Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920 na forum Sejmu ...

7

Agnieszka Orzechowska

WOJNA POLSKO-BOLSZEWICKA 1919–1920 NA FORUM SEJMU USTAWODAWCZEGO DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ

I JEJ WPŁYW NA USTAWODAWSTWO WOJSKOWE

Wojnę polsko-bolszewicką 1919–1920 można nazwać niewypowie-dzianą wojną, bowiem jej rozpoczęcia nie poprzedziło wystosowanie oficjalnych not1. Pierwsze strzały padły jeszcze w czasie, kiedy Polska prowadziła walki z Ukraińcami. Działania zbrojne rozpoczęły się już w 14.02.1919 r. starciem między żołnierzami polskimi i bolszewickimi w Berezie Kartuskiej. Następna potyczka miała miejsce 15.02.1919 r. koło miasteczka Mosty na Białorusi, gdzie wysunięte poza wycofują-ce się jednostki niemieckie Ober-Ostu oddziały wojska polskiego po-wstrzymały dalszy marsz na zachód oddziałów Frontu Zachodniego Armii Czerwonej, działających w ramach operacji „Cel Wisła”2.

Konflikt Rzeczypospolitej Polskiej z Rosją sowiecką był spo-wodowany z jednej strony dążeniami bolszewików do roz-przestrzenienia rewolucji komunistycznej na zachód Europy, z drugiej natomiast – dążeniem Józefa Piłsudskiego do realizacji idei federacyjnej, zakładającej powstanie związku państwowego Polski, Li-twy i Białorusi, połączonego sojuszem z niepodległą Ukrainą.

1 J. Odziemkowski, Bitwa Warszawska 1920 r., Warszawa 1990, s. 5.2 Z.M. Musialik, Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920, Włocławek 2000, s. 20–21.

ROCZNIK ARCHIWALNO-HISTORYCZNY CAW

8

Kwestie dotyczące wojny polsko-bolszewickiej siłą rzeczy musia-ły znaleźć odzwierciedlenie w pracach obradującego wówczas Sejmu. W artykule podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie jak często na forum Sejmu poruszano sprawy dotyczące armii i prowadzenia woj-ny, w jaki sposób o tych kwestiach dyskutowano oraz w jakim stopniu doświadczenia wojny polsko-bolszewickiej miały wpływ na tworzenie ustawodawstwa wojskowego Drugiej Rzeczypospolitej.

Podstawowymi źródłami informacji o problematyce wojny pol-sko-bolszewickiej poruszanej na forum Sejmu Ustawodawczego Dru-giej Rzeczypospolitej są przechowywane w Bibliotece Sejmowej steno-gramy z posiedzeń Sejmu oraz „Monitor Polski” – oficjalny dziennik urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej zwierający krótkie sprawozdania z przebiegu obrad sejmowych oraz uchwalone przezeń ustawy. Nie-stety nie zachowały się materiały źródłowe dokumentujące prace ob-radujących w tym okresie sejmowych komisji: wojskowej oraz spraw zagranicznych. Dokumenty te mogłyby rzucić szersze światło na oma-wianą kwestię3. Materiały archiwalne odnoszące się do omawianego tematu odnaleźć można również w zasobie Centralnego Archiwum Wojskowego – w zespole akt Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych. Znajdują się w nim m.in. interpelacje poselskie do Ministerstwa Spraw Wojskowych z lat 1919–19214, dokumentacja odnosząca się do usta-wodawstwa wojskowego5 oraz wycinki prasowe dotyczące Sejmu Usta-wodawczego Drugiej Rzeczypospolitej6.

Przed omówieniem postawy polskiego parlamentu wobec toczącej się w latach 1919–1921 wojny z bolszewikami oraz dysput prowadzo-nych na jego forum na ten temat należy krótko omówić działalność Sejmu oraz jego skład według przynależności partyjnej. Warto też przybliżyć poglądy partii politycznych dotyczące armii, wojen i pro-blematyki Kresów Wschodnich7.

3 Informacja udzielona autorce przez pracowników Informatorium Biblioteki Sej-mowej.

4 CAW, Gabinet Ministra Spraw Wojskowych 1918–1939 (Gab. MSWojsk.), sygn. I.300.1.41–60 i I.300.1.1331–1335.

5 Ibidem, sygn. I.300.1.83–315.6 Ibidem, sygn. I.300.1.846–848.7 Najciekawszą pozycją bibliograficzną prezentującą historię, poglądy oraz pro-

gramy partii politycznych jest: A. Bełcikowska, Stronnictwa i związki polityczne w Pol-

Agnieszka Orzechowska - Wojna polsko-bolszewicka...

9

W okresie wojny polsko-bolszewickiej w Rzeczypospolitej Polskiej władzę ustawodawczą sprawował zwołany 10.02.1919 r. Sejm Ustawo-dawczy, będący jednoizbowym organem parlamentarnym8. Sejm ten tylko częściowo został wyłoniony w drodze demokratycznych wybo-rów pięcioprzymiotnikowych. W jego skład dodatkowo weszli pol-scy posłowie z parlamentów zaborczych, stopniowo uzupełniano go również posłami wybieranymi w nowo wchodzących w skład państwa polskiego dzielnicach – aż do 1922 r.9 Sejm ten nie miał z góry wyzna-czonej długości trwania kadencji. Jego najważniejszym i podstawo-wym zadaniem było uchwalenie Konstytucji dla odrodzonego Państwa Polskiego oraz określenie jego ustroju i miał działać aż do wykonania tego zadania. Dlatego określany jest również jako Konstytuanta Dru-giej Rzeczypospolitej10.

Początkowo (od 10 do 14.02) obradom Sejmu Ustawodawczego przewodził marszałek senior Ferdynand Radziwiłł, od 14.02 funkcję tę przejął Wojciech Trąmpczyński11. Nawał prac legislacyjnych związanych z organizacją de novo państwa spowodował, że działał on nie w systemie sesyjnym, lecz na zasadzie ciągłości i odbył 342 posiedzenia12. Funkcjo-nował do momentu zebrania się wybranego na mocy konstytucji marco-wej z 1921 r. Sejmu i Senatu I Kadencji, co nastąpiło 28.11.1922 r.

Na trzecim posiedzeniu, w dniu 20.02.1919 r., Sejm uchwalił usta-wę o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania Urzę-du Naczelnika Państwa, potocznie zwaną Małą Konstytucją13. Ustawa ta ustalała zadania, kompetencje i formy działania Parlamentu, Na-czelnika Państwa i Rady Ministrów, czyli de facto ustrój Państwa Pol-

sce, Warszawa 1925.8 Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej, Warszawa 1975, s. 121.9 Ibidem, s. 121–122.10 Ibidem.11 Ibidem, s. 122–123.12 Biblioteka Sejmowa, Stenogram z 342 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego

z dn. 20.11.1922 r. – Przemówienie Marszałka Sejmu dotyczące zakończenia prac Sej-mu tej kadencji.

13 A. Ajnenkiel, Historia sejmu polskiego, t. 2, cz. II, II Rzeczpospolita, Warszawa 1989, s. 40; Biblioteka Sejmowa, Stenogram z 3 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z dn. 20.02.1919 r.


10

skiego14. Zapisy te ustanawiały Sejm Ustawodawczy suwerenną władzą ustawodawczą w Rzeczypospolitej Polskiej, natomiast osobie Naczel-nika Państwa i jednocześnie Naczelnego Wodza – Józefa Piłsudskie-go – powierzała zarówno naczelną cywilną władzę wykonawczą, jak i naczelną władzę wojskową15. W okresie obowiązywania Małej Kon-stytucji w Rzeczypospolitej panował, wprowadzony przez nią, ustrój parlamentarno-gabinetowy, a Sejm, jako władza ustawodawcza, stał się organem nadrzędnym w stosunku do władzy wykonawczej. Na-czelnik Państwa i rząd ponosili przed Sejmem odpowiedzialność za swoje działania, jednakże każdy akt państwowy wymagał dla swej waż-ności kontrasygnaty ze strony właściwego ministra16. Są to istotne fak-ty z punktu widzenia prezentowanego zagadnienia, gdyż to na Sejmie spoczywała największa odpowiedzialność za losy państwa i to właśnie Sejm miał wyłączne prawo do decydowania o wypowiedzeniu wojny i warunkach zawarcia pokoju.

Należy zaznaczyć, że cała inicjatywa ustawodawcza należała wtedy prawie wyłącznie do posłów (projekty komisji sejmowych) i stosunko-wo rzadko do rządu (projekty rządowe ustaw przesyłane do Sejmu). Konstytuanta uchwaliła dużą liczbę ustaw, wystosowała liczne wnioski i interpelacje17, w tym wiele dotyczących spraw wojskowych. Nie może to jednakże dziwić, gdyż trzeba było właściwie od początku stworzyć polskie ustawodawstwo ze wszystkich dziedzin życia – ujednolicić przepisy prawne obowiązujące w trzech zaborach bądź też wprowadzić zupełnie nowe. Sejm musiał regulować również kwestie wynikające z potrzeby chwili.

W czasie trwania obrad Sejmu Ustawodawczego (lata 1919–1922) żadna z partii politycznych wchodzących w jego skład nie uzyskała wyraźnej większości w parlamencie. Przewagę w liczbie mandatów poselskich uzyskały jednak ugrupowania z prawej strony sceny poli-

14 A. Ajnenkiel, Konstytucje Polski w rozwoju dziejowym 1791–1997, Warszawa 2001, s. 173–190.

15 T. Maciejewski, Historia ustroju i prawa sądowego Polski, Warszawa 1999, s. 299.

16 Ibidem, s. 300.17 A. Ajnenkiel, Historia sejmu…, s. 168 i 228.


11

tycznej, tworzące Związek Ludowo-Narodowy, w większości zdomino-wany przez Narodową Demokrację18.

Skład Sejmu pod względem przynależności partyjnej, po wybo-rach, w których wybrano 296 posłów, oraz powołaniu 46 posłów z do-tychczasowych parlamentów zaborczych, przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Sejm Ustawodawczy w latach 1919–192219

PartiaMandaty poselskie

Procent głosów w Sejmie

Związek Ludowo-Narodowy 116 34,2Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie” 58 17,0Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” 44 12,9Związek Polskich Posłów Socjalistycznych 32 9,4Polskie Zjednoczenie Ludowe 27 3,9Klub Pracy Konstytucyjnej 18 5,2Narodowy Związek Robotniczy 16 4,7Polskie Stronnictwo Ludowe – Lewica 13 3,9Mniejszość żydowska 10 2,9Mniejszość niemiecka 2 0,6Bezpartyjni 4 1,2Razem 340 100

Tabela 2. Skład Sejmu Ustawodawczego w lipcu 1922 r.

PartiaMandaty poselskie

Procent głosów w Sejmie

Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” 96 22,3Związek Ludowo-Narodowy 81 18,8Narodowe Zjednoczenie Ludowe 45 3,9Związek Polskich Posłów Socjalistycznych 34 10,4Narodowo-Chrześcijańskie Stronnictwo Ludowe

26 6,0

18 A. Ajnenkiel, Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej, Warszawa 1975, s. 126.19 Dane procentowe dotyczące składu Sejmu Ustawodawczego podaję za:

A. Gwiżdż, Sejm i Senat w latach 1918–1939 [w:] Dzieje sejmu polskiego, red. J. Bardach, Warszawa 1993, s. 157, 169, 181 i 186, tab. I. Ze względu na liczne zmiany uwzględniam skład parlamentu w 1919 oraz w 1922 r.


12

Narodowo-Chrześcijański Klub Robotniczy 26 6,0Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie” 24 5,6Narodowa Partia Robotnicza 21 4,9Klub Pracy Konstytucyjnej 16 3,7Polskie Stronnictwo Ludowe – Lewica 11 2,5Zjednoczenie Mieszczańskie 11 2,5Stronnictwo Katolicko-Ludowe 7 1,6Narodowa Partia Pracy 6 1,4Rady Ludowe 5 1,1Komunistyczna Frakcja Poselska 2 0,5Mniejszość żydowska 10 2,9Mniejszość niemiecka 7 1,6Bezpartyjni 4 0,9Razem 432 100

Program Związku Ludowo-Narodowego (ZLN), ogłoszony na kongresie tej partii 27.10.1919 r., propagował tak zwane „zasady wszechpolskie”. Zawierały się w nich: zasada jedności narodowej bez różnic dzielnic i stanów, podporządkowanie interesów klasowych po-wszechnemu dobru oraz oparcie siły Polski na świadomości narodo-wej. Związek uznawał, że pierwszym i najgroźniejszym wrogiem Polski są Niemcy20. W kwestii granic Państwa Polskiego ugrupowanie to stało na stanowisku, że mają one obejmować „wszystkie ziemie, na których Polska liczbą czy cywilizacją góruje” i chciało „by Polska miała stałe oparcie o morze”. Związek Ludowo-Narodowy, przeciwstawiając po-litykę inkorporacyjną polityce federacyjnej, uważał, że Wileńszczyzna oraz Galicja Wschodnia powinny być na stałe włączone w granice Pol-ski21. Warto przytoczyć dosłownie zapisy tego programu odnoszące się do armii: „Póki te granice nie zostaną Polsce trwale przyznane, nie zło-ży Polska oręża. A i potem musi być gotowa do zbrojnej swych granic obrony. Armia Narodowa, ściśle zespolona ze społeczeństwem, powin-na stać się nie tylko ukochaniem i dumą Narodu, lecz najpiękniejszym

20 A. Bełcikowska, op.cit., s. 82.21 Ibidem, s. 83.


13

wykwitem działalności narodowej”22. Posłowie ZLN szczególny nacisk kładli na konieczność podniesienia siły orężnej Rzeczypospolitej, do-brej organizacji wojska i zaspokojenia wszystkich jego potrzeb23.

Chrześcijańska Demokracja głosiła natomiast, że religia, która według niej nie była sprawą prywatną, ale jak najbardziej społeczną, stanowi najwyższą i jedyną siłę zdolną stworzyć podstawy moralności. Ugrupowanie to uważało, że granice polski mają obejmować jej tzw. „granice etnograficzne” oraz te tereny, których ludność sama zgłosi akces do Państwa Polskiego. Wobec tego ziemie wschodnie, których ludność podejmie taką uchwałę, należy włączyć do Rzeczypospolitej. Zapisy dotyczące obronności i siły zbrojnej Polski głosiły ponadto, że ze względu na niebezpieczeństwo ze strony sąsiadów konieczne jest, aby „Państwo Polskie siłę zbrojną w należytej gotowości i ilości przy-sposobioną miało”24.

Program Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast” postulował na-tomiast zmniejszenie siły zbrojnej i zastąpienie armii Milicją Narodo-wą. Stronnictwo to uznało jednak konieczność utrzymania silnej i kar-nej armii narodowej z powszechnego poboru do czasu zlikwidowania zagrożenia zewnętrznych granic kraju ze strony sąsiadów. Armia miała według PSL stać się szkołą obywatelską, uczącą poszanowania prawa oraz patriotyzmu. Zgłaszało ono także konieczność należytego tech-nicznego wyposażenia armii oraz zaspokojenia potrzeb materialnych żołnierza, a także, równie dobitnie, podkreślało obowiązek roztocze-nia przez państwo opieki nad inwalidami wojennymi oraz wdowami i sierotami po żołnierzach25.

Centrowa Narodowa Partia Robotnicza opowiadała się za utrzy-maniem powszechnej służby wojskowej wszystkich obywateli26.

Ugrupowania z lewej strony sceny politycznej – przede wszyst-kim Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie” oraz Polska Partia Socjalistyczna – uważały, że Rzeczpospolita nie może być państwem zaborczym. Powinna prowadzić politykę pokojową w ramach przy-

22 Ibidem, s. 84.23 Ibidem.24 Ibidem, s. 124–133.25 Ibidem, s. 186.26 Ibidem, s. 316.


14

jaźni między sąsiadującymi państwami i utrzymywać armię wyłącz-nie do obrony kraju. Trzeba w tym miejscu podkreślić, że partie te miały programy o charakterze bardziej społecznym (socjalnym) niż politycznym, koncentrujące się na zabezpieczeniu praw robotniczych i chłopskich. Ponadto PPS, podobnie jak PSL „Piast”, zapisała w swoim programie, że armię powinna zastąpić milicja27.

Bardzo ciekawą opinię na temat Sejmu Ustawodawczego oraz stronnictw politycznych wchodzących w jego skład przedstawił Wła-dysław Pobóg-Malinowski28. Stwierdził, że przy rozbiciu na kilkanaście bardzo nierównych klubów, z ich wzajemną nieufnością i podejrzliwo-ścią, z ostrymi antagonizmami oraz animozjami, Sejm Ustawodawczy nie był w stanie wyłonić trwałej i zdolnej do konsekwentnego rządze-nia państwem większości parlamentarnej29. Większość ta tworzyła się w formie koalicji, rozumianych tu jako przejściowe związki kilku klu-bów. Opierały się one na, ustalonych po wielu wzajemnych targach, kom-promisach, koncesjach i przyrzeczeniach. Podstawy te, bardzo zresztą kruche, załamywały się zazwyczaj po bardzo krótkim czasie wskutek nielojalności partnerów, niespodziewanych obstrukcji, celowo wywo-ływanych konfliktów, wycofywania się z wcześniejszego porozumienia w nadziei na uzyskanie większych zysków w koalicji z inną partią30. Z te-go też względu Sejm Ustawodawczy charakteryzował brak trwałej i so-lidnej większości parlamentarnej, co przekładało się między innymi na liczne w tym czasie zmiany rządów. Sytuacja taka nie była korzystna dla państwa, szczególnie zaś dla państwa prowadzącego wojnę.

W konsekwencji parlamentowi brakowało zarówno wyraźnego programu, jak i zdecydowanej linii postępowania. Niejedna sprawa załamywała się i upadała z chwilą rozpadnięcia się prowadzącej ją większości; nowa koalicja, mająca inne cele, nie kontynuowała wysił-ków swej poprzedniczki, a często wręcz przekreślała je i szła w odwrot-nym kierunku. Dorobek Sejmu, w rezultacie znaczny, narastał jednak w bardzo powolnym tempie; każda część tego dorobku była wypad-

27 Ibidem, s. 229 i 361–365.28 W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, t. 2, 1914–1939,

cz. 1, Gdańsk 1990, s. 188.29 Ibidem, s. 187.30 Ibidem, s. 188.


15

kową nie tylko jawnych i długotrwałych dyskusji, ale także ukrytych i zakulisowych zabiegów i targów31.

Gdy dziś, przy dostatecznie długiej już perspektywie, czyta się „Sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu Ustawodawczego”, nie można się nie zgodzić z przytoczoną wyżej opinią. Uderza w nich zacietrzewienie oraz głębokie spory pomiędzy stronnictwami, które uwidaczniały się w bardzo burzliwym przebiegu obrad, przeradzają-cych się nierzadko w awantury, kłótnie i długotrwałe jałowe dysputy. Słuszny wydaje się pogląd W. Poboga-Malinowskiego, że w Sejmie od-zywały się skutki niewoli, w czasie której przyzwyczajono się widzieć w państwie siłę obcą i wrogą, że wciąż żył nawyk wyciągania od pań-stwa, co się da, zamiast pracowania dla niego32.

W takiej atmosferze zapadały najważniejsze decyzje dotyczące ustaw odnoszących się do polskiej armii, w takiej atmosferze odbywały się dyskusje na temat „prowadzonej na wschodzie wojny” oraz przy-szłych wschodnich granic państwa. Najwyraźniej daje się to zauważyć na przykładzie przemówień posłów oraz zgłaszanych przez nich wnio-sków nagłych.

Ówczesny poseł PSL „Piast” Maciej Rataj (nota bene przyszły Mar-szałek Sejmu I Kadencji) w swoich pamiętnikach pisze, że w 1920 r. „[...] społeczeństwo, ba, nawet sejm w stolicy nie miał kontaktu moral-nego z wojskami walczącymi hen, gdzieś na kresach. Nie czuły one, że państwo prowadzi wojnę, nie były pod jej wrażeniem. Małe codzienne walki polityczne, wsadzanie szpilek przeciwnikowi, drobniutkie gry i posunięcia mające na celu pozyskanie wyborców odbywały się tak jak gdyby wojna toczyła się gdzieś na księżycu”33.

Taki obraz obrad Sejmu wyłania się z tekstów sprawozdań ste-nograficznych z posiedzeń sejmowych. Przy ich lekturze można od-nieść wrażenie, że życie państwowe i społeczne w Polsce toczyło się nadal swoim biegiem, a wojna stanowiła raczej odległy temat. Padały co prawda z trybuny sejmowej pytania dotyczące wojny z Ukrainą,

31 Ibidem.32 Ibidem, s. 187.33 M. Rataj, Pamiętniki 1918–1927, Warszawa 1985, s. 90.


16

a potem z Rosją sowiecką, czy powodów przedłużania się walk. Jed-nakże, jak wynika z analizy stenogramów, nie były one zbyt częste i stosowano je przede wszystkim jako element walki politycznej. Jako przykład mogą tu posłużyć 24 i 25 posiedzenia Sejmu Ustawodawcze-go, które odbyły się w dniach 3 i 4.04.1919 r. Na posiedzeniach tych Sejm, podczas omawiania kwestii polskich granic, po raz pierwszy debatował nad zagrożeniami ze strony bolszewickiej Rosji. Stronnic-twa parlamentarne głosiły w tych sprawach poglądy zgodne ze swoimi programami. Prawica stała na stanowisku, że należy włączyć w obręb granic Polski jej dawne Kresy Wschodnie (łącznie z Litwą i Ukrainą) i zapewnić Polsce dostęp do morza, szczególnie podkreślając potrzebę odzyskania Gdańska, oraz odrzucić granicę polsko-rosyjską daleko od ziem etnicznie polskich. Lewica natomiast uważała, że Polska nie może stać się państwem zaborczym, choć uznawała potrzebę nawet zbrojnej obrony jej interesów34.

Gdyby nie powtarzające się co jakiś czas wnioski nagłe, wspo-mniane wyżej zapytania dotyczące prowadzonej na kresach wojny, czy też uchwalanie przez sejm kolejnych poborów rekruta, to właściwie do maja – czerwca 1920 r. nie odczuwało się w toku prac sejmowych wpływów prowadzonej właśnie przez kraj wojny.

Co ważne, również w przypadku uchwalania poboru do wojska par-tie nie mogły dojść do porozumienia. Jako przykład można podać 10 posiedzenie Sejmu ustawodawczego, które obyło się w dniu 7.03.1919 r. W jego trakcie przeprowadzono debatę nad przygotowanym przez wojskową komisję sejmową projektem dotyczącym poboru do wojska, w którym postulowano pobór sześciu roczników. Ugrupowania z lewej strony sceny politycznej nie przystały na te propozycje, motywując to niewystarczającym na taki wydatek stanem finansów państwa. Zapropo-nowały w to miejsce pobór nie sześciu, lecz trzech roczników35.

W 1919 r. oraz w pierwszej połowie 1920 r. echa wojny odzywały się m.in. w nowelizowanych, poprawianych i uchwalanych na nowo ustawach dotyczących rzeczowych i osobistych świadczeń wojennych,

34 Biblioteka Sejmowa, Sprawozdania Stenograficzne z 24 i 25 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z 3 i 4.04.1919 r.

35 Biblioteka Sejmowa, Sprawozdanie Stenograficzne z 10 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z 7.03.1919 r.


17

spraw związanych ze służbą wojskową lekarzy i prawników. Na uwagę zasługuje również fakt uchwalania przez posłów, co prawda z wielkimi oporami i niekiedy po burzliwych dyskusjach, kredytów potrzebnych na finansowanie wojska.

Pomimo niejednokrotnie bardzo gwałtownego przebiegu debat, w kwestii suwerenności państwa oraz obrony jego granic posłowie wydawali się jednomyślni, tonując nieco spory wobec zagrożenia ze-wnętrznego. Na podkreślenie zasługuje fakt, że o sprawach obronno-ści, armii, jej naczelnych władz oraz „materialnego bytu” dyskutowano dość często na posiedzeniach plenarnych oraz w komisjach sejmo-wych. Trzeba jednakże zaznaczyć, że podobnie działo się także w przy-padku wielu innych obszarów życia państwowego, które wymagały w tym czasie uregulowania, natomiast tocząca się w tym czasie wojna pozostawała jak gdyby w tle.

Długą i poważną dyskusję prowadził w tym czasie Sejm nad wzbu-dzającą wiele emocji reformą rolną36, jednak ustawę w tej sprawie uchwalił dopiero w sierpniu 1920 r., również po to, by jej zapisami za-chęcić ochotników do wstępowania w szeregi Wojska Polskiego37.

W połowie 1920 r. wojna, o której naród polski raczej mało wie-dział i mało myślał, bo toczyła się daleko, stanęła u wrót kraju, a odwrót wojsk polskich spod Kijowa przybierał coraz bardziej formę klęski. Pod wpływem nasuwającej się z północy i ze wschodu inwazji bolszewików na ziemie rdzennie polskie, zmieniła się atmosfera w kraju. W obli-czu powtarzających się, niepokojących wieści o klęskach wojskowych na wschodzie, zaczęły krążyć niezrozumiałe zarzuty i nieuzasadnione oskarżenia pod adresem dowództwa i wojska. Sejm jako całość w tym tragicznie niebezpiecznym okresie nie stał wyżej od społeczeństwa, przyłączając się do tych głosów. Co więcej, podczas gdy wróg wdzierał się coraz bardziej w głąb państwa, rywalizujące w parlamencie stron-nictwa polityczne wywołały przewlekły kryzys rządowy38. Udało się go zażegnać tak naprawdę dopiero wraz powołaniem w dniu 24.07.1920 r. rządu Wincentego Witosa i Ignacego Daszyńskiego39.

36 Ibidem.37 J. Odziemkowski, op.cit. s. 18.38 W. Pobóg-Malinowski, op.cit., cz. 2, s. 444.39 Ibidem. Patrz też: Biblioteka Sejmowa, Sprawozdanie Stenograficzne ze 166 po-


18

Tragizm sytuacji powiększały jeszcze mnożące się przejawy wiel-kiej zaciekłości, wręcz nienawiści do osoby Naczelnika Państwa ze strony Narodowej Demokracji. W momencie największego niebez-pieczeństwa dla państwa ugrupowania prawicowe wchodzące w skład ZLN, zgaszone nieco przez sukcesy oręża polskiego na Ukrainie, po-wróciły do walki z Marszałkiem Piłsudskim. Stanisław Stroński w Sej-mie i w redagowanej przez siebie „Rzeczypospolitej”, piśmie obejmu-jącym swym zasięgiem całą Polskę i mającym wielki wpływ na opinię publiczną, rozpętał wielką nagonkę na Naczelnika Państwa40. Sugero-wano społeczeństwu, że odwrót i porażki polskiej armii w nieznanej dotąd skali są skutkiem „awanturniczej” i „niepotrzebnej”, „nierozsąd-nej”, nawet „głupiej” wyprawy na Kijów, wyprawy, u której podstaw miał leżeć tylko „fanatyczny kaprys” Piłsudskiego i „wrodzona w nim skłonność do ryzykownego awanturnictwa”41. Nie wspomniano w tych atakach o siłach gromadzonych przez Rosję sowiecką przeciw Polsce. Nie chciano chyba zrozumieć faktu, że Rosja sowiecka będzie dążyć do podboju państw europejskich i przekształcenia ich w republiki sowiec-kie zgodnie z doktryną i deklarowanymi celami politycznymi rosyj-skiej partii bolszewickiej42, które znalazły wyraźny wydźwięk w słynnej dyrektywie M. Tuchaczewskiego nr 1896 z 2.07.1920 r. do rozpoczęcia ofensywy przez Front Zachodni „[...] po trupie Polski wiedzie droga do ogólnego wszechświatowego pożaru. Na Wilno, Mińsk, Warszawę – marsz”. Naczelnemu Wodzowi zarzucano ponadto „dyletantyzm” i „niefachowość”, wykazywano jego błędy strategiczne oraz domaga-no się jego ustąpienia. Jako przykład przedstawiania takich poglądów na forum Sejmu może posłużyć wniosek nagły, wniesiony przez posła

siedzenia Sejmu Ustawodawczego z dn. 24.07.1920 r.40 W. Pobóg-Malinowski, op.cit., cz. 2 s. 445.41 Ibidem.42 We wrześniu 1920 r. Włodzimierz Lenin w czasie przemówienia na IX Kon-

ferencji Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) przedstawił główną według niego przyczynę wojny polsko-bolszewickiej: „[stwierdziliśmy], że gdzieś pod War-szawą znajduje się nie centrum polskiego rządu burżuazyjnego i republiki kapitału, ale centrum całego współczesnego systemu imperialistycznego oraz, że okoliczno-ści pozwalają nam wstrząsnąć tym systemem i prowadzić politykę nie w Polsce, ale w Niemczech i w Anglii. Tym samym stworzyliśmy w Niemczech i Anglii zupełnie no-wy odcinek rewolucji proletariackiej, walczącej z ogólnoświatowym imperializmem”.


19

ZLN na 138 posiedzeniu 20.04.1920 r., w którym wzywał on rząd do przedstawienia celów prowadzonej na wschodzie wojny43.

W końcu kwietnia 1920 r., podczas dyskusji nad ustawą budżeto-wą, która ustalała między innymi zasady finansowania armii oraz to-czącej się wojny, posłowie poruszali również kwestie dotyczące armii oraz funduszy przyznanych na jej potrzeby z budżetu państwa44. Czy-nili to niekiedy w sposób bardzo ostry.

Powstanie Rady Obrony Państwa (ROP) wiąże się z przezwycię-żeniem kryzysu gabinetowego w czerwcu 1920 r. oraz groźbą inwazji wojsk Rosji sowieckiej na ziemie etnicznie polskie. Po dymisji rządu Leopolda Skulskiego na początku czerwca przez kilka tygodni trwa-ły targi nad sformowaniem nowego gabinetu. Dopiero powierzenie misji tworzenia rządu Władysławowi Grabskiemu zakończyło kryzys. W dniu 28.06.1920 r. nowo powołany premier omawiał kierunki poli-tyki swego rządu z Marszałkiem Sejmu. Podczas tego spotkania zary-sowała się koncepcja utworzenia rządu obrony narodowej. Jednakże pomysł ten nie znalazł poparcia wśród stronnictw prawicowych i cen-trowych. Wobec tego Grabski przedstawił projekt powołania ustawą sejmową Rady Obrony Państwa45. Projekt ten Rada Ministrów przed-stawiła Sejmowi 30.06.1920 r., po uprzednich konsultacjach między-partyjnych, co pozwoliło uniknąć długotrwałych dyskusji na forum Sejmu46. Debatę na temat ustawy sejmowej powołującej Radę posło-wie odbyli na 156 i 157 posiedzeniu w dniach 30.06 oraz 1.07.1920 r. W przemówieniu z 30.06.1920 r. Ignacy Daszyński – członek PPS – podkreślał, że wojna, która wydawała się odległa, obecnie puka pięścią do bram stolicy. Wobec tego oraz faktu, że rząd Władysława Grab-skiego nie ma szerokiego poparcia w masach robotniczo-chłopskich, PPS jako warunek głosowania za tą ustawą postawiło utworzenie rzą-du robotniczo-chłopskiego. Inne stronnictwa (PSL „Piast”, ZLN oraz

43 Biblioteka Sejmowa, Sprawozdanie Stenograficzne ze 138 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z dn. 20.04.1920 r.

44 Biblioteka Sejmowa, Sprawozdanie Stenograficzne ze 141 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z dn. 28.04.1920 r. oraz ze 142 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z dn. 29.04.1920 r.

45 W. Pobóg-Malinowski, op.cit., cz. 2, s. 449.46 P.K. Marszałek, Rada Obrony Państwa. Studium prawnohistoryczne, Wrocław

1995, s. 15.


20

Chrześcijańska Demokracja) opowiedziały się za tą ustawą, wskazując na potrzebę ratowania państwa, konsolidacji narodu oraz większego związania społeczeństwa z ojczyzną poprzez jednomyślne poparcie tego projektu47. Ustawa o Radzie Obrony Państwa została uchwalona w przyśpieszonym tempie już 1.07.1920 r., w trzecim czytaniu, po wniesieniu kilku poselskich poprawek48.

W skład Rady Obrony Państwa wchodziło 19 osób:– Naczelnik Państwa,– Prezes Rady Ministrów,– Marszałek Sejmu,– 10 reprezentantów głównych klubów poselskich,– 3 przedstawicieli rządu,– 3 przedstawicieli wojska, których powoływano w razie potrze-

by49.Zgodnie z postanowieniami ustawy powołującej Radę do życia,

mogła ona decydować we wszystkich sprawach dotyczących prowa-dzenia i zakończenia wojny oraz zawierania pokoju. Uszczegółowie-nie zakresu działalności Rady zaproponował Marszałek Piłsudski na jej pierwszym posiedzeniu. Podstawowymi celami, które według niego stały przed ROP były: podniesienie morale w armii i społeczeństwie, skrócenie procesu legislacyjnego, rozstrzyganie w sprawie działań ope-racyjnych oraz podjęcie rozmów pokojowych50.

Jak słusznie zauważa w swym pamiętniku Maciej Rataj (członek ROP z ramienia PSL „Piast”) stworzenie Rady było sprawą dużej wagi, szczególnie ze względu na fakt, że Sejm w obliczu niebezpieczeństwa czasowo przelał na nią swoje uprawnienia ustawodawcze – rozporzą-dzenia i zarządzenia ROP już jako ustawy sejmowe miały być później przedstawione parlamentowi do zatwierdzenia51.

47 Biblioteka Sejmowa, Sprawozdanie Stenograficzne ze 156 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z dn. 30.06.1920 r. oraz ze 157 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z dn. 01.07.1920 r.

48 Ibidem.49 Monitor Polski Nr 145 z dn. 01.07.1920 r.50 W. Pobóg-Malinowski, op.cit., s. 445.51 M. Rataj, op.cit., s. 91–93.


21

Szybkie uchwalenie ustawy i natychmiastowe ukonstytuowanie ROP zrobiło wielkie wrażenie na społeczeństwie. Wojna wysuwała sze-reg nagłych spraw i potrzeb, które wymagały szybkiego uregulowania przy pomocy przepisów prawnych. Rada Obrony Państwa, opierając się na swoich uprawnieniach legislacyjnych, mogła w trybie doraźnym wprowadzać niezbędne regulacje, co sprawiło, że była ciałem o wiele skuteczniejszym od licznego i podzielonego Sejmu52.

Faktem o symbolicznym znaczeniu jest to, że w dniu 8.07.1920 r., na miesiąc przed Bitwą Warszawską, po wielu trudnościach i zapy-taniach ze strony posłów o powody przedłużania się prac, na forum ogólnym Sejmu został po raz pierwszy przedstawiony przez Komisję Sejmową projekt Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który wymagał jeszcze rozstrzygnięcia wielu kwestii spornych53. Wobec postępującego najazdu bolszewickiego dyskusję plenarną na ten temat, ledwie rozpo-czętą, przerwano już 16.07.1920 r. Ostatnie przed decydującą o losach tej wojny Bitwą Warszawską, 166 posiedzenie Sejmu Ustawodawczego odbyło się 24.07.1920 r.54 Na tym posiedzeniu powołano nowy rząd z Premierem Wincentym Witosem na czele oraz Ignacym Daszyńskim jako Wicepremierem, co było, jak pamiętamy, warunkiem poparcia przez stronnictwa lewicowe ustawy o powołaniu ROP. Nie można też nie wspomnieć o podjętej przez Sejm w tym samym dniu rezolucji „O Obronie Ojczyzny”, którą marszałek Trąmpczyński wygłosił w przemówieniu kończącym to posiedzenie55.

Do prac nad Konstytucją Sejm mógł wrócić dopiero po dwóch miesiącach, 24.09.1920 r. Na pierwszym posiedzeniu po zwycięskiej bitwie Marszałek Sejmu oraz Premier Witos w swoich przemówieniach podziękowali polskim żołnierzom za uratowanie Ojczyzny, jednocze-śnie podkreślając historyczną i cywilizacyjną rolę polskiego zwycię-stwa nad bolszewikami56.

52 Ibidem.53 Biblioteka Sejmowa, Sprawozdanie Stenograficzne ze 160 posiedzenia Sejmu

Ustawodawczego z dn. 08.07.1920 r.54 Biblioteka Sejmowa, Sprawozdanie Stenograficzne ze 166 posiedzenia Sejmu

Ustawodawczego z dn. 24.07.1920 r.55 Ibidem.56 Biblioteka Sejmowa, Sprawozdanie Stenograficzne ze 167 posiedzenia Sejmu

Ustawodawczego z dn. 24.09.1920 r.


22

W „Monitorze Polskim” można odnaleźć wzmiankę, że w czasie przerwy w obradach Sejmu, 15.08.1920 r., Marszałek Sejmu udał się z wizytą do żołnierzy polskich walczących na froncie57.

Kolejnym, chyba najważniejszym, tematem związanym z woj-ną polsko-bolszewicką, poruszanym na forum Sejmu w 1920 r. były warunki pokoju i zawieszenia broni. Traktat pokojowy między Polską a Rosją i Ukrainą, podpisany w Rydze dnia 18.03.1921 r.58, został ratyfikowany przez Naczelnika Państwa 16.04.1921 r. Stanowił on o zakończeniu wojny prowadzonej w latach 1919–1920, ustalał prze-bieg granic między tymi państwami oraz regulował inne sporne dotąd kwestie. Poprzedzała go Umowa o preliminaryjnym pokoju i rozejmie między Rzeczypospolitą Polską a Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Rad i Ukraińską Socjalistyczną Republiką Rad, podpisana w Rydze 18.10.1920 r. Samo zawieszenie broni trwało już od 12.10.1920 r.

Rokowania pokojowe polsko-sowieckie rozpoczęły się w sierpniu 1920 r. w Mińsku, w sytuacji zagrożenia niepodległości Polski. Jesienią 1920 r. przeniesione zostały na bardziej neutralny grunt do Rygi. Po zwycięstwie w Bitwie Warszawskiej i kampanii niemeńskiej polska de-legacja zyskała znacznie korzystniejsze karty przetargowe.

Najważniejsze decyzje w sprawie zawarcia pokoju Sejm Ustawo-dawczy podjął w październiku 1920 r. Ustawowa ratyfikacja prelimina-riów pokojowych i rozejmu przez Sejm RP nastąpiła 22.10.1920 r. na 177 posiedzeniu, po krótkiej debacie – po kilku przemowach (w tym Marszałka Sejmu) wyrażających radość ze zwycięstwa oraz możliwo-ści zawarcia przez Polskę honorowego pokoju kończącego wojnę oraz kilku stylistycznych sprostowaniach wszystkie kluby poselskie przyjęły ustawę ratyfikacyjną w trzecim czytaniu, jednogłośnie przy wielkim aplauzie59.

Stronnictwo Narodowej Demokracji, którego członkowie zdo-minowali skład delegacji pokojowej, zgodnie ze swoimi założenia-mi programowymi było przeciwne koncepcji federacyjnej Józefa

57 Monitor Polski Nr 185 z dn. 17.08.1920 r.58 Dz. U. RP Nr 49 z dn. 18.06.1921 r., poz. 300.59 Biblioteka Sejmowa, Sprawozdanie Stenograficzne ze 177 posiedzenia Sejmu

Ustawodawczego z dn. 22.10.1920 r.


23

Piłsudskiego, preferując bezpośrednie wcielenie terenów etnicznie mieszanych dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ponadto politycy Narodowej Demokracji byli przekonani o tymczasowo-ści rządów bolszewików w Rosji i możliwości dwustronnej, skiero-wanej przeciwko Niemcom współpracy z wkrótce przywróconym rządem postkomunistycznej Rosji, opartej na podziale ziem Biało-rusi i Ukrainy pomiędzy Polskę a Rosję. Było to połączone z wiarą w możliwość asymilacji narodowej przez Polskę i Rosję Białorusinów i Ukraińców (traktowanych przez Narodową Demokrację jako „na-rody niehistoryczne”) na inkorporowanych ziemiach. Ze względu na fakt, że delegaci Naczelnika Państwa byli przegłosowywani przez większość delegacji wyznaczonej w przeważającej części przez Sejm, ostatnią próbą realizacji przez Marszałka Piłsudskiego programu fede-racyjnego drogą faktów dokonanych był przeprowadzony 8.10.1920 r. tzw. bunt Żeligowskiego i utworzenie Litwy Środkowej60.

Traktat ryski potwierdzał status quo wojny polsko-bolszewickiej. Ze strony sowieckiej był traktowany od początku jako wymuszona sy-tuacją militarną i polityczną chwilowa przerwa w ekspansji państwa sowieckiego na Zachód. Iluzoryczne okazały się również prognozy Na-rodowej Demokracji co do przejściowego charakteru reżimu komu-nistycznego w Rosji. Rosja Sowiecka po podpisaniu w 1922 r. układu w Rapallo, poprzez porozumienie polityczne z Niemcami (Republiką Weimarską) uchyliła się od spłaty międzynarodowych zobowiązań Im-perium Rosyjskiego i przełamała izolację dyplomatyczną. Konsekwen-cją tego porozumienia było oficjalne uznanie państwa sowieckiego kolejno przez Wielką Brytanię (1922), Francję (1923) i wreszcie Stany Zjednoczone (1934)61.

Jak już wcześniej zaznaczono nie zachowała się dokumentacja Sej-mowej Komisji Wojskowej działającej w okresie trwania obrad Sejmu Ustawodawczego Drugiej Rzeczypospolitej. Jednakże akta związane z pracami tej Komisji w latach 1919–1921 można odnaleźć w zespole Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych z lat 1918–1939, przechowy-wanym w Centralnym Archiwum Wojskowym. Do najciekawszych

60 W. Pobóg-Malinowski, op.cit., cz. 2, s. 554–556.61 Ibidem oraz s. 590.


24

z historyczno-badawczego punktu widzenia dokumentów należy tu zaliczyć: memoriał dotyczący możliwości i konieczności utworzenia polskiej floty wojennej z 1919 r.62 oraz sprawozdanie z działalności Nadzwyczajnej Komisji Rewizyjnej przy Komisji Wojskowej Sejmu Ustawodawczego, działającej od 1.11.1920 r. do 15.03.1921 r., badają-cej nadużycia gospodarcze w wojsku na terenie Kresów Wschodnich63. Ze wzmianek o sprawach, którymi w tym okresie zajmowała się Ko-misja Wojskowa wynika, że na jej forum omawiano kwestie związane z dyscypliną wojskową, sprawami gospodarczymi, polityką personalną dotyczącą oficerów i pracowników cywilnych wojska oraz odszkodo-waniami za rekwizycje64.

Rąbka tajemnicy o pracy Komisji Sejmowej Spraw Zagranicznych Sejmu Ustawodawczego uchyla w swym pamiętniku jej członek Ma-ciej Rataj. Wspomina on, że pod koniec stycznia 1920 r. bolszewicy wystosowali na ręce Naczelnika Państwa notę pokojową „do rządu polskiego i ludu polskiego” podpisaną przez Lenina, Czernina i Troc-kiego, ponawiającą propozycję z końca grudnia 1919 r. Rataj wierzył w dobrą wolę Sowietów zawartą w tych propozycjach, gdyż według jego osądów potrzebowali oni pokoju dla umocnienia wewnętrznego. Jed-nocześnie podkreślił, że nota ta była w najwyższym stopniu kłopotliwa i nie na rękę Piłsudskiemu, krzyżowała bowiem jego plany „rozbicia i rozwałkowania Rosji”65. Ciekawe są również reakcje poszczególnych stronnictw politycznych na te propozycje. Jak podaje Rataj PPS chciała rokowań, natomiast prawica narodowo-demokratyczna zachowywała się wobec z nich z dużą rezerwą, bowiem z jednej strony nie chciała wojny wzmacniającej pozycję Naczelnika Państwa, z drugiej strony zaś bała się zalewu bolszewizmu66.

62 CAW, Gab. MSWojsk., sygn. I.300.1.38, Memoriał „Możliwość i konieczność utworzenia polskiej floty wojennej”, s. 1–23.

63 Ibidem, Sprawozdanie z działalności Nadzwyczajnej Komisji Rewizyjnej przy Komisji Wojskowej Sejmu Ustawodawczego, s. 36–155.

64 CAW, Gab. MSWojsk., sygn. I.300.1.38, s. 173–230.65 M. Rataj, op.cit., s. 96–97.66 Ibidem. Patrz też: G. Nowik, Wojna polsko-rosyjska w eterze 1919–1920 [w:]

Bitwa Warszawska. W obronie niepodległości, red. J. Odziemkowski, Warszawa 2006, s. 30–31.


25

Ważnym czynnikiem kontroli Sejmu nad rządem były interpelacje poselskie. Tryb wnoszenia interpelacji i odpowiadania na nie był unor-mowany w regulaminie izby poselskiej67. Regulamin ten stanowił, że interpelacje poselskie musiały być podpisane przez co najmniej 15 po-słów. Marszałek Sejmu miał następnie obowiązek poinformować izbę o wniesieniu interpelacji i przekazać ją, wraz z zapytaniem o termin odpowiedzi, Prezesowi Rady Ministrów, który następnie kierował ją do właściwego ministra. Po otrzymaniu odpowiedzi, która powinna zostać udzielona przed upływem miesiąca, Marszałek Sejmu umiesz-czał interpelację na porządku obrad Sejmu i odczytywał treść odpo-wiedzi. Jeśli posłowie uznali to za konieczne, odbywała się debata, któ-ra kończyła się uchwałą o przyjęciu odpowiedzi do wiadomości lub jej odrzuceniu68.

Interpelacje poselskie wnoszone do Ministerstwa Spraw Wojsko-wych przez sejmy wszystkich kadencji w okresie międzywojennym zachowały się w materiałach archiwalnych zgromadzonych w zespole Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych przechowywanych w Central-nym Archiwum Wojskowym. Każda interpelacja składa się z pisma za-wierającego treść interpelacji, odpowiedzi ministra spraw wojskowych oraz załączników w postaci raportów czy sprawozdań dotyczących po-ruszanych w interpelacji kwestii. Nierzadko obok interpelacji znajdują się monity z zapytaniem o powód nieudzielenia odpowiedzi w ustawo-wym terminie. Formuła interpelacji składała się z nagłówka, w którym powinno znajdować się nazwisko posła interpelanta (lub posłów inter-pelantów) i nazwa klubu poselskiego, do którego należał, z krótkiego zaprezentowania sprawy i właściwych zapytań do ministra spraw woj-skowych oraz podpisu posła (posłów) składającego interpelację.

Wśród zachowanych interpelacji najliczniejszą grupę stanowią zapytania poselskie do ministra spraw wojskowych wnoszone przez posłów w okresie Sejmu Ustawodawczego69. Najwięcej interpelacji wnosili posłowie Związku Polskich Posłów Socjalistycznych oraz klu-

67 Biblioteka Sejmowa, Tymczasowy Regulamin Sejmu Ustawodawczego z 1919 r., s. 17, art. 49.

68 Ibidem; A. Ajnenkiel, Historia sejmu…, s. 38.69 CAW, Gab. MSWojsk., sygn. I.300.1.41–60 i I.300.1.1331–1335.


26

bów partii chłopskich: PSL „Lewicy”, PSL „Wyzwolenie”, rzadziej PSL „Piast”.

Należy podkreślić, że w czasie kadencji Sejmu Ustawodawczego posłowie, bez względu na to, jaką partię reprezentowali, szczególnie chętnie wnosili interpelacje dotyczące nadużyć „organów wojskowych” przy rekwizycjach w czasie wojny lub ściąganiu kontyngentu, odszko-dowań za zniszczenia spowodowane przez stacjonujące jednostki woj-skowe, nadużyć żandarmerii wojskowej, urlopowania żołnierzy na czas żniw i złej pracy Powiatowych Komend Uzupełnień, które nie zwalnia-ły żołnierzy do rezerwy w odpowiednich terminach. Uzupełniają je in-terpelacje dotyczące złego zaopatrzenia i traktowania żołnierzy przez przełożonych. Takie problemy poruszane w interpelacjach nie mogą dziwić, jeśli weźmie się pod uwagę, że najczęściej wnosili je posłowie z ugrupowań, których programy miały charakter społeczny i lewicowy. Bardzo duża liczba interpelacji pochodzi również od posłów mniej-szości żydowskiej. Zapytania te, powtarzające się przez całą kadencję, odnosiły się głównie do pogromów antysemickich, prześladowań oraz złego traktowania w wojsku żołnierzy i oficerów narodowości żydow-skiej.

W zespole Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych nie odnalezio-no natomiast interpelacji dotyczących najbardziej istotnych i prze-łomowych momentów wojny polsko-bolszewickiej. Można powie-dzieć, że zachowane interpelacje dotyczą raczej codziennego życia armii. Jednakże w stenogramie ze 172 posiedzenia Sejmu odbytego 14.10.1920 r. widnieje zapis odpowiedzi udzielonej przez premiera na interpelację dotyczącą Wilna i tzw. buntu Żeligowskiego oraz sytuacji na Kresach Wschodnich po zakończeniu działań wojennych70. Prezes Rady Ministrów zapowiada w nim śledztwo dotyczące tych zajść i sa-mowolnych działań żołnierzy, podkreślając jednocześnie stanowisko rządu Rzeczypospolitej uznające prawo Wileńszczyzny do samookre-ślenia71.

70 Biblioteka Sejmowa, Sprawozdanie Stenograficzne ze 172 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego z dn. 14.10.1920 r.

71 Ibidem.


27

Interpelacje poselskie z czasów wojny polsko-bolszewickiej i z okresu późniejszego, lecz pośrednio jej dotyczące, obejmują bardzo szeroki zakres spraw, m.in.:

– sprawy rekwizycji i zniszczeń mienia prywatnego w czasie wojny polsko-bolszewickiej oraz odszkodowań za poczynione przez wojsko szkody,

– morale wojska,– pobór rekrutów i nadużycia Powiatowych Komend Uzupełnień,– zwolnienia ze służby wojskowej,– renty inwalidzkie i kombatanckie,– budownictwo wojskowe i koszary,– sprawy gospodarcze wojska,– osadnictwo wojskowe, – wojsko a ludność cywilna.Tematyka ta ulegała wraz z upływem czasu pewnej tylko modyfika-

cji, wynikającej z odrębnej problematyki zadań wojska w czasie wojny i w czasie pokoju – jest to charakterystyczne dla okresu I kadencji Sej-mu i przejścia wojska na stopę pokojową już po wojnie 1920 r. Mimo to, jak wynika z analizy materiałów archiwalnych, w swej zasadniczej części pozostaje ona niezmienna. Od połowy lat 20. daje się zauważyć stopniowe zanikanie w interpelacjach poselskich spraw związanych z rekwizycjami nieruchomości na rzecz wojska, ich zwrotu poprzed-nim właścicielom i wypłatą odszkodowań za poczynione przez armię szkody wynikłe z działań wojennych. Pojawiają się za to bardzo liczne zapytania dotyczące wypłacania zasiłków inwalidom wojennym oraz wdowom i sierotom po poległych żołnierzach.

Dla wszystkich, również późniejszych, kadencji sejmowych cha-rakterystyczne są także interpelacje dotyczące sporów o budynki publiczne i grunty przeznaczone na poligony czy też pod zabudowę wojskową, toczących się między armią a władzami cywilnymi lub ko-ścielnymi. Należy zauważyć również, że często przyczynkiem do wnie-sienia interpelacji były informacje zawarte w artykułach prasowych.

Ustawodawstwo wojskowe, jako ostateczny wynik prac Sejmu, obejmowało nie tylko normatywy wynikające z potrzeby chwili wojen-nej, ale również regulujące codzienne sprawy wojska oraz powinności


28

obywateli na rzecz obronności państwa. Co więcej, przepisy ustaw po-wstałych już po zakończeniu działań wojennych często wykorzystywa-ły ich doświadczenia bądź były jej bezpośrednim wynikiem.

Jak już wcześniej wspomniano głównym zadaniem Sejmu – Kon-stytuanty było opracowanie i uchwalenie konstytucji. Rozbicie sił po-litycznych nie ułatwiało tego zadania. W początkowej fazie budowy państwa życie wysuwało bowiem wiele palących i niecierpiących zwło-ki spraw, którymi Sejm musiał się zajmować i które musiał regulować w formie ustaw – wśród nich również tych z dziedziny wojskowości. Analiza ustawodawstwa z tego okresu prowadzi do wniosku, że mimo iż o samej wojnie nie mówiono wiele na forum Sejmu, miała ona duży wpływ na jego kształt oraz treść ustaw wojskowych.

W latach 1919–1920 Sejm Ustawodawczy wydał kilka ważnych ustaw dotyczących spraw wojska. Z tego okresu na uwagę zasługuje kil-ka aktów prawnych. Najważniejszym z nich jest ustawa z 2.08.1919 r. o ustaleniu starszeństwa i nadawaniu stopni oficerskich w Wojsku Pol-skim, tak zwana ustawa weryfikacyjna72. Miała ona za zadanie zjedno-czenie oficerów Polaków pochodzących z byłych armii zaborczych oraz ochotniczych formacji legionowych. Ponadto w 1919 r. Sejm uchwalił również ustawę o ustaleniu i szacowaniu świadczeń i strat wojennych oraz ustawę o tymczasowym dodatku do poborów oficerów i żołnie-rzy73. Były to ustawy określające przede wszystkim stosunki prawne w wojsku oraz wzajemne świadczenia państwa i ludności wynikające z obrony kraju i prowadzonej wojny.

Do tej kategorii można zaliczyć również ustawy o kolejnych poborach do wojska oraz, jak wskazują stenogramy sejmowe, wielokrotnie popra-wiane ustawy o rzeczowych świadczeniach wojennych i osobistych świad-czeniach wojennych, a także ustawy regulujące kwestię służby wojskowej lekarzy i prawników. Sugerowano zwiększenie liczby osób tych zawodów objętych obowiązkiem służby wojskowej, motywując to rosnącymi i pa-lącymi potrzebami armii. Ustawy te nie miały jednak charakteru ustaw generalnych, rozwiązujących podstawowe kwestie organizacyjne armii i przede wszystkim były odpowiedzią na potrzeby chwili.

72 Dz. U. RP Nr 65 z dn. 14.08.1919 r., poz. 399.73 P. Stawecki, op.cit., s. 33.


29

Uchwalona 21.03.1921 r., kilka dni po podpisaniu traktatu pokojowe-go w Rydze, konstytucja marcowa, będąca ukoronowaniem obrad Sejmu Ustawodawczego, regulując ogólnie kompetencje władz wykonawczych, jednocześnie normowała podstawowe zasady organizacji najwyższych władz wojskowych74. Konstytucja stanowiła, że Prezydent Rzeczypo-spolitej, stojąc na czele władzy wykonawczej, był zarazem najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych (art. 46). Nie mógł on jednak sprawować naczelnego dowództwa podczas wojny. W art. 50 konstytucji zapisano, że Prezydent Rzeczypospolitej „może wypowiedzieć wojnę i zawrzeć po-kój tylko za uprzednią zgodą Sejmu”. Można tu zaryzykować stwierdze-nie, że Wojsko Polskie podczas pokoju było zależne od organów ustawo-dawczych państwa75. Konstytucja zawierała również przepisy dotyczące, choć nie bezpośrednio, stanu liczebnego wojska. W art. 5 wprowadziła ona zasadę, że o corocznym poborze rekruta i jego liczbie decydują izby ustawodawcze. Artykuł 12 odbierał natomiast wojskowym w czynnej służbie prawo głosowania w wyborach do izb ustawodawczych76. Arty-kuł 85 postanawiał, że organizację sądów wojskowych określą oddzielne ustawy. Podobne delegacje ustawowe zastosowano w niej również w sto-sunku do powszechnego obowiązku służby wojskowej oraz wszystkich świadczeń na cele wojskowe (art. 91)77. Przepisy konstytucji dotyczące stosunku sił zbrojnych do władz państwowych i społeczności cywilnej mówiły o wynagrodzeniu obywateli za szkody wyrządzone im przez wojsko (art. 121) oraz użyciu sił wojskowych w życiu wewnętrznym. Artykuł 123 Konstytucji głosił, że: „Siła zbrojna może być użyta tylko na żądanie władzy cywilnej, przy ścisłym zachowaniu ustaw, do uśmie-rzenia rozruchów lub przymusowego wykonania przepisów prawnych”. W tej sytuacji wojsko miało więc spełniać także funkcje ściśle wykonaw-cze, o charakterze prewencyjno-policyjnym. Kolejny artykuł (124) prze-widywał czasowe zawieszenie praw obywatelskich obywateli Rzeczypo-spolitej podczas wojny78.

74 A. Ajnenkiel, Konstytucje Polski..., s. 179.75 Ibidem, s. 180.76 Ibidem, s. 182.77 Ibidem, s. 188.78 Ibidem.


30

Wydaje się, że twórcy Konstytucji, w obawie przed nadmierną wła-dzą wyższych wojskowych, nie określili ściśle podległości sił zbrojnych. Władza prezydenta w stosunku do sił zbrojnych była ograniczona wa-runkami ustroju parlamentarnego, jednak wejście w życie wszelkich ustaw wymagało podpisu prezydenta i ministra spraw wojskowych. Izby ustawodawcze miały jednak wpływ na armię chociażby przez co-roczny pobór rekruta i przyznawanie funduszy na wojsko.

Ustawy wojskowe powstałe już po wojnie polsko-bolszewickiej i uchwaleniu konstytucji marcowej nadal czerpały z doświadczeń wo-jennych i były pośrednim rezultatem wojny. Zaczęły one wprowadzać rozwiązania już nie tymczasowe, lecz systemowe. Jako najważniejsze należy wymienić: ustawę o nadawaniu ziemi żołnierzom (17.12.1920 r.), która dała początek osadnictwu wojskowemu na wschodnich kresach Rzeczypospolitej, oraz ustawę o zaopatrzeniu inwalidów i ich rodzin (18.03.1921 r.)79.

Każdego badacza dziejów sejmowych uderzyć musi stosunkowo łagodny na tym etapie przebieg dyskusji tam, gdzie, wskutek drażli-wości zagadnień, namiętności powinny były odezwać się z największą siłą i gdzie przed rokiem jeszcze panowała nieraz gwałtowna wrzawa. Zjawisko to, paradoksalnie niemal, wyrastało stąd, że namiętności wy-ładowały się w poprzednim okresie wzajemnych przepychanek, czę-ściowo zaś, a może nawet w większej mierze, z faktu, że prawica swoją taktyką umiała przykuć w tym okresie uwagę sejmu przede wszyst-kim do zagadnień ustroju i organizacji naczelnych władz państwa, w innych sprawach zaś, nawet bardzo drażliwych, stosowała pozory kompromisu80. Rozbrajała tym samym swych przeciwników przez propozycje rozwiązań połowicznych, tymczasowych, które – nie prze-sądzając kwestii – powierzały ich główny ciężar przyszłym „osobnym ustawom państwowym”81.

W krótkim czasie po uchwaleniu konstytucji marcowej Minister-stwo Spraw Wojskowych, chcąc stworzyć podstawy pokojowej egzy-stencji armii, wniosło do izby poselskiej kilka projektów ustaw o istot-

79 P. Stawecki, op.cit., s. 34.80 W. Pobóg-Malinowski, op.cit., s. 536.81 Ibidem.


31

nym znaczeniu. Najważniejsze z nich to projekty: o podstawowych obowiązkach i prawach oficerów wojsk polskich, o powszechnym obo-wiązku służby wojskowej oraz o obowiązkach i prawach szeregowych Wojska Polskiego. Dwa ostatnie projekty ustaw rozpatrywał dopiero Sejm I kadencji.

Pierwszą ważną ustawą wojskową uchwaloną w okresie pokojo-wym była ustawa o podstawowych obowiązkach i prawach oficerów Wojska Polskiego. Przy jej opracowywaniu posiłkowano się aktami normatywnymi byłych państw zaborczych, państw zaprzyjaźnionych (szczególnie Francji) i własnymi doświadczeniami, zdobytymi już w ciągu kilkuletniego okresu własnej państwowości. Projekt tej usta-wy Rada Ministrów przyjęła 22.08.1921 r., a w połowie października tego roku rozpoczęła nad nim obrady Sejmowa Komisja Wojskowa. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że był to okres przełomowy w demo-bilizacji wojska82. Demobilizacja ta ujawniła trudności natury prawnej i formalnej. Ostatecznie 23.03.1922 r. Sejm Ustawodawczy przyjął ten pierwszy akt normatywny traktujący o sprawach żołnierzy zawodo-wych. Ustawa składała się z 123 artykułów zawartych w pięciu rozdzia-łach. Wytyczała ona przede wszystkim zadania oficerów i ich stosunek do społeczeństwa, normowała warunki bytu oficerów zawodowych i ich rodzin, określała szczegółowo prawa oficerów83. Uzupełnianie kor-pusu oficerskiego zostało postawione na demokratycznej podstawie: stopień oficerski był formalnie możliwy do osiągnięcia dla wszystkich klas i warstw społeczeństwa polskiego. Artykuł 3 tej ustawy brzmiał następująco: „Oficerem Wojsk Polskich może być nieposzlakowany obywatel Państwa Polskiego, odpowiadający przewidzianym ustawowo warunkom, którego patriotyzm polski nie ulega żadnej wątpliwości”.

Jedną z najważniejszych (drugą chronologicznie) ustaw „wojsko-wych” uchwalonych już po wojnie polsko-bolszewickiej była ustawa o powszechnym obowiązku służby wojskowej z 23.05.1924 r.84 Prace nad tą ustawą rozpoczęto już w 1921 r., jeszcze za czasów kadencji Sej-

82 P. Stawecki, op.cit., s. 36–39.83 Ibidem.84 Dz. U. RP Nr 61 z dn. 18.07.1924 r., poz. 609. Poprzedzała ją Tymczasowa

ustawa o powszechnym obowiązku służby wojskowej z 27.10.1918 r. (Dziennik Praw nr 13 z dnia 29.10.1918 r., poz. 28).


32

mu Ustawodawczego, kiedy to rządowy projekt tej ustawy wniósł na forum Sejmu ówczesny Minister Spraw Wojskowych gen. Kazimierz Sosnkowski. Pewne rozbieżności między klubami parlamentarnymi, szczególnie dotyczące liczebności armii (w czasie wojny i w czasie po-koju) oraz okresu trwania zasadniczej służby wojskowej sprawiły, że ostateczny kształt ustawa zyskała dopiero w 1924 r.85

Przepisy tej ustawy stanowiły, że powszechny obowiązek służby wojskowej obejmuje wszystkich obywateli Rzeczypospolitej Polskiej płci męskiej, którzy powinni go spełnić osobiście. Przez powszech-ny obowiązek służby wojskowej rozumiano tu: obowiązek zgłaszania się do spisu poborowych i stawiennictwa do poboru, obowiązek woj-skowej służby czynnej, służby w rezerwie i pospolitym ruszeniu oraz w końcu obowiązek meldowania się i stawiennictwa na zebraniach kontrolnych86. Druga kwestia dotyczyła czasu trwania czynnej służby wojskowej. Okres służby w wojsku, w myśl omawianej ustawy, wynosił razem 29 lat, od 21 do 50 roku życia. Służba czynna trwała dwa lata, w rezerwie siedemnaście lat (do 40 roku życia), a w pospolitym rusze-niu – dziesięć lat (do 50 roku życia)87.

Zgodnie z tą ustawą sprawy organizacji i przygotowań do poboru należały do kompetencji organów administracji cywilnej. Do władz wojskowych należało zaś dysponowanie rekrutem (czyli przydziele-nie rekruta do danej jednostki wojskowej) i jego ewidencja. Ustawa o powszechnym obowiązku służby wojskowej, idąc za wzorem państw zachodnich, przewidywała powszechną powinność przysposobienia wojskowego społeczeństwa. Od tego bowiem zależało w dużej mierze bezpieczeństwo polskich granic.

Obie omawiane ustawy były odpowiedzią na potrzebę, która wy-nikała z faktu, że rozpoczęta wiosną 1921 r. demobilizacja po zakoń-czeniu wojny polsko-bolszewickiej wymagała oparcia się na normalnej ustawie poborowej. W szeregach należało pozostawić tylko żołnierzy z roczników określonych przez ustawę poborową, i to w liczbie nie-przekraczającej ustalonego stanu armii stałej. W czasie debaty nad

85 P. Stawecki, op.cit., s. 44–45.86 Ibidem, s. 47.87 Ibidem, s. 48.


33

ustawą poseł Gabriel Dubiel z Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast” podkreślał znaczenie przyjętej przez Sejm zasady, że wszystkie ustawy w sprawach wojskowych obowiązują na całym terytorium Rzeczypo-spolitej. Według niego był to ważny element roli wojskowości, bowiem ustawodawstwo wojskowe, jeżeli ma być jednym z najważniejszych czynników, które cementują państwo, musi być jednolite88.

Obok wspomnianych aktów prawnych na uwagę zasługują także ustawy związane z odznaczeniami przyznawanymi w okresie Drugiej Rzeczypospolitej, szczególnie z Orderem Wojskowym Virtuti Militari oraz Krzyżem Walecznych, które były nadawane żołnierzom za wybit-ne akty odwagi na polu walki89.

Order Virtuti Militari nadawano za czyny wojenne szczególnej dzielności, połączone z narażeniem życia. Ustanowił go król Stanisław August Poniatowski w 1792 r., a po okresie zaborów został przywró-cony ustawą z dnia 1.08.1919 r.90 Na mocy tej ustawy każdy kawaler orderu otrzymywał dożywotnią pensję orderową, miał także prawo do honorów ze strony wojskowych równych stopniem, a nieposiadających odznaczenia, przywilej pierwszeństwa przy nadziale ziemi, obejmowa-nia posad rządowych, przy przyjmowaniu do zakładów dla inwalidów i przydzielaniu stypendiów dla dzieci. Podoficerowie i szeregowi od-znaczeni Krzyżem Złotym mogli awansować do stopnia oficerskiego, o ile posiadali odpowiednie kwalifikacje91. Wszyscy odznaczeni two-rzyli „Zgromadzenie Kawalerów Orderu Virtuti Militari” z Kancle-rzem orderu i Kapitułą na czele. Kapitułę miało tworzyć dwunastu najstarszych odznaczonych92. Na mocy nowej ustawy z 25.03.1933 r. do ustawy z 1919 r. wprowadzono istotne zmiany93. Zmieniono nazwę orderu na „Order Wojenny Virtuti Militari”. Przesunięto także dzień święta orderu, przypadającego 3 maja, na 11 listopada. W nowej usta-wie sprecyzowano również odmienne od poprzednich kryteria oraz

88 Ibidem.89 Wiele informacji o odznaczeniach Drugiej Rzeczypospolitej można odnaleźć

w przedwojennej pozycji K. Sejdy, Ordery, odznaczenia i medale Rzeczypospolitej Pol-skiej, Warszawa 1932.

90 Dz. Urz. RP Nr 67 z dn. 20.08.1919 r., poz. 409.91 Ibidem.92 Ibidem.93 Dz. U. RP nr 33 z dn. 8.06.1933 r., poz. 572.


34

warunki przyznawania poszczególnych klas orderu, uzależniając to również od funkcji odznaczonego i kwalifikacji czynu bojowego.

Akty prawne dotyczące Krzyża Walecznych pochodzą z 1920 r. Są to: Rozporządzenie Rady Obrony Państwa z 11.09.1920 r. o ustanowie-niu Krzyża Walecznych94, Rozkaz Naczelnego Wodza Wojsk Polskich zatytułowany „Nadawanie Krzyża Walecznych”95 oraz rozporządzenie wykonawcze Ministra Spraw Wojskowych z 30.09.1920 r. Ustalały one zasady przyznawania oraz noszenia tego odznaczenia. Według tych przepisów Krzyż Walecznych można było otrzymać czterokrotnie. Ciekawostką może być fakt, że czyn bojowy, za który nie przyznano Virtuti Militari, mógł zostać zakwalifikowany jako wystarczający do odznaczenia Krzyżem Walecznych. Świadczyć o tym mogą m.in. for-mularze wniosków na odznaczenie orderem Virtuti Militari, na któ-rych zdarzają się korekty polegające na zmianie nazwy odznaczenia, którego dotyczy wniosek (w nagłówku, mówiącym, jakie odznacze-nie ma być przyznane, skreślano słowa „Virtuti Militari”, a dopisywa-no „Krzyż Walecznych”) i znajdują się pieczątki o przyznaniu Krzyża Walecznych. Krzyż Walecznych przyznawano bowiem za akty odwagi, a Order Virtuti Militari – za akty wybitnej odwagi na polu walki. Ka-walerowie Krzyża Walecznych mieli podobne do Kawalerów Orderu Virtuti Militari przywileje oraz korzyści. Jedyną różnicą było to, że od-znaczonym Krzyżem Walecznych nie przysługiwała pensja orderowa.

Wymienione odznaczenia miały stricte wojskowy charakter. Przyznawano je za dzielność okazaną na polu bitwy w czasie wojny. Uregulowanie sprawy odznaczenia za odwagę żołnierzy walczących za swoją odrodzoną po latach zaborów ojczyznę było potrzebą chwili czasu wojennego.

Analiza dorobku Sejmu Ustawodawczego pozwala na wysnucie wniosku, że w latach 1919–1921 co prawda inicjatywa ustawodawcza w większości leżała po stronie parlamentu, lecz najważniejsze ustawy wojskowe oraz ustawa o Radzie Obrony Państwa były projektami rzą-dowymi. Jak pokazują zachowane w Centralnym Archiwum Wojsko-wym materiały archiwalne, również na forum Rady Ministrów często

94 Dz. U. RP Nr 87 z dn. 15.09.1920 r., poz. 572.95 Dziennik Rozkazów Wojskowych nr 35/1920, pkt 751.


35

dyskutowano o sprawach wojska, przedstawiano projekty rozwiązań prawnych oraz konsultowano je między ministerstwami96.

Doświadczenia wyniesione z wojny 1919–1920 miały wpływ rów-nież na akty prawne tworzone już w latach 30. XX w., szczególnie te, które miały przygotować państwo do ewentualnej kolejnej wojny97. Znowelizowano wówczas również pragmatykę oficerską oraz ustawę o powszechnym obowiązku służby wojskowej, tak aby bardziej odpo-wiadały wymogom nowoczesnej armii98.

Informacje o stosunku Sejmu Ustawodawczego do Wojska Pol-skiego oraz wojny polsko-bolszewickiej można odnaleźć również w ówczesnej prasie. Wycinki prasowe stanowią ostatnią, bardzo ob-szerną część zespołu Gabinetu Ministra Spraw Wojskowych. Zachowa-ne w tym zespole wycinki prasowe dotyczące spraw Sejmu pochodzą z lat 1919–1939, czyli obejmują działalność wszystkich kadencji Sej-mu dwudziestolecia międzywojennego. Wycinki pochodzące z okresu funkcjonowania Sejmu Ustawodawczego zawierają informacje99:

– o obradach Sejmu w 1919 r.100,– o obradach Sejmu i sprawach wojskowych z 1919 r.101,– dotyczące Sejmu wobec spraw wojskowych z lat 1919–1920102.Interesująca z punktu widzenia omawianego tematu jest teczka

zatytułowana „Wycinki z prasy polskiej zawierające informacje: Sejm a sprawy wojskowe”, obejmująca okres od stycznia 1919 r. do lutego 1920 r.103 Zawiera ona uporządkowane chronologicznie artykuły m.in. z „Gazety Warszawskiej”, „Kuriera Porannego”, „Gazety Polskiej”, „Ro-botnika” – czyli niestety tylko z prasy cywilnej, brak tu wycinków z prasy wojskowej104. Ich treść stanowią sprawozdania z posiedzeń

96 CAW, Gab. MSWojsk., sygn. I.300.1.102 oraz I.300.1.221–222.97 A. Orzechowska, Polskie ustawodawstwo wojskowe w świetle akt grupy zespołów

Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych z lat 1926–1939, „Rocznik Archiwalno-Histo-ryczny Centralnego Archiwum Wojskowego” 2009, nr 2/31, s. 52–73.

98 Ibidem.99 CAW, Gab. MSWojsk., sygn. I.300.1.846–858.100 Ibidem, sygn. I.300.1.846.101 Ibidem, sygn. I.300.1.847.102 Ibidem, sygn. I.300.1.848.103 Ibidem.104 O prasie wojskowej zob. J. Pytel, Polska prasa wojskowa 1918–1921, „Wojskowy


36

sejmowych, informacje o uchwalanych ustawach wojskowych, np. ustawie poborowej, wzmianki o wnoszonych przez posłów na forum Sejmu interpelacjach oraz wnioskach nagłych105. Są to bardzo ciekawe archiwalia, chyba w najbardziej interesujący sposób oddające nastroje panujące wśród społeczeństwa oraz stosunek do armii poszczególnych partii politycznych, których poglądy były prezentowane na łamach ga-zet stanowiących ich forum. Prasa codzienna dawała możliwość śle-dzenia przebiegu prac sejmowych w różnorakich formach oraz z bar-dzo odmiennych niekiedy punktów widzenia106. Jednakże nie zawsze relacje te dają obiektywny ich obraz107. Pomimo to, wraz z publikacja-mi sprawozdań z posiedzeń Sejmu w „Monitorze Polskim”, dzięki pra-sie z pracami Sejmu mógł się zapoznać przeciętny obywatel ówczesnej Polski.

Podsumowując rozważania na temat wojny polsko-bolszewickiej na forum Sejmu Drugiej Rzeczypospolitej można postawić tezę, że par-lament rzadko dyskutował o sprawach toczącej się w latach 1919–1920 wojny i był to dla posłów temat raczej odległy. Traktowali go niekiedy jako element walki politycznej.

Mimo wykonania dużej pracy legislacyjnej w sferze wojskowości Parlament nie uchwalił w tym czasie najważniejszych dla armii ustaw. Nie był on też w tym czasie instytucją jednoczącą społeczeństwo, a wręcz można powiedzieć, że w dużym stopniu je antagonizował poprzez niepotrzebne podgrzewanie atmosfery i spory oraz bezpar-donową walkę z Naczelnikiem Państwa w obliczu niebezpieczeństwa grożącego państwu, a także, już po zakończeniu wojny, odmawianie mu zasług uratowania ojczyzny i autorstwa koncepcji manewru decy-dującego o polskim zwycięstwie w Bitwie Warszawskiej.

Trzeba jednakże przyznać, że w momencie największego niebez-pieczeństwa politycy potrafili nieco stonować czy wyciszyć spory mię-dzypartyjne. Na szacunek zasługuje fakt scedowania przez Sejm części swych ustawodawczych kompetencji na rzecz Rady Obrony Państwa. Przegląd Historyczny” 1978, t. 4, s. 266–289.

105 CAW, Gab. MSWojsk., sygn. I.300.1.848.106 A. Gwiżdż, Formy pracy Sejmów Drugiej Rzeczypospolitej [w:] Sejmy Drugiej

Rzeczypospolitej, red. A. Zakrzewski, Warszawa 1990, s. 145.107 Ibidem.


Uderza jednakże brak zgodności w sprawie granic i traktowania mniej-szości narodowych oraz zniweczenie polityki federacyjnej Marszałka Piłsudskiego podczas rokowań pokojowych w Rydze. Każda partia, co jest w pewnej mierze zrozumiałe, starała się zdobyć jak największe wpływy polityczne poprzez działania mające trafić do tych grup społe-czeństwa polskiego, do których były skierowane ich programy.

Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920 na forum Sejmu ...

Documents

Transcript of Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920 na forum Sejmu ...