z Turcją. Prażmowski nie tylko

stanowczo zaprzecza podejmowaniu takich działań, ale także

wskazuje winnych zaistniałej sytuacji. To bowiem stronnicy

Michała Korybuta cały czas lekceważą zagrożenie płynące ze

strony państwa tureckiego mimo licznych przestróg płynących ze

strony hetmana Sobieskiego118

.

Równocześnie do tych działań w dalszym ciągu

korespondowano ze stroną francuską. Wobec jednak rosnącego

zniecierpliwienia postanowiono wymusić na Ludwiku XIV

ostateczne deklaracje. Wyznaczono mu 5-tygodniowy okres czasu

na podjęcie decydujących kroków oraz wskazanie przyszłego

117 T. Korzon, Dola i niedola Jana Sobieskiego…, s. 293 – 295. 118M. Prażmowski, Wywód niewinności w zadaniu niesłusznem i na temże

ufundowanym wyroku, przeciwko mnie, księdzu Mikołajowi na Prażmowie i

Nieporęcie…, s. 200 – 235.

58

kandydat do tronu Rzeczpospolitej. Starania te były jednak

bezowocne, ponieważ Ludwik XIV w dalszym ciągu prowadził

walki z Holandią, co powodowało, iż wewnętrzne sprawy

Rzeczpospolitej nie znajdowały się w kręgu jego zainteresowań.

Minister de Pomponne informował malkontentów już w

październiku o zaistniałej sytuacji. Ci jednak dalej pokładali

nadzieje w Ludwiku XIV i z podjęciem ostatecznych decyzji

postanowili czekać do wyznaczonego terminu119

.

W obliczu bierności francuskiego monarchy i upłynięciu

wyznaczonego czasu, malkontenci postanowili pojednać się z

monarchą. Zwołany w tym celu w Warszawie w styczniu 1673

generalny zjazd, był kontynuacją obrad spod Gołębia, jednak

prowadzone wówczas rozmowy odbywały się już w zmienionej

rzeczywistości politycznej. Uzgadnianie warunków porozumienia

trwało do marca120

. Malkontenci ogłosili 21 stycznia „Memoriał

responsu”, którego autorem był prawdopodobnie Prażmowski.

Żądano w nim odwołania oskarżeń, podano także warunki

porozumienia. Domagali się przede wszystkim przekształcenia

zjazdu w sejm, a także przywrócenia dawnego ustroju.

119 J. Kaniewski, Sejmiki koronne wobec problemów wewnętrznych

Rzeczpospolitej… s. 356 – 361. 120 Dn. 9 I 1673 r. wysłano do Łowicza bpa Andrzeja Trzebickiego i woj.

witebskiego Jana Antoniego Chrapowickiego. Do zgody nawoływał także

nuncjusz Ranuzzi.

59

Ostatecznie dzięki interwencji nadzwyczajnego nuncjusza F.

Buonvisiego, a także pośrednictwu królowej Eleonory, zawarto

porozumienie121

. W myśl aktu postanowiono m.in. skasować

wyroki i sądy konfederacji gołębskiej, znieść konfederację

generalną, przywrócić dawny ustrój, sejmy oraz wewnętrzny

pokój122

. 27 lutego prymas Prażmowski wraz z hetmanem

Sobieskim przybyli do Ujazdowa, a następnie 11 marca podpisano

akt ugody i malkontenci złożyli przysięgę na wierność królowi.

Nazajutrz zjazd przekształcił się w sejm i tego dnia zawarto akt

ugody123

.

Było to ostanie działanie prymasa, gdyż zaatakowany

przez chorobę zmarł w zamku ujazdowskim 15 kwietnia 1673

roku. Pochowany został w połowie maja przed ołtarzem Krzyża

Świętego w kolegiacie w Łowiczu124

. W sporządzonym

testamencie starał się wytłumaczyć swoje postępowanie, prosił

również o wybaczenie monarchę. Michał Korybut odwiedził

umierającego prymasa, doszło wtedy również do pojednania.

Tak zakończyła się walka prymasa z królem. Walka, która

przyniosła Rzeczpospolitej zgubę i obnażyła wszystkie przywary

stanu szlacheckiego.

121 L. A. Wierzbicki, O zgodę w Rzeczpospolitej.. , s. 217 – 218. 122 A. Przyboś, Michał Korybut .., s. 211 – 212. 123 Z. Hundert, Między buławą a tronem…, s. 342 – 343. 124 J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy…, s. 182 – 184.

60

Streszczenie

Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie działań

podejmowanych przez prymasa Mikołaja Prażmowskiego w

czasie rządów Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Prymas stał

bowiem na czele ugrupowania opozycyjnego wobec monarchy.

Jako stronnik francuski podejmował szereg działań mających na

celu doprowadzenie do zmiany władcy. W tekście ukazane zostały

najważniejsze inicjatywy podejmowane zarówno przez prymasa

jak i jego stronników.

Summary

The aim of the following article is to present actions taken

by primate Mikołaj Prażmowski during the reign of Michał

Korybut Wiśniowiecki. The primate was the leader of the

opposition to the king. As a supporter of France, he took several

steps to replace the monarch. The text describes the most

important initiatives taken by the primate and his supporters.

61

Kamil Jakimowicz

Lublin

Skład osobowy i kompetencje lubelskiej Komisji Porządkowej

Cywilno-Wojskowej

Choć XVIII stulecie przyniosło znaczny rozwój w zakresie

myśli administracyjnej, a projekty zawierające koncepcje budowy

nowoczesnej administracji lokalnej w samej Rzeczypospolitej

przedstawiano podczas sejmów już w czasach Augusta II, to

żaden z nich nie znalazł praktycznego zastosowania. Dopiero

podczas Sejmu Czteroletniego rozpoczęto skonkretyzowaną

dyskusję nad powołaniem na nowo zorganizowanych organów

administracji terenowej125

. Miało to swoje podłoże w

oświeceniowych ideach filozoficzno-prawnych, przede wszystkim

w konieczności opracowania i wprowadzenia nowych

racjonalnych form ustrojowych oraz głoszeniu utylitarystycznej

zasady użyteczności prawa, odpowiadającego interesowi ogółu.

Dyskusję na ten temat podczas Sejmu Czteroletniego otworzył już

w październiku 1788 roku podskarbi wielki litewski Stanisław

125 W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. 1, Warszawa 1991, s. 365; B. Leśnodorski,

Dzieło Sejmu Czteroletniego (1788-92). Studium historyczno-prawne, Wrocław

1951, s. 118; J. Malec, Polska myśl administracyjna XVIII wieku, Kraków

1986, s. 19.

62

Poniatowski. Proponował on powołanie takich instytucji, które

pozwolą na rozpatrywanie sporów pomiędzy cywilami, a

wojskiem. Jego pierwotna koncepcja zakładała powołanie rad

wojewódzkich o szerokich prerogatywach administracyjnych oraz

sądowych w interesujących nas kwestiach126

.

Sytuacja uległa zasadniczej zmianie jeszcze w 1788 roku,

kiedy posłowie podjęli decyzję o powiększeniu etatów w wojsku

do 100 tys. żołnierzy. W celu pokrycia kosztów utrzymania armii

w marcu 1789 roku opodatkowano dobra szlacheckie w

wysokości 10% dochodu, duchownych w wysokości 20%, a także

obciążono królewszczyzny podwójną kwartą. Decyzje te nie

zawierały jednak odpowiedzi na pytania o sposoby ściągania

świadczeń oraz drogi praktycznej realizacji aukcji wojska. Dotąd

obowiązek utrzymywania zamków, czuwania nad

bezpieczeństwem i porządkiem publicznym oraz szereg kwestii

administracyjno-sądowniczych na szczeblu lokalnym pozostawał

w kompetencjach starostów. Brakowało jednak organów

zajmujących się kwaterunkiem, furażowaniem oraz innymi

sprawami związanymi ze stacjonowaniem wojska. Sytuacja ta

126 J. Gordziejew, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe w Wielkim

Księstwie Litewskim w okresie Sejmu Czteroletniego (1789-1792), Kraków

2010, s. 20; H. Izdebski, Historia myśli politycznej i prawnej, Warszawa 1996,

s. 172-173; J. Oczapowski, Policyści zeszłego wieku i nowożytna nauka

administracji. Przyczynki do dziejów tej nauki, Warszawa 1882, s. 146, 157.

63

oraz słaba kondycja finansów państwowych zadecydowała o tym,

że pobór w kwietniu 1789 roku zrealizowano tylko częściowo,

natomiast czerwcowego nie przeprowadzono w ogóle127

.

Potrzeba budowy podstaw administracji terytorialnej

wynikała także z braku sprecyzowanych informacji o

całokształcie stosunków gospodarczych poszczególnych

powiatów, gospodarce folwarcznej i miejskiej, dworskiej

organizacji przemysłowej, statystyce ich dochodów oraz faktach

dostarczenia przez właścicieli ziemskich nierzetelnych danych lub

przerzucania podatku protunkowego na barki włościan128

.

W dniu 7 września 1789 roku sejm wyłonił Deputację do

ułożenia projektów do nowej formy rządów. Owocem jej prac był

druk pt. Komisje wojewódzkie. Miały one składać się z 16

komisarzy, w tym czterech duchownych. Projekt przewidywał, że

nowe organy władzy terenowej będą ściśle podporządkowane

instytucjom centralnym, wykonywać ich zalecenia, przekazywać

przygotowane projekty dotyczące gospodarki, administracji oraz

spraw cywilno-wojskowych. Projekt zakładał powołanie 40

komisji powiatowych w Koronie oraz 23 w Wielkim Księstwie

Litewskim. Uwzględniał on podporządkowanie instytucji władzy

127 L. Ratajczyk, Wojsko i obronność Rzeczypospolitej 1788-1792, Warszawa

1975, s. 291. 128 E. Lipiński, Historia polskiej myśli społeczno-ekonomicznej do końca XVIII

wieku, Wrocław 1975, s. 341.

64

lokalnej magistraturom centralnym oraz szeroki zakres uprawnień

komisji. Znalazł on akceptację posłów w listopadzie 1789 roku, a

nowe urzędy nazwano Komisjami Porządkowymi Cywilno-

Wojskowymi. Dla Wielkiego Księstwa Litewskiego zostały one

powołane 19 listopada, natomiast dla Korony 24 listopada129

.

Członków Komisji wybierały sejmiki. Lubelski zebrał się

na początku 1790 roku i realizując zalecenia ustawy wyłonił 16

przedstawicieli ziemian. Komisarzami zostali: wojewoda lubelski

Kajetan Hryniewiecki, Tomasz Dłuski podkomorzy lubelski,

Andrzej Koźmian, Jędrzej Trzciński podsędek lubelski, Jan Kanty

Kaszuba Nieprzecki podczaszy urzędowski, Kajetan Skarszewski

pisarz grodzki lubelski, Stanisław Trzciński podstarosta lubelski,

Jacek Wierzbicki cześnik urzędowski, Jakub Janiszowski pisarz

ziemski lubelski, Józef Jezierski wojski lubelski, Karol Lipski

miecznik urzędowski, Franciszek Grabowski miecznik przasnyski,

Józef Raszkowski ex-podstoli lubelski, Edmund Wybranowski

podwojewodzi urzędowski, Józef Suffczyński starosta depułtycki

oraz Antoni Radzimiński podczaszy lubelski. Skład Komisji

uzupełniło 3 duchownych. Byli to: Jan Kanty Leńczowski

sufragan lubelski, Krzysztof Skotnicki opat koprzywnicki zakonu

cysterskiego oraz Wincenty Jezierski proboszcz kolegiaty

129 A. Zahorski, Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie rozbiorów,

Warszawa 1959, s. 112.

65

lubelskiej. Ponadto członkiem Komisji został przedstawiciel

wojska, Jacek Mikułowski podporucznik kawalerii narodowej

chorągwi Kossakowskiego, starosty sieradzkiego130

.

Skład lubelskiej Komisji Porządkowej Cywilno-

Wojskowej ulegał zmianom już w toku jej działalności. W

listopadzie 1790 roku ustąpił z niej Tomasz Dłuski oraz Józef

Suffczyński, którzy zostali posłami na sejm131

. Z członkowstwa

zrezygnował wojewoda lubelski Kajetan Hryniewiecki, który i tak

nie brał udziału w pracach Komisji, zapewne ze względu na

podeszły wiek. W ich miejsce sejmik wybrał Andrzeja Głuskiego

miecznika lubelskiego, Antoniego Marchockiego starostę

lelowskiego oraz Sylwestra Stoińskiego chorążego lwowskiego132

.

Do kolejnych zmian doszło w lutym 1792 roku. Wówczas to po

wyborze Andrzeja Koźmiana na prezesa sądu ziemiańskiego, a

Jędrzeja Trzcińskiego na sędziego, do Komisji dołączono Michała

Zgliczyńskiego oraz Pawła Stryjeńskiego133

.

130 J. Kermisz, Lublin i Lubelskie w ostatnich latach Rzeczypospolitej. (1788-

1794). T. 1 – W czasie Sejmu Wielkiego i wojny polsko-rosyjskiej 1792 oraz

pod rządami targowicko-grodzieńskimi, Lublin 1939, s. 18. 131 J. Reder, Posłowie miasta Lublina na sejmy dawnej Rzeczypospolitej,

„Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. VI, z. 2, 1954, s. 63. 132 W. Bednaruk, Sejmiki lubelskie w okresie stanisławowskim (1764-1794),

Lublin 2011, s. 251. 133 J. Kermisz, op. cit., s. 21.

66

Lubelska Komisja Porządkowa Cywilno-Wojskowa

pierwsze posiedzenie odbyła 22 lutego 1790 roku w ratuszu,

będącym jednocześnie gmachem trybunalskim. Nie oznacza to

jednak, że wszyscy komisarze musieli być na nim obecni. Spośród

wybranych jedynie czterech miało stale przebywać w miejscu

urzędowania i prowadzić codziennie od godziny 8 do 13 sesje

Komisji. Zapewne mieli przy tym sporo pracy, gdyż kompetencje

jakie utrzymali na podstawie konstytucji sejmowej były

stosunkowo szerokie134

.

Jednym z zasadniczych zadań komisarzy była realizacja

licznych zadań na rzecz armii. Należały do nich kwestie

kwaterunku, sprawy poboru rekruta, aprowizacji, urządzenia

magazynów, dostarczania podwód, a także wydatkowania

środków finansowych dla wojska, zadośćuczynienia

sprawiedliwości, polegającej na rozstrzyganiu wzajemnych szkód

i krzywd między wojskiej a ludnością cywilną. Do kompetencji

komisji należały również nadzór nad przestrzeganiem

bezpieczeństwa publicznego, utrzymywanie porządku w miastach,

zwalczanie włóczęgostwa, żebractwa, ludzi luźnych, ściganie

dezerterów, a także szereg spraw związanych z kontrolą ruchu

ludności, wydawaniem paszportów, sporządzaniem przez kler

134 D. Malec, J. Malec, Historia administracji i myśli administracyjnej, Kraków

2000, s. 20.

67

parafialny metryk, prowadzeniem spisów ludności, ściąganiem

podatków, naprawianiem arterii komunikacyjnych oraz

przestrzeganiem prawidłowości miar i wag135

.

Analiza treści konstytucji sejmowej z 1789 roku,

powołującej do życia nowe struktury władzy terenowej, skłania do

wniosku, że Komisje Cywilno-Wojskowe stanowiły podmiot

charakteryzujący się szerokimi atrybutami władzy wykonawczej o

charakterze administracyjnym i policyjno-sądowniczym. W

odróżnieniu od Komisji Dobrego Porządku ich kompetencje

wykraczały poza obszar miast i obejmowały cały powiat, w tym

również miasta królewskie. Wydaje się, że uprawnienia komisji

mogły nawiązywać do wzoru pruskich izb wojskowych i domen.

Oba organy charakteryzują się zbieżnością sprawowanych funkcji

na rzecz armii oraz w zakresie kwestii policyjno-

porządkowych136

.

Według autorów konsytuacji sejmowej powołującej

komisje, sprawne funkcjonowanie armii zależało od

pozostawiania podatków w kasach powiatowych i wojewódzkich.

Pomnażaniu podatków miały służyć spisy i metryki ludności,

mostowe, grobelne, wprowadzane na traktach kupieckich oraz

czopowe z karczm. Skuteczne uzyskanie większych wpływów do

135 Volumina Legum, t. IX, Kraków 1889, s. 136. 136 A. Zahorski, op. cit., s. 114.

68

budżetu miało pozwolić na zapewnienie sprawnego

funkcjonowania zwiększonej liczby wojska. A trzeba pamiętać, że

koszty utrzymania armii powiększonej do 100 tys. żołnierzy

szacowano na około 40 mln złotych rocznie. Do tego dochodziły

kwestie wiążące się z powoływaniem do armii chłopów

pańszczyźnianych, co uderzały w interesy osobiste właścicieli

ziemskich. Miało to wpływ na decyzję ze stycznia 1790 roku,

kiedy zdecydowano o zmniejszeniu liczebności wojska do 64 074

żołnierzy137

.

Komisje Cywilno-Wojskowe miały zadbać o sprawny

przebieg kompletowania armii. Każdy regiment miał wyznaczony

okręg rekrutacyjny. Stawianie się do wojska według ustawy

poborowej z 7 grudnia 1789 roku obowiązywało jednego rekruta z

50 dymów w dobrach królewskich i duchownych, a w dobrach

szlacheckich jednego rekruta ze 100 dymów. W razie uchylania

się od poboru przewidywano karę grzywny138

.

Podstawowym zadaniem Komisji Cywilno-Wojskowych

było powiadomienie obywateli co do ułożenia kantonów na

dostarczenie rekrutów dla jednostek, które będą rozmieszczone na

terenie województwa. Równolegle komisarze porządkowi wraz z

137 S. Herbst, Żołnierze Niepodległości, [w:] Polska w epoce Oświecenia.

Państwo, społeczeństwo, kultura, pod red. B. Leśnodorskiego, Warszawa 1971,

s. 212. 138 Volumina Legum, t. IX, s. 333.

69

Komisją Wojskową pracowali nad ułożeniem taryfy dymów dla

proporcjonowania rekrutów oraz uściślając procedury

rekrutowania. Konieczne było również przeprowadzenie lustracji

dymów. Obowiązek ten spoczywał na komisarzach

porządkowych139

.

Armię kompletowano również ze środowiska marginesu

społecznego. Na mocy obligacji Komisji Wojskowej z lutego

1790 roku, wystosowanej do Komisji Cywilno-Wojskowych

sugerowano konieczności powstrzymania fali hultajstwa przez

wcielanie ściganych z powodów przestępstw i włóczęgostwa do

nowo formowanych regimentów. Szeregi wojska uzupełniano

także dezerterami. Ze skarg składanych przez właścicieli

ziemskich możemy wnioskować, iż nieraz komisarze bezprawnie

wcielali do wojska, napadając poddanych i zmuszając ich do

wstąpienia do regimentu140

.

Zgodnie z procedurami określonymi w konstytucji

sejmowej, komisarze przed werbunkiem przeprowadzali tak

zwane przesłuchanie w celu sprawdzenia, czy kandydat na

żołnierza spełnia określone wymogi. Rekrut musiał być zdrowy,

139 Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, pod red.. J. Woliński, J.

Michalski, E. Rostworowski, t. 3, Wrocław 1960, s. 173. 140 „Gazeta Narodowa i Obca”, nr 71, 3 IX 1791, s. 283.

70

w żadnej części ciała nie ułomny, w wieku od 18 do 35 lat,

wzrostu od minimum 167 centymetrów141

.

Komisje Cywilno-Wojskowe miały również zapewniać i

sprawować nadzór nad przebiegiem kwaterunku wojskowego.

Oficerom zabraniano domagania się darmowych kwater. W

związku z tym na barkach komisarzy spoczywał obowiązek

przydzielenia jednostek do poszczególnych części kraju, przy

jednoczesnej konieczności unikania sporów pomiędzy wojskiem,

a właścicielami ziemskimi. Sytuacja była o tyle trudna, że ani

mniejsze miejscowości, ani duże miasta nie potrafiły uporać się z

tak znaczącym obciążeniem na rzecz wojska, jakim było

znalezienie im miejsca dogodnego do stacjonowania. Kwestie te

pozostawały nierozwiązane w 1790 roku, natomiast prawo o

miastach z kwietnia 1791 roku obowiązki związane z

kwaterunkiem wojsk przenosiło na magistraty, a komisje cywilno-

wojskowe pozbawiało jakichkolwiek uprawnień w tym

zakresie142

.

Dużo czasu komisarzom pochłaniała natomiast sprawa

aprowizacji wojska. W tym celu kontrolowano zmiany cen owsa,

siana, chleba, mięsa wołowego oraz cielęcego. Okazało się, że

141 Volumina Legum, t. IX, s. 334. 142 Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej [18.IV.1791],

[w:] Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, t. 4, pod red. J. Woliński, J.

Michalski, E. Rostworowski, Wrocław 1959, s. 181.

71

znaczna część ludności nie jest w stanie gromadzić furażu i

zapasów żywności. Wiele z komisji przesyłało raporty do władz

centralnych informując, że małe miasteczka dysponują niewielką

ilością zboża, które nie pozwala na jego gromadzenie i

magazynowanie. Wobec tych trudności, uznano, że z dwóch

dymów rolniczych i dworskich powinno się pobierać po trzy

kamienie siana, po 12 garnców owsa oraz po 12 garnców sieczki.

Przebieg wykonywania tego rozporządzenia w praktyce sprawiał

jednak szereg komplikacji (np. poborcy często nie zastawali

ziemian w domach)143

.

Komisje Cywilno-Wojskowe odpowiadały również za

finansowanie wojska w terenie i wypłacanie im żołdu. Trzy razy

w roku wysyłano do Komisji Wojskowej informacje o

stacjonujących na terenie poszczególnych powiatów jednostkach

wojskowych oraz szacunkiem wielkości wypłacanej na nie

należności. Stosowne raporty przesyłano również do Komisji

Skarbowej144

.

Wszelkie problemy z którymi spotkały się Komisje

Cywilno-Wojskowe, powołane do życia w celu obsługi i

zapewnienia funkcjonowania armii powiększonej do ponad 60 tys.

143 „Dziennik Rządowo-Ekonomiczny i Handlowy”, r. V, cz. 4, 1790, s. 421-

430. 144 A. Zahorski, op. cit., s. 147-148; J. Gordziejew, op. cit., s. 282-288.

72

żołnierzy uwidoczniły się w pierwszych dniach wojny polsko-

rosyjskiej w 1792 roku. Komisarze alarmowali o nie

wypełnionych etatach w wojsku, problemach z uzbrojeniem,

zaległym żołdzie, utrudnieniach związanych z kwaterunkiem oraz

aprowizacją. Proces tworzenia nowej struktury władzy lokalnej,

odpowiedzialnej za kwestie związane ze sprawami cywilno-

wojskowymi oraz powiększenie etatów w wojsku, rozpoczęty

został zbyt późno. Słuszna inicjatywa, nie mogła doczekać się

pełnej realizacji w nowych warunkach jakie stworzył początek

wojny-polsko rosyjskiej, a następnie okres rządów konfederacji

targowickiej. W konsekwencji zniesienia przez sejm

grodzieńskich uchwał podjętych w latach 1788 – 1792, lubelska

oraz wszystkie pozostałe komisje cywilno-wojskowe zostały

zlikwidowane i pozbawione możliwości dokończenia

rozpoczętych prac.

Streszczenie

7 września 1789 roku sejm wyłonił Deputację do ułożenia

projektów do nowej formy rządów. Owocem jej prac była ustawa

pt. Komisje wojewódzkie. Nowe organy miały składać się z 16

komisarzy, w tym czterech duchownych. Projekt przewidywał, że

73

nowe organy władzy terenowej będą ściśle podporządkowane

instytucjom centralnym, wykonywać ich zalecenia, przekazywać

przygotowane projekty dotyczące gospodarki, administracji oraz

spraw cywilno-wojskowych. Członków Komisji wybierały

sejmiki. Lubelski zebrał się na początku 1790 roku i realizując

zalecenia ustawy wyłonił 16 przedstawicieli ziemian. Jednakże

jak niebawem okazało się, proces tworzenia nowej struktury

władzy lokalnej, odpowiedzialnej za kwestie związane ze

sprawami cywilno-wojskowymi oraz powiększenie etatów w

wojsku, rozpoczęty został zbyt późno. Słuszna inicjatywa, nie

mogła doczekać się pełnej realizacji w nowych warunkach jakie

stworzył początek wojny polsko-rosyjskiej w maju 1792 roku, a

następnie okres rządów konfederacji targowickiej.

Summary

September 7, 1789, the Sejm emerged Deputation to the

arrangement of the projects to the new form of government. The

fruit of her work was the law Fri. Provincial committees. New

bodies were composed of 16 commissioners, including four

clergymen. The project provided that the new authorities of the

field will be strictly subordinated to the central institutions,

74

perform their recommendations, provide prepared projects on the

economy, administration and civil-military affairs. Commission

members chose local councils. Lubelski gathered at the beginning

of 1790 years and implementing the recommendations of the Law

emerged 16 representatives of landowners. However, as soon it

turned out, the process of creating a new structure of local

government, responsible for issues related to civil-military affairs

and increase jobs in the military, has been started too late. Right

initiative, she could not wait for the full implementation of the

new conditions that created the beginning of the Polish-Russian

war in May 1792 and then reign Targowica Confederation.

75

Piotr Ruciński

Wrocław

Działalność polityczna Jana Emanuela Rozwadowskiego

w galicyjskim Stronnictwie Demokratyczno-Narodowym w

latach 1904-1914

Jan Emanuel Rozwadowski (1872-1935) należy

niewątpliwie do tej grupy ważnych działaczy

narodowodemokratycznych, których biografii nie poświęcono

dotąd w historiografii zbyt wiele miejsca. Nieliczne publikacje,

dotyczące jego aktywności politycznej, dotyczą pracy polityka w

okresie I wojny światowej145

, niewiele wiadomo natomiast,

pomimo istnienia pewnej liczby fachowych monografii,

dotyczących obozu wszechpolskiego, o działalności

Rozwadowskiego w II Rzeczypospolitej oraz jego pracy partyjnej

i społecznej w Galicji do 1914 roku. Artykuł niniejszy stanowi

próbę zarysowego przedstawienia ostatniego spośród

wymienionych zagadnień, a zatem działalności politycznej

ziemianina, ekonomisty i prawnika w latach 1904-1914. Ponadto

145 H. Florkowska-Frančić, Amerykańska Misja Jana Rozwadowskiego

(Jordana) w 1916 r., „Przegląd Polonijny” 2001, z. 3; B. Pasierb, Jan

Rozwadowski »Jordan« i jego polityczne »Wskazania«, „Sobótka” 1996, nr 1-3.

76

przedmiotem rozważań będą tu podstawy wysokiej pozycji

politycznej Rozwadowskiego w Stronnictwie Demokratyczno-

Narodowym – cechy osobowe, materialne atrybuty, kompetencje,

intelektualne i organizacyjne walory.

Rozwadowski, którego szczyt kariery politycznej przypadł

na okres pracy w Komitecie Narodowym Polskim w Paryżu oraz

w delegacji polskiej na konferencję paryską w 1919 r., działalność

publiczną – zgodnie z notatką pamiętnikową, sporządzoną w

październiku 1909 r.146

– rozpoczął po powrocie ze studiów

ekonomicznych w Niemczech w 1901 roku147

. Młody uczony,

pochodzący z warstwy wschodniogalicyjskiego średniego

ziemiaństwa (urodził się w Babinie, w pow. kałuskim),

146 Notatką, stanowiącą rekapitulację dotychczasowej działalności publicznej,

rozpoczął w 1909 r. Rozwadowski pisanie dziennika, nie prowadził go później

jednak zbyt konsekwentnie. Notatka pamiętnikowa Jana Rozwadowskiego z 10

października 1909 r. , Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich [dalej:

BOss.], rkps 7966/II, k. 1; por.: M. Patelski, Jan Emanuel Rozwadowski –

sekretarz KNP i polityk II Rzeczypospolitej, [w:]

http://rozwadowski.org/v2.0.1.2/janemanuel.htm, dostęp 15.09.2013. 147 Rozwadowski przebywał w Niemczech w latach 1899-1901, studiując

ekonomię polityczną na uniwersytetach w Halle, Lipsku i Berlinie; w 1900 r.

zajmował się zagadnieniem kolonizacji pruskiej w Poznańskiem, czego

efektem była praca Parcelacja wielkiej własności w świetle postępowania

pruskich instytucji pośredniczących (wyd. Lwów 1903) oraz broszura

Parcelacja większej własności w Prusiech (wyd. Lwów 1901). Rezultatem

wspomnianych studiów była również publikacja Die Bauern des 18

Jahrhunderts und ihre Herren im lichte des neuesten deutschen Forschungen,

wydrukowana w czasopiśmie „Jahrbücher für Nationalökonomie und Statistik”

w 1900 roku.

77

zaangażował się początkowo w prace Centralnego Komitetu

[Przed]Wyborczego, zdominowanego w Galicji Wschodniej przez

stronnictwo Podolaków. Decyzją władz tej organizacji

Rozwadowski dwukrotnie – w 1902 i 1905 roku – został wybrany

mężem zaufania CKW w powiecie kałuskim148

. Zgodnie z

kierunkiem przeprowadzonej wówczas przez prezesa

Włodzimierza Kozłowskiego reformy mężowie zaufania mieli

animować i koordynować stałą pracę w powiatach i miastach na

rzecz „obrony interesów narodowych i interesów kraju w ogóle

przy wyborach do Rady państwa, tudzież przy wyborach

sejmowych”149

i „dążyć do wyboru posłów, którzyby […]

zapewnili zachowanie narodowego, polskiego charakteru Sejmu,

w Radzie Państwa do solidarnego Koła Polskiego wstąpili”150

. W

praktyce, prócz organizowania akcji wyborczej, przedstawiciele

CKW, szczególnie w Galicji Wschodniej, mieli za zadanie

148 Pismo Centralnego Komitetu Przedwyborczego do Jana Rozwadowskiego z

5 I 1903 r., BOss., rkps 7997/II, k. 137; Pismo Centralnego Komitetu

Przedwyborczego do Jana Rozwadowskiego z 21 IV 1905 r., ibidem, k. 141. 149 Instrukcja dla mężów zaufania, mianowanych przez Centralny Komitet

wyborczy z grudnia 1902 r., ibidem, k. 143. Por.: A. Górski, Podolacy. Obóz

polityczny i jego liderzy, Warszawa 2013, s. 67-69; idem, Podolacy. Obóz

polityczny ziemian konserwatywnych Galicji Wschodniej, [w:]

http://www.artur-gorski.waw.pl/?page_id=55, dostęp 2.05.2014, s. 30-31; M.

Semczyszyn, Galicyjskie wybory. Działalność Centralnego Komitetu

Wyborczego w Galicji Wschodniej w latach 1867-1906, Warszawa 2014, s.

165-181. 150 Instrukcja dla mężów zaufania, mianowanych przez Centralny Komitet

wyborczy (z objaśnieniem) z grudnia 1902 r., BOss., rkps 7997/II, k. 145.

78

organizowanie „życia narodowego” pozostającym na ogół w

mniejszości polskim włościanom151

.

Na wzmożenie nastrojów zagrożenia narodowego na

wschodzie Galicji, którego efektem były m.in. projekty

konsolidacji i wzmocnienia CKW, silny wpływ miały masowe

strajki ukraińskich robotników rolnych, które wybuchły w lecie

1902, a później również w 1903 roku152

. Nastroje te nie były, jak

się wydaje, obce Janowi Rozwadowskiemu, który zdecydował się

zbadać przebieg wydarzeń, ustalić ich uwarunkowania, jak

również sformułować wnioski, płynące z nich dla Polaków.

Efektem pracy były artykuły, publikowane w „Słowie Polskim”,

broszura je gromadząca153

oraz, według świadectwa polityka,

praca organizacyjna nad powołaniem Towarzystwa Wzajemnej

Pomocy Ziemian154

. Nie ulega wątpliwości, że dramatyczne

wypadki z czerwca, lipca i sierpnia 1902 r. mogły mieć poważny

wpływ na decyzję o zaangażowaniu się młodego uczonego w

prace nad powołaniem Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego

151 Zob.: [Artykuł wstępny, zawierający program obrony społeczności polskiej

na wschodzie Galicji przed zagrożeniem ukraińskim], „Gazeta Narodowa”

1902, nr 243, s. 1. 152 Zob.: W. Najdus, Szkice z historii Galicji, t. I, Warszawa 1958, s. 263-265;

S. Głąbiński, Wspomnienia polityczne, Pelplin 1939, s. 54-56. 153 J. Rozwadowski, Ruskie bezrobocie w r. 1902. Uwagi o jego terenie, Lwów

1904. 154 Notatka pamiętnikowa…, k. 2.

79

w Galicji oraz przystąpienie do Ligi Narodowej (nastąpiło ono w

1905 r.155

). Strajki miały również decydujący wpływ na zbliżenie,

jakie zaszło pomiędzy Podolakami – środowiskiem politycznym,

z którego siłą rzeczy, jako wschodniogalicyjski ziemianin,

wyrastał Rozwadowski – a konstytuującą się na gruncie zaboru

austriackiego jawną organizacją Narodowej Demokracji156

.

Wśród czynników niewątpliwie zbliżających młodego

uczonego do ruchu wszechpolskiego należy wymienić fakt jego

udziału w inicjatywach, prowadzonych bądź sterowanych w

pierwszych latach XX wieku przez członków Ligi Narodowej. Do

przedsięwzięć tego rodzaju zaliczyć należy lwowską Szkołę Nauk

Politycznych, w której w latach 1903-1906 Rozwadowski – obok

m.in. Jana Gwalberta Pawlikowskiego, Romana Dmowskiego,

Zygmunta Balickiego czy Stanisława Głąbińskiego – działał (jako

członek zarządu, wiceprezes, a później skarbnik) i wykładał157

.

Ponadto w okresie poprzedzającym powołanie SDN

współpracował młody uczony z dwoma endeckimi czasopismami:

155 Zob.: S. Kozicki, Historia Ligi Narodowej (okres 1887-1907), Londyn 1964,

s. 582. 156 A. Wątor, Narodowa Demokracja w Galicji do 1918 roku, Szczecin 2002, s.

59. 157 Zob.: Notatka pamiętnikowa…, k. 6; S. Dobrowolski, Szkoła Nauk

Politycznych we Lwowie w latach 1902-1906, „Studia Historyczne” 1998, z. 3,

s. 349-363; W. Studnicki, Z przeżyć i walk, Komorów 2009, s. 81-83.

80

„Przeglądem Wszechpolskim” i „Słowem Polskim”158

. O

rozpoznaniu osobistych przymiotów bohatera niniejszego artykułu

przez kierowników obozu wszechpolskiego już na etapie

zawiązywania się Stronnictwa w Galicji świadczy fakt, że

Rozwadowski był w 1904 r. (nieskutecznie) popierany przez

Dmowskiego jako referent programu w Komisji Programowej

nowotworzonej partii159

.

Według niektórych przekazów Jan Rozwadowski był

jednym z „pierwszych pięciu inicjatorów założenia organizacji”

SDN w Galicji160

. Niewątpliwie od momentu rozpoczęcia prac

nad powołaniem partii, tzn. od stycznia 1904 r., jako członek

Komisji Programowej oraz innych utworzonych wówczas

zespołów roboczych stale brał w nich udział161

. W trakcie

zamykającego etap organizacji stronnictwa II Zjazdu SDN w

Galicji (8-9 grudnia 1905 r.) miał wygłosić dwa referaty: na temat

158 J. Zdrada, Rozwadowski Jan Emanuel, [hasło], [w:] Polski słownik

biograficzny, t. XXXII, Wrocław 1989-1991, s. 410. 159 Notatka pamiętnikowa…, k. 4. 160 Zob.: Nad trumną śp. Jana Jordan Rozwadowskiego, „Kurjer Lwowski”

1935, nr 78a, s. 5. 161 Notatka pamiętnikowa…, k. 4; w materiałach J. Rozwadowskiego,

zachowanych w BOss., zachowały się liczne zaproszenia polityka na

posiedzenia komisji: organizacyjnej, programowej, statutowej, statutowo-

organizacyjnej SDN. Zob: BOss., rkps 7998, k. 295-311, 579, 593-595; por.: Z.

Wasilewski, Czasy lwowskie [jeden z serii tekstów wspomnieniowych,

publikowanych w latach 1932-1933 w „Kurierze Lwowskim”], Archiwum

Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, sygn. 30/10, k. 14.

81

efektów prac komisji ekonomicznej oraz ustaleń w kwestii

stosunku do innych stronnictw162

. W wyniku głosowań, które

wówczas się odbyły, został autor Ruskiego bezrobocia wybrany

do Komitetu Głównego, stanowiącego zarząd SDN163

. W latach

kolejnych był ponownie wybierany do KG, wchodził też w skład

utworzonego w 1907 r., zajmującego się bieżącym zarządzaniem

stronnictwem Komitetu Organizacyjnego. Ciało to złożone było z

najbardziej dyspozycyjnych – przede wszystkim mieszkających

we Lwowie – aktywistów KG. Wykonując obowiązki członka

KO, godził się Rozwadowski na niewygody stałych podróży – w

latach 1905-1908, mieszkając w majątku żony Hladki (pow.

tarnopolski), pokonywał dystans 125 km, aby brać we Lwowie

udział w odbywających się zazwyczaj raz w tygodniu

posiedzeniach. Warunki pracy w centralnych władzach

stronnictwa unormowały się w momencie, gdy polityk otrzymał w

połowie 1909 r. posadę dyrektora lwowskiej filii Galicyjskiego

Banku Ziemskiego w Łańcucie i ponownie zamieszkał we

Lwowie164

.

Wydaje się, że na zbliżenie Rozwadowskiego do

środowiska wszechpolaków, a później na uzyskanie silnej pozycji

162 List P. Panka do J. Rozwadowskiego z 16 XI 1905 r., BOss., rkps 7998/II, k.

593-595. 163 Notatka pamiętnikowa…, k. 4; A. Wątor, op. cit., s. 92. 164 Notatka pamiętnikowa…, k. 1, 4.

82

w partii duży wpływ miały jego zainteresowania badawcze.

Tematem dociekań późniejszego członka KNP jako naukowca

była m.in. problematyka kolonizacji pruskiej w Poznańskiem,

posiadał on zatem ekspercką wiedzę na temat walki narodowej

pomiędzy Niemcami a Polakami w zaborze pruskim, co w obozie

politycznym, głoszącym program antyniemiecki, musiało mieć

spore znaczenie. Ponadto, powróciwszy do Galicji, zajął się

Rozwadowski zagadnieniem ukraińskich strajków rolnych, a przy

okazji demografią mieszanych terenów wschodniogalicyjskich,

sytuacją ekonomiczną i kulturalną skupisk polskich na tym

obszarze, problematyką obrotu ziemią na „zagrożonych

narodowo” terytoriach165

. Warto przypomnieć, że sprawa relacji

polsko-ukraińskich w zaborze austriackim była stałym i niezwykle

istotnym elementem życia politycznego, zatem rzetelna wiedza na

temat tychże relacji z pewnością ułatwiało efektywne w nim

funkcjonowanie. Wspomnieć wypada jeszcze o na ogół niezwykle

przydatnych i cenionych w zawodzie polityka prawniczych

kwalifikacjach Rozwadowskiego – ukończył on doktoratem studia

prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim166

.

165 Zob.: J. Rozwadowski, Ruskie…; idem, Obrona ziemi, Kraków 1912; idem,

Znaczenie parcelacyi większej własności w Galicji, Lwów 1901. 166 Kopia aktu promocji Jan Emanuela Rozwadowskiego na doktora praw,

1895, BOss., rkps 7965/II, k. 7.

83

Dużym kapitałem początkującego polityka była również

jego aktywność społeczna – kontakty w rozmaitych kręgach i

organizacjach, możliwości wpływania na kierunek ich działań,

zaufanie zrzeszonych w nich jednostek. Pożytkowanie

nieformalnych kanałów kontaktów, dyskretne emanowanie

ideologią wszechpolską, mniej czy bardziej poufne przejmowanie

kontroli nad organizacjami należały do głównych metod

poszerzania wpływów przez endecję, szczególnie w

początkowych fazach jej obecności w Galicji167

. Jan

Rozwadowski wykazywał dużą aktywność społeczną, działając w

wielu organizacjach o charakterze oświatowym, finansowym i

gospodarczym. Do pierwszego typu organizacji należało

Towarzystwo Szkoły Ludowej. Rozwadowski stale wspierał

działalność tarnopolskiego oddziału towarzystwa, prowadzonej z

sukcesami przez Stanisława Srokowskiego168

– istotną częścią

tego wsparcia były hojne donacje, przekazywane w związku z

budową w Tarnopolu bursy dla młodzieży chłopskiej (10 000

167 T. Kulak, Kształtowanie się elity politycznej galicyjskiej Narodowej

Demokracji do 1914 r. [w:] Dzieje kultury politycznej w Polsce. Od schyłku

XIX wieku do roku 1939, red. R. Wapiński, Gdańsk 1981, s. 25-35; R.

Wapiński, Narodowa Demokracja 1893-1939.Ze studiów nad dziejami myśli

nacjonalistycznej, Wrocław 1980, s. 81-84. 168 J. Zamorski, Praca oświatowa na Podolu galicyjskim. Wspomnienia,

„Przegląd Wszechpolski” 1924, nr 8, s. 664.

84

koron) czy też domu ludowego (5 000 koron)169

. Warto na tym

miejscu wspomnieć, że z ofiarności i szczodrości

Rozwadowskiego, wiążącej się z dobrą sytuacją materialną, w

której się znajdował, korzystało również SDN170

– fakt ten miał

zapewne pozytywny wpływ na pozycję polityka w partii. Gdy

chodzi o członkostwo w organizacjach finansowych, zasiadał

autor Ruskiego bezrobocia m.in. w Galicyjskim Towarzystwie

Kredytowym Ziemskim (1904-1914) i radzie nadzorczej Banku

Parcelacyjnego (1902-1905).

Spośród stowarzyszeń gospodarczych, w których działał

Rozwadowski, wymienić należy przede wszystkim Towarzystwo

Wzajemnej Pomocy Ziemian, Związek Ziemian, Koło Zjazdów

Rolniczych, Towarzystwo Zjednoczonych Kół Zjazdów

Rolniczych i Podolski Związek Hodowców Mlecznego Bydła

169 S. Srokowski, Jak lud polski wchodził w Polskę. Garść wspomnień o pracy

oświatowej na zachodniempodolu w latach 1903-1914, Tarnopol 1928, s. 58.

Podczas otwarcia bursy włościańskiej TSL Rozwadowski występował jako

jedna z osób, które „najwięcej przyczyniły się do [jej] powstania”. Cz. Blicharski, Tarnopol w latach 1809-1945 (od epizodu epopei napoleońskiej do

wypędzenia), Biskupice 1993, s. 191; Wiceprezes SDN S. Grabski wymienił

Rozwadowskiego, obok Bogusława Cieńskiego i Celestyna Podlewskiego jako

jednego z „ofiarnych obszarników” tarnopolszczyzny. S. Grabski, Pamiętniki, t.

1, Warszawa 1989, s. 173. 170 Por.: List S. Grabskiego do J. Rozwadowskiego z 13 VI 1908 r., BOss., rkps

7998/II, k. 279; Jan Rozwadowski do Jana Gwalberta Pawlikowskiego, Lwów,

19 III 1912, [w:] T. Sikorski, A. Wątor, Korespondencja i papiery polityczne

Jana Gwalberta Pawlikowskiego z lat 1904-1914, Radzymin – Szczecin 2014,

s. 283.

85

Czarno-Srokatego Pełnej Krwi z Fryzji Holenderskiej. We

wszystkich wymienionych związkach bohater niniejszego

artykułu zajmował czołowe pozycje. W Towarzystwie Wzajemnej

Pomocy Ziemian zasiadał w radzie nadzorczej171

, w Związku

Ziemian w radzie nadzorczej i wydziale wykonawczym172

.

Kolejne dwie spośród wymienionych organizacji, Koło Zjazdów

Rolniczych oraz jego rozwinięta wersja, zostały powołane z

inicjatywy Rozwadowskiego, a miały na celu przede wszystkim

doskonalenie metod gospodarowania i zwiększanie dochodowości

dużych gospodarstw rolnych w Galicji. Pomysł organizowania

cyklicznych zjazdów, wymiany doświadczeń, samokształcenia w

zakresie spraw rolniczych zyskał sobie wśród młodych ziemian

wschodniej części kraju wielu zwolenników, w wyniku czego

powstały Zjednoczone Koła, rozgałęziona struktura organizacyjna

o liczbie członków siedmiokrotnie wyższej niż pierwotnie.

Wyrazem interesującej koncepcji był również Związek Hodowli

Mlecznego Bydła, którego Jan Rozwadowski został prezesem.

Celem stowarzyszenia było „wytworzenie w gospodarstwach jego

członków obór mlecznego bydła o jak największej wydajności

171 Notatka pamiętnikowa…, k. 2. 172 Skład Zarządu Związku Ziemian we Lwowie, BOss. 8001/II, k. 39.

86

masła i zdolności spożytkowania karmy”173

. Utworzenie Związku

wiązało się też w sporej mierze z obserwowanym na początku XX

wieku w Galicji, wywołanym przemianami gospodarczymi,

wzrostem zapotrzebowania na mleko i produkty mleczne i oraz

osłabieniem popytu na produkty mięsnego kierunku hodowli174

. Z

tego powodu sprowadzono z Holandii 55 sztuk bydła,

hodowanych według dokładnie określonych zasad, których

respektowanie było ściśle kontrolowane175

. Pod koniec 1909 r., w

związku z wyprowadzką rodziny Rozwadowskich z Hladek do

Lwowa i wydzierżawieniem majątku, autor Ruskiego bezrobocia

wystąpił ze stowarzyszenia176

.

Bohater niniejszego artykułu, pomimo wielu zobowiązań,

wykazywał znaczną aktywność również w pracy lokalnej –

tarnopolskiej – komórki SDN. Rozwadowski pełnił funkcję męża

zaufania Stronnictwa w powiecie – rola ta, na której miała opierać

się organizacja SDN177

, nakładała na działacza poważne

obowiązki: pozyskiwanie nowych członków, tworzenie kół i

173 Statut Podolskiego Związku Hodowców Mlecznego Bydła Czarno-

Srokatego Pełnej Krwi z Fryzji Holenderskiej, BOss., rkps 8001/II, k. 9. 174 W. Pruski, Hodowla zwierząt gospodarskich w Galicji w latach 1772-1918,

t. II, Okres 1882-1918, Wrocław 1975, s. 190-193. 175 Statut Podolskiego…, k. 9. 176 Szkic protokołu posiedzenia Podolskiego Związku Hodowców Bydła z 9/12

[1909], BOss., rkps 8001/II, cz. II, k. 41, 44. 177 Tymczasowe zasady organizacyi Stronnictwa demokratyczno-narodowego,

BOss., rkps 7998/II, k. 109.

87

komitetów, prowadzenie agitacji, składanie sprawozdań przed

KG, ściąganie składek członkowskich178

. W późniejszym czasie

działacz z Babina sprawował funkcję delegata powiatowego

KG179

. W spuściźnie polityka zachowało się wiele dokumentów,

świadczących o żywym zaangażowaniu w pracę Komitetu

Powiatowego partii w Tarnopolu (udziale w zebraniach, wiecach,

prowadzeniu korespondencji w sprawach organizacji

powiatowej), który prowadzony przez takich działaczy jak Jan

Zamorski, Celestyn Podlewski, Stanisław Srokowski czy

Rozwadowski właśnie, był uznawany za jedną z najlepiej

zorganizowanych komórek SDN w Galicji180

.

Podsumowując w październiku 1909 r. swoją

dotychczasową działalność w SDN pisał Rozwadowski:

„Ważniejszą rolę w stronnictwie odegrałem dwa razy, raz

formułując projekt reformy wyborczej sejmowej i referując go

jako referent mniejszości Komitetu na zjeździe w styczniu 1906,

który ten projekt uchwalił. Był to pierwszy projekt reformy, który

stronnictwo zmieniło dopiero w czasie Sejmu w r. 1908. Drugi

raz, dając inicjatywę i przeprowadzając na Komitecie głównym w

styczniu 1908 usunięcie się członków stronnictwa zasiadających

178Ibidem. 179 List C. Podlewskiego do J. Rozwadowskiego z 28 IV 1908; ibidem, k. 601. 180 S. Grabski, op. cit., s. 206; A. Wątor, Narodowa…, s. 108.

88

w Radzie Narodowej (byli nimi Biega, Próchnicki, Pawlikowski,

Gold, Schätzel i ja) od obrad Rady Narodowej nad wyborami

sejmowymi”.

Oba segmenty powyższej wypowiedzi nastręczają

badaczowi kłopotów. Rozwadowski nie precyzuje, jakiego

komitetu referentem został w styczniu 1906 roku, jak również jaki

zjazd się wówczas odbył. Jest stosunkowo prawdopodobne, że

polityk myli się co do daty i ma na myśli II zjazd SDN, który miał

miejsce w grudniu 1905 r. we Lwowie. Plan podziału referatów

zjazdowych, zawarty w przywoływanym wyżej liście Piotra

Panka181

, powstał ponad miesiąc przed wydarzeniem, i to pod

nieobecność bohatera niniejszego artykułu, zatem jego

przyporządkowanie mogło się w trakcie przygotowań

przedzjazdowych zmienić. Pewne jest, że Rozwadowski nad

projektem zmian ordynacji wyborczej do Sejmu Krajowego

pracował – omówienie którejś z jego redakcji znajduje się w liście

Zdzisława Próchnickiego do autora Ruskiego bezrobocia z 14 XI

1905182

. Zawarta w wyżej cytowanej notatce pamiętnikowej

wzmianka o sejmie pozwala wnioskować, że projekt przez niego

opracowany był tożsamy z projektem, zaprezentowanym przez

181 Zob.: List P. Panka…, k. 593-594. 182 List Z. Próchnickiego do J Rozwadowskiego z 14 XI 1905 r., BOss., rkps

7998, k. 605-608.

89

Stanisława Głąbińskiego i przyjętym w formie rezolucji przez

Komisję Administracyjną Sejmu Krajowego 23 listopada 1905

roku183

. Sformułowana wówczas koncepcja przebudowy systemu

głosowań, przypisywana – tak współcześnie, jak przez

historiografię – Głąbińskiemu, była zatem, można zakładać,

dziełem autora Bezrobocia ruskiego. Interesujące i znamienne, że

polityk zawarł informację o tym w osobistych notatkach – z

zasady nie szukając rozgłosu i działając w cieniu184

, chciał

przekazać wiedzę o udziale w istotnym wydarzeniu politycznym

ewentualnym przyszłym czytelnikom swojego dziennika.

Trudność z częścią drugą wypowiedzi polityka z Babina

wynika przede wszystkim z faktu, że według autorytatywnej

monografii dziejów Narodowej Demokracji w Galicji inicjatorem

zawieszenia udziału członków SDN w pracach Galicyjskiej Rady

Narodowej był wiceprezes Stronnictwa Stanisław Grabski185

.

Kontrowersyjna i ryzykowna decyzja (mogła skutkować

poważnymi stratami narodowych demokratów podczas wyborów

183 J. Buszko, Sejmowa reforma wyborcza w Galicji 1905-1914, Warszawa

1956, s. 46. 184 „[Jan Rozwadowski] [n]ależał do tych pracowników, którzy nie szukają

rozgłosu, a mają większe zadowolenie w poczuciu spełnionego obowiązku”. Ś.

p. Jan Rozwadowski, „Kurier Poznański” 1935, nr 135, s. 4. Warto podkreślić,

że opinie o osobistej skromności i niechęci do podkreślania własnych zasług

pojawiają się w wielu wypowiedziach o Janie Rozwadowskim. 185 A. Wątor, Narodowa…, s. 240.

90

do Sejmu Krajowego w 1908 r., podważała pozycję Rady i sojusz

z Podolakami186

) niewątpliwie wpisywała się w strategię

polityczną Grabskiego, mogła jednak wyjść od kogoś innego.

Niewykluczone, że mamy tu do czynienia z sytuacją bliźniaczo

podobną do omówionej poprzednio – Rozwadowski przedstawił

swój pomysł, który został przyjęty przez kierownictwo (choć

ustalona podczas posiedzenia KG SDN oficjalna deklaracja

różniła się od proponowanej przez autora Ruskiego bezrobocia187

)

i firmowany przez jednego z przywódców, natomiast jego autor

nie zabiegał o publiczne zwerbalizowanie swojej zasługi, przez co

została ona poprzez upływ czasu zatarta. Analiza motywacji, jakie

mogły odgrywać rolę podczas kształtowania przez autora

omawianego tu tekstu nie daje bowiem, jak się wydaje, podstaw

do podejrzeń o chęć manipulacji czy nieuzasadnionego

uwypuklania własnych osiągnięć.

Swego rodzaju wykładnikiem pozycji Rozwadowskiego w

SDN było jego członkostwo w powołanej w 1907 r. Radzie

186 A. Wątor, Galicyjska Rada Narodowa w latach 1907-1914. Z dziejów

instytucji obywatelskiej, Szczecin 2000, s. 73-78. 187 Projekt deklaracji zasiadających w Radzie Narodowej członków SDN w

sprawie zawieszenia udziału w pracach Rady, BOss., rkps 7998/II, k. 473-475;

por.: Deklaracya stronnictwa wobec Rady Narodowej, „Słowo Polskie” 1908,

nr 24, s. 1. Ostatecznie przestawiona prezesowi RN deklaracja zawierała

argumenty, które umieścił w swoim projekcie Rozwadowski, tekst został

jednak znacząco poszerzony.

91

Narodowej – organizacji obywatelskiej, której celem była „obrona

interesów narodowych”188

– w szczególności zabieganie o sukces

kandydatów polskiego „obozu narodowego” (bez względu na

przynależność polityczną i poglądy) w wyborach do Rady

Państwa i Sejmu Krajowego189

. W instytucji tej zasiadał polityk

od początku jej istnienia w gronie kilku narodowych demokratów

o najwyższej w zaborze austriackim randze – J. G.

Pawlikowskiego, S. Grabskiego, S. Głąbińskiego. Stała (aż do

1914 r.) obecność Rozwadowskiego w RN, stanowiącej forum

ponadpartyjnej dyskusji nad kształtem polskiej sceny politycznej

w zaborze austriackim oraz bardzo znaczące centrum dyspozycji

politycznej, wskazuje na poważną pozycję autora Ruskiego

bezrobocia tak w SDN, jak i szerzej – w życiu publicznym

Galicji.

Rozwadowski w latach 1906-1914 zasiadał w Radzie

Powiatowej w Kałuszu jako „członek z grupy większej

własności”190

. Będąc jednym z czołowych polityków Narodowej

Demokracji w Galicji w sposób naturalny znajdował się również

188 Regulamin Rady Narodowej, [1907 r.], BOss., rkps 7997/II, k. 1. 189Ibidem; A. Wątor, Galicyjska Rada…, s. 44-45. 190 Informacje o pracy Rozwadowskiego w kałuskiej Radzie Powiatowej

zaczerpnięto z wydań Szematyzmu Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkiem

Księstwem Krakowskim za lata 1903-1914. W przywoływanej wyżej notatce z

1909 r. polityk mylnie podawał, że członkiem rady był od 1904 r. Zob: Notatka

pamiętnikowa…, k. 3.

92

w kręgu potencjalnych kandydatów do ubiegania się o mandat w

Sejmie Krajowym oraz wiedeńskiej Radzie Państwa. Po raz

pierwszy pomysł taki pojawił się przed wyborami sejmowymi w

1908 r., gdy autor Ruskiego bezrobocia był brany pod uwagę jako

przedstawiciel SDN w okręgu 13 kurii miast, obejmującym miasto

Sambor191

. Trudno powiedzieć, dlaczego Rozwadowski miał

kandydować z Sambora, z którym nie wiązały go względy

rodzinne, majątkowe ani organizacyjne. Krytycznie do pomysłu

odniósł się na początku lutego 1908 r. Stanisław Głąbiński, który

w liście do Jana Gwalberta Pawlikowskiego użył go jako

przykładu szkodliwego nieskoordynowania działań

przedwyborczych z demokratami, z którymi pod koniec 1907 r.

zrzeszyli się narodowi demokraci w Unii Demokratycznej192

.

Prezes Koła Polskiego w Radzie Państwa wyraził również

wątpliwość, czy warto było odtrącać i zrażać dotychczasowego

posła (również endeka) Franciszka Tomaszewskiego, i

powątpiewanie, czy Rozwadowski ma szanse na zwycięstwo193

.

Nie ulega wątpliwości, że Rozwadowski przygotowywał się do

kandydowania, o czym świadczy choćby obecność w jego

191 S. Grodziski, Sejm krajowy galicyjski 1861-1914, t. 2, Źródła, Warszawa

1993, s. 24-25. 192 Stanisław Głąbiński do Jana Gwalberta Pawlikowskiego, Wiedeń, 5 II 1908

r., [w:] T. Sikorski, A. Wątor, op. cit., s. 78; por.: Odezwa Stronnictw

Demokratycznych, [w:] ibidem, s. 102-106. 193 Stanisław Głąbiński do…, s. 78.

93

spuściźnie szkicu mowy przedwyborczej („Nieznany w Samborze

i pochodzący ze wsi, staję jako Polak…”194

). Ostatecznie polityk

nie zgłosił się do wyborów195

, a posłem z okręgu 13 został dr

Franciszek Sobolewski196

.

Kandydatura Rozwadowskiego była również dyskutowana

w 1911 r., przed wyborami do parlamentu wiedeńskiego. Tym

razem pochodzący z Babina polityk miał ubiegać się o mandat

posła do Rady Państwa w Złoczowie lub Żydaczowie, o co

występowali listownie do prezesa SDN Jana Gwalberta

Pawlikowskiego miejscowi działacze: Władysław Dębski,

Wojciech Miller i Stanisław Orski. Ostatecznie do startu w

wyborach autora Ruskiego bezrobocia nie doszło, bardzo

interesująca wydaje się jednak argumentacja, której używali

wspomniani aktywiści, chcąc przekonać lidera galicyjskich

narodowych demokratów do wysunięcia kandydatury

Rozwadowskiego.

Pierwszy z korespondentów Pawlikowskiego, złoczowski

prawnik i działacz SDN Dębski, informował prezesa, że zaczął już

„obrabiać naród za Rozwadowskim”, ponieważ elektorat nie

194 Szkic mowy J. Rozwadowskiego do wyborców z Sambora, BOss., rkps

7998/II, k. 477-478. 195 Zob.: Ruch wyborczy, „Słowo Polskie” 1908, nr 73, s. 1. 196 S. Grodziski, op. cit., s. 212.

94

najlepiej reaguje na nazwisko S.Srokowskiego197

. Dalej pisał: „Co

do Rozwadowskiego mówiliśmy, że to obywatel, szambelan

cesarski, profesor uniwersytetu, prezes Towarzystwa

Gospodarczego, że namiestnik [Michał Bobrzyński – PR] przeciw

niemu nie pójdzie i to poczęło się Żydkom podobać”198

. W

kolejnym liście ponawiał Dębski prośbę o wyznaczenie do

kandydowania w Złoczowie dyrektora Banku Ziemskiego199

.

Autor dwóch kolejnych listów, komisarz inspekcji leśnej w

Złoczowie Miller, zachęcał do wyznaczenia Rozwadowskiego,

którego „kandydatura znajduje ogółem sympatyczne przyjęcie”, i

wycofania pomysłu wysunięcia Srokowskiego, ponieważ ten miał

mieć „wybitną i znaną markę endecką”200

. Ponadto autor listu

zapowiadał wysłanie delegacji „żydów i chrześcijan” ze Złoczowa

do oddziału banku łańcuckiego we Lwowie, gdzie miała prosić

jego dyrektora o kandydowanie201

. W kolejnym liście, wysłanym

3 tygodnie później, ocenia Miller, że Rozwadowski ma większe

od Srokowskiego szanse w konfrontacji z byłym endekiem,

197 Władysław Dębski do Jana Gwalberta Pawlikowskiego, Złoczów, [b. d.],

[w:] T. Sikorski, A. Wątor, op. cit., s. 544. 198Ibidem. 199 Władysław Dębski do Jana Gwalberta Pawlikowskiego, Złoczów, [b. d.],

[w:] ibidem, s. 548. 200 Wojciech Miller do Jana Gwalberta Pawlikowskiego, Złoczów, 1 V 1911 r.,

[w:] ibidem, s. 527. 201Ibidem, s. 528.

95

Józefem Goldem202

, który w ostatnim czasie zyskał w okręgu

złoczowskim silną pozycję203

. Trzeci korespondent

Pawlikowskiego, prawnik Orski, namawiał do postawienia na

autora Ruskiego bezrobocia w Żydaczowie, gdzie dużą przewagę

zdobył przedstawiciel stronnictwa konserwatystów krakowskich

Aleksander Halban. Rozwadowski miałby zyskać większość

głosów ludności żydowskiej podczas spotkania wyborczego w

Rozdole i w ten sposób przejąć inicjatywę w walce o poparcie

wyborców w całym okręgu. Zbiór listów poświęconych ew.

kandydaturze dyrektora Banku Ziemskiego w wyborach do Rady

Państwa w 1911 r. zamyka pismo Komitetu Wyborczego w

Tarnopolu do Rady Narodowej, w którym znalazła się informacja

o ogłoszeniu w Złoczowie i Załoźcach kandydatury Srokowskiego

i braku entuzjazmu dla niej, ponieważ „tam żyła myśl, że

kandydować będzie p. Rozwadowski”204

.

Analiza fragmentów przywołanych listów, odnoszących się do

osoby Jana Rozwadowskiego, daje interesujące wyniki. Bohater

niniejszego artykułu jawi się w ich świetle jako postać ciesząca

się sympatią i poparciem partyjnych kolegów, również tych

202 Zob.: Gold Józef, [hasło], [w:] A. Wątor, Słownik działaczy Narodowej

Demokracji w Galicji, Szczecin 2008, s. 68. 203 Wojciech Miller do Jana Gwalberta Pawlikowskiego, Złoczów, 20 V 1911

r., [w:] T. Sikorski, A. Wątor, op. cit., s. 526. 204 Pismo Komitetu Wyborczego w Tarnopolu do Rady Narodowej we Lwowie,

[b. d.], ibidem, s. 502.

96

działających w znacznym oddaleniu od rodzinnego powiatu

kałuskiego oraz powiatu tarnopolskiego, z którego organizacją

SDN był autor Bezrobocia ruskiego związany. Można mówić w

związku z tym o względnie mocnej regionalnej pozycji polityka

wewnątrz stronnictwa, zrozumiałej, zważywszy na stałą obecność

w jego centralnych władzach. Zwraca uwagę pozytywny odzew, z

jakim spotyka się projekt kandydowania Rozwadowskiego u

elektoratu. Oczywiście może to być związane z takimi czynnikami

jak znikoma rozpoznawalność działacza, odium ciążące na

przeciwnikach i kolegach – konkurentach (Srokowski) w danych

okręgach, stanowiące konsekwencję ich kompromitacji lub bardzo

niepopularnych poglądów („marka endecka”), zmęczenie

utrzymującym się zbyt długo panowaniem określonego układu

politycznego i personalnego itp. Możliwość występowania nawet

wszystkich wymienionych czynników nie neguje jednak

całkowicie zasadności przypuszczenia, że Rozwadowski posiadał

wśród wyborców opinię polityka umiarkowanego, potrafiącego

kompetentnie wypełniać obowiązki parlamentarzysty, również w

imieniu wyborców żydowskich (wobec których obóz Narodowej

Demokracji prezentował z biegiem lat w coraz większym stopniu

negatywną i podszytą uprzedzeniami postawę). Ponadto niektóre

źródła wskazują na koncyliacyjne i niekonfrontacyjne nastawienie

polityka, który utrzymywał znajomości i przyjaźnie nawet

97

pomimo dużych różnic politycznych205

. Najzupełniej zasadne

wydaje się przy tym pytanie, dlaczego – wobec tak korzystnej

sytuacji – Rozwadowski w wyborach w 1911 r. udziału nie wziął.

Zagadnienie to wymaga dalszych zgłębień badawczych, wydaje

się jednak, że w związku z silną pozycją w SDN i członkostwem

w kierowniczych gremiach partii raczej odrzucić wypada

możliwość, że nie zgodziło się na jego kandydowanie

kierownictwo endecji w Galicji. Była to więc najpewniej decyzja

samego zainteresowanego, którego liczne zobowiązania, o

których wspomniano wcześniej, nie pozwalały na częste i

długotrwałe pobyty w Wiedniu.

W 1913 r. odbyły się kolejne wybory do Sejmu

Krajowego. Tym razem Jan Rozwadowski wystartował jako

kandydat w kurii wielkiej własności z obwodu 13 – stryjskiego206

.

Start zakończył się porażką (otrzymał 31 spośród 66 głosów207

).

Straty, poniesione przez Narodową Demokrację na wschodzie

kraju uzasadniano antypolskim aliansem wyborców żydowskich i

205 W. Studnicki, op. cit., s. 351. Za przykład utrzymywania relacji ponad

politycznymi podziałami może służyć wieloletnia przyjaźń Jana z kuzynem,

gen. Tadeuszem Rozwadowskim, reprezentującym przez szereg lat przeciwną –

austro-polską – orientację polityczną. Zob.: A. Rozwadowski, Pamiętnik. Kopa

lat. 1876-1939, BOss., rkps 15539/III, k. 151-153. 206 Dziennik Adama Rozwadowskiego od 21 X 1912 do 31 VII 1914 i jego

wiersze, BOss., rkps 15537, k. 88. 207 A. Wątor, Narodowa..., s. 269.

98

ukraińskich208

. Duże znaczenie miały również wypadki

nierespektowania postanowień Rady Narodowej co do doboru

kandydatów – postanowienie takie, czyniące kandydatem

narodowym Rozwadowskiego, złamali „kandydaci samozwańczy”

Barański i Brunicki209

. Wydaje się – choć kwestia ta domaga się

dalszych dociekań – że na niepowodzenie bohatera niniejszego

artykułu wpływ miała jego przynależność partyjna, bowiem na

wschodzie Galicji dominującą pozycję miało stronnictwo

Podolaków210

.

W artykule niniejszym podjęto próbę zgromadzenia

najważniejszych informacji na temat pierwszego etapu kariery

politycznej Jana Emanuela Rozwadowskiego. Już pobieżne

zapoznanie się z nimi pozwala wysnuć wniosek o wysokiej

pozycji działacza w hierarchii Stronnictwa Demokratyczno-

Narodowego w Galicji w latach 1904-1914. Odpowiedź na

pytanie o podstawy tej pozycji nie może – wobec

przyczynkowego charakteru analizy – zostać zamknięta, niemniej

zgromadzone dane pozwalają upatrywać ich w wykształceniu,

bardzo dużej aktywności społecznej, znacznych zasobach

finansowych, szerokich kontaktach oraz walorach osobistych,

208 A. Wątor, Galicyjska Rada…, s. 209. 209 Ziemianin, Echa wyborów, „Głos Narodu” 1913, nr 167, s. 1-2. 210 Dziennik Adama Rozwadowskiego…, k. 88.

99

takich jak pracowitość i koncyliacyjność. Biografia Jana

Emanuela Rozwadowskiego niewątpliwie zasługuje na dalsze

badania, które pozwolą na pełny i wyczerpujący wgląd w przebieg

jego kariery politycznej. Niniejszy artykuł miał w swoich

skromnych założeniach dowodzić, że ważnym etapem tej kariery

był również – obok okresu emigracyjnego 1915-1919 – również

czas poprzedzający wybuch I wojny światowej.

Streszczenie

Jan Emanuel Rozwadowski (1872-1935) należy do

niemałej grupy ważnych polityków Narodowej Demokracji I

połowy XX wieku, których losy nie zostały dotychczas

gruntownie przebadane. Choć szczyt jego kariery przypadł na

okres pracy w Komitecie Narodowym Polskim w Paryżu oraz w

delegacji polskiej na konferencję paryską w 1919 r., działalność

Rozwadowskiego w II Rzeczypospolitej oraz jego aktywność

polityczna i społeczna w zaborze austriackim do 1914 roku

również obfitują w interesujące wydarzenia i domagają się

badawczej uwagi. Artykuł koncentruje się na ostatnim z

wymienionych zagadnień, tzn. na latach 1904-1914, spędzonych

przez Rozwadowskiego w Galicji. W 1904 r. młody naukowiec,

100

prawnik i ekonomista, przystąpił do powstającego tam

Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego, rok później natomiast

do tajnej, trójzaborowej Ligi Narodowej. Krótko po przyjęciu do

partii poznano się na jego przymiotach i kwalifikacjach, dzięki

czemu niemal natychmiast znalazł się w jej kierownictwie. Jako

członek Komitetu Głównego i Komitetu Organizacyjnego SDN

brał udział w podejmowaniu najważniejszych decyzji,

przygotowywał akty prawne (np. projekt ordynacji wyborczej do

Sejmu Krajowego) uczestniczył w kampaniach wyborczych. Pracę

w centralnych organach Stronnictwa łączył z aktywnością w

lokalnej strukturze SDN w Tarnopolu oraz działalnością w wielu

polskich organizacjach o charakterze oświatowym, gospodarczym

i finansowym.

Artykuł prócz zarysowego przedstawienia

najistotniejszych wydarzeń w politycznej karierze Jana

Rozwadowskiego lat 1904-1914 zawiera próbę odpowiedzi na

pytanie o podstawy jego wysokiej pozycji politycznej w

Stronnictwie Demokratyczno-Narodowym – cechy osobowe,

materialne atrybuty, kompetencje, walory intelektualne i

organizacyjne.

101

Summary

Jan Emanuel Rozwadowski (1872-1935) belongs to the

considerable group of prominent National Democracy politicians

of the first half of the 20th century whose history has not been

thoroughly analyzed yet. Although the peak of his career came

during the period of work for the Polish National Committee in

Paris and for the Polish delegation at the Paris Peace Conference

in 1919, Rozwadowski's activities in the Second Polish Republic

and his political and social activity in the Austrian Partition until

1914 also abound in interesting events and demand researchers'

attention.

The present article concentrates on the last of the

mentioned issues, that is, on the years 1904-1914, spent by

Rozwadowski in Galicia. In 1904, the young scientist, lawyer and

economist joined the National-Democratic Party (SDN) that was

being formed there in that period. A year later, he joined the secret

National League, active in all three partitions. Shortly after his

admission to the Party, his qualities and skills were promptly

recognized, which allowed him to become one of the Party's

leaders almost immediately. As a member of the Main Committee

and the Organizing Committee of the SDN, he participated in the

decision-making processes regarding the most important issues,

102

prepared regulatory acts (eg. a draft of the law on elections to the

National Assembly – the Diet of Galicia and Lodomeria),

participated in election campaigns. He combined his work in the

central institutions of the Party with the activity in the local SDN

structure in Ternopil and numerous Polish educational, economic

and financial organizations.

Apart from containing a general presentation of the most

relevant events in the political career of Jan Rozwadowski in

1904-1914, the article also attempts to answer the question of the

grounds of his high political position in the National-Democratic

Party - personal qualities, financial situation, qualifications,

intelligence and organizational skills.

103

Sylwia Mazurek

Warszawa

Od „antypartii” do monopartii. Polityczna organizacja ruchu

faszystowskiego pod wodzą Benito Mussoliniego w latach

1919-1926

Faszyzm włoski był stworzoną przez Benita Mussoliniego

ideologią panującą we Włoszech w latach 1922-1945. Była to

pierwsza ideologia europejska, która w imię wielkości narodu

głosiła konieczność całkowitego i bezwarunkowego

podporządkowanie jednostki państwu. Z tego powodu od roku

1926 reżim faszystowski usiłował podporządkować sobie nie

tylko politykę i gospodarkę, lecz również każdy wymiar życia

obywateli, co wyrażało znane, ukute przez Mussoliniego hasło

„Wszystko w Państwie, nic przeciw Państwu, nic poza

Państwem”. Oparta na tych podobnych hasłach retoryka reżimu

miała utrzymywać społeczeństwo w stanie ciągłej mobilizacji, w

duchu dyscypliny i gotowości do poświęceń. Jednym z głównych

narzędzi, które miały temu służyć, była Narodowa Partia

Faszystowska (wł. Partito NazionaleFascista), która za czasów

reżimu była jedyną legalnie działającą partią polityczną.

104

Jednak zanim doszło do ustanowienia PNF monopartią

najpierw ruch faszystowski posiadał inne formy organizacji, takie

jak „antypartia” nazwana „Włoskie Związki Walki”

(„FasciItaliani di Combattimento”) a gdy partia faszystowska już

powstała to, wbrew państwowej propagandzie, nie była

jednorodnym, zgodnym monolitem. To, co od powstania ruchu

faszystowskiego do ustanowienia reżimu się nie zmieniło, to

przywództwo Benita Mussoliniego, jednak to przywództwo

również nie było tak pewne i jednomyślnie uznawane, jak później

głosiła oficjalna wersja – nie wszyscy wówczas uznawali, że

„wódz ma zawsze rację”, jak głosił jeden z najbardziej znanych

sloganów reżimowych.

W rzeczywistości rozwój ruchu faszystowskiego był

procesem skomplikowanym i zależnym od wielu warunków. W

publicystyce bardzo często podkreśla się kluczową rolę, jaką

odegrał w nim Benito Mussolini, ale w rzeczywistości jego plany i

założenia nie zawsze były decydującym czynnikiem. Co więcej,

jego plany i założenia wielokrotnie się zmieniały, często

dostosowując się do obecnej sytuacji. Dlatego też prześledzenie,

choćby w ogólnym zarysie, procesu rozwoju ruchu

faszystowskiego od powołanej przez B. Mussoliniego „antypartii”

do ustanowienia PNF monopartią może stanowić ciekawe studium

105

wpływu jednostki – w tym wypadku założyciela i przywódcy –

na funkcjonowanie grup politycznych.

Niniejszy artykuł przedstawia historię powstania i rozwoju

najpierw Włoskich Związków Walki a następnie Narodowej Partii

Faszystowskiej w latach 1919-1926, a także rolę Benita

Mussoliniego w tym procesie. Omawiany okres był dla faszystów

czasem budowy własnej tożsamości politycznej oraz dążenia do

zdobycia wyłącznej władzy we Włoszech. W tym czasie zdobyli

oni sobie znaczne poparcie dzięki swoim radykalnym hasłom, a

także poprzez działalność bojówek. W 1922 r. po pokazie siły

faszystowskiej milicji B. Mussolini został premierem, a w 1926 r.

wprowadził pod naciskiem lokalnych przywódców totalitarny

reżim.

Na początku 1919 r. Benito Mussolini, dawny działacz i

dziennikarz socjalistyczny, nawrócony w czasie wojny z

pacyfizmu na interwencjonizm, był już znaną postacią w obozie

patriotycznym. Postanowił zatem przejść od działalności

wyłącznie dziennikarskiej do aktywności politycznej i 9 marca

tego roku ogłosił na łamach swojego dziennika „Il

Popolod‟Italia”, że 23 marca założy antypartię. Pomysł na

stworzenie nowej, anty-politycznej organizacji nie powstał nagle –

już w listopadzie 1918 r. B. Mussolini pisał o konieczności

utworzenia „jakiejś organizacji «faszystowskiej», która nie

106

miałaby nic wspólnego z «wierzeniami» i z «dogmatami», ani z

«mentalnością», a nade wszystko z «przesądami» dawnych partii.

Pozwoli to na koegzystencję i wspólnotę działań tych wszystkich,

którzy – niezależnie od swoich przekonań politycznych,

religijnych, ekonomicznych – zgodzą się na rozwiązanie

określonych problemów”211

.

Zapowiadane spotkanie odbyło się rankiem, 23 marca, w

budynku Stowarzyszenia Przemysłu i Handlu Mediolanu,

znajdującym się na placu Piazza San Sepolcro, od nazwy którego

nazwy uczestnicy wiecu byli potem określani sansepolcristi.

Zebrało się tam około stu212

osób, wśród których większość

stanowili stali poplecznicy B. Mussoliniego: kombatanci,

futuryści i narodowi syndykaliści. W trakcie swojego wystąpienia

przyszły Duce ogłosił nadrzędność interesów narodu nad

interesami pojedynczej klasy i zadeklarował „wojnę z

socjalizmem […] ponieważ sprzeciwia się on nacjonalizmowi”213

.

Zebranie zakończyło się powołaniem do życia organizacji

211 B. Mussolini, A raccolta!, „Il Popolod‟Italia”, 23.11.1918 r., cyt. za

Początki ideologii faszystowskiej (1918 - 1925), tłum. T. Wituch, Warszawa

2011, s. 88. 212 Dokładna liczba osób biorących udział w tym spotkaniu jest trudna do

określenia. R. Eatwell w Faszyzm. Historia i R. O. Paxton, w Anatomia

faszyzmu podają „około stu”, natomiast D. M. Smith w Mussolini podaje

„około pięćdziesięciu”. 213 Cyt. za R. O. Paxton, Anatomia faszyzmu, tłum. P. Bandel, Poznań 2005,

s.3.

107

nazwanej Włoskie Związki Walki (FasciItaliani di

Combattimento).

Wbrew oczekiwaniom B. Mussoliniego, inauguracja

nowego ruchu politycznego nie wzbudziła wielkiego

zainteresowania mediów, gdyż jego Fasci nie były oryginalnym

zjawiskiem we włoskiej panoramie politycznej – w całym kraju

istniało wiele podobnych organizacji. Ponadto w trakcie

marcowego wiecu, poza paroma ogólnymi hasłami, nie został

przedstawiony żaden konkretny program polityczny. Zresztą B.

Mussolini nawet wiele lat później nie ukrywał, że w tamtym

czasie po prostu nie miał żadnego programu. W latach 30. pisał

otwarcie: „Gdy w odległym już marcu 1919 roku z kolumn

«Popolod‟Italia» zwołałem do Mediolanu interwencjonistów

ocalałych z wojny, którzy poszli za mną już w chwili

ustanowienia Związków Czynu Rewolucyjnego, w styczniu 1915

roku, w moim umyśle nie istniał żaden konkretny plan

doktrynalny. Jedyną moją doktryną było doświadczenie:

doświadczenie socjalizmu”214

.

Zgodnie z tą myślą założony przez B. Mussoliniego

związek nie był partią, lecz luźnym stowarzyszeniem,

214 B. Mussolini, Opera Omnia, cyt. za E. Gentile Początki ideologii

faszystowskiej…, op. cit., s. 161n.

108

stawiającym sobie tylko doraźne i pragmatyczne cele215

:

wykorzystania wojennego zwycięstwa, wspierania reform

społecznych, obronę praw kombatantów i przekazanie władzy w

państwie w ręce młodych i zuchwałych okopokratów.

Pomimo pierwotnego braku planów politycznych, faszyści,

przygotowując się do wzięcia udziału w wyborach

parlamentarnych w listopadzie 1919 r. musieli skonkretyzować

swoje założenia i przedstawić program wyborczy. W ten sposób,

kilka miesięcy po spotkaniu założycielskim, powstał pierwszy,

bardzo radykalny, faszystowski program polityczny. Zakładał on

m. in. przyznanie praw wyborczych wszystkim, w tym także

kobietom, od 18 roku życia, wprowadzenie ośmiogodzinnego dnia

pracy, udziału robotników w zarządzaniu przedsiębiorstwami,

przejęcie przez państwo zysków z wojny oraz konfiskatę

nieruchomości należących do Kościoła. Program ten zakładał

również, zgodnie z nacjonalistycznym duchem faszyzmu,

ekspansję terytorialną Włoch w rejonie Morza Śródziemnego, a w

215 Kilka dni po powołaniu do życia Włoskich Związków Walki Mussolini tak

podsumował kwestię celów i trwałości nowego ruchu: „Faszyzm jest ruchem

realiów, prawdy, życia, który przystaje do życia. Jest pragmatyczny. Nie

zawiera aprioryzmów ani bardzo odległych celów. Nie obiecuje zwyczajowych

rajów idealnych. […] Nie sądzi, żeby miał żyć zawsze czy długo. Będzie żył,

dopóki nie wypełni zadania, jakie sobie postawił”. Idem, Il fascismo, „Il

Popolod‟Italia”, 3.07.1919, cyt. za ibidem, s. 163.

109

szczególności przejęcie wszystkich terenów obiecanych Włochom

przez Anglię w trakcie I wojny światowej216

.

Efekt wyborów z 16 listopada 1919 r. był dla faszystów

bardzo niepomyślny – okazało się, że na scenie politycznej nie ma

miejsca na ruch łączący radykalne hasła społeczne z

nacjonalizmem. Nawet w Mediolanie, swojej głównej siedzibie,

faszyści zdobyli 4796 z 315 165 głosów oddanych w tym

mieście217

. Wyborcza porażka spowodowała poważny kryzys w

Fasci di Combattimento – wielu zwolenników B. Mussoliniego

odeszło, a jego gazeta znów zaczęła przynosić straty218

.

Nieoczekiwanym rozwiązaniem tej trudnej sytuacji

okazała się działalność bojówek. Faszyzm był od samego

początku swojego istnienia związany ze stosowaniem przemocy –

już w kwietniu 1919 r. grupa faszystów pod wodzą F. T.

Marinettiego oraz przywódcy ardytów Ferruccia Vecchiego

zdemolowała siedzibę socjalistycznego pisma „Avanti!”, którego

B. Mussolini był kiedyś szefem, zaś po wyborczej porażce użycie

siły stało się głównym atutem poważnie osłabionego ruchu.

Wiązało się to z panującą w kraju sytuacją polityczną: lata

1919-1920 to we Włoszech tzw. bienniorosso (czerwone

216V. R. O. Paxton, op. cit., s. 3n. 217V. ibidem, s. 67. 218V. D. M. Smith, Mussolini, Warszawa 1994, s. 61.

110

dwulecie) – okres wzmożonej aktywności socjalistów, licznych

strajków oraz okupacji gospodarstw i fabryk. Zdesperowani

przedsiębiorcy liczyli na wsparcie państwa w odzyskaniu władzy

nad swoimi fabrykami i polami, ale na próżno – sprawujący

wówczas po raz kolejny funkcję premiera G. Giolitti wyznawał

leseferyzm i nie zamierzał angażować służb porządkowych w

konflikt między pracodawcami i pracownikami.

Taki stan rzeczy dawał szerokie pole działania faszystom,

którzy chętnie i energicznie wprowadzali w życie swój

zadeklarowany antysocjalizm. Tak ukształtowały się bojówki,

nazywane squadred’azione (ekipy działania), lub, ze względu na

noszony strój, czarnymi koszulami. W poszczególnych miastach

były one kierowane przez rasów, czyli lokalnych przywódców.

Na początku działalność bojówek była niezorganizowana i

ograniczała się do bicia przeciwników politycznych lub

zmuszania ich do wypicia znacznej ilości oleju rycynowego219

,

jednak potem rozszerzyła się także na karne ekspedycje, porwania

i rabunki. Służby porządkowe przymykały oko na te rajdy,

ponieważ wymierzone były przeciw socjalistom, którzy na ogół

nie szanowali władzy, a ponadto wielu funkcjonariuszy niższego

219 W czasach skwadryzmu to włąśnie „manganello”, czyli pałka, i olej

rycynowy stały się znakami rozpoznawczymi faszystowskich bojówek. Jeden z

ich żartobliwych hymnów miał nawet tytuł „Santo manganello”, czyli „Święta

Pałko”.V. E. Gentile, Il culto del littorio, Bari 2009s. 43.

111

stopnia również chętnie się włączało w te akcje. Dochodziło

nawet do tego, że wojskowi wypożyczali faszystom ciężarówki,

by umożliwić im te wyprawy220

.

Jednak działalność faszystów nie polegała tylko na

przemocy – zyskując coraz większe poparcie założyli własne ligi

rolnicze, dzięki czemu mogli negocjować z antysocjalistycznie

nastawionymi ziemianami w sprawie warunków pracy dla

najemnych robotników, i często osiągali w tym lepsze efekty niż

miejskie urzędy pracy czy związki zawodowe. Posunięciem, które

zyskało im wielu zwolenników było nakłonienie niektórych

właścicieli ziemskich do dzierżawy lub sprzedaży ziemi

pracującym na niej chłopom, co dla tych ostatnich było atrakcyjną

alternatywą wobec proponowanego przez socjalistów

długoterminowego planu kolektywizacji. Funkcjonowały również

faszystowskie syndykalistyczne związki zawodowe, które

skupiały niesocjalistycznych pracowników. Jak podsumowuje M.

Clark: „Skwadryści i syndykaliści połączyli siły w duecie kija i

marchewki”221

.

W ten sposób faszyzm zyskiwał coraz więcej zwolenników

wśród warstw średnich i wyższych, a także w służbach

porządkowych, co oznaczało konieczność odejścia od

220 R. O. Paxton, op. cit., s. 76nn. 221 M. Clark, op. cit. s. 348.

112

pierwotnych, radykalnych społecznie haseł. B. Mussolini szybko

zdał sobie z tego sprawę i już wkrótce po przegranych wyborach

zmienił linię swojej gazety na bardziej konserwatywną, co

spowodowało odejście wielu jego radykalnych

współpracowników. Stratę tę jednak zrekompensowały szybko

powiększające się szeregi nowych zwolenników, wywodzących

się z prawicy i zaniepokojonych zwycięstwem wyborczym

socjalistów. Wszystko to spowodowało, że już drugi kongres

Fasci di Combattimento obradujący w dniach 24-25 kwietnia

1920 r. wyraźnie złagodził program z poprzedniego roku, a

działalność bojówek i stały napływ nowych członków

powodowały konsekwentne przesuwanie się ruchu na prawo.

Nawet sam B. Mussolini, żeby przypodobać się bardziej

konserwatywnym środowiskom, odciął się od swojego

wcześniejszego antyklerykalizmu i socjalizmu, a zgodził się

nawet na przyklejenie mu etykiety „rewolucjonisty i

imperialisty”222

.

W styczniu 1921 r. parlament został rozwiązany i B.

Mussolini zaproponował premierowi Giolittiemu koalicję

wyborczą. Stary polityk przyjął propozycję, licząc zapewne, że

uda mu się podporządkować sobie rosnący w siłę ruch, oraz

222 Cyt. za D. M. Smith, op. cit. s. 64.

113

wykorzystać jego poparcie do ograniczenia władzy socjalistów. W

ten sposób faszyści znaleźli się na liście wyborczej wraz z

nacjonalistami oraz liberałami, i w wyniku wyborów

przeprowadzonych w maju 1921 r. zyskali 35 miejsc, czyli 7%

ogółu, w parlamencie.

Pomimo, iż B. Mussolini znalazł się w parlamencie dzięki

koalicji z G. Giolittimm, natychmiast po rozpoczęciu obrad

ogłosił, że przechodzi do opozycji i ostentacyjnie zajął miejsce

wysunięte najbardziej na prawo. Nie był to jedyny zwrot, jakiego

dokonał, stając się posłem: w swoim pierwszym przemówieniu,

21 czerwca, zadeklarował gotowość do porzucenia przemocy,

jednak tylko pod warunkiem gdy członkowie innych ugrupowań

„rozbroją przede wszystkim umysły”223

.

Dla B. Mussoliniego-polityka działalność bojówek, choć

do tej pory użyteczna, zaczęła stanowić pewien niewygodny

problem. Stosowana przez nie przemoc zaczęła wymykać się spod

kontroli – przerażała dużą część społeczeństwa oraz podważała

propagowaną przez B. Mussoliniego wizję faszyzmu jako siły

stabilizującej. Ponadto B. Mussolini bał się o swoją pozycję w

ruchu – w niektórych rejonach lokali rasowie byli znacznie

bardziej znani i poważani niż on. Trudno mu też było utrzymać

223 Cyt. za. Foro, P., Włochy faszystowskie, tłum. K. Jokeš, Kraków 2008. str.

35.

114

władzę nad organizacją, której liczebność gwałtownie rosła: w

lipcu 1920 roku fasci liczyły 30 tys. działaczy, a półtora roku

później już ponad 200 tys. 224

. Trudności zwiększyły się jeszcze,

gdy w lipcu 1921 r. Mussolini, już jako poseł, zaproponował

socjalistom zawieszenie broni, co spotkało się z silnym

sprzeciwem rasów i przez kilka miesięcy ruchowi groził rozłam.

B. Mussolini postanowił zatem porzucić pierwotną koncepcję

antypartii i przekształcić Fasci di Combattimento w partię, którą

byłoby łatwiej kierować – wyraźna hierarchia, legitymacje

członkowskie oraz udział większej ilości zwyczajnych obywateli

zdecydowanie utwierdzały władzę B. Mussoliniego nad lokalnymi

grupami. Pomysł legalnego udziału w polityce również nie bardzo

odpowiadał przywódcom bojówek, lecz ostatecznie, gdy B.

Mussolini zrezygnował z paktu pacyfikacyjnego z socjalistami,

dali się przekonać225

.

Na skutek tego, na kongresie w Rzymie, obradującym w

dniach 7-11 listopada 1921 r. FasciItaliani di Combattimento

zostały przekształcone w Partito NazionaleFascista – Narodową

Partię Faszystowską. Jej konserwatywny i nacjonalistyczny

program, stanowił właściwie całkowite zaprzeczenie pierwotnego

programu Związków Walki. Faszyści uznali w nim „społeczną

224V. F. Foro, op. cit. s. 27. 225V. R. Eatwell,Faszyzm. Historia, tłum T. Oljasz Poznań 1999, s. 100n.

115

funkcję własności prywatnej”226

, domagali się wprowadzenia

obowiązkowej służby wojskowej oraz żądali aby „moralność

publiczna i prywatna przestały stać w sprzeczności z życiem

Narodu”227

. W kwestii międzynarodowej faszyści przejęli hasła

nacjonalistów i głosili że „Włochy muszą spełnić funkcję bastionu

cywilizacji łacińskiej w basenie Morza Śródziemnego”228

.

Zamiana ruchu w partię i utwierdzenie władzy B.

Mussoliniego nie oznaczało jednak końca działalności

skwadrystów, przeciwnie – by zażegnać konflikt z rasami, a

jednocześnie umocnić władzę faszystów na prowincji B.

Mussolini nakazał, by każda miejscowa grupa faszystów

utworzyła bojówki, które następnie zostały podzielone na

oddziały, których nazwy (kohorty, legiony) odwoływały się do

tradycji wojskowej Imperium Rzymskiego. Oznaczało to, że PNF

w praktyce stanowiła partię-milicję, której członkowie

jednocześnie byli bojownikami. Pod koniec 1921 r. B. Mussolini

szczycił się – z niewątpliwą przesadą – że ma do dyspozycji

400 000 uzbrojonych bojowników229

. Nie ulega jednak

wątpliwości, że w ciągu owego roku faszyzm znacząco się

226 Cyt. za F. Foro, op. cit. s. 36. 227 Cyt. za ibidem. 228 Cyt. za ibidem. 229V. D. M. Smith, op. cit. s.71.

116

rozwinął: do 834 fasci (związków) należało prawie 250 tys.

osób230

.

Na początku 1922 r. rząd podał się do dymisji. Dopiero po

miesiącu dyskusji i negocjacji nowym premierem został Luigi

Facta. Tymczasem faszyści rośli w siłę – z jednej strony B.

Mussolini usiłował zjednać sobie środowiska katolickie

publicznie oddając hołd zmarłemu papieżowi Benedyktowi XV

oraz pozdrawiając jego następcę Piusa XI, z drugiej zaś urządzał

demonstracje siły. Jego oddziały organizowały wielotysięczne

manifestacje w takich miastach jak Mediolan, Bolonia i Rovigio,

niszczyły siedziby swoich przeciwników politycznych oraz

okupowały całe miasta. Mimo to faszyści wciąż cieszyli się

rosnącym poparciem, zwłaszcza po tym, jak na początku sierpnia

1922 r. ich bojówki przyczyniły się do złamania strajku

generalnego zarządzonego przez socjalistów, czym zdobyły sobie

wdzięczność bogatych przemysłowców oraz wpływowych

konserwatystów, a także zwykłych ludzi, którzy wciąż obawiali

się widma rewolucji komunistycznej231

. Skwadryści jednak

udowadniali także, że potrafią nie tylko stosować przemoc lecz

także zaprowadzać porządek działając na korzyść ludności, jak na

230V. R. Eatwell, op. cit., s. 103. 231V. F. Foro, op. cit. s. 37.

117

przykład w Ferrarze, gdzie po zajęciu miasta zmusili miejscowe

władze do realizacji prac publicznych232

.

W drugiej połowie roku głosy o ewentualnym udziale B.

Mussoliniego w rządzie pojawiały się zarówno w mediach jak i

wśród polityków, a i sam zainteresowany podjął strategiczne kroki

w celu zdobycia przychylności króla i najbardziej znanych

polityków. We wrześniu odciął się od swojego wcześniejszego

republikanizmu i ogłosił, że stał się monarchistą, a następnie w

tajemnicy zaproponował Giolittiemu, Salandrze, Nittiemu i Fakcie

objęcie stanowiska premiera w rządzie, w którym on byłby

ministrem. Jednocześnie wciąż działał dwutorowo, akceptując

działanie bojówek i dając do zrozumienia, że jeśli nie zostanie

włączony do rządu, to jest gotowy przeprowadzić zamach

stanu233

.

Ten drugi scenariusz zaczął się realizować w październiku

1922 r. 16 października na tajnej naradzie podjęto decyzję o

zamachu stanu, a 24 października na wielkim zjeździe faszystów

w Neapolu, w przemowie do czarnych koszul, B. Mussolini

ogłosił: „Albo dostaniemy władzę, albo weźmiemy ją sobie sami,

maszerując na Rzym234

”. Zaraz po tym przemówieniu spotkał się

232V. R. O. Paxton, op. cit., s. 77. 233V. D. M. Smith, op. cit. s. 74nn. 234 Cyt. za F. Foro,, op. cit. s. 38.

118

z siedmioma przywódcami faszystowskimi, by omówić szczegóły

przygotowanego planu. Ustalono, że faszyści, pod przywództwem

kwadrumwiratu w składzie: Emilio de Bono, Cesare de Vecchi,

Italo Balbo i Michele Bianchi pomaszerują na Rzym z trzech

kierunków, a w pozostałych miejscach kraju wzbudzą lokalne

powstania, zajmując najważniejsze obiekty publiczne, takie jak

dworce, centrale telefoniczne i siedziby władz miejskich235

.

Po zakończeniu zjazdu, 25 października, kwadrumwirzy

udali się do Perugii, B. Mussolini natomiast przezornie udał się do

Mediolanu, skąd w razie niepowodzenia całego przedsięwzięcia

mógł łatwo uciec do Szwajcarii. Zgodnie z planem 27

października faszyści zaczęli przejmować władzę w miastach na

północy Włoch, i wieczorem tego dnia premier Facta przygotował

dekret o wprowadzeniu stanu wojennego, który dał do podpisania

królowi. Rozkazał także policjantom zatrzymać pociągi, którymi

faszyści jechali do Rzymu. Gdyby wszystkie te postanowienia

zostały wprowadzone w życie, faszystowska rebelia zostałaby

szybko i skutecznie stłumiona, lecz król Wiktor Emmanuel, mimo

że jeszcze w trakcie nocnej narady rządu zgodził się na podpisanie

dekretu, już rankiem 28 października tego odmówił. Być może bał

się, że cześć armii przejdzie na stronę faszystów, albo nie chciał

235V. ibidem, s. 38n.

119

rozpoczynać wojny domowej236

. Niezależnie od motywów, jego

decyzja spowodowała, że rankiem 28 października tysiące

czarnych koszul dotarły do bram Rzymu. Szacunki co do ich ilości

bardzo się różnią – historycy podają liczbę od 14 do 33 tysięcy237

.

W tej sytuacji premier Facta złożył rezygnację, a po

odmowie utworzenia nowego rządu przez Salandrę, król

zaproponował tę funkcję B. Mussoliniemu238

. Przywódca

faszystów przybył do Rzymu 30 października, pociągiem, w

wygodnym wagonie sypialnym. Jak zawsze nastawiony na

zrobienie dramatycznego wrażenia, na spotkanie z królem udał się

ubrany w żakiet narzucony na czarną koszulę i obłudnie powitał

monarchę słowami: „Sire, proszę wybaczyć mój strój. Przybywam

z pola bitwy”239

.

Dopiero 31 października, już po objęciu przez B.

Mussoliniego stanowiska premiera w Rzymie odbyła się

demonstracja siły faszystów – kilkadziesiąt tysięcy skwadrystów

236V. D. M. Smith, op. cit. s. 79n. 237Późniejsza oficjalna propaganda faszystowska mówiła o liczbie ponad

dziesięć razy większej: 300 tysięcy uzbrojonych bojowników, z których 3000

rzekomo poległo w zaciętych walkach jako „faszystowscy męczennicy” . W

rzeczywistości przybyłych skwadrystów było znacznie mniej, a do tego byli

słabo uzbrojeni, zmoknięci, głodni i zmęczeni. V. Gierawski, J., A. Historia

Włoch, Wrocław 2003 s. 502; zob. także D. M. Smith, op. cit. s.81, R. O.

Paxton, op. cit., s. 114. 238V. D. M. Smith op. cit. s. 80n. 239 Cyt. za R. O. Paxton,op. cit., s. 115.

120

przemaszerowało przed pałacem królewskim, miały miejsce także

liczne krwawe incydenty240

. Na opinii publicznej,

przyzwyczajonej już do metod działania czarnych koszul, nie

zrobiło to większego wrażenia, przeciwnie - duża część

społeczeństwa przyjęła przejęcie władzy przez faszystów z

rezygnacją, jeśli nie z jawnym zadowoleniem241

.

Pierwszy rząd, jaki powołał nowy premier, został przez

niego nazwany rządem narodowym i składał się z 4 faszystów

oraz 10 przedstawicieli innych ugrupowań – liberałów,

nacjonalistów i popolarów242

. Rozważano także włączenie do

rządu socjalistów, lecz ostatecznie zrezygnowano z tego pomysłu.

Swoje exposé B. Mussolini wygłosił 16 listopada i – pomimo, że

jego przemowa daleka była od zwyczajów parlamentarnych243

–

uzyskał votum zaufania, a także szczególne pełnomocnictwa na

240V. J. W. Borejsza,Szkoły nienawiści. Historia faszyzmów europejskich 1919-

1945, Wrocław 2000, s. 52. 241V. D. Smith, Mussolini, op. cit. s. 82. 242V. J. A. Gierawski, Historia Włoch, op. cit. s. 504. 243 Stwierdził m. in.: „Mając trzysta tysięcy młodych, uzbrojonych ludzi,

zdecydowanych na wszystko i prawie mistycznie gotowych słuchać moich

rozkazów, mogłem ukarać wszystkich, którzy zniesławili i próbowali zbrukać

faszyzm. Z tej sali mogłem uczynić miejsce biwakowania moich zastępów”.

Cyt. za J. Chapoutot, Wiek dyktatur. Faszyzm i reżimy totalitarne w Europie

Zachodniej (1919-1945), Warszawa 2012, s. 92.

121

okres roku, które uprawniały go do stanowienia prawa poprzez

dekrety244

.

Szybko po zdobyciu władzy B. Mussolini zaczął budować

faszystowskie struktury, umacniające jego władzę. Już 12 stycznia

1923 r. rozpoczęła swoją działalność Wielka Rada Faszystowska

– organ doradczy, złożony z ministrów oraz najważniejszych

członków PNF, który miał pomagać Mussoliniemu w

podejmowaniu decyzji. Jedną z pierwszych decyzji Wielkiej Rady

było powołanie do życia Milicji Faszystowskiej oraz rozwiązanie

bojówek faszystowskich. Był to krok uczyniony w kierunku

rozczarowanych skwadrystów, którzy po marszu na Rzym wrócili

na prowincję gdzie nie mieli żadnych określonych zadań.

Utworzenie Milicji Faszystowskiej, stanowiącej prywatną armię

B. Mussoliniego, miało na celu zapewnienie im prestiżu i

państwowej pensji, a także opanowanie samowoli rasów oraz

rozwiązanie – a przynajmniej złagodzenie - niewygodnego

problemu bojówek245

.

Mimo znalezienia się w przedstawicieli PPI w

faszystowskim rządzie założyciel tej partii, ks. Luigi Sturzo, na

kongresie partii w kwietniu skrytykował faszystów, a jego zdanie

244V. ibidem. 245V. M. Clark, op. cit. s. 355.

122

poparła większość uczestników. Kilka dni później B. Mussolini

zdymisjonował ministrów należących do tej partii246

.

Przejście popolarów do opozycji stworzyło problem

utrzymania przez rząd narodowy parlamentarnej większości. Sami

faszyści otrzymali w parlamencie 35 miejsc, a po włączeniu

nacjonalistycznego Stowarzyszenia Narodowego do PFN w lutym

1923 r. dysponowali niecałymi 50 głosami. Nietrwała koalicja

rządowa zaczynała się chwiać, dlatego też faszyści szybko

przystąpili do opracowywania nowego prawa wyborczego i w

drugiej połowie roku przeforsowali prawo, na podstawie którego

partia, która w wyborach zdobędzie co najmniej 25% głosów,

otrzyma 2/3 miejsc w parlamencie. W teorii miało to zapobiec

tworzeniu kolejnych nietrwałych i skłóconych rządów, w praktyce

miało służyć do przejęcia przez faszystów pełni władzy. Wkrótce

po ostatecznym zatwierdzeniu nowej ordynacji wyborczej, 25

stycznia wyszedł dekret o rozwiązaniu parlamentu, a nowe

wybory wyznaczono na 6 kwietnia247

.

W kwietniowych wyborach, które odbyły się w atmosferze

przemocy i zastraszania, kandydaci z listy faszystowskiej (na

której znajdowali się także liberałowie, agrariusze i byli

nacjonaliści) zyskali 60% głosów i tym samym ich koalicja

246V. Ibidem, s. 45n. 247V. J. A. Gierawski, op. cit. s. 506.

123

otrzymała 356 mandatów248

. Otwarcie obrad parlamentu po

wyborach miało miejsce 24 maja, ale znacznie większą uwagę

zwróciło wydarzenie, które miało miejsce kilka dni później. 30

maja Giacomo Matteotti, przywódca socjalistów, wygłosił mowę,

w której oskarżał faszystów o nadużycia wyborcze i domagał się

unieważnienia wyborów. Wkrótce potem, 10 czerwca G. Matteotti

został porwany i, chociaż jego ciało znaleziono dopiero kilka

tygodni później, opinia publiczna natychmiast oskarżyła

faszystów o dokonanie morderstwa249

. Okazało się, że oskarżenia

te były słuszne – za zabójstwo zostaje skazany Amerigo Dumini,

toskański skwadrysta.

Po tym wydarzeniu partie opozycyjne odmówiły udziału w

obradach parlamentu do czasu wyjaśnienia sprawy, do dymisji

podało się kilku ministrów oraz urzędników wysokiego stopnia, a

popolarzy oraz liberałowie udali się do króla usiłując przekonać

go do odwołania premiera, jednak bez skutku. Przez następnych

kilka miesięcy faszyzm parlamentarny przechodził kryzys,

krytykowany z jednej strony przez opinię publiczną, z drugiej zaś

przez prowincjonalnych skwadrystów, domagających się

radykalizacji metod działania. B. Mussolini starał się wprowadzić

normalizację – zmienił kilku ministrów, usunął z urzędów

248V. F. Foro, op. cit. s. 46. 249V. M. Borucki, op. cit. s. 67-73.

124

najbardziej skompromitowanych faszystów, a Milicję

podporządkował siłom zbrojnym, od tej pory milicjanci musieli

także składać przysięgę na wierność królowi. Pomimo tych

wysiłków Duce stracił zaufanie części swojej koalicji, m. in.

byłych ministrów: G. Giolittiego, V. Orlando i A. Salandry,

którzy do tej pory go popierali250

. Miał jednak wciąż poparcie

króla, który nie zamierzał odwoływać premiera większościowego

rządu, a także Watykanu – kard. P. Gasparri ostrzegał, że obalenie

B. Mussoliniego mogłoby grozić wojną domową251

.

Ugodowa polityka B. Mussoliniego nie podobała się

rasom, którzy uważali ją za zdradę faszystowskiej rewolucji,

dlatego też 31 grudnia trzydziestu trzech z nich złożyło Duce

wizytę, by przekonać go do swoich racji. Pod ich naciskiem B.

Mussolini zdecydował się na ustanowienie prawdziwego reżimu

faszystowskiego i 3 stycznia wygłosił w Izbie Deputowanych

pamiętne przemówienie, w którym brał pełną odpowiedzialność

za faszyzm i podkreślał, że dla przywrócenia spokoju w kraju

potrzebne jest zaostrzenie prawa. Jednocześnie dał do

zrozumienia, że albo parlament zaakceptuje wprowadzenie

faszystowskiego reżimu, albo on spuści ze smyczy niezadowolone

250V. M. Clark, op. cit. s. 358-361. 251V. J. A. Gierawski, op. cit. s. 508.

125

bojówki252

. Jako konieczny sposób na przywrócenie porządku

podawał ograniczenie wolności prasy, „zdyscyplinowanie”

opozycji oraz wprowadzenie „silnego państwa”253

. Zapowiedział

także opanowanie bojówek.

Przemówienie to było dobrym posunięciem. Obietnica

zaprowadzenia spokoju uspokoiła – przynajmniej częściowo –

konserwatystów i liberałów, natomiast zapowiedź wprowadzenia

dyktatury zadowoliła rasów. B. Mussolini mógł więc bez

przeszkód zacząć realizować swoje założenia. Wkrótce po

przemówieniu Duce ponad 100 członków opozycji zostało

zatrzymanych, a w kilku setkach domów dokonano rewizji.

Kontroli poddano prasę, rozwiązano wszystkie stowarzyszenia

uznane za antyfaszystowskie, oraz „oczyszczono” administrację z

osób, które mogłyby sprzeciwiać się nowym porządkom.

252 „Ogłaszam tutaj, w obecności zgromadzenia i przed ludem włoskim, że

przejmuję na siebie odpowiedzialność polityczną, moralną i historyczną za

wszystko, co się wydarzyło […]. Jeżeli faszyzm był stowarzyszeniem

przestępców, jeżeli cała przemoc była wynikiem określonej atmosfery historycznej, politycznej i moralnej, to ja jestem odpowiedzialny za to

wszystko, bo to ja stworzyłem tę atmosferę […]. Panowie, łudziliście się!

Zdawało się wam, że faszyzm poległ, ale to ja go powstrzymywałem, że był

martwy, ale to ja go cenzurowałem […]. Gdybym jednak poświęcił jedną setną

wysiłków, które do tej pory poświęcałem, na powstrzymanie go, wtedy byście

się przekonali. […] Włochy, panowie, pragną spokoju, porządku, spokojnej

pracy i my to zapewnimy. Prośbą, jeżeli będzie to możliwe, lub siłą, jeżeli

będzie to konieczne.” B. Mussolini, przemówienie w Izbie Deputowanych z 3

stycznia 1925 r., cyt. za J. Chapoutot, op. cit., s. 94n. 253V. M. Clark, op. cit. s. 361-365.

126

Jednocześnie B. Mussolini starał się, zgodnie z zapowiedzią,

zdyscyplinować swoją partię. Prefekci otrzymali rozkaz

zatrzymywania faszystów wzbudzających zamieszki, część

ekstremistów została wykluczona z PNF, a 5 października Wielka

Rada Faszystowska zdecydowała o demobilizacji bojówek254

.

W listopadzie 1925 r. wykryto zamach na życie B.

Mussoliniego, co stało się pretekstem do wzmożenia represji.

Zaostrzono jeszcze prawa dotyczące prasy – do gazet mogli pisać

tylko dziennikarze wpisani do państwowego rejestru –

rozwiązana została Zjednoczona Partia Socjalistyczna, natomiast

loże masońskie zostały zajęte przez policję255

. Pod koniec tego

roku władza premiera została znacznie wzmocniona: na podstawie

ustawy wydanej 25 grudnia szef rządu nie był już odpowiedzialny

przed parlamentem, lecz tylko przed królem, i otrzymywał

uprawnienia do wydawania dekretów z mocą ustawy, a także do

odwoływania i mianowania ministrów256

.

W roku następnym rozkład demokracji postępował: 3

kwietnia, na mocy ustawy przygotowanej przez ministra

sprawiedliwości Alfredo Rocco, za legalne zostały uznane

wyłącznie faszystowskie związki zawodowe, a strajki zostały

254 Która to demobilizacja została przeprowadzona głównie teoretycznie. V. F.

Foro, op. cit. s. 51n. 255V. J. A. Gierawski, op. cit. s. 509. 256V. F. Foro, op. cit. s. 53.

127

zakazane. Wkrótce potem funkcję burmistrza zamieniono na

podestà, czyli urzędnika mianowanego przez prefekta. Pod koniec

roku faszyści przystąpili do ostatecznej rozprawy z opozycją: 5

listopada wszystkie partie oprócz PNF zostały rozwiązane, a

cztery dni później należący do nich deputowani stracili mandaty.

Symbolicznym aktem zmiany ustroju była zmiana godła, na

którym umieszczono rózgi liktorskie, a także wprowadzenie

nowego, kalendarza funkcjonującego równolegle z kalendarzem

chrześcijańskim, zaczynającego się od dania 28 października

1922r. Demontaż państwa demokratycznego został zakończony.

Jedną z pierwszych instytucji, w które wyraźnie uderzyło

wprowadzenie reżimu faszystowskiego była, paradoksalnie, sama

Narodowa Partia Faszystowska. Jej ostatni kongres odbył się w

roku 1925, a w październiku 1926 r. otrzymała nowy statut, na

podstawie którego wszystkie stanowiska partyjne były odgórnie

obsadzane. W tym też roku rozpoczęły się czystki, na skutek

których do marca 1929 r. z partii usunięto ok. 50 tys. członków, a

kolejne 100 tys. rozczarowanych odeszło dobrowolnie. Straty te

rekompensowało przyjęcie w 1926 r. 300 tys. nowych członków,

którymi byli najczęściej ludzie przezorni, liczący na to, że

przynależność do partii zapewni im spokojne życie i dostęp do

państwowych stanowisk. I chociaż przez następne 5 lat nie

przyjmowano już nowych członków, z wyjątkiem młodzieży z

128

faszystowskich organizacji, to jednak na skutek przypływu

konformistów i rezygnacji wielu dawnych radykałów, partia

wyraźnie zmieniła swój charakter: z narodowej awangardy

zmieniła się w konformistyczną, masową organizację. Skrót PNF

zaczęto ironicznie rozwijać jako per necessitafamigliare – z

konieczności rodzinnej, a legitymacja partyjna otrzymała miano

tessera del pane – kartka na chleb257

. Działo się tak szczególnie

po roku 1933, kiedy zdecydowano, że stanowiska państwowe

mogą piastować tylko członkowie Partii Faszystowskiej. W tym

też roku miał miejsce kolejny masowy napływ członków do PNF i

partia ta osiągnęła liczbę ponad 1,4 mln osób258

.

Rozwój partii faszystowskiej i wprowadzenie reżimu nie

oznaczało jednak, jak mogłoby się wydawać, faszyzacji całego

systemu państwowego, przeciwnie – wiele stanowisk piastowali

wciąż nie-faszyści. Było tak chociażby w administracji

państwowej: większość urzędujących prefektów259

zarządców

prowincji należało do starej klasy politycznej i nawet, jeśli

wstępowali oni do partii faszystowskiej, nie robili tego z

przekonania. Zadaniem prefektów było mianowanie podestà260

,

którymi zostawali najczęściej stateczni właściciele ziemscy, byli

257V. F. Foro, op. cit. s. 94. 258V. M. Clark, op. cit. s. 375nn. 259 Czyli zarządców prowincji. 260 Czyli zarządców gmin.

129

oficerowie lub arystokraci, a nie faszyści261

. Instytucją nie

znajdującą się pod władzą faszystów pozostał senat, ze względu

na to, że jego członków mianował król, który, mimo niechęci

faszystów wobec takiego stanu rzeczy, wciąż zachował większość

swoich konstytucyjnych uprawnień. Senatorem był m. in.

Benedetto Croce, filozof, który w 1925 r. przygotował

antyfaszystowski manifest, i który przez 20 lat reżimu aktywnie

krytykował władzę. Także armia była znacznie bardziej związana

z królem i z „przedfaszystowską” elitą wojskową, niż z rządem262

.

Omówiony wyżej proces powstania i kształtowania się

ruchu faszystowskiego pokazuje jest przykładem bardzo

ciekawego przekształcenia – ugrupowanie polityczne pod nazwą

„FasciItaliani di Combattimento”, które pierwotnie miało być

„antypatrtią” otwartą na ludzi o różnych poglądach z czasem

przekształciło się w partię Partito NazionaleFascista a ta, z

czasem, po zdobyciu przez faszystów pełni władzy, stała się

jedyną partią legalnie działającą.

Kluczową rolę w tym procesie odegrał twórca ideologii

faszystowskiej Benito Mussolini – to on najpierw zwołał swoich

zwolenników na spotkanie przy placu San Sepolcro w Mediolanie

gdzie powołał do życia Włoskie Związki Walki, dzięki czemu

261 Ibidem, s. 272n. 262V. F. Foro, op. cit. s. 62nn.

130

faszyści zyskali pierwszą własną organizację polityczną.

Następnie, to on sprawił że faszyści weszli do sejmu. W tym

okresie trwała swego rodzaju rywalizacja między B. Mussolinim a

rasami, lokalnymi faszystowskimi przywódcami, którym

podlegały bojówki, dlatego też B. Mussolini by utwierdzić swoją

władzę nad nimi i częściowo opanować działalność „czarnych

koszul” zadecydował o zamianie nieformalnego ruchu w partię.

Jednak to właśnie rasowie, którzy stanęli na czele marszu na

Rzym, po którym B. Mussolini został mianowany premierem,

podczas gdy on sam pozostał bezpiecznie w Mediolanie. To także

rasowie mieli decydujący wpływ na ustanowienie w państwie

reżymu, ponieważ to oni wymusili taką decyzję na B. Mussolinim

w trakcie kryzysu po zabójstwie opozycjonisty G. Matteotiego.

Wynika z tego, że chociaż B. Mussolini niezmiennie stał

na czele faszystów, to jednak nie działał sam, a poglądy i

postępowanie innych działaczy faszystowskich, od szeregowych

„czarnych koszul” do wpływowych rasów, miało również

niezwykle ważny wpływ na rozwój i ewolucję ruchu

faszystowskiego, szczególni w tych momentach, gdy B. Mussolini

był niezdecydowany i nie widział drogi wyjścia z trudnej sytuacji.

Tak było m. in. po pierwszych, przegranych, wyborach w których

wzięli udział faszyści, gdy nieoczekiwanym sposobem na wzrost

popularności ich ugrupowania okazała się działalność bojówek jak

131

i po zabójstwie G. Matteottiego, gdy faszyzm parlamentarny

przechodził kryzys, a B. Mussolini był bliski załamania.

Ostatecznie więc to nie sam Benito Mussolini, ale i nie sami inni

działacze faszystowscy przyczynili się do rozwoju faszyzmu i w

końcu ustanowienia reżimu.

Streszczenie

Artykuł przedstawia historię powstania i rozwoju najpierw

Włoskich Związków Walki a następnie Narodowej Partii

Faszystowskiej w latach 1919-1926, a także rolę Benita

Mussoliniego w tym procesie. Omawiany okres był dla faszystów

czasem budowy własnej tożsamości politycznej oraz dążenia do

zdobycia wyłącznej władzy we Włoszech. W tym czasie zdobyli

oni sobie znaczne poparcie dzięki swoim radykalnym hasłom, a

także poprzez działalność bojówek. W 1922 r. po pokazie siły

faszystowskiej milicji B. Mussolini został premierem, a w 1926 r.

wprowadził pod naciskiem lokalnych przywódców totalitarny

reżim.

Poszczególne części pracy opisują kolejne etapy rozwoju ruchu

faszystowskiego: powstanie Związków Walki, okres skwadryzmu,

wejście faszystów do parlamentu i powołanie Narodowej Partii

132

Faszystowskiej. tzw. marsz na Rzym oraz objęcie przez Benito

Mussoliniego funkcji premiera. Ostatnie trzy części artykułu

opisują kryzys wewnątrz partii faszystowskiej po zabójstwie

Giacomo Matteotiego i późniejsze wprowadzenie reżimu oraz rolę

PNF w tym okresie.

Summary

The articleisabout the history and development of

ItalianFasci of Combat and then TheNationalFascistMovement in

the years 1919-1926 and alsoBenito Mussolini‟s role in

thatprocess. Talked-about period, was the time of

politicalidentitybuilding and pursuing to gainmerepoliticalpower

in Italy. In thattime, theygainedconsiderableendorsement by

theirradicalslogans and by militantsactivities. In 1922 after the

display of the fascistpower bypolice, Benito Mussolini became the

prime minister, and in 1926 under the pressure of local

leaders, he introduced the totalitarian regime. Particularpartsof the

articled scribefurtherdevelopment phases of The

FascistMovement; the inceptionof Italia Fasci of Combat, timeof

militantsactivities, fascistsentry to parliament and the

establishment of the NationalFascist Party so-called The March on

133

Rome and Benito Mussolini‟stakingcharge of primeminister

position. The lastthreepartsdescribeinternalcrisis of The Fascist

Party afterkillingof GiacamoMatteotti, further regime introduction

and the role of The NationalFascistMovement in thattime.

134

Ariel Orzełek

Lublin

Aleksander Bocheński jako ideolog środowiska

mocarstwowców w II Rzeczypospolitej

Aleksander Bocheński był jednym z najbardziej

interesujących i oryginalnych publicystów polskich doby

najnowszej. Znany jest przede wszystkim jako autor „Dziejów

głupoty w Polsce”263

, zbioru pamfletów na polskie

dziejopisarstwo, wywołującego rozliczne kontrowersje264

ze

względu na propagowanie tendencji radykalnie

antyromantycznych, oraz szeregu innych publikacji dotyczących

polskiego charakteru narodowego i polskiej ekonomii. Bocheński

swoje polityczne wybory usprawiedliwiał poczuciem politycznego

realizmu, warunkowanego przez chłodną analizę sytuacji

263 A. Bocheński, Dzieje głupoty w Polsce. Pamflety dziejopisarskie, Warszawa 1996. 264 C. Bobińska, Tradycje i teraźniejszość, „Nowe Drogi. Czasopismo

społeczno-polityczne” 1947, nr 4, s. 72-91; J. Dutkiewicz, Aleksander

Bocheński: Dzieje głupoty w Polsce. Wyd. Panteon, Warszawa 1947, str. 330,

„Myśl Współczesna. Czasopismo naukowe” 1948, nr 4 (23), s. 132–135; P.

Jasienica, Cień Machiavela, „Tygodnik Powszechny. Katolickie pismo

społeczno-kulturalne” 1947, nr 31 (124), R. III, s. 6–7; W. Dziewanowski, O

»Dziejach głupoty w Polsce«, „Teki Historyczne” 1948, nr 2, t. II, s. 69–79; J.

Ulatowski, Dzieje głupoty w Polsce, „Kultura. Szkice – opowiadania –

sprawozdania” 1947, nr 2–3, s. 151–157.

135

geopolitycznej i wewnętrznego potencjału polskiego265

. Nie był

dogmatycznym antyinsurekcjonistą. Uważał jednak, że podjęcie

walki zbrojnej powinno być poprzedzone trzeźwą i merytoryczną

refleksją decydentów266

. Kontrowersje wywoływały nie tylko jego

poglądy, ale też, równoległa z nimi, droga polityczna. W okresie

265 S. Kisielewski, Gwoździe w mózgu. Świąteczna karuzela, „Tygodnik

Powszechny. Katolickie pismo społeczno-kulturalne” 1959, nr 52 (570), R.

XIII, s. 12; idem,Bocheński i Bocheńscy, „Tygodnik Powszechny. Katolickie

pismo społeczno-kulturalne” 1975, nr 39 (1392), R. XXIX, s. 12; K.

Pastuszewski, Aleksander Bocheński – koryfeusz polskiej historii, „Akant.

Miesięcznik Literacki” 2001, nr 2 (41), R. 4, s. 6–7; K. Rękas, Wspomnienie o

Aleksandrze Bocheńskim. Konserwatyzm stosowany, „Najwyższy Czas! Pismo

konserwatywno-liberalne” 2001, nr 5 (559), R. XII, s. 32–33; idem,Sapereauso.

Wspomnienie o śp. Aleksandrze Bocheńskim (1904-2001), „Pro FideRege et Lege. Pismo Klubu Zachoawawczo-Monarchistycznego” 2001, nr 1 (39), s. 1–

5; T. Sikorski, Od Bobrzyńskiego, Rocheforta do Dmowskiego. Intelektualne

wyspy Stefana Kisielewskiego. Inspiracje – kontynuacje – interpretacje w

powojennej publicystyce (1945-1956), [w:] Europejskie inspiracje myśli

politycznej w Polsce od XIX do XXI wieku, red. E. Maj, A. Dawidowicz, Ł.

Lewkowicz, A. Szwed, Lublin 2013, s. 528–529; W. Wendland, Katon w

»krainie wielkich błaznów«. Aleksandra Bocheńskiego wizja polskości, [w;]

Marzyciele i realiści. O roli tradycji w polskiej myśli politycznej od upadku

Powstania Styczniowego do XXI wieku, red. T. Sikorski, A. Wątor, Szczecin

2009, s. 521–534; M. Zakrzewski, Dylematy konserwatywnego realizmu wobec

komunizmu na przykładzie środowiska »Buntu Młodych« i »Polityki«, [w:]

Polskie wizje i oceny komunizmu po 1939 roku, red. R. Łatka, B. Szlachta, Kraków 2015, s.259–274. 266A. Bocheński, O dyskusji nad Monte Cassino, „Tygodnik Powszechny.

Katolickie pismo społeczno-kulturalne” 1946, nr 45 (86), R. II, s. 1, 4; idem,

Odpowiadam oponentom, „Tygodnik Powszechny. Katolickie pismo

społeczno-kulturalne” 1947, nr 7 (100), R. III, s. 6–7; idem, Rozmyślania

krytyczne. Błąd Zbigniewa Florczaka, „Kierunki. Pismo społeczno kulturalne

katolików” 1956, nr 2, R. I, s. 1; Wycinki prasowe, „Kierunki. Pismo społeczno

kulturalne katolików” 1957, nr 13 (43), R. II, s. 2; idem, Wycinki prasowe,

„Kierunki. Pismo społeczno kulturalne katolików” 1957, nr 50 (80), R. II, s. 2.

136

II wojny światowej Bocheński najpierw szukał możliwości

porozumienia z Niemcami w celu zahamowania polityki

hitlerowskich represji267

, potem zaś współtworzył ruch „katolików

społecznie postępowych”268

, będąc jednym z jego,

autonomicznych co prawda ideowo, ideologów. W okresie

międzywojennym należał zaś do grona najważniejszych pisarzy

politycznych środowiska intelektualne zgrupowanego wokół

redagowanych przez Jerzego Giedroycia periodyków „Bunt

Młodych” i „Polityka”. Grupę tę wyróżniał zdecydowany

antykomunizm, propagowanie idei silnej władzy wykonawczej,

lecz przy poszanowaniu dla demokratycznych zasad, dążenie do

porozumienia z mniejszościami narodowymi, wreszcie postulaty

267 J. Giedroyc, Autobiografia na cztery ręce, Warszawa 1990, s. 74, 90; J.

Mackiewicz, Ludzie z głębszego podziemia, [w:] idem, Fakty, przyroda i ludzie,

Londyn 1993, s. 117; A. Ronikier, Pamiętniki 1939-1945, Kraków 2013, s. 350,

354, 362-363; M. Urbanowski, Człowiek z głębszego podziemia. Życie i

twórczość Jana Emila Skiwskiego, Kraków 2003, s. 94–95; idem, Mackiewicz

versus Skiwski?, [w:] Józef Mackiewicz (1902-1985). Świadek „krótkiego

stulecia”, red. K. Ruchniewicz, M. Zybura, Łomianki 2013, s. 123–142. 268A. Garlicki, Z tajnych archiwów, Warszawa 1993, s. 25, 27; W. Kętrzyński,

Na przełomie 1944/1945, „Więź” 1967, nr 11, s. 162; J. Mackiewicz, Nie

trzeba głośno mówić, Londyn 2011, s. 531–533, idem, Zwycięstwo prowokacji,

Londyn 2011, s. 147–151; J. Majchrowski, Geneza politycznych ugrupowań

katolickich. Stronnictwo Pracy, grupa »Dziś i Jutro«”, Paris 1984, s. 160; R.

Mozgol, Ryzykowna gra. Jak Aleksander Bocheński przyczynił się do powstania

Dziś i Jutro, “Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2007, nr 4 (75), s. 84-92;

Z. Przetakiewicz, Od ONR-u do PAX-u (wspomnienia), Warszawa 1994, s. 70;

M. Rostworowski, Słowo o PAX-ie 1945-1956, Warszawa 1968, s. 23; S.

Stomma, Trudne lekcje historii, Kraków 1998, s. 160-162.

137

polityki zagranicznej opierającej się na poszukiwaniu

mocarstwowych rozwiązań dla Rzeczypospolitej,

uwzględniających jej geopolityczne położenie pomiędzy Berlinem

a Moskwą, a zatem wymagające zbudowania odpowiedniego

potencjału. Z racji tego programu, jak też nazwy organizacji

będącej podstawą dla tego środowiska, określano ich mianem

„mocarstwowców”. Z powodu zaś konserwatywnych poglądów,

ale odważniejszych wizji niż te formułowane przez obóz

„starych” konserwatystów przylgnęła do nich nazwa

„młodokonserwatystów”269

. Aleksander Bocheński był nie tylko

jednym z najważniejszych jej publicystów, ale także ideologów.

Celem niniejszego tekstu jest zaprezentowanie jego wypowiedzi

mających programowy dla mocarstwowców charakter. Mogą one

269R. Habielski, Dokąd nam iść wypada? Jerzy Giedroyc. Od »Buntu Młodych«

do »Kultury«, Warszawa 2006; A.S. Kowalczyk, Wena do polityki.

O Giedroyciu i Mieroszewskim, t. 1, Warszawa 2014; M. Król, Style

politycznego myślenia. Wokół »Buntu Młodych« i »Polityki«, Wrocław 1981; J.

Sadkiewicz, »Ci, którzy przekonać nie umieją«. Idea porozumienia polsko-niemieckiego w publicystyce Władysława Studnickiego i wileńskiego »Słowa«

(do 1939), Kraków 2012; R. Tomczyk, Akademicka Myśl Mocarstwowa przed

»Buntem Młodych«, „Przegląd Zachodniopomorski” 1997, z. 4, R. XII (XLI), s.

77-105; idem, Myśl Mocarstwowa. Z dziejów młodego pokolenia II

Rzeczypospolitej, Szczecin 2008; K.M. Ujazdowski, Żywotność

konserwatyzmu. Idee polityczne Adolfa Bocheńskiego, Warszawa 2005; W.

Władyka, Prasa konserwatywna Drugiej Rzeczypospolitej. Prasa

konserwatywna w Polsce w latach 1926–1939, „Rocznik Historii

Czasopiśmiennictwa Polskiego” 1975, t. XIV, z. 4, s. 459-461; M. Żebrowski,

Jerzy Giedroyc. Życie przed „Kulturą”, Kraków 2012.

138

również pomóc określić przyczyny jego późniejszych

politycznych wyborów.

Bocheński pisał o sobie jako o jednym z niewielu „w

Polsce ludzi zupełnie niezależnych. Jest mu obojętnem, czy to,

czy inne stronnictwo wzmocni się czy osłabi. Ważnym dla niego

jest kierunek polityki państwowej, a nie kto politykę tą

wykonuje”270

. Podobnie definiował postawy mocarstwowców.

Różnili się oni od sanacji i „starych” zachowawców, których

cechować miały „stałe tendencje aby nie drażnić, nie ruszać,

przemilczeć, przedyplomatyzować, tłamsić zagadnienia bieżące,

„Bunt Młodych” [...] nie waha się nigdy wywlec na światło

dzienne i okazać ze wszystkich stron problemu, którego starsze

społeczeństwo i niektóre przygniecione swoją małością młode

grupy... wprost się wstydzą”271

. Łączyć młodokonserwatystów

miało z nimi jedynie przywiązanie do historii272

. Zadaniem

mocarstwowców było „żebyśmy to kiedyś zaczęli mówić i

myśleć, a żeby szerokie sfery inteligencji nas słuchały i przejęły

nasze plany”273

, ponieważ „w tym marazmie i bezprogramowości

270 A. Bocheński, List do narodowców, „Bunt Młodych. Niezależny organ

młodej inteligencji” 1935, nr 12-13 (79-80), R. VI, s. 1. 271 Idem, Ludzie muzealni, „Bunt Młodych. Niezależny organ młodej

inteligencji” 1936, nr 5 (96), R. VII, s. 2. 272 Ibidem. 273Aleksander Bocheński do Stanisława Łosia, 10 I 1933, [w:] P. Libera, Z

dziejów „Buntu Młodych” i „Polityki”. Listy Aleksandra i Adolfa Marii

139

kompletnej zarówno BB, jak i konserwatystów „Bunt” ma za

zadanie wytyczenie jasnej linii, bez której nie ma mowy o żadnym

solidnym ugrupowaniu politycznym”274

. W sytuacji, w której

połowa młodzieży polskiej, utożsamiana z narodowcami, miała

zachwycać się Hitlerem, a druga połowa, którą reprezentował

Akademicki Związek Pracy dla Państwa „Legion Młodych”

Stalinem, zadania swego środowiska Bocheński określał jako

„myśl, żar i walka o Polskę lepszą od tego, co sobie wystawić

zdolne skarlałe generacje ubóstwiające to co wrogie”275

. Polska

taka była w jego oczach „Polską mocarstwową”276

. W liście do

Stanisława Łosia pisał o ludziach zgrupowanych wokół „Buntu

Młodych”, że „celem ich jest tworzenie ideologii zachowawczej, a

jednak mogącej objąć wszystkie sfery. [...] Jest to jedyne pismo,

które ma ambicje polityczne i ideologiczne, a nie jest zależne od

żadnej grupy partyjnej, ani od rządu. Odcień jest lekko

opozycyjny, a jednak nieendecki [...]. Jest konserwatywne, a

jednak ma entuzjazm i wiarę w swoje hasła, których brak naszym

Bocheńskich do Stanisława Łosia (1932-1939), „Studia z dziejów Rosji i

Europy środkowo-wschodniej”, t. XLVIII, s. 337; s. 339. 274Aleksander Bocheński do Stanisława Łosia, 17 V 1933, [w:] P. Libera, op.

cit., s. 343-344. 275 A. Bocheński, Hitler dał nam lekcję, „Bunt Młodych. Niezależny organ

młodej inteligencji” 1933, nr 42, R. IV, s. 1. 276 Ibidem.

140

kanapistom [...] Będzie ono pracowało dla BBWR, ale takiego,

jakim mogłoby być, a nie jest”277

.

„Mocarstwowość” Bocheński ujmował nie w kontekście

realizmu politycznego szeroko motywowanego w jego

powojennej publicystycznej działalności. Argumentował

wyższość wzniosłych motywacji nad trzeźwo pojmowanym

„interesem” twierdząc, że dogmatyczne usprawiedliwianie decyzji

„racją stanu” skutkować może popieraniem działań zmierzających

do kolaboracji i zaprzaństwa narodowego. Dowodzić tego miał

proces odrodzenia się Rzeczypospolitej, o którym zdecydować

miały nie chłodne kalkulacje, lecz poryw patriotyzmu polskiego.

Liczne racjonalne argumenty przeczyć miały niepodległości, jak i

faktycznemu stanowi terytorialnemu państwa polskiego. Za

przykład brał Józefa Piłsudskiego „który zawsze deptał

mędrkowanie i syllogizmy, który zawsze trzymał się wielkiej

drogi obowiązku, który był nie rozumowaniem, ale wyrokiem

tego, co w nas jest, sumieniem”278

oraz który „otoczony wielką

277Aleksander Bocheński do Stanisława Łosia, 4 I 1933, [w:] P. Libera, Z

dziejów „Buntu Młodych” i „Polityki”. Listy Aleksandra i Adolfa Marii

Bocheńskich do Stanisława Łosia (1932-1939), „Studia z dziejów Rosji i

Europy środkowo-wschodniej”, t. XLVIII, s. 337. 278 Idem, Interes państwa, „Bunt Młodych. Niezależny organ młodej

inteligencji” 1933, nr 38, R. IV, s. 1. Vide: idem, Materjalizm dziejowy, „Bunt

Młodych. Niezależny organ młodej inteligencji” 1934, nr 4 (53), R. V, s. 1;

idem, Imperializm nacjonalistyczny a imperializm państwowy, „Myśl

Mocarstwowa” 1927, nr 1, R. I, s. 1.

141

sławą i powszechnym Europy uznaniem, wszystko w Polsce

uczynić mógł, i czynił”279

. Marszałek szedł drogą

imponderabiliów, jego przeciwnicy swoje niskie pobudki

usprawiedliwiać mieli pojęciem interesu państwa. Środowisko

„Buntu Młodych” nie mogło mieć kłopotów z wyborem spośród

tych dwóch opcji: „młoda Polska idzie za Państwem –

obowiązkiem, za Państwem – wielkością, nie za Państwem –

interesem, ani za Państwem – oportunizmem”280

.

Racjonalizm czy realizm dziejowy, niechęć do

romantycznych porywów, idealizmu, utożsamiał nie tylko z

Targowicą, negatywnym stosunkiem części Polaków do

Powstańców Styczniowych czy do działalności

niepodległościowej Józefa Piłsudskiego, ale i z komunizmem

sowieckim, jak też ze, zdaniem Bocheńskiego mu pokrewną,

ideologią Legionu Młodych niechętną „wobec wszelkich

porywów patryjotyzmu narodowego”281

.

Zwrócić uwagę należy na pierwszą książkową publikację

Aleksandra Bocheńskiego – napisaną wspólnie z bratem Adolfem

i opublikowaną po raz pierwszy w 1925 r. broszurę pt. „Tendencje

279 Idem, List do narodowców..., s. 1. 280 Idem, Interes państwa..., s. 1. 281 Idem, Materjalizm dziejowy..., s. 1.

142

samobójcze narodu polskiego”. Zawiera ona tezy konstytutywne

dla przyszłego środowiska mocarstwowców282

.

Bracia Bocheńscy za cechę charakterystyczną dla narodu

polskiego uznawali pacyfizm, przejawiający się w niechęci do

prowadzenia wojen zaczepnych, zaś w wypadku wojen obronnych

w dążeniach do rychłego pokoju, nawet jeśli byłby on sprzeczny z

racją stanu. Przekładało się to również na niechęć do wybitnych

przywódców, zwłaszcza zwycięskich wodzów. Polskę przed

wcześniejszym niż w rzeczywistości upadkiem chronił jedynie

fakt, że w narodzie występowały jednostki, potrafiące wbrew

opinii ogółu prowadzić skuteczną politykę zagraniczną i

wojskową w sytuacji zagrożenia. Dopiero gdy wielkich wodzów

zabrakło, a Polska upadła, Polacy zdawali się pozornie dostrzegać

potrzebę istnienia wybitnych jednostek. Przykład Józefa

Piłsudskiego dowodził jednakże, że była to tendencja

powierzchowna i krótkotrwała283

.

Rozważania historyczne Bocheńskich były jednak przede

wszystkim pretekstem do szukania odpowiedzi na wyzwania

współczesności. Publicyści postulowali budowanie w narodzie

kultu zwycięstw i wielkich wodzów, silną armię i wyposażone w

282A. Bocheński, A. M. Bocheński, Tendencje samobójcze narodu polskiego,

Wrocław 1995. 283Ibidem, s. 7–34.

143

odpowiednie kompetencje jej kierownictwo oraz opieranie

polityki zagranicznej na sojuszach ze słabszymi przeciwko

silniejszym. Ponadto, żądali działania na rzecz rozbicia Związku

Sowieckiego, dostrzegając w nim kontynuatora dawnej carskiej

Rosji. W przeciwnym razie: „Naród nasz [...] będzie czekał, aż

Rosja i Niemcy w najdogodniejszej dla siebie chwili przygotują

siły do wspólnego uderzenia. By chwili tej nie przyśpieszać, nie

zawrze on drażniących sojuszów i wojsk nie zmobilizuje. Gdy

nieprzyjaciel wkroczy, jeszcze raz czarno na białym światu

dowiedzie pięknym manifestem, że Polska jest niewinnie

napadniętą. By „dyshonoru ichmościom nie czynić” pominie

najlepszych wodzów. W wiecznej kłótni, obawie zamachu stanu,

w tchórzliwych ucieczkach do rokowań pokojowych, będzie się

cofać nasze oddziały. Wróg zajmie stolicę i w ten sposób Polska

upadnie”284

.

Interesującą wykładnię politycznych tez Bocheńskiego i

tworzącego się środowiska młodokonserwatystów daje artykuł

Bocheńskiego zamieszczony na łamach redagowanego przez

niego efemerycznego „Głosu Zachowawczego”. Publicysta

doceniał w nim zasługi ruchu konserwatywnego dla odrodzenia

Rzeczypospolitej, ale jednocześnie konstatował, że nie był on w

284Ibidem, s. 35.

144

stanie sprostać wymaganiom współczesności, zajmując bierną

postawą. Spowodowało to katastrofalną sytuację, na skutek

stanięcia na czele mas niekompetentnych polityków i radykalnie

lewicowej prasy, wiodącej wprost do bolszewizmu. Prowadziło to

Polskę to katastrofy, przed którą uchronił ją jedynie marszałek

Piłsudski.Zadaniem konserwatystów było objąć masy swoimi

wpływami, podnieść ich wiedzę i kulturę, gdyż jeśli tego nie

uczynią, zbolszewizowane zostaną nawet elementy na wsi dość

umiarkowane. Bocheński za przykład stawiał państwa dokonujące

radykalnej rozprawy z tendencjami bolszewickimi, tj. Anglia i

Włochy, gdzie władza faszystowska „wrogów kultury i ideałów

italskich przytłacza, zabija, torturuje, knebluje”285

. Z publikacji tej

przebija zdecydowany, programowy antykomunizm.

Dla Bocheńskiego komunizm sowiecki był nie

„fenomenem nacjonalistycznym”, gdyż „bolszewicy rosyjscy nie

marzą, jak rosjanie caratu o panowaniu nad Wilnem, Lwowem

czy Warszawą. Bolszewicy, to ruch religijno-mistyczny, którego

celem: podbój całego świata”286

.Utożsamiał jednakże przy innej

okazji ich politykę z pojęciem „imperializmu moskiewskiego”287

.

285Idem, Do pracy!, „Głos Zachowawczy” 1926, nr 2, R. I, s. 3. 286 Idem, Nie, nie jesteśmy w przyjaźni z Bolszewją, „Bunt Młodych.

Niezależny organ młodej inteligencji” 1933, nr 45, R. IV, s. 1. 287Idem, Panie Premjerze za burtę!, „Bunt Młodych. Niezależny organ młodej

inteligencji” 1936, nr 20 (111) R. VII, s. 2..

145

Komunizm miał być ideologią polegającą na „zatłamszeniu

człowieka, w imię doktryny”288

. W imieniu swego środowiska

zaznaczał, że w żadnym wypadku nie będzie ono za

jakimikolwiek kompromisami z bolszewizmem289

, gdyż „tworząc

fanatyzm, gotuje rewolucję, wojnę domową i upadek państwa i

narodu. [...] Komunizm dla nas to nie przekonanie, to

zbrodnia”290

.

Jednocześnie Bocheński utożsamiał komunizm nie tylko z

sowietyzmem, ale też z Rosją, innymi słowy przydając tej

ideologii cechy narodowe, a, jak się wydaje, również

rozgraniczając poszczególne „komunizmy” mimo stwierdzania, że

komuniści polscy są agenturą Kominternu. Uważał, że

stronnictwa radykalnej lewicy lekceważą rację stanu na rzecz

kwestii ustrojowych i klasowych. Dlatego też: „front

antykomunistyczny musi grupować tych wszystkich, którzy idą do

potęgi Rzeczypospolitej nie oglądając się absolutnie na nic”291

. W

swej ocenie komunizmu publicysta wyżej nad względy

programowe stawiał praktyczne skutki wykonywania danego

288 Idem, Zygzakiem przez prasę, „Bunt Młodych. Niezależny organ młodej

inteligencji” 1935, nr 7 (74), R. VI, s. 7. 289 Idem, Nie, nie jesteśmy..., s. 1. 290 Idem, Młoda Polska postąpi jak młoda Japonja, „Bunt Młodych. Niezależny

organ młodej inteligencji” 1936, nr 11 (102), R. VII, s. 6. 291 A. Bocheński, Mocarstwowość i Marksizm, „Bunt Młodych. Niezależny

organ młodej inteligencji” 1936, nr 9 (100), R. VII, s. 7.

146

programu: „Państwo Teokratyczne, Komunistyczne, Oligarchja,

Monarchja... nie ma takiej formy, której nie przyjęlibyśmy obu

rękami gdyby wieźć miała lub musiała do zwycięztwa”292

. Jak się

wydaje, takie ujmowanie sprawy mogło mieć zasadniczy wpływ

na jego powojenne wybory.

Jego stosunek do komunizmu przekładał się również na

refleksje o sprawach ekonomicznych. Bocheński był

przeciwnikiem koncepcji etatystycznych uważając, że prowadzą

one w dalszej perspektywie do rozwiązań skrajnie lewicowych.

Uważał, że wolny rynek, dzięki działaniu konkurencji, sprzyja

polepszeniu jakości towarów i usług. Za wzrost cen i niski poziom

życia w Polsce odpowiadać miały monopole i kartele,

uniemożliwiające swobodne i korzystne dla konsumentów

kształtowanie cen przez rynek. Na skutek tego Polska miała być

„najnędzniejszym krajem w Europie”293

. Jedynym przejawem

planowania w gospodarce, jakiego domagał się Bocheński miała

być planowa walka z biedą294

.

292 Ibidem. 293 Idem, Kolektywizacja Rzeczypospolitej, „Bunt Młodych. Niezależny organ

młodej inteligencji” 1933, nr 49, R. IV, s. 1; idem, „Bunt Młodych. Niezależny

organ młodej inteligencji” 1934,Trzy oblicza Żyrardowa, nr 16 (65), R. V, s. 1;

idem, Zygzakiem przez prasę, „Bunt Młodych. Niezależny organ młodej

inteligencji” 1935, nr 7 (74), R. VI, s. 7. 294Idem, Szkoła nauk politycznych Contra Bunt Młodych, „Bunt Młodych.

Niezależny organ młodej inteligencji” 1935, nr 18 (85), R. VI, s. 6.

147

Refleksja Bocheńskiego na temat komunizmu miała

wpływtakże na jego koncepcje polityki zagranicznej, które

stanowiły istotną część ideologii obozu mocarstwowego. Potęgę

państwa Bocheński wiązał ze zdolnością„narzucania innym

państwom swej woli, i oporem w stosunku do woli tych innych

państw”295

. Ogólnie, publicysta uważał, że geopolityczny problem

położenia Rzeczypospolitej między Niemcami a Rosją(którą był

dla niego Związek Sowiecki), a który wyrażał aksjomat „potęga

Polski jest funkcją potęgi Rosji i Niemiec”296

to sprawa, którą

należy rozpatrywać nie pod kątem ideologicznym, lecz

praktycznym297

. Pisał, że „jakikolwiekby nie był wzrost naszej

potęgi, będzie on iluzorycznym, jeśli równie nie postaramy się o

zniszczenie Rosji lub Niemiec”298

. Zaniechanie ujmowania tej

kwestii w kontekście rozważania rozbicia któregoś z tych

mocarstw i zawarcia przymierza z drugim mogło doprowadzić do

nawrotu polityki Rapallo, ze zgubnymi dla Polski

295 Ibidem. 296 Idem, List do narodowców..., s. 1; idem, Szkoła nauk politycznych..., s. 6;

idem, Istotna treść nacjonalizmu polskiego, „Polityka (dawniej Bunt Młodych).

Niezależny organ młodej inteligencji” 1938, nr 11 (156), R. II (IX), s. 1. 297 Idem, Ludzie muzealni..., s. 2;idem, Podkreślania i niedomówienia Ryszarda

Piestrzyńskiego, „Bunt Młodych. Niezależny organ młodej inteligencji”, 1934,

nr 7 (56), R. V, s. 1. 298 Idem, Szkoła nauk politycznych..., s. 6.

148

konsekwencjami299

. Publicysta domagał się rozbicia Związku

Sowieckiego na państwa narodowe i krytykował jakiekolwiek

próby polskiej dyplomacji mające na celu zbliżenie z

bolszewikami300

. Program polityczny jego środowiska określał

jako dążący „do oparcia się na mniejszościach słowiańskich, do

zniszczenia hegemonji Rosji na wschodzie”301

. Uważał, że w celu

rozbicia Sowietów Polska powinna zawrzeć sojusz zaczepny z ich

wrogami, przede wszystkim, z Niemcami, nawet jeśli należałoby

zapłacić za to pewnymi terytoriami302

. Ofensywy przeciwko

Sowietom nie mogły wstrzymać pacyfistyczne tendencje

społeczeństwa polskiego czy bardziej błahe sprawy jak problem

Czechosłowacji lub Litwy303

. Wojna z bolszewikami nie mogła

być wojną zaborczą, lecz mającą na celu wyzwolenie podbitych

299 Idem, Śmiertelne niebezpieczeństwo żydowskie, „Polityka (dawniej Bunt Młodych). Niezależny organ młodej inteligencji” 1937, nr 28 (142), R. I (VIII),

s. 1-2;idem, Zygzakiem przez prasę, „Bunt Młodych. Niezależny organ młodej

inteligencji”, nr 11 (78), 25.05.1935, R. VI, s. 5. 300 Ibidem; idem, Szkoła nauk politycznych..., s. 6; idem, Nie, nie jesteśmy w

przyjaźni..., s. 1. 301Idem, Mocarstwowość i Marksizm..., s. 7. 302 Idem, List do narodowców...., s. 1; idem, Szkoła nauk politycznych..., s. 6. 303 Idem, Do wileńskiej młodzieży narodowej list otwarty, „Słowo” 1937, nr 229

(4793), R. XVI, s. 3; idem, Notatki polemiczne. Dziennik Wileński, „Słowo”

1937, nr 242 (4806), R. XVI, s. 3.

149

przez Rosję narodów, w celu odgrodzenia nimi Polski od

imperializmu komunistyczno-moskiewskiego304

.

Niemniej, w obliczu agresywnych tendencji Niemiec

hitlerowskich Bocheński popierał politykę rządu polskiego

zarówno w kwestii sojuszy z Francją i Wielką Brytanią, jak też

odrzucenia żądań Berlina305

.

Dziedzictwo przedrozbiorowej Rzeczypospolitej w kwestii

współżycia wielu narodów w jednym państwie Aleksander

Bocheński określał mianem „złotego rogu, który tak dawno

zgubiony, a którego jeszcze nikt w Rzeczypospolitej ani znalazł,

ani szukał...”306

. Czynił to „nie przeciw nacjonalizmowi, ale

właśnie w imię nacjonalizmu i mocarstwowych interesów

Polski”307

. Pisząc o próbach polonizacji mniejszości narodowych,

ideę państwa narodowego uznawał za frazes, „który nam nie dał

ani przysporzył jednego Polaka więcej, a który nam dał miliony

304 Idem, Istotna treść nacjonalizmu..., s. 1;Idem, Szkoła nauk politycznych..., s.

6. 305 Idem, Polska chce zwyciężać, „Słowo” 1939, nr 86 (5368), R. XVIII, s. 1;

idem,Niech pomoc Anglji nie zmniejsza sił własnych, „Słowo” 1939, nr 90

(5372), R. XVIII, s. 1; idem,Hitler mówi. Beck wyjeżdża, „Słowo” 1939, nr 92

(5374), R. XVIII, s. 1. 306Idem, Czerwienimy się za Was Panowie..., „Bunt Młodych. Niezależny organ

młodej inteligencji” 1933, nr 36, R. IV, s. 1. 307 Idem, Śmiertelne niebezpieczeństwo żydowskie..., s. 1-2.

150

wrogów spośród obywateli Państwa”308

. Uważał, że szykany,

zwłaszcza wobec Ukraińców dały Polsce „miljony wrogów i to

nawet z pośród takich ludzi, którzyby byli gotowi w innych

warunkach stać się dobremi obywatelami Rzeczypospolitej”309

. Za

jedyne możliwe rozwiązanie uznawał udzielenie Ukraińcom

szerokich koncesji kulturalnych i politycznych. Nie

doprowadziłyby one do wzmocnienia żywiołu ukraińskiego w

stopniu zagrażającym interesom Polski. Integralności, a nawet

niepodległości Rzeczypospolitej zagrażać miało za to

lekceważenie dążeń Ukraińców i próby ich polonizacji,

rozbudzające szowinizm i tendencje separatystyczne, które w

obliczu sytuacji międzynarodowej musiały doprowadzić do prób

połączenia z Ukrainą Sowiecką. Tezy te Bocheński dobitnie

wyłożył w książce „Problem polsko-ukraiński w Ziemi

Czerwieńskiej” w której był autorem najważniejszego rozdziału

pt. „Problem polityczny Ziemi Czerwieńskiej”310

, oraz w

rozdziale poświęconym mniejszościom narodowym w pracy

308Idem, Problem polityczny Ziemi Czerwieńskiej, [w:] A. Bocheński, S. Łoś,

W. Bączkowski, Problem polsko-ukraiński w Ziemi Czerwieńskiej, Warszawa

1938, s. 123. 309A. Bocheński, Genjalne posunięcie..., „Bunt Młodych. Niezależny organ

młodej inteligencji” 1933, nr 37, R. IV, s. 1. 310Idem, Problem polityczny Ziemi..., s. 7–194.

151

zespołu „Polityki” pt. „Polska idea imperialna”311

. Publicysta był

najważniejszym ekspertem mocarstwowców w kwestii

mniejszości narodowych, a zwłaszcza mniejszości ukraińskiej,

która zajmowała zasadnicze miejsce w myśli politycznej tego

obozu politycznego.

Aleksander Bocheński zajmował się w swej

międzywojennej publicystyce szeregiem zagadnień, z których za

najważniejsze uznać należy rozważania o polityce

mniejszościowej i zagranicznej. Wysuwał w nich śmiałe

koncepcje rozwiązania problemów, nurtujących odrodzoną

Rzeczpospolitą, i mających bezpośredni wpływ na jej rację stanu.

Zadania swego obozu politycznego definiował w kontekście

zmiany mentalności polskiego społeczeństwa, wyrwania go z

paradygmatu walk partyjnych i sporów o przeszłość, oraz

zainteresowania go rzeczywistymi wyzwaniami współczesności.

Bocheński był jednym z autorów wykładni mocarstwowości

Polski, jako państwa, które w sposób twórczy porządkuje własne

problemy wewnętrzne, aby tym skuteczniej móc rozwiązać

geopolityczne problemy w prawdziwie, a nie tylko deklaratywny,

mocarstwowy sposób. W okresie powojennym jego wizje

311Idem, Polityka mniejszościowa, [w:] A. M. Bocheński, A. Bocheński, S.

Skwarczyński, K. Studentowicz, Polska idea imperialna, Warszawa 1938, s.

33–41.

152

polityczne oparte były na podobnej, realistycznej podbudowie,

uwzględniającej jednak zupełnie odmienne uwarunkowania.

Streszczenie

Aleksander Bocheński był jednym z publicystów

środowiska mocarstwowców-młodokonserwatystów, których

areną politycznych refleksji były redagowane przez Jerzego

Giedroycia periodyki „Bunt Młodych” i „Polityka”. Publicysta

skupiał się na problematyce mniejszościowej, zwłaszcza

ukraińskiej, oraz polityki zagranicznej. Postulował autonomię i

swobody dla Ukraińców zamieszkujących państwo polskie w celu

ustabilizowania sytuacji na Kresach południowo-wschodnich.

Domagał się rozwiązania polskiego dylematu – położenia między

żywiołem niemieckim a rosyjskim – w agresywny sposób,

poprzez rozbicie państwa sowieckiego na organizmy narodowe.

Wyrażał zdecydowany antykomunizm, skonstruowany na

powiązaniach tej ideologii z rosyjskim ekspansjonizmem, i

widząc ciągłość pomiędzy imperializmem carskim i

bolszewickim. Mocarstwowość była dla niego wizją państwa,

którego społeczeństwo wyzbywa się niskich, szkodliwych form

153

uprawiania polityki i realizuje najwyższe ideały narodowe zgodne

z racją stanu, nie zaś ze sztywnym dogmatyzmem.

Summary

AleksanderBocheński was one of the most important

journalists periodicals “Bunt of Young” (“Bunt Młodych) and

“Policy” (“Polityka”). Was one of the people of power state

(mocarstwowcy). It was a political group that demanded change

of policy independent Poland. Bochenski was one of its

ideologues. He was a supporter of the agreement with the

Ukrainians and agressive war with Soviet Union. He was a

stronganti-communist.

154

Marcin Kościelniak

Częstochowa

Ksiądz Antoni Marchewka. Trzeci redaktor naczelny

Tygodnika katolickiego „Niedziela”

Tygodnik katolicki „Niedziela” jest jednym z

największych, katolickich środków społecznego przekazu w

Polsce. Założone w 1926 r. pismo posiada długoletnią historię,

która wpisuje się w trudne, XX -wieczne dzieje Polski. Postacią,

która wywarła szczególny wpływ na historię tygodnika jest trzeci

redaktor naczelny Tygodnika katolickiego „Niedziela” ks. Antoni

Marchewka312

.

312ks. Antoni Marchewka – Urodził się w 1890 r. we wsi Koziegłówki. Maturę

zdał eksternistycznie w gimnazjum w Częstochowie, po czym wstąpił do

Seminarium Duchownego w Kielcach. W 1918 r. otrzymał święcenia

kapłańskie. Studiował również prawo kanoniczne i nauki społeczne w Lublinie

oraz w Rzymie. Pracował jako dziennikarz w takich periodykach jak:

„Przewodnik Katolicki”, „Polonia”, „Prąd”, „Gazeta Tygodniowa”, czy też „Mały Dziennik”. W latach 1932 -1933 pracował w Radiu Katowice. Do

czerwca 1942 r. wykładał katechetykę w Instytucie Teologicznym na Jasnej

Górze w Częstochowie. Następnie przeniósł się do Warszawy, gdzie pod

nazwiskiem Jan Augustowski pracował w parafii Chrystusa Króla oraz w

sądzie arcybiskupim. Do Częstochowy powrócił w 1945 r. Wówczas otrzymał

od ordynariusza Diecezji częstochowskiej bp. Teodora Kubiny stanowisko

redaktora naczelnego Tygodnika katolickiego „Niedziela”. W latach 1947

został aresztowany przez komunistyczne władze. W areszcie przebywał do

czerwca 1948 r. Zmarł w 1973 r. w Częstochowie. Zmarł w 1973 r. w

Częstochowie; N.N, Biogram ks. Antoniego Marchewki. [w:] „Czas Milczenia

155

Dotychczas tematykę związaną z historią Tygodnika

katolickiego „Niedziela” oraz ludźmi związanymi z pismem

poruszali w swych publikacjach głównie historycy zajmujący się

dziejami częstochowskiego Kościoła katolickiego oraz historią

prasy. Należy tu wymienić szczególnie ks. Jana Związka, Tomasz

Mielczarka oraz Agnieszkę Bajor i Zbigniewa Żmigrodzkiego.

Ponadto ukazało się wiele artykułów prasowych poświęconych

wspomnianej problematyce. Na uwagę zasługują wspomnienia ks.

Antoniego Marchewki, które zostały wydane nakładem

wydawnictwa Tygodnika katolickiego „Niedziela”.

Niniejszy artykuł nie posiada stricte biograficznego

charakteru. Jego głównym celem jest ukazanie wpływu jednostki

na funkcjonowanie instytucji. W tym wypadku ks. Antoniego

Marchewki na Tygodnik katolicki „Niedziela”. Ponadto celem

artykułu jest refleksja nad funkcjonowaniem prasy katolickiej w

państwie rządzonym przez partię komunistyczną oraz analiza

aparatu represji wymierzonego przez władzę państwową w

dziennikarza, a przede wszystkim w duchownego Kościoła

katolickiego. Ważną częścią tego artykułu jest również opis starań

ks. Antoniego Marchewki o ponowną reaktywację Tygodnika

i Czas Mówienia. 75 lat Tygodnika Katolickiego „Niedziela” - Księga

Jubileuszowa”, red. ks. I. Skubiś, M. Banaszkiewicz, L.Dudkiewicz, K. Klauza,

K. Korn, A. Szamocka, K. Woynarowska, Częstochowa 2001, s. 28.

156

katolickiego „Niedziela”, który po raz kolejny zawieszono tuż po

śmierci Józefa Stalina w 1953 r.

Tygodnik katolicki „Niedziela” powstał w 1926 r313

.

Utworzenie „Niedzieli” jest związane z postacią pierwszego

ordynariusza Diecezji częstochowskiej bp. Teodora Kubiny.

Uważał on, iż religijny tygodnik będzie pełnił niezwykle ważną

rolę w dziele tworzenia poczucia jedności wśród katolickiego

społeczeństwa Diecezji częstochowskiej314

. W okresie

dwudziestolecia międzywojennego tygodnik przeznaczony był

tylko dla wiernych zamieszkujących teren Diecezji315

.

Nakład czasopisma w latach 1926 -1939 jest sprawą trudną

do ustalenia. Według wykazu prenumeratorów z 1926 r. wynosił

on 7,8 tys. egzemplarzy. W 1937 r. nakład wzrósł do 9,7 tys.

egzemplarzy. Jednak w miesiącach letnich, kiedy ruch pątniczy w

Częstochowie nasilał się, nakład wzrastał nawet do 25 tys.

egzemplarzy316

.

313 T. Mielczarek, Siedemdziesiąt lat „Niedzieli”. [w:] „Almanach

Częstochowy”, red. M. Batorek, A. Chojnowski, Częstochowa 1996, s. 57 314 J. Związek, Rola Częstochowy w niepodległej Polsce według biskupa

Teodora Kubiny. [w:] „Biuletyn Instytutu Filozoficzno-Historycznego WSP w

Częstochowie”, red. R. Szwed, Częstochowa 1999 ,nr 17, s. 18 315Idem, Dzieje diecezji częstochowskiej w okresie II Rzeczypospolitej,

Częstochowa 1990, s. 308.

316 T. Mielczarek, Od „Monitora” do „Gońca Częstochowskiego”. Dzieje

prasy częstochowskiej 1769-1994, Kielce 1996, s. 98-99.

157

Pierwszym redaktorem naczelnym tygodnika został ks.

Wojciech Mondry. Kapłan pełnił tę funkcję do 1937 r. kiedy to

został zastąpiony przez ks. Stanisława Gałązkę, który pozostał

redaktorem naczelnym „Niedzieli” do wybuchu II wojny

światowej317

. „Niedziela” była typowym tygodnikiem

diecezjalnym, przeznaczonym dla szerokiego grona odbiorców.

Na łamach pisma przeważała tematyka religijna. Oprócz

artykułów religijnych publikowano materiały o tematyce

społecznej, politycznej oraz kulturalnej318

.

Na skutek wybuchu II wojny światowej wydawanie

„Niedzieli” zostało przerwane. Ostatni numer pisma ukazał się 3

września 1939 r. Niemcy planowali stworzenie własnej gazety

katolickiej, publikującej treści o charakterze propagandowym.

Propozycję redagowania takiego pisma otrzymał nawet ks.

Wojciech Mondry, ale co zrozumiałe, były redaktor naczelny

„Niedzieli” tę propozycje odrzucił319

.

W okresie II Rzeczypospolitej „Niedziela” była jednym z

najważniejszych pism ukazujących się Częstochowie. Z racji

317 J. Związek, Dzieje…, s. 309-310. 318 A. Bajor, Z. Żmigrodzki, Tygodnik katolicki „Niedziela” 1926-1939,

Częstochowa 2002, s. 105. 319 L. Dudkiewicz, Historia „Niedzieli” lata 1926 – 1953. [w:] „Czas

Milczenia i Czas Mówienia. 75 lat Tygodnika Katolickiego „Niedziela” -

Księga Jubileuszowa”, red. ks. I. Skubiś, M. Banaszkiewicz, L .Dudkiewicz, K.

Klauza, K. Korn, A. Szamocka, K. Woynarowska, Częstochowa 2001, s. 28.

158

dużego nakładu oraz dobrze zorganizowanego systemu

dystrybucji, pismo było popularne nie tylko w samej

Częstochowie, ale także na terenie liczącej blisko 1mln wiernych

diecezji częstochowskiej. „Niedziela” w międzywojennej Polsce

była pismem opiniotwórczym, kształtującym poglądy nie tylko

swoich czytelników, ale także wpływającym na poglądy swoich

czytelników320

.

Reaktywacja Tygodnika katolickiego „Niedziela” po

przerwie spowodowanej II wojną światową jest zasługą

pierwszego po 1945 r. redaktora naczelnego pisma ks. Antoniego

Marchewki, któremu w tym dziele pomogła znana

powieściopisarka Zofia Kossak – Szczucka. Oboje poznali się w

1933 r. podczas pielgrzymki do ziemi świętej. Wedle ich pomysłu

„Niedziela” miała być pismem ogólnopolskim, co było istotną

różnicą w stosunku do przedwojennego profilu pisma321

. W

redagowaniu pisma pomagali mu także: Bernard Rusiecki, Witold

Zembrzuski, Władysław Dulemba oraz ks. Marian Rzeszewski.

Ogólnie z tygodnikiem katolickim „Niedziela” w okresie od 1945

r. do 1953 r. współpracowało ok. 80 autorów. Redakcja

„Niedzieli” została ulokowana w domu księży emerytów, który

320 T. Mielczarek, Siedemdziesiąt lat..., s. 59. 321 A. Marchewka, „...Nadejdzie kiedyś dzień wolności”. Wspomnienia,

Częstochowa 2008, s. 23; M. Frukacz, Ks. Antoni Marchewka (1890-1973),

Tygodnik katolicki „Niedziela” 2008, nr 4, s. 5.

159

mieścił się przy ul. 3 Maja 6/8. Dzięki staraniom ks. Antoniego

Marchewki siedzibę przeniesiono do mieszczącego się przy ul. 3

Maja 12 domu zakupionego od rodziny Pietrzykowskich322

.

W latach 1945 – 1947 pismo było drukowane w zakładzie

F. D. Wilkoszewskiego, która przez pewien czas była nazywana -

„Drukarnią Głosu Narodu”. Następnie druk tygodnika został

przeniesiony do I Drukarni Państwowej323

. Początkowo nakład

pisma wynosił 7 tys. egzemplarzy. Jednak drugi numer

„Niedzieli” został wydrukowany w liczbie 10 tys. egzemplarzy,

co było efektem pozyskiwania coraz większej liczby czytelników.

Po roku nakład tygodnika wynosił już 100 tys. egzemplarzy, co i

tak nie odpowiadało popularności „Niedzieli”. Przeszkodą w

kolejnym zwiększeniu nakładu był Urząd Kontroli Prasy.

Tygodnik docierał również w znacznie odleglejsze zakątki świata

takie jak: Ameryka oraz Australia324

.

Tygodnik katolicki „Niedziela” w pierwszym okresie

swojego powojennego funkcjonowania opierał się na skromnej

szacie graficznej. Istotnym urozmaiceniem było zamieszczenie w

winiecie wizerunku Klasztoru Jasnogórskiego. Wzór ten

towarzyszył czytelnikom pisma, aż do 1953 r. Natomiast sama

322 Relacja s. Teresy Domańskiej ze Zgromadzenia Córek Najczystszego Serca

Maryi Panny – współpracowniczki ks. Antoniego Marchewki. 323 T. Mielczarek, Od „Monitora”..., s. 193. 324 A. Marchewka, op. cit., s. 24.

160

winieta nawiązywała swoją symboliką do tradycji patriotycznych.

Tytuł pisma rozmieszczony był na tle nieba tuż nad widokiem

jasnogórskiego Klasztoru. Z obu stron napisu został

wkomponowany wizerunek robotników. Z lewej strony

umiejscowiony został siewca, natomiast z prawej widnieje postać

kowala. Na dole czytelnicy mogli przeczytać napis następującej

treści: „Dla nieba i dla chleba”325

.

Z powodu swojego religijno – społecznego profilu

„Niedziela” była pismem niewygodnym dla ówczesnej władzy i

przez nią zwalczanym. W 1952 r. na zlecenie Wojewódzkiego

Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego powstała szczegółowa

charakterystyka pisma. Zawierała ona informacje dotyczące

bieżącego funkcjonowania tygodnika oraz jego dziejów. Można w

niej przeczytać m.in. o ówczesnym nakładzie „Niedzieli”,

siedzibie oraz o tym, że pismo jest „zdecydowanym wrogiem

Polski Ludowej”326

. Wszystkie analizy przygotowane na zlecenie

Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego zawierały adnotacje

mówiące o wrogim nastawieniu wobec szeroko pojętego ruchu

325 W. Skrodzki, Z tradycji graficznych „Niedzieli”. [w:] „Czas Milczenia i

Czas Mówienia. 75 lat Tygodnika Katolickiego „Niedziela” - Księga

Jubileuszowa”, red. ks. I. Skubiś, M. Banaszkiewicz, L. Dudkiewicz, K.

Klauza, K. Korn, A. Szamocka, K. Woynarowska, Częstochowa 2001, s. 39. 326 Instytut Pamięci Narodowej Biuro Udostępniania w Warszawie (Punkt

konsultacyjny w Częstochowie), sygn. 0648/154/1, Charakterystyka czasopism

katolickich.

161

robotniczego, które mieli prezentować autorzy publikujący w

tygodniku327

.

7 lipca 1947 r. Urząd Bezpieczeństwa aresztował ks.

Antoniego Marchewkę. Ówczesny redaktor naczelny „Niedzieli”

został przewieziony do gmachu Ministerstwa Bezpieczeństwa

Publicznego, który mieścił się przy ul. Koszykowej w Warszawie.

Następnie został przeniesiony do więzienia mieszczącego się przy

ul. Rakowieckiej. Powodem tego aresztowania były niewłaściwe

zdaniem władzy treści, które publikował na łamach tygodnika

oraz teksty, które zostały zatrzymane przez cenzurę i nigdy nie

znalazły się na łamach „Niedzieli”. W rzeczywistości żaden z

artykułów opublikowanych w tym czasie przez ks. Marchewkę w

„Niedzieli” nie naruszał ówczesnych norm prawnych. Teksty

poświęcone problematyce społeczno – politycznej były pisane

wówczas, w taki sposób, aby nie dać władzy komunistycznej

pretekstu do ataku na tygodnik. Aresztowanie ks. Marchewki było

więc kolejną formą represji wymierzoną pośrednio w Kościół

katolicki oraz w tygodnik „Niedziela”, który rozchodził się

wówczas w dużym nakładzie i w związku z tym stanowił

327 Instytut Pamięci Narodowej Biuro Udostępniania w Warszawie (Punkt

konsultacyjny w Częstochowie), sygn. 0648/154/1, Charakterystyka czasopism

katolickich.

162

poważne niebezpieczeństwo dla komunistycznej władzy328

.

Ksiądz usłyszał słowa aktu oskarżenia dopiero po dwóch

miesiącach od aresztowania. Prokurator zarzucił mu

przynależność do tajnej organizacji politycznej. Najdziwniejsze

jest to, że śledztwo prowadzone przeciwko ks. Marchewce nie

wykazało, iż jest on zaangażowany w tego typu działalność.

Jednak jak zauważył sam kapłan w tamtych czasach władza

wytaczała procesy swoim oponentom nawet bez udowodnienia im

winy. Dwa tygodnie później kapłan usłyszał nowy zarzut. Tym

razem postawiono mu zarzut szpiegostwa329

. Ks. Antoni

Marchewka został zwolniony z więzienia 2 czerwca 1948 r330

.

Podczas pobytu ks. Antoniego Marchewki w więzieniu

obowiązki redaktora naczelnego „Niedzieli” pełnił ks. Marian

Rzeszewski. 22 sierpnia 1948 r. ukazał się pierwszy po

zwolnieniu z więzienia artykuł ks. Antoniego Marchewki

napisany pod pseudonimem „Jan Archita”. Później kapłan

328 J. Związek, Ks. dr Antoni Marchewka-redaktor naczelny „Niedzieli” (1945-

1953). [w:] Silva rerum antiquarum. Księga pamiątkowa dedykowana prof. zw.

dr. hab. Bartłomiejowi Szyndlerowi, red.R. Szwed, Częstochowa 2009 s. 427.,

M. Frukacz, Ks. Antoni Marchewka (1890-1973). Trzeci redaktor naczelny

„Niedzieli”, „Niedziela Częstochowska” 2009 nr 6, s. 5. 329 A. Marchewka, op. cit., s. 63. 330 Instytut Pamięci Narodowej Biuro Udostępniania w Warszawie, sygn.

999/907, Marchewka Antoni skazany 31.05.1948 r. z art. 87 KKWP za

przechowywanie w mieszkaniu w Częstochowie nielegalnych pism i ulotek.

163

publikował swoje teksty pod pseudonimem „dr. A. Martoni” oraz

„A. Augustowski”331

.

W 1951 r. władza komunistyczna rozpoczęła proces

monopolizowania systemu kolportażu prasy. Początkiem tego

procesu było rozporządzenie premiera, które mówiło o tym, iż

Państwowe Przedsiębiorstwo Kolportażu „Ruch” będzie miało

wyłączność na rozprowadzanie prasy oraz prowadzenie

prenumerat na terenie całego kraju. Poprzez to zarządzenie

zniesiono prywatny kolportaż prasy332

. „Niedziela” początkowo

nie notowała żadnych zwrotów, dlatego też ks. Marchewka

zastrzegł dla swojego pisma prawo do nieprzyjmowania

niesprzedanych egzemplarzy333

. Ówczesny redaktor naczelny

tygodnika napisał w swoich wspomnieniach, że „Przejęcie

kolportażu katolickich tygodników i innych czasopism przez

„Ruch” i innychczasopism przez „Ruch” na pozór mogło

wydawać się mało szkodliwe dla tych wydawnictw, poza

obniżeniem dochodowości. W zasadzie było mocne uderzenie w

prasę katolicką. Przede wszystkim zerwany został bezpośredni

kontakt kolporterów i prenumeratorów z wydawnictwem. Odtąd

bowiem przyjęcie zamówień na odpowiednią ilość egzemplarzy do

331 J. Związek, Ks. dr Antoni Marchewka…, s. 431. 332 L. Dudkiewicz, Historia „Niedzieli”..., s. 32. 333Ibidem, s. 33.

164

kolportażu zależało wyłącznie od „Ruchu”. To samo było z

przyjęciem pojedynczej prenumeraty. Tak więc regulowanie

nakładu teraz całkowicie zależało od „Ruchu”. Tym samym los

katolickich wydawnictw znalazł się pod wielkim znakiem

niepewności. Ta bowiem instytucja państwowa odtąd dla pism

katolickich stała się nakładcą. A w tym wypadku nakładca nie

liczył się z odbiorcami, co po prau miesiącach stało się przykrą

rzeczywistością”334

.

Kolejnym ciosem wymierzonym w tygodnik katolicki

„Niedziela” było zmniejszenie nakładu z 94 tys. egzemplarzy do

10 500 tys. egzemplarzy335

. Ponadto „Ruch” odmówił przyjęcia

od dotychczasowych odbiorców „Niedzieli” zamówień na

konkretną ilość egzemplarzy. Jedyną inicjatywą głównego

kolportera prasy była oferta pojedynczej prenumeraty pocztowej –

zwykle nielicznej, gdyż ludzie woleli kupować prasę

bezpośrednio u kolporterów, a nie na poczcie. Było to

podyktowane wyższymi kosztami, ponieważ opłaty na poczcie

należało uiszczać z góry za kwartał lub za pół roku.

Dotychczasowi czytelnicy „Niedzieli” nie zdając sobie sprawy z

zaistniałej sytuacji w dalszym ciągu dokonywali opłat za

prenumeratę w „Ruchu”. Ten z kolei nie wysyłał im gazet, ani

334ks. A. Marchewka, op. cit., s. 88. 335 L. Dudkiewicz, Historia „Niedzieli”..., s. 33.

165

nawet nie zwracał wpłaconych pieniędzy336

. Ostatecznie sprawa

znalazła swój finał w sądzie. Jednak „Ruch” zwrócił się z prośbą

o ugodę, która zakończyła się wypłaceniem odszkodowania. Jak

pisał ks. Marchewka „Było to moralne, symboliczne zwycięstwo

prawdy nad fałszem”337

.

Tygodnik katolicki „Niedziela” ukazywał się do połowy

marca 1953 r. Ostatni numer pisma przed przymusową przerwą

spowodowaną cofnięciem przez Urząd Kontroli Prasy zezwolenia

na wydawanie tygodnika datowany jest na dzień 15 marca 1953

r338

. Na pierwszej stronie tego wydania widniał nekrolog

opublikowany z racji zgonu Józefa Stalina oraz Uchwała Rady

Państwa i Rady Ministrów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z

dnia 7 marca 1953 r. o uczczeniu pamięci Józefa Stalina339

.

Kolejne trzy numery oddane do cenzury przed drukiem, a więc

12, 13, 14 nigdy nie powróciły do redakcji. Głos „Niedzieli”

zamilkł, aż do 1981 r340

.

336 A. Marchewka, op. cit., s. 89. 337Ibidem, s. 90. 338 M. Mikołajczyk, Problemy religijno-moralno-społeczne Diecezji

Częstochowskiej w latach 1945-89 wynikające z ówczesnej sytuacji politycznej,

Częstochowa 2002, s. 85. 339 N.N, Zgon Józefa Stalina, Uchwała Rady Państwa i Rady Ministrów

Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 7 marca 1953 r. o uczczeniu pamięci

Józefa Stalina, Tygodnik Katolicki „Niedziela” 1953 nr 11 s. 1. 340M. Mikołajczyk, Problemy..., s. 85.

166

Po zawieszeniu „Niedzieli” budynek, w którym mieściła

się redakcja gazety również był zagrożony odebraniem go przez

władze państwa. Aby temu zapobiec ówczesny ordynariusz

Diecezji częstochowskiej bp. Zdzisław Goliński nakazał

sprowadzić do niego jak najwięcej sióstr ze Zgromadzenia Córek

Najczystszego Serca Maryi Panny. W 1955 r. w budynku redakcji

miało miejsce najście mężczyzny, który utrzymywał, iż otrzymał

w tym budynku przydział na mieszkanie dla siebie i dla swojej

rodziny. Mężczyzna ten zachowywał się agresywnie, jednak

siostrom zakonnym mieszkającym w dawnej redakcji „Niedzieli”

udało się zażegnać to zagrożenie341

.

W 1956 r. na skutek tzw. „odwilży październikowej”

podjęto próby reaktywacji tygodnika katolickiego „Niedziela”.

Głównym inicjatorem tych starań był ks. Antoni Marchewka.

Który po zebraniu nowego zespołu redakcyjnego skierował w

jego imieniu pismo do Głównego Urzędu Kontroli Prasy w

Warszawie. List ten był prośbą o wznowienie wydawania

tygodnika oraz o przyznanie niezbędnego do tego nakładu

papieru342

. Dwa tygodnie po napisaniu listu ks. Antoni

Marchewka udał się do ministra Jerzego Sztachelskiego. Celem

341Relacja s. Teresy Domańskiej ze Zgromadzenia Córek Najczystszego Serca

Maryi Panny – współpracowniczki ks. Antoniego Marchewki. 342 A. Marchewka, op. cit., s. 98.

167

tej wizyty była próba przekonania ministra do pomysłu, jakim

było wznowienie wydawania „Niedzieli”. Minister pozytywnie

ustosunkował się do prośby ks. Marchewki i obiecał, że w

najbliższym czasie tygodnik znów będzie mógł się ukazywać.

Obietnica ta nie została spełniona pomimo tego, że inne,

katolickie periodyki uzyskały taką zgodę. Dlatego też

zdecydowano wysłać kolejne pismo do ministra Jerzego

Sztachelskiego jako dyrektora Urzędu do Spraw Wyznań343

.

Treść tego pisma zawierała ponaglenie oraz prośbę

skierowaną do Sztachelskiego, a by ten jako człowiek wrażliwy

na potrzeby kultury przyczynił się do szybkiego reaktywowania

„Niedzieli”. Prośba ta pozostała bez odpowiedzi, dlatego 7

stycznia 1957 r. przedstawiciel zespołu redakcyjnego, Stanisław

Bukowski udał się do Sztachelskiego, w celu przyśpieszenia

decyzji o wznowieniu tygodnika. Minister Sztachelski oświadczył

jednak Bukowskiemu, iż wznowienie „Niedzieli” nie jest

przewidziane344

. Odpowiedzią zespołu redakcyjnego „Niedzieli”

był memoriał skierowany do ministra Sztachelskiego, w którym

zawarto stanowczą, ponowną prośbę o to, aby tygodnik katolicki

„Niedziela” mógł znów się ukazywać. Przesłanie tego memoriału

343Ibidem, s. 99. 344Ibidem, s. 100.

168

również okazało się nieskuteczne345

, dlatego 11 lutego 1957 r. ks.

Marchewka skierował kolejne pismo do ministra Jerzego

Sztachelskiego, w którym domagał się pozwolenia na wydawanie

„Niedzieli”. Powoływał się przy tym na fakt, iż takie pozwolenie

otrzymało wiele innych tytułów, niekoniecznie katolickich, a

wstrzymywanie takiego pozwolenia dla „Niedzieli” jest atakiem

wymierzonym w Kościół katolicki. Odpowiedź z Urzędu do Spaw

Wyznań nadeszła dopiero 23 kwietnia 1957 r. Była ona odmowna,

a argumentem, który miał zaważyć na tym, iż tygodnik katolicki

„Niedziela” nie będzie wznowiony był niedobór papieru

potrzebnego do wydrukowania gazety346

. Wiosną 1957 r. poseł

koła „Znak” Antoni Gładysz złożył interpelację w sprawie

reaktywacji tygodnika katolickiego „Niedziela”. 18 kwietnia 1957

r. poseł Gładysz również otrzymał odmowną odpowiedź, która

także była umotywowana brakiem papieru347

.

Podjęcie przez ks. Antoniego Marchewkę pracy w

charakterze redaktora naczelnego „Niedzieli” pozytywnie

wpłynęło na funkcjonowanie tygodnika. Pismo zostało

odbudowane po przerwie spowodowanej wybuchem II wojny

światowej oraz zyskało ogólnopolski zasięg, co było istotną

345Ibidem, s. 103. 346Ibidem, s. 104. 347M. Mikołajczyk, Władza ludowa a Diecezja Częstochowska, Częstochowa

2000, s. 273.

169

różnicą w stosunku do lat 1926-1939. Warto także zauważyć, iż

znacząco zwiększył się nakład pisma, a także wprowadzono nową

szatę graficzną. Zmiany te znacząco wpłynęły na korzystniejsze

postrzeganie pisma przez czytelników. Ważną inicjatywą ks.

Antoniego Marchewki był zakup domu, w którym ulokowano

redakcję.

Działalność ks. Antonie Marchewki jako redaktora

naczelnego Tygodnika katolickiego „Niedziela” przypadła na lata

1945 – 1953, a więc na okres trwania stalinizmu w Polsce. Czas

ten uważany jest za najbardziej opresyjny etap Polski Ludowej.

Prowadzony przez niego Tygodnik katolicki „Niedziela” był

postrzegany przez ówczesną władzę jako zagrożenie dla jej

fundamentów ideologicznych. Stąd też ks. Antoni Marchewka

spotkał się z falą represji wymierzonych w jego osobę. Ponadto

ustawicznie utrudniano wydawanie gazety, a ostatecznie, decyzją

władz państwowych ponownie zawieszono prace redakcji.

Warto także podkreślić starania ks. Antoniego Marchewki

o wznowienie dystrybucji „Niedzieli”. Kapłan zdawał sobie

sprawę z tego, iż nowa rzeczywistość polityczna może sprzyjać

powrotowi tygodnika do grona stale ukazujących się czasopism.

Jednak starania ks. Antoniego Marchewki okazały się z powodów

stricte politycznych niewystarczające i do wznowienia „Niedzieli”

nie doszło.

170

Losy ks. Antoniego Marchewki jako redaktora naczelnego

Tygodnika katolickiego „Niedziela” są przykładem tego, w jaki

sposób dana jednostka może zmienić sposób funkcjonowania

określonej instytucji. Postać kapłana znacznie przyczyniła się do

rozwoju pisma oraz katolickiego dziennikarstwa.

Streszczenie

Tygodnik katolicki „Niedziela” jest jednym z

najważniejszych, katolickich tytułów prasowych w Polsce. Duże

piętno na historii tygodnika odcisnął trzeci redaktor naczelny

pisma – ks. Antoni Marchewka. To dzięki jego pracy tygodnik

został wznowiony po przerwie spowodowanej wybuchem II

wojny światowej. Ks. Antoni Marchewka był redaktorem

naczelnym „Niedzieli” w latach 1945 – 1953. W tym czasie pismo

przeszło gruntowne zmiany, które znacząco wpłynęły na jego

atrakcyjność. Z powodu swojej działalności kapłan spotkał się z

represjami ze strony komunistycznej władzy oraz szykanami

kierowanymi bezpośrednio w Tygodnik katolicki „Niedziela”. W

1953 r. tygodnik został ponownie zawieszony. Mimo starań ks.

Antoniego Marchewki jego wydawanie nie zostało wznowione.

171

Summary

Catholic weekly "Sunday" is one of most important,

Catholic press titles in Poland. The third editor-in-chief of the

letter imprinted the big mark on the history of the weekly - Rev.

Antoni Marchewka. Thanks to it is for his work the weekly was

reissued after the break caused by the outbreak of the World War

II. Rev. Antoni Marchewka was the editor-in-chief of "Sunday" in

years 1945 - 1953. At that time the letter underwent thorough

changes which considerably influenced his attraction. Because of

his activity the priest encountered repressions on the part of the

communist authority and with harassments directed directly into

the Catholic Weekly "Sunday". The weekly again was suspended

in 1953. In spite of efforts Rev. Antoni Marchewka giving him

wasn't resumed.