Więzi rodzinne determinantem procesu readaptacji skazanych

Violetta DudaMarek Figiela

Wizi rodzinne determinantem

procesu readaptacji skazanych

Rodzina jest najwaniejszym rodowiskiem ycia kadego czowieka, a prze-de wszystkim dziecka, ze wzgldu na rol, jak peni w przekazywaniu norm i wartoci. Prawidowa relacja dziecka z rodzicem wywiera istotny wpyw na jako ycia dziecka oraz jego pomylne lub niepomylne przezwycianie r-nych yciowych trudnoci1. Rodzin, ze wzgldu na funkcj spoeczn oraz dziaalno na rzecz jej czonkw, stawia si na najwyszej pozycji w systemie spoecznym. Dobro rodziny jest wartoci konstytucyjn (art. 71 Konstytucji RP). Rodzina jako naturalne rodowisko ycia czowieka powinna by przed-miotem szczeglnego zainteresowania czynnikw stanowicych prawo i porz-dek w spoeczestwie i pastwie.

Jednym z podstawowych rodkw oddziaywa na skazanych odbywajcych kar w jednostkach penitencjarnych jest moliwo podtrzymywania wizi ro-dzinnych (art. 67 3 k.k.w.2). Kontakty z rodzin mog odgrywa zasadnicz rol w osigniciu celw wykonywania kary pozbawienia wolnoci (art. 67 1 k.k.w w zw. z 2 ust. 1 Rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci w sprawie sposobw prowadzenia oddziaywa penitencjarnych w zakadach karnych i aresztach ledczych).

Wczenie rodzin w proces oddziaywa resocjalizacyjnych przyczynia si do zaspokojenia potrzeb emocjonalnych skazanych i jest jednym z priorytetw resocjalizacji. Kontakty z rodzin mog wpywa na pozytywn postaw osa-dzonych w zakadach karnych, ale jedoczenie stanowi humanitarny sposb wykonywania kary (art. 4 1 k.k.w.)

Postulaty zawarte w dokumentach midzynarodowych wskazuj, e utrzy-mywanie wizi skazanego z rodzin i bliskimi uznano za jedno z elementarnych praw skazanego na kar pozbawienia wolnoci (art. 102 pkt 2 k.k.w.).

1 D. Domaska-Werbel, Rodzinne uwarunkowania strategii radzenia sobie w sytuacjach trudnych, [w:] W.I. Jani-cka (red.), Rodzice i dzieci w rnych systemach rodzinnych, Delfin SA, Warszawa 2010.2 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557, z pn. zm.).

110 Violetta Duda, Marek Figiela

Zgodnie z art. 17 1 pkt 1 k.k.w. postanowiono, e sd, kierujc do wyko-nania orzeczenie o pozbawieniu wolnoci, ma obowizek zawiadomienia sdu opiekuczego we wszystkich przypadkach, kiedy zachodzi potrzeba opieki nad dziemi skazanego.

Wadza rodzicielska, na podstawie art. 95 3 k.r.o.3, powinna by wyko-nywana zgodnie z dobrem oraz prawami dziecka okrelonymi w Konwencji o prawach dziecka4. Pojcie dobro dziecka nie ma ustawowej definicji, co we-dug J. Wrblewskiego oznacza, e ustawodawca pozostawi decyzji sdu orze-kajcego dokonanie oceny oraz konieczno wyboru konsekwencji na skutek okrelonego rozstrzygnicia5. Nadrzdny interes dziecka, zawarty w Konwencji o prawach dziecka, w zarysach odpowiada wskazaniom dobra dziecka obowizu-jcego prawa polskiego. Zwiksza to moliwo doprecyzowania pojcia dziec-ka z uwagi na fakt, e konktretna sprawa dziecka podlega kadorazowemu usta-leniu przy uwzgldnieniu okolicznoci takich jak: wiek dziecka, pe, wraliwo dziecka, wizi rodzicw z dzieckiem, poczucie bezpieczestwa dziecka, cechy osobowociowe rodzicw, wzajemne relacje oraz stosunek rodzicw do siebie, do dziecka, do krewnych dziecka, zapewnienie dziecku warunkw rozwojowych i egzystencjalnych oraz innych istotnych okolicznoci zwizanych z dobrem dziec-ka6. Ustalajc sposb utrzymywania kontaktw z dzieckiem, mona uwzgldni rozsdne yczenia dziecka na podstawie art. 1131 1 k.r.o. o ile rozwj umyso-wy, stan zdrowia i stopie dojrzaoci dziecka pozwalaj na jego wysuchanie. Dziecko, ktre nie ma dostatecznego rozeznania co do charakteru sprawy, roz-sdne yczenia zgasza moe za porednictwem kuratora sdowego, biegych z RODK, mediatora lub samych rodzicw7.

Kodeks karny wykonawczy w art. 105 1 daje osobom przebywajcym w warunkach izolacji wiziennej prawo do kontaktw i utrzymywania wizi z rodzin i osobami bliskimi przez widzenia, korespondencj, rozmowy tele-foniczne, paczki, przekazy pienine, a w uzasadnionych wypadkach, za zgod dyrektora zakadu karnego, rwnie przez inne formy cznoci. Nowoczesne formy cznoci dziki komunikatorom s szczeglnie istotne dla tych skaza-nych, ktrych rodziny nie mog przyjecha w odwiedziny. Zaoeniem jest, aby w pierwszej kolejnoci z tej moliwoci korzystali skazani bdcy rodzicami dzieci do lat 15.

Sfera kontaktw bezporednich skazanego z rodzin stanowi istotny przy-wilej, z ktrego skazani, o ktrych mowa w art. 87a k.k.w., umieszczeni w jed-nostkach typu zamknitego i potwartego, mog korzysta w formie dodat-kowych widze z dziemi w miesicu (art. 105a 3 k.k.w.). Liczba osb nie-

3 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuczy (Dz.U. z 2015 r., poz 583, z pn. zm.).4 J. Ignaczewski (red.), Wadza rodzicielska i kontakty z dzieckiem. Sdowe Komentarze Tematyczne, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 53-62.5 W. Stojanowska, Rozwd a dobro dziecka, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1979, s. 21.6 Ibidem, s. 53.7 J. Ignaczewski, Komentarz do spraw o kontakty z dzieckiem, LexisNexis, Warszawa 2011.

111Wizi rodzinne determinantem procesu readaptacji skazanych

penoletnich podczas widze nie podlega ograniczeniom, musz one jednak korzysta z widze pod opiek osb penoletnich (art. 105a 2 k.k.w.). Art. 141 1 k.k.w wskazuje, i w wypadkach szczeglnie uzasadnionych warunkami ro-dzinnymi lub osobistymi skazanego nagrody mog by stosowane jako ulgi. Wrd nich znajduje si zezwolenie na dodatkowe lub dusze widzenie czy te zezwolenie na telefoniczne porozumienie si skazanego ze wskazan przez niego osob na koszt jednostki penitencjarnej.

Twrcy Europejskich Regu Wiziennych z 2006 r.8 uznali, i kara pozba-wienia wolnoci powinna by wykonywana tak, by uatwi winiom reinte-gracj w wolnym spoeczestwie. Niezwocznie po przyjciu do zakadu kar-nego przygotowywane jest opracowanie dotyczce sytuacji osobistej skazane-go, proponowanych planw wykonania kary oraz strategii przygotowania do zwolnienia. Instytucj kodeksow, ktra moe pomc skazanemu w readaptacji spoecznej ju na etapie wykonywania kary jest podtrzymywanie wizi osb pozbawionych wolnoci ze wiatem zewntrznym.

Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy w Rekomendacji o spoecznej reintegracji skazanych dostrzego, i polityka penitencjarna musi by ukierun-kowana na przygotowanie winiw, jeszcze na etapie odbywania przez nich kary, do prowadzenia spoecznie odpowiedzialnego ycia po zwolnieniu. W tym celu naley stosowa m.in. elastyczne zasady dotyczce odwiedzin (rek. 12.1.6)9.

Niezwykle trudnym zadaniem jest utrzymywanie w warunkach pozbawienia wolnoci odpowiednich relacji pomidzy skazanym a jego nieletnim potom-stwem. Moe mie to zwizek nie tylko z warunkami pozbawienia wolnoci, ale rwnie z systemem wzajemnych powiza i oddziaywa pomidzy czonkami rodzin. Warto uwzgldni nie tylko powizania midzy rodzicami i dziemi, ale rwnie midzy samymi rodzicami, poniewa ustalone oddziaywania wycho-wawcze bd dawa dziecku poczucie emocjonalnej stabilizacji. Jest wiele barier na tej drodze, co znajduje odzwierciedlenie w szeregu dyskusji na wiecie doty-czcych wskazanej problematyki.

W obrazie spoecznym zakad karny nie jest instytucj, ktr czy si z pobytem dzieci. W polskim systemie penitencjarnym funkcjonuj instytucje domw dla matek-winiarek. Zgodnie z art. 87 Kodeksu karnego wykonaw-czego, w celu umoliwienia matce pozbawionej wolnoci sprawowania opieki nad dzieckiem organizuje si przy wskazanych zakadach karnych (Krzywaniec, Grudzidz) domy dla matki i dziecka, w ktrych dziecko moe przebywa do ukoczenia trzeciego roku ycia, chyba e wzgldy wychowawcze lub zdrowot-

8 Rada Europy Komitet Ministrw Zalecenia Rec (2006)2 Komitetu Ministrw do pastw czon-kowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Regu Wiziennych (Przyjte przez Komitet Mini-strw w dniu 11 stycznia 2006 r. na 952 posiedzeniu delegatw) Cz I Podstawowe zasady, pkt 6, s. 2.9 Midzynarodowe standardy wykonywania kar, Przegld Wiziennictwa Polskiego 2011, Nr 72-73, III--IV kwarta 2011, Numer Specjalny, Wydawnictwo Centralnego Zarzdu Suby Wiziennej Minister-stwa Sprawiedliwoci.


ne, potwierdzone opini lekarza albo psychologa, przemawiaj za oddzieleniem dziecka od matki albo za przedueniem lub skrceniem tego okresu.

Prawo do widze osadzonych z dziemi jest niezalene od pci rodzica. Jest niezwykle istotnym elementem zarwno dla dziecka, jak i rodzica, gdy odgrywa niezaprzeczaln rol w procesie przywracania osb skazanych spoeczestwu. Niemniej jednak podczas spotka z rodzicami odbywajcymi kar pozbawienia wolnoci nie naley naraa dzieci na widok krat, zabezpiecze wiziennych. Niezmiernie istotna jest atmosfera kontaktw w jakich skazani mog odbywa spotkania z dziemi. W miar moliwoci placwki penitencjarne powinny za-tem zapewnia warunki, ktre nie bd powodoway traumatycznych przey dla maoletnich zwizanych z widokiem zakadu karnego, a spdzony podczas widze czas by wypeniony atmosfer bliskoci i poczucia bezpieczestwa podczas kontaktu z rodzicem. Wi rodzinna jest szczeglnym rodzajem wizi spoecznej, a ta stanowi jedn z podstawowych zmiennych procesu resocjalizacji osadzonych. Zdarza si, e proces odbudowywania uprzednio zerwanych wizi jest bardzo trudny i dugotrway. W warunkach izolacji dokonywane s starania, aby wizi ju istniejce podtrzymywa lub je zrekonstruowa w podanym kie-runku. Naley mie jednak wiadomo, e w praktyce istniej sytuacje, kiedy takie zadanie jest trudne, a czasami wrcz niemoliwe do zrealizowania.

Przebywanie poza rodzin, odizolowanie od niej moe powodowa, e wzajemne wizi pomidzy poszczeglnymi czonkami rodziny rozluniaj si wyczajc jej czonkw ze wsplnego funkcjonowania. Mog powsta wtedy nieprawidowe relacje rodzic dziecko.

Maria Ry wskazuje, i rodzin ujmuje si jako dynamiczny system, ktry ma okrelon struktur oraz panujce w niej okrelone normy funkcjonowa-nia. W ten sposb rodzina tworzy swj wasny wiat, co okrela jej spjno, ksztatuje przekonania osobiste czonkw rodziny o sobie i innych, a wzajemne interakcje ksztatuj niepowtarzaln organizacj stosunkw panujcych pomi-dzy czonkami rodziny10. Ta wytworzona jedno rodzinna, w ktrej zaspaka-jane s wszystkie podstawowe potrzeby dziecka, zostaje zakcona. Brak jed-nego rodzica zaburza realizacj funkcji socjalizacyjnej i wychowawczej rodziny co jest zwizane z nieprawidow identyfikacj lub wyobraeniem roli rodzica opuszczajcego system rodzinny11. Wanym elementem jest zaakceptowanie przez dzieci izolacji rodzica, a take odpowiednie przygotowanie ich i zabez-pieczenie od strony psychologicznej do spotkania z rodzicem przebywajcym w warunkach izolacji. Reakcje dzieci po uwizieniu rodzica mog by bardzo rnorodne. Istotne znaczenie ma dugo separacji czonkw rodzin. Rozka z blisk osob moe by rdem urazu psychicznego dla dziecka i zagraa jego poczuciu tosamoci, poczuciu bezpieczestwa. Wedug Aleksandry Kara-

10 M. Ry, Systemy rodzinne. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2004, s. 5-7.11 U. Sokal, Wizi uczuciowe, Wydawnictwo Elblskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej, Elblg 2005, s. 50.


sowskiej, podstawowe elementy powstania u dziecka urazu psychicznego to po pierwsze trudna sytuacja, z ktr musi si zmierzy, jak jest uwizienie rodzica oraz jego moliwoci poradzenia sobie z sytuacj zagraajc poczuciu bez-pieczestwa oraz stabilnoci emocjonalnej. Dla dziecka pozbawienie wolnoci jego rodzica, nawet jeeli dziecko wychowywane byo w rodzinie dysfunkcyjnej, oznacza utrat osoby wanej i znaczcej w jego yciu. Kiedy rodzic zostaje uwiziony model rodziny ulega zmianie. Dziecko atwiej poradzi sobie z takim urazem jeeli posiada wczeniejsze dowiadczenia urazu psychicznego przeyte w konstruktywny sposb, odporno psychiczn, ma zagwarantowane wsparcie otoczenia. Modsze dzieci maj sabsze moliwoci uporania si z bolesnym przeyciem. Zgodnie z teori rezyliencji Normana Garmezygo, niektre dzieci, mimo e dowiadczaj wielu urazw psychicznych oraz yj w bardzo trudnych warunkach spoecznych, to ich rozwj przebiega prawidowo. Norman Gar-mezy nazwa to zjawisko resilient children12 i uwaa, e jego rdem s zasoby wasne dziecka, zasoby dostpne w relacjach z bliskimi oraz zasoby rodowiska lokalnego13.

W 1993 r. powsta Europejski Komitet Bada i dziaania w sprawie dzieci uwizionych, ktry koncentruje si na badaniach powiconych utrzymywaniu wizi dziecko rodzic w rnych krajach europejskich. Badania przeprowadzo-ne w kilku rnych krajach podkreliy wyranie negatywny wpyw posiadania rodzica-winia na dzieci (np. Shaw 1992; Healy 2000; Boswell i Wedge 1999; Tudball 2000)14.

Profesor Karen Healy z australijskiego University of Queensland, wskazu-je, e mimo destrukcyjnego wpywu rodowiska wiziennego i samej izolacji wiziennej na relacje rodzinne, mog one take by postrzegane jako okazja do pozytywnej zmiany. Jak si okazuje, rodzice przebywajcy w placwkach peni-tencjarnych czsto s zmotywowani do przemylenia swoich relacji z dziemi i do wzmacniania swoich zdolnoci rodzicielskich15. Wedug bada dr Kirsty Hudson z Cardiff University, utrzymywanie pozytywnych relacji rodzinnych w trakcie pobytu skazanego za kratami zmniejsza prawdopodobiestwo recy-dywy.

Natomiast Profesor B. Hoyst zauwaa, e u dzieci z rodzin osb uwizio-nych obserwuje si negatywne zmiany zachowa, agresj, kamstwa, ktliwo, nieposuszestwo, bunt16. Nieprawidowa realizacja procesu wychowania dzieci moe przejawia si rwnie brakiem zainteresowania ze strony izolowanego

12 Resilience waciwo metalu polegajca na powrocie po odksztaceniu do stanu wyjciowego. To take umiejtno dostosowywania si do zmieniajcych si warunkw, adaptacja do otoczenia, uod-pornienie na zmieniajce si warunki.13 A. Koakowski (red. nauk.), Zaburzenia zachowania u dziecka. Teoria i praktyka, Gdaskie Wydawni-ctwo Psychologiczne, Sopot 2013, s. 483-514.14 www.eurochips.org/expert-corner/special-needs-of-prisoners-children/eurochips/15 http://www.sw.gov.pl/pl/okregowy-inspektorat-sluzby-wieziennej-poznan16 B. Hoyst, Wiktymologia, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2006, s. 1036.


rodzica swoimi dziemi. Moe to wynika z nieprawidowej osobowoci (psy-chopatii), ktr zdaniem specjalistw charakteryzuje pozbawienie uczu zoo-nych osobowo nieprawidowa wystpuje w ok. 3% populacji i 3-10 razy czciej u mczyzn ni u kobiet (por. Reid, 1978), wrd winiw za odsetek ten wynosi 20-70% (por. Casey, 1988)17.

Przyczyn takich zachowa mog by rwnie niewaciwe wzorce wyniesio-ne z dziecistwa. Maria Ziemska wyrnia, jako gwny czynnik, ktry utrud-nia ksztatowanie si waciwych postaw rodzicw w wychowaniu dzieci, brak pozytywnego dziedzictwa spoecznego dla tworzenia si rl rodzinnych. Posta-wy rodzicielskie ksztatuj si pod wpywem interakcji z wasnymi rodzicami w okresie dziecistwa. Interakcje te s wzorami zachowa i mog by nalado-wane, modyfikowane lub odrzucane przy penieniu roli rodzicielskiej. Z okresu dziecistwa zachowuj si dwukierunkowe relacje: rodzice dziecko i dziecko rodzice. W przypadku braku takiej relacji, gdy brakuje osoby penicej jedn z rl rodzicielskich w dziecistwie, wystpuj trudnoci w pniejszym penieniu tej roli i w ustosunkowaniu si do wasnego dziecka. Osierocenie i brak osoby pe-nicej zastpczo t rol rodzicielsk owocuje niepewnoci postpowania rodzi-cielskiego, a take skonnoci do dystansu emocjonalnego i unikania ucieczki od kontaktu z dzieckiem. Identyfikowanie si z rodzicem, ktry sam nie mia dobrego kontaktu z dzieckiem (np. z surowym, karccym, niewnikajcym w mo-tywy postpowania dziecka, agresywnym) i aprobata jego zachowania rwnie s przyczyn analogicznego stosunku do wasnego dziecka18.

Istot relacji dziecko rodzic, rodzic dziecko odzwierciedla teoria przy-wizania Johna Bowlbyego. Teoria ta staa si dominujcym sposobem podej-cia do analizy wczesnego rozwoju spoecznego i przyczynia si do przepro-wadzenia ogromnej liczby bada empirycznych nad tworzeniem przez dzieci bliskich relacji.

To, co dla wygody nazywam teori przywizania, to sposb ujcia w kon-cepcj, ludzkiej skonnoci do tworzenia silnych afektywnych wizi z wanymi, bliskimi osobami oraz sposb wyjaniania rnych form dystresu emocjonal-nego i zaburze osobowoci, wczajc tu lk, zo, depresj, emocjonalne odizolowanie, ktrych przyczyn jest niechciana separacja bd utrata19. Te-orii Bowlbyego przywieca przekonanie, i pierwsze dowiadczenia dzie-cka w interakcji z opiekunem maj decydujcy wpyw na dalszy jego rozwj, a dowiadczenie separacji, czyli zerwania we wczesnym dziecistwie kontak-tu moe mie bardzo silny wpyw na zachowanie, ksztatowanie osobowoci oraz przysze relacje interpersonalne. W oparciu o liczne badania i obserwacje samego Bowlbyego, a take pniejszych psychologw, na podstawie reakcji dzieci w okrelonych sytuacjach wyrnione zostay wzorce przywizania. Do

17 A. Jakubik, Zaburzenia osobowoci, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003, s. 106.18 M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, wyd. 3, Wiedza Powszechna, Warszawa 2009.19 J. Bowlby, Przywizanie, PWN, Warszawa 1969.


rozwoju teorii Bowlbyego przyczynia si zwaszcza amerykasko-kanadyjska psycholog, Mary S.D. Ainsworth, ktra dziki swym dokonaniom umoliwia intensywny postp bada empirycznych i wyodrbnia trzy powszechnie zna-ne i akceptowane dzi style przywizania: bezpieczny oraz dwa pozabezpiecz-ne: lkowo-ambiwalentny oraz unikajcy. Wyrnione przez Bowlbyego oraz jego kontynuatorw trzy style przywizania s nadal aktualne i stanowi istotn, wci rozwijan koncepcj psychologiczn tumaczc zaleno midzy opie-k rodzicw a prawidowym rozwojem dzieci od pierwszych miesicy ycia20.

Carl Rogers, przedstawiciel psychologii humanistycznej, twrca niedyrek-tywnej psychoterapii skoncentrowanej na kliencie uwaa, e autentyczne spot-kania z drug osob w atmosferze akceptacji i empatycznego rozumienia dru-giej osoby prowadz do powstawania gbszych relacji. Wielu specjalistw uwa-a, e to wizi rodzicw z dziemi decyduj o efektach wychowawczych, a nie metody wychowawcze. Carl Rogers stwierdzi: W ostatecznym rozrachunku samo aktualizacja organizmu pozostaje w zgodzie z szeroko pojtym procesem socjalizacji. () Kontekstem, w ktrym mamy potencjalnie najwicej szans na wzrost, s relacje z przyjacimi, kolegami, partnerami, dziemi21. Oznacza to, e w interakcji rodzic dziecko korzystniejsze dla podtrzymywania osabionej wizi z powodu utraty wolnoci lub jej odbudowania bdzie rozwijanie postaw, ktre pomagaj spotka si z drugim czowiekiem w ciepej atmosferze penej autentycznoci i zrozumienia. Zatem proces resocjalizacji skazanych powinien by ukierunkowany na dziaania zmierzajce do pobudzenia w kierunku uczest-niczenia w procesie wychowania dzieci poprzez tworzenie okolicznoci do wza-jemnych interakcji pomidzy skazanym a jego dziemi.

Dla niektrych osadzonych wychowanie dziecka nie zawsze moe wydawa si czym istotnym. Jednostki penitencjarne prowadz programy integracji ro-dzin, ktrych celem jest m.in. wzmocnienie rodziny, ksztatowanie odpowie-dzialnego rodzicielstwa, wzmocnienie pozycji rodzica odizolowanego od rodzi-ny, zacienienie wizi. Istotn rol w warunkach izolacji penitencjarnej w pro-cesie resocjalizacji skazanych maj programy profilaktyczne, resocjalizacyjne i terapeutyczne, ukierunkowane na odbudow sfery kontaktw rodzinnych w sytuacji osadzenia. Sytuacja izolacji moe sprzyja okresowej, a nawet trwaej dezorganizacji ycia rodzinnego, podwaaniu roli rodzica, nieprawidowej rea-lizacji procesu wychowania dzieci22.

Stanisaw Kawula zakada, e mona okrela cechy rodziny jako rodowi-ska wychowawczego, jeeli analizuje si rodzin i jej mechanizmy funkcjonowa-nia w paradygmacie instytucjonalnego rodowiska wychowawczego. Podejcie

20 J.-P. Bouchard, La thorie de lattachement est aussi une thorie de la violence, LEvolution Psychiatrique 2013, nr 78(4), s. 699-703.21 D. Mearns, B. Thorne, Terapia skoncentrowana na osobie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2010. 22 J. Mazur, Wpyw kontaktu z rodzin na funkcjonowanie osadzonego w warunkach izolacji. Realizacja funkcji rodzinnych prba opisu, Osobowo przestpcy a proces resocjalizacji, Lublin 2005, s. 189-201.


to pozwala uzyska obraz wieloaspektowy z perspektywy pedagogicznej. Ro-dzina w tym obrazie jest zarwno rodowiskiem wychowawczym, grup oraz instytucj wychowawcz. Rodzina stanowi wsplnot o silnych zdolnociach samoregulacyjnych, ktra wywiera istotny wpyw na czonkw tej grupy. Grupa ta stanowi wewntrzny wiat, ktry podlega zewntrznym wpywom. Intere-sujce jest w tych dwch obrazach to, czy wewntrzny wiat rodziny i jej po-szczeglnych czonkw jest zgodny z oglnymi celami, wartociami i normami ycia spoecznego. rodowisko rodzinne nie ma sytuacji, ktre byyby pedago-gicznie obojtne. Wskazuje to na istotne oddziaywanie na system rodzinny go tworzcy oraz poszczeglnych czonkw tej grupy. Dlatego wiadome, zamie-rzone odziaywanie na poszczeglnych jej czonkw moe sprzyja wczeniu danej grupy do szerszego systemu spoecznego oraz ksztatowa postawy pro-spoeczne. Jeeli spojrzymy na t grup jako rodowisko bezporednio oddzia-ujce oraz wspierajce skazanego w procesie readaptacji do warunkw ycia na wolnoci i wczenia go w globalny system spoeczny to bardzo zasadne jest wspieranie instytucjonalne rodziny23.

Kolejn wan kwesti, ktrej nie sposb nie poruszy, to problemy osb skazanych, takie jak uzalenienie oraz zachowania przemocowe w stosunku do rodziny. Jeeli rodzina ma by jedynym z kluczowych elementw wicych osadzonego ze wiatem zewntrznym to osadzony powinien by motywowa-ny do podjcia terapii w warunkach wiziennych w zwizku z naduywaniem lub uzalenieniem od alkoholu oraz uczestniczenia w warsztatach dla spraw-cw przemocy w obu przypadkach uzalenienia lub stosowania przemocy. Interwencje terapeutyczne wobec rnorodnych zjawisk patologicznych i zabu-rze odnosz si zawsze porednio lub bezporednio do sposobu mylenia o czynnikach je warunkujcych.

W rodzinie z problemem alkoholowym czsto nie s zaspakajane podstawo-we potrzeby dzieci, takie jak potrzeby emocjonalnego kontaktu, ktre prowadz do osamotnienia, poczucia krzywdy, winy. Dziecko potrzebuje prawidowego kontaktu z rodzicem, ktry jest rdem bliskich wizi i pozytywnych przey. W rodzinie dysfunkcyjnej najczciej aden z czonkw rodziny nie jest szano-wany. Brak znajomoci dziecka oraz umiejtnoci wychowawczych prowadzi do nadmiernych wymaga wobec dziecka w stosunku do jego moliwoci oraz wieku24. Skazany powinien by motywowany do podjcia terapii oraz uczestni-ctwa w warsztatach ksztatujcych umiejtnoci wychowawcze w celu powrotu do warunkw wolnociowych z nabytymi umiejtnociami i ksztatowanymi po-stawami majcymi na celu prawidowe budowanie wizi z bliskimi opartymi na szacunku i poszanowaniu norm oglnospoecznych. Osadzonemu rodzicowi

23 S. Kawula, J. Brgiel, A.W. Janke, Pedagogika rodziny obszary i panorama problematyki, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru 2009.24 M. Ry, Rodzina z problemem alkoholowym. Metody bada relacji interpersonalnych w dysfunkcyjnych systemach rodzinnych, Wydawnictwo Mazowieckie Centrum Polityki Spoecznej, Warszawa 2014, s. 53.


naley zaproponowa, w ramach adaptacji do nowych warunkw kontaktowa-nia si ze swoimi dziemi, dostp do warsztatw umiejtnoci wychowawczych (postaw rodzicielskich), ktrych celem bdzie przystosowanie si do nowych warunkw oraz wypracowanie nowych umiejtnoci uczestniczenia w yciu dziecka w zwizku z ograniczonymi moliwociami uczestniczenia w jego yciu oraz yciu pozostaych czonkw rodziny. Baldwin, Kalhorn i Breese zauwa-yli, e postawy rodzicw i pozytywne stosunki midzy rodzicami wywieraj wpyw na rozwj emocjonalny oraz stabilizuj emocjonalnie dziecko.

Praca nad relacjami rodzinnymi, w szczeglnoci dotyczcymi postaw wo-bec dzieci jest niezmiernie istotna rwnie w okresie przygotowania skazanego do ycia na wolnoci.

W spoecznej readaptacji skazanych w okresie przygotowania do zwolnienia administracja zakadu karnego uatwia skazanemu nawizanie kontaktu z kura-torem sdowym lub ze stowarzyszeniami, organizacjami i instytucjami, ktrych celem dziaania jest pomoc skazanym do ycia na wolnoci. Zarwno kurator sdowy, jak i wymienione podmioty ustalaj ze skazanym zakres niezbdnej pomocy i sposb jej udzielania (art. 165 3 k.k.w.)

Istotn rol w tym zakresie maj zadania, ktre realizuje kurator przygoto-wujc skazanego do ycia na wolnoci. Nale do nich: sporzdzenie we wsp-dziaaniu ze skazanym programu wolnociowego, przygotowanie rodowiska rodzinnego i spoecznego do powrotu skazanego, wsporganizowanie pomo-cy postpenitencjarnej poprzez rozpoznanie potrzeb skazanego i jego rodziny oraz ksztatowanie umiejtnoci samodzielnego rozwizywania problemw, wspdziaanie ze stowarzyszeniami, fundacjami, organizacjami, instytucjami i innymi podmiotami, ktrych celem dziaania jest pomoc w spoecznej read-aptacji skazanych. Przygotowanie skazanego do zwolnienia z zakadu karnego mona uzna za odmian pracy z indywidualnym przypadkiem, obejmujce w klasycznym modelu trzy etapy:

rozpoznanie przypadku diagnoza osobowoci, opracowanie planu kontrakt, realizacja planu etap pracy z przypadkiem25.

Wanym elementem w procesie przygotowania skazanego do ycia na wol-noci s rozmowy z rodzin skazanego, dziki ktrym kurator ma sposobno rozpozna rodowisko, do ktrego powrci skazany oraz ustali, czy moe on liczy na pomoc i wsparcie ze strony najbliszych. Skazany, realizujcy pro-gram wolnociowy zawiera z kuratorem rodzaj kontraktu, dlatego te powi-nien podporzdkowa si poleceniom oraz by wiadom ingerencji kuratora w osobiste sfery ycia26. Badania potwierdzaj, e do jednej z najwikszych trosk osb opuszczajcych zakady karne naley zerwanie wizi z najbliszymi.

25 A. Iwanowska, Przygotowanie skazanych do ycia na wolnoci w trybie art. 164 k.k.w., Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2013, s. 31.26 Ibidem, s. 31.


S. Hoffman-Fishman dowodzi, e okres po opuszczeniu zakadu karnego jest niezwykle trudny nie tylko dla samego zwolnionego, ale take dla czonkw jego rodziny. W miar zbliania si terminu zwolnienia rodzina skazanego moe dowiadcza uczucia niepokoju i strachu. Nowe obowizki zwizane z brakiem czonka rodziny, penienie nowych rl mog wpywa na zagroenie poczucia niezalenoci przez powrt osoby, ktrej umiejtnoci yciowe pozostay sta-tyczne i powoduj tendencj do powielania niektrych wzorcw postpowania z najbliszymi.

Zwolnienie skazanego czsto rozpoczyna kolejny etap w jego yciu, ktry moe by odmiennie postrzegany w obszarach dotyczcych wsplnej przyszo-ci. Jak wskazuje Beata Maria Nowak, rodziny winiw s zazwyczaj dysfunk-cyjne, a czsto tkwi w dugotrwaym kryzysie zoonym, std te wydaje si zupenie zrozumiae, e niewystarczajce jest udzielanie rodzinom ekswi-niw pomocy postpenitencjarnej gwnie w formie wiadcze finansowych. Rodziny te zmagaj si bowiem z problemami rnorodnej natury, a powrt skazanego do spoecznoci rodzinnej w jeszcze wikszym stopniu dezorgani-zuje jej system. Pojawiaj si nieporozumienia, wzajemne pretensje, rodzi si agresja i przemoc. W zwizku z tym przygotowanie osadzonych do readaptacji w rodowisku rodzinnym powinno uwzgldnia intensywn terapi rodzinn prowadzon w jednostkach penitencjarnych w okresie przygotowujcym osa-dzonych do ycia na wolnoci, z moliwoci kontynuowania jej w warunkach wolnociowych (w ramach pomocy postpenitencjarnej). Jest to o tyle istotne, e ich rodziny wykazuj nie tylko deprywacj potrzeb zwizanych z codzienn eg-zystencj (rzeczowych i finansowych), ale przede wszystkim wymagaj wsparcia i oddziaywa w zakresie ksztacenia umiejtnoci radzenia sobie w sytuacjach trudnych, odnawiania utraconych lub nadwtlonych wizi z czonkiem rodziny przebywajcym w wizieniu, kompetencji spoecznych i wielu innych sprawno-ci niezbdnych do bezpiecznego funkcjonowania spoecznego27.

Sytuacja ta powoduje, e kurator moe by ogniwem pomocnym w nawiza-niu kontaktu i dobrych relacji, a take aklimatyzacji rodziny skazanego w zwiz-ku ze specyficznymi problemami osoby opuszczajcej zakad karny. Zadania wyznaczane skazanym przygotowujce do ycia na wolnoci mog zmierza w kierunku unormowania sytuacji rodzinnej, podejmowania prb nawizania kontaktu z rodzin, poprawy relacji z najbliszymi lub udzielenia im pomo-cy. Wsparcie spoeczne oraz instytucjonalne moe by skutecznym rodkiem w readaptacji po opuszczeniu zakadu karnego. Im wysze skazany posiada umiejtnoci rozwizywania problemw, dojrzao emocjonaln, tym atwiej w bardziej elastyczny sposb poradzi sobie ze stawianymi przed nim nowymi zadaniami.

27 B.M. Nowak, Rodzina w kryzysie. Studium resocjalizacyjne, wyd. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa 2012, s. 177.


Beata Maria Nowak, powoujc si na opini wielu penitencjarystw, wska-zuje, e nastpstwem kary pozbawienia wolnoci s zjawiska okrelane jako: stygmatyzacja, standaryzacja, depersonalizacja czy degradacja. Izolacja wizien-na, a w szczeglnoci ta dugotrwaa, prowadzi do trwaych zmian w osobo-woci winiw, ktrych efektem jest znieksztacenie obrazu samego siebie, minimalizacja ponoszenia odpowiedzialnoci za podjte decyzje, ograniczenie moliwoci dokonywania wyborw, ksztatowanie postaw biernoci i zaleno-ci od innych. Konsekwencj rozbienoci midzy warunkami ycia w placw-kach penitencjarnych a rzeczywistoci mog by problemy z nawizywaniem konstruktywnych relacji interpersonalnych, a zwaszcza z odnawianiem relacji wewntrzrodzinnych28.

Podsumowanie

Celem resocjalizacji osoby osadzonej w zakadzie karnym jest progresywna korekta zachowa oraz postaw odbiegajcych od przyjtych w spoeczestwie zaoe normatywnych. Okrelenie teoretycznej koncepcji czowieka pozwala na dobranie waciwych oddziaywa wobec osoby osadzonej29. Oddziaywania wobec skazanego powinny uwzgldnia zarwno prawa czowieka, jak i jego podmiotowo. Wedug zaoe teoretycznych twrczej resocjalizacji M. Ko-nopczyskiego, [...] u podstaw idei czowieka uwiconego, szlachetnego, lepszego, innego ley nadzieja, e w kadej fazie swego ycia, w sprzyjajcych warunkach, jest on zdolny i skonny przeobrazi si na korzy30. Skazany w procesie resocjalizacji pozostaje podmiotem proponowanych mu oddziay-wa psychokorekcyjnych. Motywowanie skazanego do okrelonych aktywnoci poprzez rozbudzanie jego refleksyjnoci i wiadomoci zwizanej z jego pod-miotowoci wie si z unikaln zdolnoci czowieka do uczynienia siebie przedmiotem poznania, co moe sprawi, e moliwa staje si zmiana samego siebie31. W tym celu warto tworzy moliwie optymalne warunki, w ktrych osoba skazana bdzie zdolna do przekraczania granic swojego nieprzystoso-wanego spoecznie funkcjonowania. Optymalne warunki to rwnie jako in-terakcji, w ktrych skazany bdzie bra udzia, bo oddziaywanie emocjonalne w takich sytuacjach moe wzbudza wicej gbszych przey emocjonalnych oraz refleksji. Osoba osadzona bdzie miaa okolicznoci do dowiadczania i spontanicznego wyraania swoich uczu i myli, co moe sprzyja osobistej przemianie w procesie resocjalizacji, a nawet uzupeni braki w umiejtnociach

28 Ibidem, s. 175.29 M. Konopczyski, B.M. Nowak, Resocjalizacja cigo i zmiana, Wydawnictwo Pedagogium, War-szawa 2008, s. 160.30 M. Konopczyski, Metody twrczej resocjalizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 21.31 M. Jarymowicz, Psychologiczne podstawy podmiotowoci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 10-13.


przez nabywanie lub korygowanie swoich zachowa, przekona oraz rozwija-nie cech ycia emocjonalnego w interakcjach spoecznych dziaajc w rodo-wisku wewntrznym, gdzie odbywa kar pozbawienia wolnoci i zewntrznym, tj. np. w kontaktach z rodzin. Jednake istnieje niebezpieczestwo potrakto-wania skazanego tylko w sposb przedmiotowy. Wwczas oczekiwanie zajcia zmiany u skazanego moe by tylko naiwnym przewidywaniem resocjalizacyj-nym, gdy skazany w takiej sytuacji adaptuje si tylko do oczekiwa, a nie za-chodzi w nim faktyczna zmiana. W zwizku z tym osoby pracujce ze skaza-nymi powinny sprawdza czy ich oczekiwania s spjne z oczekiwaniami ich podopiecznych32. Skazany, jako jednostka samowiadoma i zdolna do samosta-nowienia, moe by tylko wspierana w urzeczywistnianiu swojego potencjau rozwojowego. Pozwala to jednostce na realizowanie osobistej zmiany w opar-ciu o wgld w siebie oraz stwarza moliwo nauczenia si refleksyjnoci, by w konsekwencji odkrywa swoje wartoci i przewidywa skutki swoich zacho-wa33. Zatem tworzenie wielu sytuacji psychokorekcyjnych moe zapocztko-wa proces zmiany osobistej jednostki oraz lepiej przygotowa j na powrt do spoeczestwa oraz penionych wczeniej rl spoecznych.

Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy zaleca szerok wymian do-wiadcze pomidzy pastwami czonkami Rady Europy, a take prowadzenie bada nad spoecznymi skutkami pozbawienia wolnoci.

Wymiana dowiadcze moe przynie efekty w postaci wypracowania bar-dziej skutecznych metod postpowania ze skazanym bdcymi w izolacji peni-tencjarnej.

Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy, biorc pod uwag niekorzystne aspekty wykonywania kary pozbawienia wolnoci rzutujce na losy skazanych, uznaje za celowe podejmowanie dziaa je minimalizujcych.

W rekomendacji wskazano dwa kierunki dziaa minimalizujcych spoecz-ne skutki pozbawienia wolnoci:

dziaania obejmujce rodziny skazanych (pomoc materialna rodzinom bdcym w trudnej sytuacji finansowej, podtrzymywanie wizi rodzin-nych m.in. poprzez tworzenie waciwych warunkw do odbywania wi-dze w zakadach karnych);

dziaania obejmujce skazanych (dziaania, ktre mog pomc skaza-nemu w powrocie do spoeczestwa i funkcjonowaniu bez wchodzenia w konflikt z prawem)34.

Zdaniem autorw, proces resocjalizacji warto opiera o wartoci rodzinne oraz prawidowe funkcjonowanie osoby w krgu osb najbliszych, co moe sprzyja rozwojowi emocjonalnemu, a w konsekwencji ksztatowa takie cechy,

32 S. Trusz (red.), Efekty oczekiwa interpersonalnych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013, s. 421-454.33 Ibidem, s. 10.34 Midzynarodowe standardy wykonywania kar, Przegld Wiziennictwa Polskiego, op. cit.


jak stae wizi z czonkami rodziny, adekwatno uczuciow, kontrol emocjo-naln, empati oraz szereg innych prospoecznych postaw. Proces readaptacji, oparty o wskazane zaoenia, moe wspomaga kreowanie nowego wizerunku osadzonego, zgodnego ze spoecznymi oczekiwaniami.

Bibliografia:

Bouchard J.-P., La thorie de lattachement est aussi une thorie de la violence, LEvo-lution Psychiatrique 2013, nr 78(4).

Dudak A., Radzenie sobie ojcw ubiegajcych si o prawo do dziecka a ich zasoby oso-biste, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2013.

Hoyst B., Wiktymologia, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2006.Ignaczewski J. (red.), Wadza rodzicielska i kontakty z dzieckiem. Sdowe Komen-

tarze Tematyczne, C.H. Beck, Warszawa 2010.Iwanowska A., Przygotowanie skazanych do ycia na wolnoci w trybie art. 164

k.k.w., Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2013.Jakubik A., Zaburzenia osobowoci, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa

2003. Jarymowicz M., Psychologiczne podstawy podmiotowoci, Wydawnictwo Naukowe

PWN Warszawa, 2008.Kawula S., Brgiel J., Janke A.W., Pedagogika rodziny obszary i panorama proble-

matyki, wyd. 2, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru 2009.Koakowski A. (red. nauk.), Zaburzenia zachowania u dziecka Teoria i praktyka,

Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2013.Konopczyski M., Metody twrczej resocjalizacji, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2009.Konopczyski M., Nowak B.M., Resocjalizacja cigo i zmiana, Wydawnictwo

Pedagogium, Warszawa 2008.Mazur J., Wpyw kontaktu z rodzin na funkcjonowanie osadzonego w warunkach

izolacji. Realizacja funkcji rodzinnych prba opisu, Osobowo przestpcy a proces reso-cjalizacji, Lublin 2005.

Mearns D., Thorne B., Terapia skoncentrowana na osobie, Wydawnictwo Uni-wersytetu Jagielloskiego, Krakw 2010.

Midzynarodowe standardy wykonywania kar, Przegld Wiziennictwa Polskie-go 2011, Nr 72-73 III-IV kwarta 2011, Numer Specjalny, Wydawnictwo Cen-tralnego Zarzdu Suby Wiziennej Ministerstwa Sprawiedliwoci.

Nowak B.M., Rodzina w kryzysie. Studium resocjalizacyjne, wyd. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.


Plopa M., Psychologia rodziny teoria i badania, Impuls, Krakw 2011.Ry M., Systemy rodzinne, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-

-Pedagogicznej, Warszawa 2004. Ry M., Rodzina z problemem alkoholowym. Metody bada relacji interpersonalnych

w dysfunkcyjnych systemach rodzinnych, Wydawnictwo Mazowieckie Centrum Poli-tyki Spoecznej, Warszawa 2014.

Sokal U., Wizi uczuciowe, Wydawnictwo Elblskiej Uczelni Humanistyczno--Ekonomicznej, Elblg 2005.

Stojanowska W., Rozwd a dobro dziecka, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1979.

Trusz S., Efekty oczekiwa interpersonalnych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013.

Ziemska M., Postawy rodzicielskie, wyd. 3, Wiedza Powszechna, Warszawa 2009.

Bonds in the family determine the process of readaptation of convicts

Abstract

Family constitutes the most important environment for each person. One of the most fundamental means of influence on convicts serving sentences in penitentiary units is the possibility of sustaining relations with family members. Including families in the process of corrective actions contributes to satisfying emotional needs of convicts and is one of the rehabilitation priorities. It is an incredible difficult thing to sustain proper relations with the juveniles while being sentenced to detention. The process of rehabilitation should be based on family related values and proper functioning around family members-family bond is a particular kind of social bond that forms one of the most basic variables in the process of rehabilitation.

Więzi rodzinne determinantem procesu readaptacji skazanych

Documents

Transcript of Więzi rodzinne determinantem procesu readaptacji skazanych