Wojna indyjsko-pakistańska w 1971 roku i powstanie Bangladeszu

Radosław Kuzyk

9 listopada 2016

1 Wstęp

Celem utworzenia Pakistanu było skupienie zamieszkujących Indie Brytyjskie muzułmanów w jednym państwie,powołanie „kraju czystych”. Jednakże rozkład tej ludności na terytorium subkontynentu był nierównomierny,stąd dwa »skrzydła« Pakistanu – wschodnie, zamieszkałe przez ludność bengalską, posługującą się językiembengali i w 80% muzułmańską oraz zachodnie, zaludnione m.in. przez Pasztunów mówiących językiem urdu. Obaregiony były oddzielone tysiącem kilometrów indyjskiego terytorium. W zasadzie jedynym punktem wspólnymdla dwóch części kraju była religia, zatem niemal od początku pojawiły się punkty zapalne w relacjach międzyspołecznościami. Sytuacja ta doprowadziła najpierw do żądań autonomii dla Pakistanu Wschodniego, potemgwałtownym zamieszek, interwencji indyjskiej – czy raczej: wojny indyjsko-pakistańskiej o szerszych przyczynachi powstania państwa Bangladesz.

2 Przyczyny konfliktu

2.1 Nierównorzędność pozycji: Pakistanu Zachodniego i Pakistanu Wschodniego

Zatargi pomiędzy obiema częściami państwa sprowadzały się przede wszystkim do prób politycznego zdomino-wania części bengalskiej przez Zachód. Chciano na tym terytorium narzucić używanie języka urdu, administracjabyła zdominowana przez urzędników z części pasztuńskiej, którzy swoją delegację traktowali niemal jak karę1.

Bengal pakistański miał świadomość swojej odrębności narodowej, oficerowie bengalscy przysłużyli się wwalce o utworzenie Pakistanu, stąd lokalne władze domagały proporcjonalnego zaspokojenia swoich roszczeńnarodowych. Dokonano tego tylko częściowo, ale Pakistan Zachodni w coraz większym stopniu przejmowałwładzę nad gospodarką Bengalu. Stąd w prowincji rozwijały się tendencje nacjonalistyczne i separatystyczne2.

Sytuacja ta w drugiej połowie lat 60. doprowadziła do stopniowego powstawania ruchu na rzecz autonomiiBengalu Wschodniego, co spowodowało kryzys polityczny w kraju3.

Wyrazicielami wschodniopakistańskich dążeń stała się Liga Awami pod przywództwem Mujibura Rahmana,określanego w raportach amerykańskich dla Departamentu Stanu jako „niekoronowany król Pakistanu Wschod-niego”4.

W lutym 1966 r. Liga sformułowała program autonomii dla Bengalu Wschodniego, w którym zawarto m.in.postulaty: ograniczenia władzy rządu centralnego, odrębną walutę dla Bengalu lub gwarancje powstrzymaniaodpływu kapitału na Zachód, odrębność fiskalna oraz przywrócenie demokracji5.

1R. Solski. Niepokoje pod Himalajami. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1989, passim. Zob. też M. Walter. The U.S.Naval Demonstration in the Bay of Bengal during the 1971 India-Pakistan War. W: World Affairs 141 (4 1979), 14p. url:http://www.ebscohost.com/academic/academic-search-complete, s. 294.

2B. Wizimirska. Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem. Biblioteka Spraw Międzynarodowych 75. Warszawa:Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 1981, s. 186-187. Zob. też G. Warner. Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971.W: International Affairs 81 (5 paź. 2005), s. 1097–1118. url: http://www.ebscohost.com/academic/academic-search-complete,s. 1101. Walter, “The U.S. Naval Demonstration in the Bay of Bengal during the 1971 India-Pakistan War”, s. 294.

3Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 185.4Warner, “Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971”, s. 1101.5Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 187.

1

Postulaty zostały odrzucone przez prezydenta Ayub Khana, aresztowano przywódców LA, m.in. MujiburaRahmana i oskarżono o konspirację przeciwko państwu. Ich proces wywołał wzrost nastrojów nacjonalistycznychi rozruchy, również na Zachodzie, gdzie w 1967 r. pod przewodnictwem byłego ministra spraw zagranicznychZulfikara Alego Bhutto powstała Pakistańska Partia Ludowa, domagająca się reform politycznych. Wydarzeniate doprowadziły do ustąpienia generała Ayub Khana, którego zastąpił Yahya Khan. W areszcie znalazł się teżBhutto, oskarżony o podżeganie studentów do zamieszek. Aresztowania były w części następstwem zamachu nażycie prezydenta Ayub Khana, przeprowadzonego 10. listopada 1968 r.6

2.2 Koncentracja sił militarnych na zachodzie

O wzrastającej izolacji obu części państwa świadczył też brak zaangażowania rządu centralnego w obronę Pa-kistanu Wschodniego – potwierdziły to wydarzenia z roku 1965, kiedy prawie cała armia pakistańska zostałaskupiona na obronie zachodu, a rząd w ogóle nie zatroszczył się o sytuację swojej prowincji wschodniej. Tylkofakt, że Indie nie zdecydowały się wówczas na atak na w tym rejonie uratował wschodnie skrzydło przed klę-ską. Bengalczycy w obawie, że w przypadku kolejnego konfliktu zostaną ponownie pozostawieni samym sobiezdecydowali się samodzielnie zatroszczyć o swoje bezpieczeństwo, poprzez poprawę sytuacji militarnej i rozwójstosunków z sąsiadami.

2.3 Cyklon z 1970 r.

W listopadzie 1970. w Bengal Wschodni uderzył cyklon, który zdewastował region i pochłonął 168 tys. ofiar.Władze kraju, mimo wcześniejszych sygnałów nie uprzedziły ludności, a potem wykazały nieudolność w usuwa-niu jego skutków. Na wschodzie był to kolejny dowód lekceważenia potrzeb mieszkańców przez władze7.

2.4 Wybory z grudnia 1970 r.

W wyniku pogarszającej się sytuacji wewnętrznej, rząd ogłosił, że zamierza przeprowadzić reformę konstytucyj-ną. Zniesiono stan wojenny obowiązujący od 1965 r. Gdy zabiegi te nie przyniosły rezultatu, prezydent ustąpiłze stanowiska. Zapowiedziano przeprowadzenie wolnych wyborów8.

Uczestniczyło w nich 210 partii, ale liczyły się dwie: Liga Awami na wschodzie i Pakistańska Partia LudowaZulfikara Alego Bhutto na zachodzie. Jej program zakładał: zaprowadzenie socjalizmu islamskiego, demokraty-zację i większa sprawiedliwość społeczną a w polityce zagranicznej – przyjaźń z Chinami, poprawne stosunki zinnymi państwami i nieugiętość w sporach z Indiami.

Na zachodzie – 88. miejsc na 144 przypadło PPP, pozostałe partie zdobyły tylko po kilka mandatów. Nawschodzie bezwzględnie zwyciężyła Liga Awami szejka Mujibura Rahmana, zdobywając 167 miejsc w 313 osobo-wym parlamencie (na 169 przypadających Pakistanowi Wschodniemu)9. Nawoływała ona do wcielenia w życieprogramu autonomii Pakistanu Wschodniego, poprawy stosunków z sąsiadami, przede wszystkim z Indiami. Mu-jibur Rahman w swoich przemówieniach przedwyborczych wskazywał, że proponowane przez niego postulaty, wtym zbliżenie z Indiami, będą służyły całemu Pakistanowi10.

Okazało się zatem, że rachowania wojskowych, iż wyniki wyborów będą mało klarowne, żadna partia niezdobędzie zdecydowanej większości a armia będzie mogła pełnić rolę mediacyjną nie sprawdziły się11.

W warunkach państwa unitarnego rząd powinna tworzyć Liga Awami, jednakże Pakistan jest państwemfederalnym i obywatele oraz politycy z zachodu nie pogodziliby się z takim stanem. Według Zulfikara A. Bhut-

6Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 188. Zob. też Walter, “The U.S. Naval Demonstrationin the Bay of Bengal during the 1971 India-Pakistan War”, s. 294.

7Warner, “Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971”, s. 1103. Zob. też Walter, “The U.S. Naval Demonstration in theBay of Bengal during the 1971 India-Pakistan War”, s. 295.

8tamże, s. 294.9Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 224. Zob. też Walter, “The U.S. Naval Demonstration in the Bay of Bengal during the

1971 India-Pakistan War”, s. 295.10Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 188.11Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 224.

2

to rząd powinna sformować PPP, bo zdobyła większość mandatów na zachodzie (tylko tam), co było nie dozaakceptowania dla Mujibura Rahmana12.

Po wyborach wyraźnie zaznaczyły się różnice polityczne między obydwoma przywódcami w odniesieniudo projektowanej nowej konstytucji. Mujib domagał się wcielenia w życie programu autonomii dla prowin-cji wschodniej. Dla polityków pakistańskich takie postawienie sprawy oznaczało wstęp do rozpadu Pakistanu.Bhutto popierał zatem maksymalizację władzy rządu centralnego13.

Obaj politycy cywilni (Rahman i Bhutto) zgadzali się tylko w jednym: konieczności odsunięcia wojskowychod władzy, stąd prezydent Yahya Khan wygrywał jednego przeciwko drugiemu. Pod naciskiem Bhutto odraczałon zwołanie zgromadzenia konstytucyjnego, czego domagała się Dhaka. Demonstracje które wybuchły w wyni-ku braku ustępstw rządzących zostały brutalnie stłumione przez wojsko i policję, w większości pochodzące zPakistanu Zachodniego14.

3 Początek zamieszek

Wskutek niepomyślnego rozwoju wydarzeń, Rahman ogłosił kampanię nieposłuszeństwa cywilnego. W obliczupolitycznego klinczu, prezydent podjął decyzję o interwencji wojskowej. Prowadząc rozmowy z Mujibem roz-począł jednocześnie przerzucanie na wschód coraz większych oddziałów wojskowych15. 25. marca aresztowanoszejka Rahmana, a następnie umieszczono go w więzieniu w Zachodnim Pakistanie. Gen. Yahya Khan w wynikunapiętej sytuacji przywrócił zniesiony wcześniej stan wyjątkowy16.

Równocześnie na wschodzie przystąpiono do rozprawy ze zwolennikami Ligi Awami, przede wszystkim: in-teligencją, dziennikarzami, studentami bengalskimi; stawiającymi opór lokalnymi jednostkami wojska i policji.Kiedy Henryego Kissingera poinformowano, że w zajściach na kampusie uniwersyteckim prawdopodobnie za-strzelono jednego z jego studentów, odpowiedział że „oni [Brytyjczycy] nie rządzili przez te wszystkie lata 400.milionami Hindusów dzięki uprzejmości”. W wyniku represji w Pakistanie Wschodnim śmierć poniosło kilkana-ście do kilkudziesięciu tysięcy osób17.

26. marca wschodniopakistański generał Ziaur Rahman proklamował w mieście Czittagong suwerenną iniepodległą republikę Bangladesz oraz wezwał do czynnej walki. Powołano również oddziały partyzanckie onazwie Mukti Bahini (Bracia Wolności). W późniejszym czasie celem partyzantów było sparaliżowanie gospo-darki wschodniobengalskiej: niszczono infrastrukturę, w tym wysadzano mosty, starano się zablokować działanieportów18.

4 Postrzeganie sytuacji poza Pakistanem

Za sprawą skutecznej cenzury wprowadzonej przez Yahyę Khana, znajomość sytuacji wewnętrznej państwaza granicą była ograniczona. Wyjątkiem były Indie, których władze z pierwszej ręki uzyskały informacje oprowadzonych tam działaniach, zwykle od chroniących się na ich terytorium działaczy Ligi Awami19.

Premier Indira Gandhi 27. marca 1971 r., m.in. pod naciskiem parlamentu i lobby probengalskiego, potępiłaakcję Pakistanu Zachodniego. Odmówiła jednocześnie pomocy zbrojnej Pakistanowi Wschodniemu. Dwa dni

12Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 224.13Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 189. Zob. też Walter, “The U.S. Naval Demonstration

in the Bay of Bengal during the 1971 India-Pakistan War”, s. 295. Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 224.14tamże, s. 226. Zob. też Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 190. Walter, “The U.S. Naval

Demonstration in the Bay of Bengal during the 1971 India-Pakistan War”, s. 295.15Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 226. Zob. też Walter, “The U.S. Naval Demonstration in the Bay of Bengal during the

1971 India-Pakistan War”, s. 295.16Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 227. Zob. też Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 190.

Warner, “Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971”, s. 1103. Walter, “The U.S. Naval Demonstration in the Bay of Bengalduring the 1971 India-Pakistan War”, s. 295.

17Warner, “Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971”, s. 1104, 1106. Zob. też Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 227.18Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 190; 207.19Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 228.Zob. też Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 194.

3

potem Indie zwróciły się do sekretarza generalnego ONZ w sprawie konfliktu – miało to na celu skłonieniewładz z Zachodu do nawiązania rozmów z Ligą Awami)20.

W obliczu możliwego konfliktu zbrojnego na subkontynencie, Stany Zjednoczone i ChRL zaznaczały wspar-cie dla swojego sojusznika. Przejawiło się to m.in. posłaniem premiera Czou En-laja do Yahyi Khana orazudzieleniem pomocy wojskowej i gospodarczej Zachodniemu Pakistanowi. W miarę wzrostu napięcia retorykaChin stawała się coraz bardziej zdecydowana, nabierając antyradzieckiego charakteru21. Amerykanie – wobecstanowiska Chin, przez dłuższy czas oświadczali, że popierają integralność terytorialną Wschodniego Pakistanua działania na wschodzie traktowali jako usprawiedliwione powściągnięcie tendencji secesjonistycznych. Konty-nuowano pomoc gospodarczą i dostawy broni do tego kraju22.

W związku z bezkompromisową postawą władz w Islamabadzie, działacze LA 12. kwietnia potwierdzilideklarację niepodległości Bangladeszu i sformowali rząd na uchodźstwie z Mujiburem Rahmanem na czele23. Niebez wpływu na wydarzenia w regionie były interesy strategiczne Indii, chętnie podkreślane przez administracjęprezydenta USA Richarda Nixona. Korzyści z rozpadu Pakistanu sprowadzały się do jego osłabienia i możliwościnawiązania relacji z państwem, które zapowiadało przyjazne stosunki z Delhi. Z perspektywy zadawnionegokonfliktu, każde osłabienie Pakistanu postrzegano jako działające na własną korzyść24. Wydaje się zatem, żePakistan nie bez słuszności przypisywał Indiom zamiar oderwania Bengalu Wschodniego (aczkolwiek trzebaprzyznać, że prymat w działaniach Delhi wiodły inne motywacje)25.

Latem 1971 r. władze Pakistanu Zachodniego zapowiedziały przeprowadzenie nowych wyborów (również nawschodzie), ale miały w nich wziąć udział tylko siły nie biorące udziału w „działalności antypaństwowej” – cowykluczało większość zwolenników LA i Mujibura Rahmana. Tego ostatniego w lipcu oskarżono o zdradę stanu(przestępstwo zagrożone karą śmierci). Przekonało to Indie o braku chęci ze strony rządu pakistańskiego dopolitycznego rozwiązania konfliktu26.

5 Problem uchodźców

Napływ uchodźców z Pakistanu Wschodniego na terytorium Indii wymusił na rządzie intensywniejsze zabiegina forum międzynarodowym. Liczba ludności, która opuściła wschodni Bengal wyniosła początkowo 3,5 mlnuciekinierów, by ostatecznie osiągnąć w grudniu 1971 r. liczbę bliską 10. milionom (ok. 9,7 mln) 27.

Organizacja obozów dla uchodźców w stanach graniczących z PakistanemWschodnim była bardzo kosztowna.Apelowano w związku z tym do społeczności międzynarodowej o pomoc humanitarną. Informacje w zagranicznejprasie o sytuacji spowodowały szersze zwrócenie uwagi na te wydarzenia. Do zajęcia się problemem rząd powołałUrząd do Spraw Uchodźców, zajmujący się organizacją pomocy i koordynacją działań stanów graniczących zPakistanem Wschodnim. Indira Gandhi podczas wystąpienia w parlamencie zaznaczyła, że mimo wysokichkosztów jakie poniosą wszystkie grupy społeczne kraju, nie można uciec od tego problemu, ma on bowiemżywotne znaczenie dla Indii28.

Warunki bytowe w obozach były prymitywne, ich mieszkańcy mieli nikłe szanse na znalezienie zatrudnienia windyjskich stanach. Rząd Indii nie był w stanie zapewnić wszystkim właściwej pomocy medycznej, kilka tysięcy

20Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 192.21Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 230.22Warner, “Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971”, s. 1104.23Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 228.24tamże, s. 228. Zob. też Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 192.25tamże, s. 186.26Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 232. Zob. też Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 221.

Warner, “Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971”, s. 1108.27Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 240. Zob. też Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 195.

S. H. S. Soherwordi. US Foreign Policy Shift towards Pakistan between 1965 & 1971 Pak-India Wars. W: South Asian Studies25 (1 sty. 2010), s. 21–37. url: http://www.ebscohost.com/academic/academic-search-complete, s. 34. R. M. Citino. India’sBlitzkrieg. W: Military History 29 (1 maj 2012), s. 60–67. url: http://www.ebscohost.com/academic/academic-search-complete,s. 62. Warner, “Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971”, s. 1106. Walter, “The U.S. Naval Demonstration in the Bayof Bengal during the 1971 India-Pakistan War”, s. 295.

28Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 195-196.

4

osób zmarło w wyniku epidemii cholery. Sytuację pogorszyła lipcowa powódź w regionie. Problem osiągnąłrozmiar katastrofy humanitarnej, której nie mogły sprostać połączone wysiłki Indii i ONZ29.

Rząd Pakistanu Zachodniego zaprzeczał występowaniu jakichkolwiek ekscesów. Winę za sytuację zrzuconona Indie, które miały wspierać „elementy separatystyczne”. Napływ ludności do Zachodniego Bengalu, koszty ztym związane, również humanitarne i społeczne, doprowadziły ostatecznie do decyzji o indyjskim zaangażowaniuw konflikt30.

6 Decyzja Indii o interwencji (1971)

Niepokojącym sygnałem dla Indii była wizyta Henry’ego Kissingera w Pekinie, na którą potajemnie udał siępoprzez Islamabad – nawiązanie stosunków dyplomatycznych z ChRL przywodziło na myśl przygotowania dopowołania osi Pekin-Waszyngton-Islamabad, wymierzonej przeciw Indiom. Przysługa prezydenta Yahyi Khana– umożliwienie tej podróży – mogła sprzyjająco usposobić wobec niego Richarda Nixona31.

Kissinger dostrzegał możliwość wybuchu konfliktu, na co zwrócił uwagę podczas wizyty w New Delhi. Ostrze-gał wówczas, że starcie zbrojne może przekształcić region w pole konfrontacji obcych mocarstw i mieć inne fatalnenastępstwa dla dla obu państw subkontynentu32.

W publikacjach indyjskich nie ukrywano faktu bezpośredniego wsparcia powstańców, nie przyznawał siędo tego rząd. Nie zaprzeczano, że na terytorium kraju znajdują się obozy szkoleniowe partyzantów MuktiBahini, zarazem zwracano uwagę, że rozległa granica nie może podlegać dokładnej kontroli i nie można zapobiecwkraczaniu ich na indyjską ziemię33. W rzeczywistości Indie aktywnie angażowały się w organizację tych obozów;działali w nich instruktorzy indyjscy oraz zbrojono bojowników, o czym donosił amerykański wywiad w kwietniu1971 r.34

WDelhi działało przedstawicielstwo Tymczasowego Rządu Bangladeszu w Kalkucie – chociaż wstrzymywanosię z jego uznaniem. Premier Indira Gandhi opierała się posłom w parlamencie – również z Kongresu Narodowego– domagającym się natychmiastowego uznania rządu bengalskiego na uchodźstwie. Podkreślała, że należy z tympoczekać na bardziej sposobny moment35.

Poprawie sytuacji międzynarodowej Indii na wypadek starć zbrojnych miało służyć zawarcie układu o przy-jaźni z ZSRR – art. 9 mówił o podjęciu wzajemnych konsultacji w przypadku zagrożenia agresją ze stronytrzeciej w celu jego wyeliminowania, oraz podjęcia środków dla zapewnienia bezpieczeństwa dla obu państw.Mimo, że nie był to układ wojskowy ani sojusz, umacniał sytuację kraju, w szczególności wobec ChRL – a z tejstrony spodziewano się ewentualnej interwencji36.

7 Stosunek do akcji pacyfikacyjnej w Pakistanie Zachodnim

Po wybuchu kryzysu, rząd i siły nacjonalistyczne przyjęły postawę antyindyjską i antyawamijską, nawołując dosiłowego zdławienia buntu we wschodniej części kraju37.

Zajęcie takiego stanowiska było motywowane obawą przed zmową LA z Indiami, której celem miała byćsecesja Pakistanu Wschodniego. Kampanię tą zainicjował prezydent Yahya Khan w exposé o sytuacji w kra-ju. Problemy państwa tłumaczono przede wszystkim infiltracją zewnętrzną ze strony Indii38. Lider największej

29Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 197-198.30Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 229-230.31tamże, s. 232. Zob. też Soherwordi, “US Foreign Policy Shift towards Pakistan between 1965 & 1971 Pak-India Wars”, s. 34.

Warner, “Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971”, s. 1100; 1106. Walter, “The U.S. Naval Demonstration in the Bayof Bengal during the 1971 India-Pakistan War”, s. 297.

32Warner, “Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971”, s. 1107.33Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 233. Zob. też Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 206.34tamże, s. 207.35Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 232. Zob. też Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 193.36Walter, “The U.S. Naval Demonstration in the Bay of Bengal during the 1971 India-Pakistan War”, s. 296. Zob. teżSolski,

Niepokoje pod Himalajami, s. 233. Warner, “Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971”, s. 1108.37Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 230.38tamże, s. 230. Zob. też Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 194.

5

partii w zachodniej części kraju, Z. A. Bhutto, udzielał cichego wsparcia akcji, mimo krytyki wstrzymania demo-kratyzacji kraju. Niektóre relacje dopuszczają, że przez dłuższy czas nie orientował się w krwawym charakterzepacyfikacji39. Wydaje się to jednak mało prawdopodobne, skoro takie dane posiadała nawet administracja ame-rykańska.

8 XXVI sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ

Na XXVI sesji Zgromadzenia Ogólnego przedstawiciele Pakistanu podjęli ofensywę dyplomatyczną w celu skło-nienia ONZ do ingerencji i zakończenia wsparcia indyjskiego dla Mukti Bahini, co pozwoliłoby Yahyi Khanowirozwiązać konflikt na własnych warunkach. Na tym samym posiedzeniu coraz więcej państw członkowskich zwra-cało się do władz Pakistanu o uwolnienie Mujibura Rahmana i zaprzestania represji w Pakistanie Wschodnim.Również w USA narastało niezadowolenie z działalności Islamabadu. Znalazło to wyraz w uchwale senackiejkomisji spraw zagranicznych o zaprzestaniu pomocy gospodarczej dla Pakistanu40.

Islamabad liczył na wsparcie zagranicznych sojuszników w wypadku konfliktu z Indiami - przede wszystkimChRL. Rachuby te okazały się błędne41.

9 Eskalacja napięcia na subkontynencie

W okolicach listopada 1971 r. Indie i Pakistan informowały Radę Bezpieczeństwa ONZ o wzroście zagrożenia zestrony sąsiada. Również w związku z tym, propozycja Pakistanu wycofania wojsk znad granic i rozmieszczeniatam obserwatorów ONZ została odrzucona przez Indie jako gest wyłącznie propagandowy, który nie rozwiązywałproblemów powstałych na wschodzie42.

Wcześniej, w lipcu 1971 r. prezydent Yahya Khan zarzucał Indiom chęć oderwania części Pakistanu Wschod-niego w celu osadzenia tam uchodźców. Odpowiedź Indii była zdecydowana – podkreślono, że nie mają prawazajmować żadnej części drugiego państwa i prezydent Pakistanu próbuje wprowadzić w błąd swój naród i opi-nię międzynarodową. W obu państwach, mimo deklarowanej chęci zachowania pokoju, zaczęto coraz poważniejliczyć się z rozpoczęciem konfliktu zbrojnego. Wystąpił również mechanizm wojny psychologicznej, prowadzącydo wzrostu napięcia na subkontynencie43.

10 Wojna

10.1 Pierwsze starcia zbrojne

Do pierwszej konfrontacji doszło 21. listopada 1971 r., kiedy wojska pakistańskie próbowały wyprzeć jednostkiMukti Bahini w pobliżu miejscowości Bojra na granicy z Indiami. Do walki przyłączyły się siły indyjskie,odnosząc pierwsze sukcesy – zniszczono m.in. 13 czołgów pakistańskich. Następnego dnia samoloty pakistańskiepróbowały zbombardować pozycje indyjskie, jednakże część z nich została zestrzelona. Armia indyjska otrzymałaod rządu zezwolenie na wkraczanie w głąb terytorium Pakistanu w celu „samoobrony”. Yahya Khan wprowadziłw odpowiedzi stan wojenny w kraju oraz zwrócił się do Sekretarza Generalnego ONZ o pomoc w rozwiązaniukonfliktu. Indie były przeciwne propozycji rozmieszczenia obserwatorów, władze w Islamabadzie wyraziły zatemprośbę, by ulokowano ich tylko po pakistańskiej stronie granicy44.

W przededniu wojny siły Indii wynosiły ok. 1 mln żołnierzy, Pakistanu – ok. 400 tys. Przewaga Hindusówbyła widoczna przede wszystkim na froncie wschodnim, na zachodzie siły były z grubsza wyrównane. Indieumieściły ponadto 12 dywizji na granicy z Chinami, mając w pamięci wojnę z 1962 r.45

39Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 230.40tamże, s. 234. Zob. też Soherwordi, “US Foreign Policy Shift towards Pakistan between 1965 & 1971 Pak-India Wars”, s. 35.41Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 235.42Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 215. Zob. też Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 235.43Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 211.44Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 236.45tamże, s. 236-237.

6

W New Delhi do ostatniej chwili odrzucano apele emigracyjnego rządu Bangladeszu – by wytworzyć sprzyja-jącą atmosferę w świecie i ewentualne wkroczenie oddziałów indyjskich do Pakistanu Wschodniego spowodowałojak najmniej strat politycznych na arenie międzynarodowej46.

Trzeciego grudnia pakistańskie lotnictwo zbombardowało indyjskie lotniska, a w sektorze Pańcz ostrzelanoindyjskie posterunki graniczne. Nalot nie wyrządził większych szkód, ale dał Hindusom wręcz oczekiwany pre-tekst do kontrataku, zatem w natychmiastowym odwecie zbombardowano lotniska pakistańskie. Prezydent IndiiV. V. Giri ogłosił stan wyjątkowy, prezydent Pakistanu stan wojny47. Regularne działania zbrojne rozpoczęłysię na zachodniej granicy państw, w tym w Kaszmirze – by odciążyć wschodni front48.

10.2 Główne kierunki ataku i działań zbrojnych

Siły indyjskie w zachodniej części Pakistanu zostały skierowane na Lahor, Sind i Kaczh. W ostatnim przypadkuchodziło o odzyskanie terytoriów scedowanych przez Indie w 1968 r. Ofensywa pakistańska była skierowanaw kierunku miasta o strategicznym znaczeniu dla Hindusów – Czhamb. Siły przeciwnika zostały z trudemodparte49.

5. grudnia miała miejsce największa bitwa morska od zakończenia II wojny światowej. Siły indyjskie zatopiłydwa niszczyciele, dwa stawiacze min oraz łódź podwodną Pakistanu. Zaatakowano także bazę paliwową wKaraczi, czego efektem było uszkodzenie tamtejszych urządzeń portowych. Wojska Pakistanu zatopiły indyjskąfregatę na Morzu Arabskim50.

Na wschodzie wojska indyjskie wspierane przez Mukti Bahini wdarły się głęboko na terytorium kraju spy-chając armię pakistańską w kierunku regionalnej stolicy, Dhaki51.

Armia indyjska zdobyła przewagę morzu również w tym rejonie, poprzez zatopienie m.in. pakistańskiej łodzipodwodnej i kilkunastu mniejszych jednostek. Blokada wybrzeży Pakistanu Wschodniego miała służyć odizolo-waniu kraju od zewnętrznego świata, i pozbawieniu pakistańskiego lotnictwa możliwości szerszego działania52.

Dziesiątego grudnia zamknięto w pierścieniu okrążenia skoncentrowane wokół Dhaki oddziały pakistańskie.Ich dowódca, gen. A. Niazi zdając sobie sprawę z fatalnego położenia, zwrócił się do prezydenta Yahyi Khanao zgodę na kapitulację, czego mu odmówiono. W związku z tym, gen. Niazi zwrócił się przez Amerykanów doSekretarza Generalnego ONZ o pomoc w doprowadzeniu do rozejmu i repatriacji jego wojska do PakistanuZachodniego. Amerykanie przekazali apel Yahyi Khanowi, który go zdezawuował, bo liczył na pomoc sprzymie-rzeńców53.

Starcia zbrojne w ’71 roku miały większe nasilenie niż poprzedni konflikt indyjsko-pakistański. Stało się takm.in. ze względów politycznych, rozwoju potencjału zbrojnego stron i zarazem pewnemu wyrównaniu ilości ijakości posiadanej broni pancernej54.

10.3 Zaangażowanie Stanów Zjednoczonych w konflikt

Podczas konfliktu Stany Zjednoczone starały się wspierać swojego sojusznika z SEATO. Pierwszego grudnianałożono embargo na dostawy broni do Indii, jednakże krok ten nie wywarł na Hindusach większego wrażenia,gdyż zaopatrywali się już wówczas gdzie indziej, m.in. w Związku Radzieckim55.

Czwartego grudnia zwołano posiedzenie Rady Bezpieczeństwa w sprawie konfliktu. Stany Zjednoczone do-magały się rozmieszczenia po obu stronach granicy obserwatorów ONZ i stworzenia – jak to określono – „klimatu

46Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 239.47tamże, s. 240-241. Zob. też Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 122. Warner, “Nixon,

Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971”, s. 1111.48tamże, s. 121-122.49Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 122; 123. Zob. też Solski, Niepokoje pod Himalajami,

s. 244.50tamże, s. 244. Zob. też Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 123.51Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 241. Zob. też Walter, “The U.S. Naval Demonstration in the Bay of Bengal during the

1971 India-Pakistan War”, s. 295.52Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 244.53tamże, s. 244-245.54Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 123.55Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 241.

7

sprzyjającemu powrotowi uchodźców do swoich domów”. Amerykańskie władze nie odniosły się do przyczyn na-pływu uchodźców – ekscesów pakistańskiej armii na wschodzie. Podczas obrad ChRL potępiła agresję ze stronyIndii na Pakistan oraz wezwała inne państwa do poparcia „słusznej walki narodu pakistańskiego”.Trzy państwa zaproponowały własne projekty rezolucji, przy czym amerykański i radziecki zostały wzajemniezawetowane, a chiński nie został poddany pod głosowanie56.

Sprawa znalazła się na wokandzie Zgromadzenia Ogólnego, ale 6.12 Indie uznały rząd Bangladeszu na uchodź-stwie, tym samym opowiadając się za powstaniem bardziej sprzyjającego sobie państwa. Pakistan zerwał stosunkidyplomatyczne z Indiami, prezydent Nixon powołał tajną tzw. Waszyngtońską Grupę do Specjalnych Działań.Na jej czele stanął Henry Kissinger. Miała ona wesprzeć Pakistan m.in. przez dostarczenie sprzętu wojskowegopoprzez Jordanię lub Arabię Saudyjską. USA wstrzymały pomoc gospodarczą dla Indii (ok. 87 mln dolarów)57.Propozycją która znalazła w ZO poparcie był projekt Argentyny, w którym wezwano do zaprzestania działańzbrojnych, zawieszenia broni oraz wyrażono przekonanie o potrzebie politycznego rozwiązania sporu58.

12. grudnia Amerykanie wysłali w kierunku wybrzeży Pakistanu Wschodniego lotniskowiec Enterprise, rze-komo w celu zapewnienia bezpieczeństwa Amerykanom na terytorium tego państwa. Był to szantaż wobec Indii.Delhi uważało, że Amerykanie nie posuną się do bezpośredniej akcji zbrojnej; w ślad za Enterprise popłynęłyokręty radzieckie59. Amerykańska demonstracja przypominała XIX-wieczną dyplomację kanonierek, jednakżezapowiadała też wzrost obecności wojskowej Amerykanów na Oceanie Indyjskim60.

Z perspektywy Pakistanu, Indie w konflikcie miały wsparcie Związku Radzieckiego, a Stany Zjednoczonezostały praktycznie zneutralizowane jako sojusznik Pakistanu w SEATO (South-East Asian Treaty Organisa-tion). Miało się tak stać, gdyż zgodny z amerykańską Realpolitik (konstruowaną przez Henry’ego Kissingera) byłpodział Pakistanu i rozwiązanie problemu Bengalu Wschodniego, stąd podejmowano działania mające utrudnićIndiom przejście do ofensywy. Celem polityki amerykańskiej było osłabienie regionalnego wpływu Pakistanu,ale nie jego zneutralizowanie – by balansować oddziaływanie Indii61.

11 Zakończenie konfrontacji

13. grudnia generał Sam Manekshaw, głównodowodzący indyjskiej armii, wezwał władze pakistańskie do podda-nia się, gwarantując Pakistańczykom traktowanie zgodnie z konwencjami genewskimi z 1949 r. o jeńcach wojen-nych. Yahya Khan liczył na chińsko-amerykańskie działania w RB. Zgłoszony w tym samym dniu amerykańskiwniosek wzywający indyjską armię do wstrzymania działań został odrzucony62. Następnego dnia mianowanyprzez prezydenta Yahyę Khana rząd Pakistanu Wschodniego w Dhace podał się do dymisji i udał się pod ochro-nę przedstawicieli Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża w strefie neutralnej, którą stanowił hotelIntercontinental. Wydarzenie to świadczyło o tym, że Pakistan znalazł się o krok od klęski. Przez dwa dni naforum ONZ zgłoszono jeszcze kilka projektów rezolucji w sprawie rozwiązania konfliktu, jednak z braku czasunie poddano ich pod głosowanie63.

16. grudnia na stadionie w Dhace w obecności dowódcy wojsk indyjskich i Mukti Bahini gen. J.S. Avory, gen.Niazi podpisał akt kapitulacji pakistańskich oddziałów64. Tego samego dnia indyjski rząd jednostronnie prokla-mował zawieszenie broni, nakazując swojej armii wstrzymanie działań do godziny 20.65 Chiny wystosowały doIndii notę protestacyjną oskarżając je o naruszenie granicy i zażądały położenia kresu takim akcjom – podobnie,jak w 1962 r. Tym razem jednak ograniczyły się do potępiającego wystąpienia w Radzie Bezpieczeństwa66.

56Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 242. Zob. też Warner, “Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971”, s. 1111.57Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 243. Zob. też Warner, “Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971”, idem.58Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 243.59tamże, s. 245. Zob. też Warner, “Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971”, s. 1113.60Walter, “The U.S. Naval Demonstration in the Bay of Bengal during the 1971 India-Pakistan War”, s. 293-294.61Soherwordi, “US Foreign Policy Shift towards Pakistan between 1965 & 1971 Pak-India Wars”, s. 35.62Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 245.63tamże, s. 245-246.64tamże, s. 246. Zob. też Warner, “Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971”, s. 1117. Walter, “The U.S. Naval

Demonstration in the Bay of Bengal during the 1971 India-Pakistan War”, s. 295.65Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 246. Zob. też Warner, “Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971”, s. 1117.

Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 123.66Solski, Niepokoje pod Himalajami, idem.

8

17. grudnia władze pakistańskie wyraziły niezwłocznie zgodę na zawieszenie broni, w formie oświadczeniaprezydenta kraju. Aktowi temu starano się nadać formę odpowiedzi na rezolucję ZO ONZ w tej sprawie, a niereakcji na działania Indii67. Tego samego dnia Bhutto zastąpił Yahyę Khana na stanowisku głowy państwa. Aktten oznaczał koniec wojny i powstanie państwa Bangladesz68.

Przyjęta 21. grudnia 1971 r. rezolucja ONZ w sprawie zakończenia wojny zakładała wycofanie wojsk stronkonfliktu na swoje terytoria oraz za linię zawieszenia ognia w stanie Dźammu i Kaśmir, nadzorowaną przez ob-serwatorów wojskowych. Narody Zjednoczone zaapelowały jednocześnie o przestrzeganie konwencji genewskicho umożliwienie uchodźcom powrotu do domów69.

Poza uniezależnieniem Wschodniego Bengalu, innym skutkiem konfliktu było ustalenie nowej linii przerwa-nia ognia w Kaszmirze, skorygowanej jeszcze w czasie starć zbrojnych w 1972 r. Strona indyjska chciała, byta linia stała się ostateczną granicą obu państw. Indyjski minister obrony Ram skłaniał władze Pakistanu dorozwiązywania problemów indyjsko-pakistańskich dwustronnie. Oznaczałoby to usunięcie obserwatorów ONZ zKaszmiru – twierdzono, że wobec faktu, iż linia ustalona 5 stycznia 1949 r. została zmieniona, zadania UNMO-GIP stają się nieokreślone. Uregulowaniu tych problemów podjęto się jeszcze na spotkaniu nowego kierownictwaPakistanu z premier Indii Indirą Gandhi w Simli, w dniach 29. czerwca do 2. lipca 1972 roku70.

Bibliografia

Citino, R. M. India’s Blitzkrieg. W: Military History 29 (1 maj 2012), s. 60–67. url: http://www.ebscohost.com/academic/academic-search-complete.

Soherwordi, S. H. S. US Foreign Policy Shift towards Pakistan between 1965 & 1971 Pak-India Wars. W: SouthAsian Studies 25 (1 sty. 2010), s. 21–37. url: http://www.ebscohost.com/academic/academic-search-complete.

Solski, R. Niepokoje pod Himalajami. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1989.Walter, M. The U.S. Naval Demonstration in the Bay of Bengal during the 1971 India-Pakistan War. W: World

Affairs 141 (4 1979), 14p. url: http://www.ebscohost.com/academic/academic-search-complete.Warner, G. Nixon, Kissinger and the breakup of Pakistan, 1971. W: International Affairs 81 (5 paź. 2005),

s. 1097–1118. url: http://www.ebscohost.com/academic/academic-search-complete.Wizimirska, B. Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem. Biblioteka Spraw Międzynarodowych

75. Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 1981.

67Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 124.68Walter, “The U.S. Naval Demonstration in the Bay of Bengal during the 1971 India-Pakistan War”, s. 295.69Solski, Niepokoje pod Himalajami, s. 247.70Wizimirska, Indie – Pakistan – Bangladesz: między wojną a pokojem, s. 124.

9