L I T E R A T U R A P O P U L A R N A – WPROWADZENIE DO FANTASTYKI

F A N T A S Y

mgr Maciej Pawlak

Czy warto tłumaczyć fantasy?

● 1989 – 55 wydanych książek fantastycznych/2 fantasy

● 1990 – 108/30

● 1994 – 277/104

● 1998 – 256/102 (135 – science fiction, 102 – fantasy, „pogranicze” - 19)

● 1999 – 267/92 (153/99/15)

● „Wieksza połowa” wydawanej fantastyki to fantasy (w całości bądź w części)

● Pierwsza trójka (Robert E. Howard, Roger Zelazny, Andre Norton, J.R.R. Tolkien, Terry Pratchett)

● Oficyny wydawnicze utrzymujące się wyłącznie z fantastyki, w tym również i fantasy (Fabryka Słów, Rebis, Mag, Amber, Prószyński i S-ka, Zysk i S-ka, SuperNOWA etc.)

Fantasy to nie tylko książki:

● Role Playing Games (Warhammer, Earthdawn, Forgotten Lands...)

● Gry komputerowe (Skyrim, Dragon Age, Baldur's Gate...)

● Gry planszowe i karciane (Magiczny miecz, Magic the Gathering...)

● Filmy telewizyjne i kinowe („Władca pierścieni” i „Hobbit” Petera Jacksona, „Złoty kompas” Chrisa Weitza, „Willow” Rona Howarda...)

● Anime i manga („Berserk” Kentarou Miury, „One Piece” Eiichiro Oody...)

● ...i któż wie co jeszcze.

Fantasy to nie tylko książki:

● Role Playing Games (Warhammer, Earthdawn, Forgotten Lands...)

● Gry komputerowe (Skyrim, Dragon Age, Baldur's Gate...)

● Gry planszowe i karciane (Magiczny miecz, Magic the Gathering...)

● Filmy telewizyjne i kinowe („Władca pierścieni” i „Hobbit” Petera Jacksona, „Złoty kompas” Chrisa Weitza, „Willow” Rona Howarda...)

● Anime i manga („Berserk” Kentarou Miury, „One Piece” Eiichiro Oody...)

● ...i któż wie co jeszcze.

Fantasy pod różnymi postaciami jest na rynku pełno,

a więc pewnie, że warto!

Skąd się wzięło fantasy?

„Fantazjowanie jest naturalną skłonnością człowieka” - J.R.R. Tolkien, „O baśniach”

*

● MITOLOGIE: przedchrześcijańskie eposy i sagi; nordyckie

(„Edda starsza”), celtyckie („Cuchulainn”), hinduskie („Ramajana”),

greckie („Odyseja”) i rzymskie („Eneida”);

● BAŚNIE i FOLKLOR: legendy i podania ludowe;

● „Stara fantastyka” protoplastów gatunku, a wśród nich...

William Morris (1834-96) – architekt i tłumacz; przełożył na angielski „Eneidę”, „Odyseję”, „Beowulfa”, poeta („The Defence of Guenevere”), powieściopisarz:

„The Glittering Plain”, „Las za światem”, „The Well at World's End”;

Edward John Moreton Drax Plunkett a.k.a. Lord Dunsany (1878-1956) – irlandzki zawadiaka, poeta i wagabunda, żołnierz w wojnie burskiej i I światowej, arystokrata, miłośnik wszelkich używek; napisał ponad sześćdziesiąt powieści,

w tym „The King of Elflands Daughter” o wyprawie do Elflandu, porwaniu córki króla elfów, matki półelfa Oriona

Henry Rider Haggard (1865-1925) – literat, który nie czytał prawie nic, ograniczył swoje lektury do”Robinsona Crusoe”, „Trzech muszkieterów” i

„Opowieści z tysiąca i jednej nocy”; autor „Kopalni króla Salomona” (1885/1891) o Allanie Quatermainie (niebywały bestseller, mnóstwo sequeli i

prequeli) i czteroczęściowej „Ayeshy” (lost race fiction).

Początki nowoczesnej fantasy – USA

1930 – Robert E. Howard pisze pierwsze opowiadanie o Conanie dla Weird

Tales - „The Phoenix on the Sword” („Feniks na mieczu”)...

1932 – ...które wychodzi drukiem dwa lata później, a po nim powstają kolejne,

które zyskuję potężne grono czytelników

1934 – śmierć Howarda i rzesza kontynuatorów

1939 – Fritz Leiber pisze pierwsze opowiadania o Fafhrdzie i Szarym Kocurze

1956 – Liga Hyboriańska – grupa zagorzałych fanów Howarda

1960 – Fritz Leiber i jego „sword and sorcery”

Początki nowoczesnej fantasy – UK

1937 – niejaki J.R.R. Tolkien, profesor literatury średniowiecznej na Oksfordzie, publikuje książkę dla dzieci pt. „Hobbit” i odnosi niebywały sukces

1950 – kolega Tolkiena, C.S. Lewis publikuje „Opowieści z Narni”

1956 – Tolkien powraca z pisanym przez 12 lat dziełem „Władca pierścieni”, odnosząc sukces dopiero w 1960, po opublikowaniu książki w USA (reedycja Conanów w USA)

1958 – kolejni brytyjscy pisarze: T.H. White - „Był sobie raz na zawsze król” i Michael Moorcock - „Elryk z Melnibone”

1963 – Andre Norton - „Świat Czarownic”

Fantasy – definicja?

● Damon Knight: „Jeśli pokażę palcem i powiem, że to science-fiction, będzie to science-fiction”;

Fantasy – definicja?

● Damon Knight: „Jeśli pokażę palcem i powiem, że to science-fiction, będzie to science-fiction”;

● Sapkowski: „Jeśli na grzbiecie książki pisze fantasy, będzie to fantasy”;

Fantasy – definicja?

● Damon Knight: „Jeśli pokażę palcem i powiem, że to science-fiction, będzie to science-fiction”;

● Sapkowski: „Jeśli na grzbiecie książki pisze fantasy, będzie to fantasy”;

● „Gatunek literacki lub filmowy używający magicznych i innych nadprzyrodzonych form, motywów, jako pierwszorzędnego składnika fabuły, myśli przewodniej, czasu, miejsca akcji, postaci i okoliczności zdarzeń”;

● Dominuje nurt mediewistyczny (post-tolkienowski);

● Quest – motyw wyprawy, misji, bohaterskiej wędrówki do celu.

Podgatunki fantasy – klasyfikacja klasyczna

● Low fantasy

● High fantasy

● Dark fantasy

● Urban fantasy

● Science fantasy

● Heroic fantasy

● Historical fantasy

Low fantasy

● Fantasy „niska”;

● Brak fikcyjnych ras (elfów, krasnoludów, etc.);

● Stosunkowo nieduża „zawartość fantasy w fantasy” (magia, etc.);

● Akcja osadzona w świecie realnym (głównym, czyli tym naszym), bądź podobnym do realnego, doprawionym elementami nieprawdopodobieństwa;

● Przykłady: J.K. Rowling – cykl „Harry Potter”; Stephen King - „Lśnienie”; Andrzej Sapkowski - „Tandaradei!”.

High fantasy● Fantasy wysoka;

● Światy wymyślone, „Nibylandie”, zamieszkane przez fantastyczne postacie;

● Biel przeciw czerni, mało szarości;

● Podniosły styl, kwiecistość i obszerność opisu;

● Wielotomowe cykle, sequele, prequele;

● Wyidealizowany świat przedstawiony, opowieści o bohaterstwie, heroiczna

wojna;

● Mentor/nauczyciel + wybraniec, od zera do bohatera vs. Zły Władca;

● Przykłady: J.R.R. Tolkien „Władca pierścieni”, „Silmarillion”, Ursula K.

LeGuin „Czarnoksiężnik z archipelagu”, David Eddings - cykl „Belgariada”,

Terry Brooks- cykl „Miecz Shannary”, Robert Jordan – cykl „Koło czasu”.

Dark fantasy

● Fantasy mroczna;

● „Zły bliźniak” high fantasy;

● Szarość przeciw czerni, mało bieli; bohaterowie heroiczni ale ze zmazą i

skazą;

● Fantasy z elementami makabreski, horroru, kryminału noir;

● „Gotyckość” świata przedstawionego;

● Ponura atmosfera, klimat zagrożenia, „To się źle skończy”;

● Fantasy-based vs. Horror-based;

● Przykłady: Karl E. Wagner – cykl „Kane”, William King – cykl „Przygody

Gotreka i Feliksa”, Michael Moorcock – cykl „Elryk z Melnibone”.

Urban fantasy

● Fantasy miejska;

● „Elfy w Central Parku” → fantastic narration has an urban setting;

● Świat realny, ale zamieszkany przez fantastyczne rasy i postacie, a nie tylko

człowieka;

● Koegzystencja człowieka z istotami fantastycznymi;

● Technologia przepleciona z magią;

● Przykłady: Mark Helprin - „Winter's Tale”, Emma Bull - „War of the Oaks”,

Charles de Lint - „Drink Down the Moon”.

Science fantasy● Fantasy naukowa/kosmiczna;

● Hybryda science fiction i fantasy, „opowieści międzyplanetarne, dziejące się na

planetach rządzonych magią i mieczem” [S];

● Fantasy osadzone w przestrzeni kosmicznej, wzbogacone o rekwizyty typowe

dla fantastyki naukowej;

● „A genre never fully defined” [EoSF];

● Przykłady: Piers Anthony – cykl „Adept” („Proton-Phaze”); Anne McCaffrey –

„Jeźdźcy smoków”, Tanith Lee - „Birthgrave”, Gene Wolfe „Księga Długiego

Słońca”.

Heroic fantasy

● Fantasy heroiczna, magia i miecz (sword and sorcery);

● Najstarszy podgatunek nowoczesnej fantasy;

● Światy paralelne, często podobne do realnego, często realny w odległej przeszłości;

● Skupienie fabuły na jednym bohaterze, herosie, który w pojedynkę lub małej grupie dokonuje wiekopomnych czynów;

● Często antybohater (Kane Wagnera);

● Barbarzyńca i barbarzyństwo, kult nadczłowieka, chaotyczność;

● Motywy bohatera: zemsta, chęć zdobycia władzy, bogactwa, kobiet/y;

● „Explicitly American”, kult „winnera”;

● Przykłady: Robert E. Howard – saga o Conanie, Karl E. Wagner – cykl „Kane”, Fritz Leiber - „Swords & Devilry”, Michał Cetnarowski - „Rodzi się ogień”.

Historical fantasy

● Fantasy historyczna;

● Miejscem akcji jest świat realny, historyczny, ale występują elementy czysto

fantastyczne (magia, rasy rodem z fantasy etc.);

● Zwykle fantastyczne stwory i postacie ukrywają się przed dominującym człowiekiem,

magia była, ale do naszych czasów znikła;

● Często średniowiecze lub czasy antyczne;

● Tłem dla perypetii bohaterów są doniosłe wydarzenia z historii;

● Często – historia alternatywna, która potoczyła się innym torem, niż miało to miejsce

rzeczywiście;

● Przykład: Andrzej Sapkowski – „Narrenturm”, „Boży bojownicy”, „Lux perpetua”,

„Żmija”, Gene Wolfe - „Soldier of Arete”, Naomi Novik – cykl „Temeraire”.

Walka z wiatrakami – dlaczego klasyfikacja zawodzi?

● Wiele powieści stanowi zbiór elementów przynależnych do wielu zbiorów, z konieczności granice między gatunkami są rozmyte:

● Czy „Kane” Wagnera to heroic fantasy czy dark fantasy?

● Czy „Wiedźmin” Sapkowskiego to dark fantasy czy high fantasy?

● Czy „Wyprawa w góry księżycowe” Hoddera to steampunk, historical fantasy czy historia alternatywna?

● Czy każda powieść osadzona w wymyślonym świecie to fantasy?

● Gdzie przebiega granica między realizmem magicznym a fantasy?

● Czy dark fantasy w wymyślonym świecie jest zarazem high fantasy?

● Jak znaleźć element dominujący i wedle jakiego klucza przypisać powieść do danego podgatunku?

Klasyfikacja Sapkowskiego

● Zamknięte drzwi

● Retelling

● Nibylandie

● Historia magica

● Jednorożce w ogrodzie

● Krewni i znajomi królika

● Urban fantasy

Zamknięte drzwi, czyli „oj, Toto, to chyba już nie jest Kansas”

● Podstawowe założenie: oprócz świata, w którym żyjemy, istnieje jakiś

świat paralelny, do którego możemy się dostać, jeśli odnajdziemy

tajemne drzwi i będziemy umieli je otworzyć;

● „Opowieści z Narni” C.S. Lewisa → szafa, obraz „Podróż Wędrowca

do Świtu”, brama z patyków;

● „Świat Czarownic” Andre Norton → Simon Tregarth przeniesiony do

Estcarpu przez tajemniczego naukowca;

● „Kroniki Thomasa Covenanta Niedowiarka” Stephena R. Donaldsona

→ chory na trąd Thomas zostaje potrącony przez samochód i budzi

się w Krainie.

Retelling, czyli „jak to było naprawdę”

● RETELLING – ponowne opowiedzenie mniej lub bardziej znanej historii;

● Mity, legendy, bajki, baśnie, retellingi;

● Ambicją autora jest, by czytelnik przyjął jego wersję jako tę prawdziwą;

● EUHEMERYZACJA – eliminowanie elementów bajkowości (w przypadku fantasy – nie eliminując magii);

● „Firebrand” Marion Zimmer Bradley → wojna trojańska z perspektywy Kasandry;

● „Złote popołudnie” Andrzeja Sapkowskiego → perypetie Alicji w Krainie Dziwów w narracji Kota z Cheshire, który spotyka nawet w Londynie Jonathana Carrolla;

● Robert Nye „Merlin” → opowieść o królu Arturze z perspektywy Morgany.

Nibylandie, czyli „gdzieś hen, hen za polami, które znamy”

● Fantazja od początku do końca, świat w całości wymyślony przez autora, autonomiczny i samowystarczalny, nie będący w żaden sposób powiązany ze światem realnym, nieosadzony w żadnych ramach poza tymi, którymi go otoczył autor;

● „Imaginacja artystyczna granic nie ma i mieć nie może” [T];

● Nibylandie korzystają z dziedzictwa kulturowego świata realnego, ale są od niego niezależne;

● „Władca pierścieni” J.R.R. Tolkiena → Arda i w niej umiejscowione Śródziemie;

● Cykl „Miecz prawdy” Terry'ego Goodkinda → Nowy Świat, D'Hara, Midlandy;

● Cykl „Świat Dysku” Terry'ego Pratchetta → Świat Dysku.

Historia magica, czyli „i stało się wczoraj”

● Historia alternatywna, „co by było, gdyby”;

● Zabawa z historią i przy okazji studium prawdziwych historycznych zaszłości;

● Wzbogacenie historii o czynniki nadnaturalne, magię itp.;

● „Człowiek z Wysokiego Zamku” Roberta Silverberga → co by było, gdyby Hitler wygrał wojnę;

● „Bring the Jubilee” Warda Moore'a → co by było, gdyby w wojnie secesyjnej Unia została pobita przez konfederatów z Południa;

● „Leśny Dom” Marion Zimmer Bradley → bogini Danu i bóg Cernunnos słuchają i spełniają modły druidek, pomagając Celtom odeprzeć inwazję Rzymian;

● Cykl „Natil” Gael Baudino → Inkwizycja oprócz heretyków prześladuje pochowane po lasach elfy.

Jednorożce w ogrodzie, czyli „jakiś potwór tu nadchodzi”

● Dziwne, magiczne i niecodzienne wydarzenia mają miejsce w codziennym życiu w naszym świecie;

● Cienka granica między tym podgatunkiem, a horrorem, thrillerem (King), czy realizmem magicznym;

● Roger Callois: „Fantastyczność to wyłom w ustalonym porządku, to nagła eksplozja niedozwolonego, niedopuszczalnego i nielegalnego w naszym codziennym, uładzonym, pozornie niezmiennym – i legalnym – życiu”;

● „Czarownice z Eastwick” Johna Updike'a → trzy rozwódki w prowincjonalnym mieście zaczynają parać się czarami, do miasta przyjeżdża ekscentryczny bogacz, który okazuje się być diabłem;

● Cykl „Harry Potter” J.K. Rowling → sierota, przygarnięty przez wujostwo, okazuje się być dzieckiem czarodziejów i trafia do Hogwartu, Akademii Czarownictwa i Czarodziejstwa.

Krewni i znajomi królika, czyli „między nami zwierzątkami”

● Raczej literatura dziecięca;

● Opowieści o mówiących zwierzętach, które myślą i działają jak ludzie;

● Rodowód: bajki braci Grimm i La Fontaine'a, bajki Ezopa, baśnie Charlesa

Perraulta;

● Często wydźwięk ekologiczny;

● „Doktor Doolittle” Hugha Loftinga, „Kubuś Puchatek” A.A. Milne'a, „O czym

szumią wierzby” Kennetha Grahame'a;

● „Wodnikowe Wzgórze” Richarda Adamsa → opowieść o królikach, którym

grozi zagłada ze strony ludzi, wybierają więc spośród siebie śmiałków,

którzy wyruszają na wyprawę, aby znaleźć nowy dom.

Urban fantasy, czyli „elfy w Central Parku”

● Jak wyżej: fantasy w betonowo-asfaltowej dżungli naszych miast;

● Elfy w zespołach punk-rockowych, krasnoludy jedzące burgery w McDonaldzie, gnomy wykładające ekonomię na uczelniach, gobliny rozbijające się po miastach motocyklami...

Bibliografia:

● Sapkowski, Andrzej. „Rękopis znaleziony w smoczej jaskini”. SuperNOWA,

Warszawa 2001.

● Clute, John and Nicholls, Peter. „The Encyclopedia of Science Fiction”, St.

Martin's Press, London 1995.

● http://www.sf-encyclopedia.com/

● http://en.wikipedia.org/wiki/Speculative_fiction

● http://en.wikipedia.org/wiki/Fantasy

Dzięki za uwagę!