TEORIA WIĘZI (John Bowlby)

Ontogeneza więzi i wzorce więzi

Diana SenatorUniwersytet WarszawskiInstytut Psychiatrii i Neurologii

Więź emocjonalna

„To, co dla wygody nazywam teoriąprzywiązania (attachment theory), to sposób ujęcia w koncepcję, ludzkiej skłonności do tworzenia silnych afektywnych więzi z waŜnymi, bliskimi osobami (important others) oraz sposób wyjaśniania róŜnych form dystresuemocjonalnego i zaburzeń osobowości, włączając tu lęk, złość, depresję, emocjonalne odizolowanie, których przyczyna jest niechciana separacja bądźutrata”. (Bowlby, 1969)

Więź emocjonalna

� Specyficzność

� Czas trwania

� ZaangaŜowanie emocji

� Ontogeneza

� Uczenie się

� Organizacja

� Funkcja biologiczna

Specyfika więzi

� Zachowanie przywiązaniowe jest skierowane do jednej lub więcej bliskich osób.

� Tymi osobami są pierwotni opiekunowie (primary caregivers), czyli osoby pełniące funkcje rodziców. (Zazwyczaj są to biologiczni rodzice, ale nie zawsze).

Więź na całe Ŝycie

� Więź trwa przez większość cyklu Ŝycia. ChociaŜ w okresie wczesnej dorosłości mogą pojawiać się nowe więzi – w relacji miłosnej (romanticrelationship) – to jednak wczesne więzi nie dają się łatwo porzucić i zazwyczaj utrzymują się.

ZaangaŜowanie emocji

� Wiele z najbardziej intensywnych emocji jest wzbudzanych podczas tworzenia się, utrzymywania, zrywania i odnawiania relacji przywiązaniowych. Tworzenie się więzi moŜna opisać jako zakochiwanie się, utrzymywanie więzi jako kochanie kogoś, a utratępartnera jako opłakiwanie. Podobnie, groźba utraty wzbudza lęk, a faktyczna strata smutek. Obie te sytuacje z wielkim prawdopodobieństwem budzągniew. Niezakłócone utrzymywanie więzi jest doświadczane jako źródło poczucia bezpieczeństwa, a odnowienie więzi jako źródło radości. PoniewaŜ takie emocje są zazwyczaj odbiciem stanu więzi afektywnych osoby, to psychologia i psychopatologia emocji w duŜej mierze jest psychologią i psychopatologią więzi afektywnych.

Ontogeneza więzi

� Znakomita większość niemowląt rozwija zachowania przywiązaniowe wobec wybranej osoby podczas pierwszych 9 miesięcy Ŝycia. Im więcej doświadczeńspołecznych interakcji ma dziecko z danąosobą, tym bardziej prawdopodobne będzie, Ŝe stworzy więź do tej osoby. Z tego powodu ktokolwiek matkuje dziecku stanie się pierwotnym opiekunem. Zachowania przywiązaniowe łatwo sąaktywowane do końca 3 roku Ŝycia.

Uczenie się

� Podczas, gdy uczenie sięróŜnicowania znanego od obcego jest kluczowym procesem w rozwoju przywiązania, konwencjonalne nagrody i kary, jakimi posługują siępsychologowie eksperymentalni, odgrywają jedynie niewielką rolę. Więź moŜe się rozwinąć pomimo powtarzających się kar ze strony pierwotnego opiekuna.

Organizacja� Początkowo zachowania przywiązaniowe składają się z

reakcji zorganizowanych w stosunkowo proste sekwencje. Od końca pierwszego roku Ŝycia staja się coraz bardziej złoŜonymi systemami behawioralnymi, zorganizowanymi hierarchicznie i zawierającymi wewnętrzne robocze modele siebie i opiekuna. Systemy te są aktywowane przez określone warunki, a zakańczane przez inne.

� Do warunków aktywujących zaliczają się: obcość, głód, zmęczenie i wszystko, co wywołuje strach.

� Do warunków kończących zalicza się widok lub głos matki (opiekuna), a w szczególności interakcja z nią.

� Gdy matka jest obecna lub znane jest miejsce jej przebywania, dziecko przestaje intensywnie okazywaćzachowania przywiązaniowe, a w zamian eksploruje otoczenie.

Funkcja biologiczna

� Zachowanie przywiązaniowe występuje u młodych prawie wszystkich gatunków ssaków, a u wielu gatunków utrzymuje sięcałe Ŝycie. ChociaŜ istnieje wiele róŜnic międzygatunkowych, to utrzymywanie bliskości z wybranym osobnikiem, prawie zawsze matką, jest reguła, która sugeruje, Ŝe takie zachowanie ma wartość dla przetrwania (głównie ochrona przed drapieŜnikami).

Teoria więzi – nurt interakcyjny i interpersonalny

� Teoria więzi dała początek całemu nowemu sposobowi myślenia o dzieciach, relacjach, psychopatologii.

� Zapoczątkowała nurt interakcyjny.

� Stanowi takŜe podstawę podejścia interpersonalnego.

Czynniki aktywujące zachowanie

� Konfiguracja następujących czynników:� Obecność określonych obiektów w

środowisku

� Brak określonych obiektów w środowisku

� Hormony

� Poziom aktywacji CUN w danym momencie

� Odbierana stymulacja w danym momencie

Zachowania sygnałowe

� Zachowania przywiązaniowe słuŜąutrzymywaniu bliskości z opiekunem

� Zachowania sygnałowe, to zachowania przywiązaniowe obecne od urodzenia lub pojawiające się bardzo wcześnie w rozwoju dziecka (do 3 miesiąca)� Ssanie słuŜące uspokajaniu� Płacz� Uśmiech� Przywieranie, podąŜanie wzrokiem� Chwytanie� Gaworzenie (potem)

Wewnętrzne robocze modele (WRM)

� Wraz z budowaniem relacji przywiązaniowej dziecko tworzy wewnętrzne robocze modele (internal working models):� Siebie� Opiekuna� Znaczenia ich relacji

� WRM to dynamiczne reprezentacje, w których są przechowywane i przetwarzane informacje (o sobie, opiekunach, relacji), tak, abyumoŜliwiały predykcję i „skuteczne” działanie.

� WRM są zbudowane zgodnie z dostępnymi dziecku danymi (z własnych doświadczeń).

� WRM są rozciągnięte na to, co jest potencjalne (aby skutecznie działać w nowych sytuacjach).

� WRM powinny być spójne wewnętrznie, aby pełnić swoją funkcję.� Mogą być „uaktualniane”, ale zmiany w nich dokonują się pomału.� WRMy tworzą wewnętrzny świat dziecka.� WRMy są obsadzone emocjami.� Podstawową emocją modelu znaczenia relacji jest radość.

ONTOGENEZAFaza 1: Orientacja i sygnały bez róŜnicowania wybranej osoby

� Od urodzenia do 8-12 tygodnia

� Obecne są pewne specyficzne zachowania wobec ludzi, ale róŜnicowanie między osobami jest ograniczone

� Preferencja bodźców społecznych

� Zachowania sygnałowe

� Dziecko przestaje płakać na głos lub widok twarzy ludzkiej

� Zachowania dziecka i zachowania opiekuna wzajemnie na siebie oddziałują

� Od około 12 tygodnia Ŝycia wzrasta intensywnośćprzyjaznego reagowania

ONTOGENEZAFaza 2: Orientacja i sygnały skierowane do jednej (lub więcej) wybranej osoby

� Faza ta trwa do około 6 – 8 miesiąca.

� Przyjazne reagowanie na osoby, a najbardziej na opiekuna

� Coraz bardziej zróŜnicowane reakcje w zaleŜności od osoby. Od 12 tygodnia staje się to widoczne.

� Jednym z najbardziej widocznych przejawów ukształtowania się więzi jest lęk przed osobami obcymi, który pojawia sięokoło 8 miesiąca (tzw. Lęk 8-miesiąca)

ONTOGENEZAFaza 3: Utrzymywanie bliskości z wybrana osobądzięki przemieszczaniu się i sygnałom

� Faza ta trwa do końca drugiego roku Ŝycia� Coraz bardziej zróŜnicowane reakcje na róŜne osoby� Wyraźne są takie zachowania jak:

� PodąŜanie za odchodzącą mamą� Witanie mamy po powrocie� Mama jako „bezpieczna baza” (secure base)

� Inne bliskie osoby poza pierwotnymi opiekunami nabierają znaczenia jako „wspierający” opiekunowie

� Osoby obce są traktowane ostroŜnie, wzbudzajączujność

� Zmienia się repertuar zachowań wchodzących w skład systemu behawioralnego przywiązania, co jest związane z rozwoje dziecka, szczególnie rozwojem ruchowym i rozwojem mowy.

ONTOGENEZAFaza 4: Tworzenie partnerstwa

� Od początku 3 roku Ŝycia

� Dziecko zaczyna dostrzegać „cele” zachowania matki i jej plany osiągania ich

� Nabywa wgląd w uczucia i motywy działania opiekuna

� Jest w związku z tym w stanie „negocjować” własne plany z uwzględnieniem planów, intencji i uczućopiekuna

� Zachowanie dziecka jest bardziej elastyczne

� Obraz świata, jaki nabywa dziecko staje się duŜo bardziej złoŜony

� Coraz bardziej złoŜone są takŜe wewnętrzne robocze modele siebie, opiekuna i znaczenia ich relacji.

Procedura Obcej Sytuacji (POS)

� Wystandaryzowana procedura obserwacyjna słuŜąca do badania wzorców więzi u dzieci około 1 roku Ŝycia.

� POS stworzona została przez uczennicę Johna Bowlby’ego – Mary Ainsworth oraz jej współpracowników (1978).

� Bazuje ona na obserwacji zachowania dziecka w sytuacji krótkiej separacji od opiekuna, powrotu opiekuna oraz pojawienia się osoby obcej.

� W zmodyfikowanej formie jest najczęściej stosowanym narzędziem badawczym do badania więzi u małych dzieci. Jest takŜe schematem wykorzystywanym w obserwacji klinicznej.

Procedura Obcej Sytuacji (POS)

Drugi epizod powrotu mamy. Osoba obca wychodzi.

3 min.Matka, dziecko8.

Osoba obca wchodzi i próbuje pocieszyć dziecko.3min. lub mniej

Osoba obca, dziecko

7.

Epizod II separacji.3min. lub mniej

Dziecko6.

Pierwszy epizod powrotu matki. Mama wraca, osoba obca wychodzi. Mama uspokaja dziecko.

3min. lub więcej

Matka, dziecko5.

Epizod I separacji. Mama wychodzi.3min. lub mniej

Osoba obca, dziecko

4.

Wchodzi osoba obca. Najpierw milczy, potem rozmawia z mamą, potem podchodzi do dziecka.

3 min.Osoba obca, matka, dziecko

3.

Dziecko eksploruje otoczenie, mama nieaktywna.3 min.Matka, dziecko2.

Badacz wprowadza matkę i dziecko do pokoju.30 sek.Matka, dziecko, badacz

1.

Krótki opisCzas trwania

Obecne osobyNumer epizodu

Więź ufna - B

� Zachowania w POS:� Opiekun jako bezpieczna baza� Separacja: PodąŜa za mamą lub przywołuje. Dystres

widoczny.� Powrót: Aktywnie wita np. uśmiechem, wokalizacją,

gestem. Szuka bliskości z rodzicem. Jeśli płacze, to uspokaja się pocieszane przez rodzica.

� WRM: Opiekun jako osoba dostępna i reagująca, wraŜliwa i kochająca, osoba, która jest „z” dzieckiem. Obraz siebie jako osoby zasługującej na miłość i na spełnienie swoich potrzeb emocjonalnych, osoby mogącej podzielać swoje przeŜycia z innymi osobami.

Więź ufna - B

� W dalszym rozwoju, osoba:� Ma pozytywną samoocenę� Ma poczucie sprawczości� Jest empatyczna� Ma lepsze zdolności społeczne� Lepiej radzi sobie z trudnymi sytuacjami

(frustracją, zmianą otoczenia, odroczeniem gratyfikacji, itp)

� Ma większą odporność psychiczną (resilience), w znaczeniu zdolności do psychicznego radzenia sobie z trudnymi doświadczeniami.

� Jest bardziej autonomiczna i niezaleŜna

Więź lękowa – unikająca - A� Zachowania w POS:

� DuŜo eksploruje, mało wraca do opiekuna (jako bezpiecznej bazy)

� Separacja: Minimalna reakcja. Jakby nie zauwaŜyło wyjścia opiekuna. Na zewnątrz niewidoczny dystres, ale przeŜywany wewnątrz bardzo silny (wysoki poziom kortyzolu).

� Powrót opiekuna: Jakby nie zauwaŜyło. Gdy rodzic podchodzi, unikanie, utrzymywanie dystansu, odchylanie się, gdy na rękach, koncentracja na otoczeniu (zabawkach).

� WRM: Przekaz od opiekuna „musisz czasem radzić sobie sam”. Model opiekuna, jako osoby nie zawsze reagującej na sygnały dziecka. Strategia „poradzenia” sobie, bez aktywnego angaŜowania opiekuna. Obraz siebie jako osoby nie zawsze zdolnej do skutecznego działania (w relacji z opiekunem, w otoczeniu), naraŜonej na „poraŜkę”, frustrację.

Więź lękowa – unikająca - A

� W dalszym rozwoju, osoba:� Bardziej zaleŜna od innych

� Bardziej lękowa

� Nadmiernie czujna / ostroŜna

� Mało „odporna” na frustrację

� Nie doceniająca swoich moŜliwości

� Mało pewna siebie

� Z poczuciem małej sprawczości

� Z niska samooceną

Więź lękowa – ambiwalentna - C

� W POS:� Ograniczona eksploracja. Widoczne rozdraŜnienie lub

bierność.� Separacja: Oznaki silnego dystresu� Powrót opiekuna: Zmienne dąŜenie do kontaktu z oznakami

gniewu, odrzucenia i napadami złości – LUB - Bierne i zasmucone. Nie daje się łatwo uspokoić.

� WRM: Model opiekuna jako mało przewidywalnego, reagującego jeśli sygnały od dziecka są bardzo nasilone, czasem niedostępnego emocjonalnie. Obraz siebie jako osoby mało skutecznej, z niewielkąmoŜliwością wpływania na innych, której potrzeby emocjonalne nie zawsze mogą być zaspokojone (co łączy się ze złością i próbami surowego kontrolowania otoczenia).

Więź lękowa – ambiwalentna - C

� W dalszym rozwoju, osoba:� Z niską samooceną

� Mało autonomiczna

� Często kontrolująca

� Przejawiająca złość w sytuacjach frustracji, rozczarowania, zranienia, lęku

� Bardziej lękowa i czujna

� Z małą „odpornością” psychiczną(resilience)

Więź zdezorganizowana - D

� W POS:� Brak widocznego celu czy intencji w zachowaniu� Mała spójność zachowania w całej procedurze.� Zachowania niekompletne, przerywane ruchy,

zastyganie, bezpośredni wyraz leku / obawy przed rodzicem, dezorientacja, zmieszanie, ruchy stereotypowe.

� WRM: Trudność w zbudowaniu spójnych wewnętrznych roboczych modeli. Dzieci o tym wzorcu więzi to często dzieci źle traktowane przez rodziców. Widoczne jest u nich wycofanie ze świata wewnętrznego (refleksyjnego funkcjonowania) oraz ograniczenie afektu. Więź ta jest patologiczna bądźjest silnym czynnikiem ryzyka dalszej patologii rozwoju.

Więź zdezorganizowana - D

� W dalszym rozwoju, osoba:� W sytuacjach frustracji odczuwa gniew, moŜe

reagować agresją.

� Często przejawia zachowania agresywne w stosunku do rówieśników i dorosłych.

� MoŜe być w wieku przedszkolnym niezwykle kontrolująca (tyranizująca).

� Ma trudności z odraczaniem gratyfikacji.

� MoŜe rozwinąć zaburzenia osobowości, szczególnie typu borderline.

� Ze względu na niewielką „odporność” psychiczna (resilience) istnieje wysokie ryzyko rozwinięcia PTSD w sytuacji nasilonego stresu.