WIELOKULTUROWOŚĆ JAKO WYZWANIE WSPÓŁCZESNOŚCI

Wstęp

Współczesne czasy stawiają nam wiele wyzwań. Jest to m.in. globalizacja, a także

wieloetniczność. Zjawisko to szczególnie widoczne jest w państwach, do których masowo

napływają rzesze emigrantów. Dlatego też zjawisko wielkulturowości, czyli współistnienia

odmiennych wartości i tradycji określonych w ramach jednego organizmu państwowego

nabiera coraz większego znaczenia i skłania do głębokiej refleksji.

Olbrzymią trudność na drodze do zaakceptowania istnienia różnych kultur czy odmiennych

religii stanowi zwyczajne uprzedzenie wynikające z fałszywego obrazu tzw. „obcych”.

Przyczyną takiej reakcji niechęci, dezaprobaty czy wręcz wrogości może być nasza

niewiedza. Właśnie nieznajomość kultury, tradycji, obrzędu, religii czy języka innych

narodów, społeczności lub grup prowadzi do negatywnych zachowań.

W związku z tym przed reprezentantami różnych kultur stoi poważne wyzwanie, którego

najistotniejszym celem jest zapobiec niebezpieczeństwu, jakie niesie z sobą fakt

niezrozumienia drugiej osoby i wynikające z tego inne negatywne sytuacje.

Wielokulturowość w Polsce

Wielokulturowość (ang. multiculturalism) to idea i model społeczny, według której

społeczeństwo powinno cechować się występowaniem grup o różnym pochodzeniu i

wyznających sprzeczne systemy normatywne (określające metody kontroli społecznej

sposoby oceniania i kontroli postępowania jednostki i osób ją otaczających). Termin ten

został pierwotnie zapożyczony z socjologii krajów zachodnich.

Wielokulturowość w Polsce to zjawisko narastające, coraz bardziej obecne w życiu

każdego z nas. Badacze wielokulturowości opisują je najczęściej jako: stan faktyczny,

rozumiany jako sytuacja obecności osób pochodzących z innych kultur; stan społeczny, w

którym to stosunki i wzajemne relacje ludzi odmiennych kulturowo mają największe

znaczenie oraz w kontekście politycznym. Ten ostatni obszar dotyczy państwa i regulacji

polityczno-prawnych związanych z kwestią wielokulturowości.

W Polsce wielokulturowość odkryta została w 1989 roku. Początkowo dostrzeżone zostały

mniejszości narodowe i etniczne, zamieszkujące nasze ziemie, od co najmniej kilku pokoleń.

Proces społecznego uznania mniejszości wiąże się z dodatkowymi prawami i możliwością

swobodnego przyznania się do swoich korzeni. Tym samym bycie Niemcem, Ukraińcem czy

Romem nabrało głębszego znaczenia, a prawo do kultywowania własnej tradycji, uczenia się

języka – dodatkowym atutem.

Krajobraz wielokulturowy w Polsce tworzą prócz mniejszości, grupy etniczne i narodowe

związane z naszą ziemią od kilku zaledwie lat, tacy jak uchodźcy, imigranci czy repatrianci.

Uchodźcy poszukujący azylu, przyjmowani na podstawie Konwencji Genewskiej, są

przybyszami nie z własnego wyboru. Prześladowani we własnej ojczyźnie za rasę,

pochodzenie etniczne, wyznawaną religię czy poglądy polityczne nie mogą liczyć na pomoc

swojego kraju. Szukają bezpiecznego dachu nad głową w Polsce, która jest na ich drodze do

wolności pierwszym krajem bezpiecznym. Część z nich decyduje się tutaj zostać. Imigranci to

zaś przybysze, którzy z własnej woli postanowili osiedlić się w Polsce – czasem są to osoby,

które tu wcześniej studiowały, mają rodziny, znajomych, pracę, są też tacy, którzy założyli

tutaj swoje własne firmy. Do tego należy jeszcze dodać repatriantów, czyli osoby z polskimi

korzeniami, które mieszkały w krajach byłego ZSRR i postanowiły wrócić. W tym kontekście

Polacy nagle zyskali nowych sąsiadów, współpracowników, uczniów, kolegów z klasy,

władających własnymi językami, wyznającymi inną religię, celebrującymi inne święta.

Różnorodność kulturowa jest zatem odczuwalna nie tylko fizycznie, ale również na poziomie

kontaktów społecznych.

Miastko na styku kultur

Ziemia Miastecka, jak i prawie całe Pomorze znajduje się na "styku kultur", gdzie do

1945 roku współistniała kultura niemiecka, polska i kaszubska, a po wojnie dołączyła do nich

również kultura kresowa. Od zarania dziejów rejon miastecki był terenem

wielonarodowościowym i wielokulturowym (w szczególności po drugiej wojnie światowej).

Na przestrzeni dziejów dominacja niemiecka doprowadziła do całkowitej asymilacji

miejscowej ludności kaszubskiej. Po 1945 roku nastąpił odpływ większości ludności

niemieckiej. Pierwszymi powojennymi osadnikami na Ziemi Miasteckiej byli robotnicy

przymusowi i jeńcy wojenni, a po nich Kaszubi z województwa gdańskiego i bydgoskiego. W

1946 roku miał miejsce największy przypływ ludności (w znacznej części repatriantów z

kresów), a w 1947 roku przybyli przesiedleńcy ukraińscy w ramach "Akcji Wisła". Właśnie

Ukraińcy i Łemkowie byli najbardziej (zarówno pod względem kulturowym, jak i

językowym) odmienną społecznością, która zamieszkała na tych ziemiach. Na terenie byłego

powiatu miasteckiego osiedlono w 1947 roku około 4 tys. Ukraińców pochodzących głównie

z okolic Przemyśla, Leska, Sanoka, Brzozowa, Jarosławia, Lubaczowa, Tomaszowa i

Hrubieszowa. Wysiedlona ludność musiała zostawić ziemię swoich przodków i odnaleźć się

w zupełnie innej rzeczywistości. W tak mieszanej społeczności, zasady wzajemnego

poszanowania i tolerancji musiały wziąć górę nad uprzedzeniami i stereotypami. Od 1989

roku nastąpiło odrodzenie etniczne wśród mieszkańców gminy. Miejscowa ludność coraz

chętniej odkrywała swoje pochodzenie. Zasady tolerancji i wzajemnego poszanowania

pozwoliły na stworzenie społeczności lokalnej. Państwo polskie gwarantuje pomoc i ochronę

mniejszości narodowych i etnicznych oraz ich praw do zrzeszania się, czego przykładem są

miasteckie organizacje społeczności ukraińskiej, niemieckiej i kaszubskiej.

Komunikacja z obcymi:

Ważnym pojęciem jest pojęcie obcego. Stosując to słowo, możemy mieć na myśli

przybyszów z innych planet, ale także obcokrajowców, nowo przybyłych, imigrantów oraz

każdą inną osobę, która nie jest nam znana. Bywa tak, że obcy to ludzie, którzy są od nas

różni i zetknęli się z naszą grupą po raz pierwszy. Powinno być oczywiste, że obecność jest

zjawiskiem zależnym od tła – status obcego jest zawsze określany w odniesieniu do grupy

gospodarza, narodu czy jakiejkolwiek innej. Terminu obcy używamy w kontekście tych

kontaktów, w których stopień obcości jest relatywnie wysoki, a stopień zaznajomienia

relatywnie niski.

Kontakt z obcymi opiera się na pewnych przewidywaniach dotyczących wyniku naszego

zachowania komunikacyjnego. Nasza świadomość owych przewidywań zależy od stopnia, w

jakim zdajemy sobie sprawę z alternatywnych wyjść z danej sytuacji. Socjolodzy wyróżniają

trzy poziomy danych używanych przez ludzi do budowania przewidywań na temat innych:

poziom kulturowy, socjologiczny i psychologiczny. Gdy wyciągamy wnioski na podstawie

dwóch pierwszych poziomów dokonujemy kategoryzacji, która może stać się stereotypizacją,

ponieważ wiele procesów kategoryzacyjnych odbywa się bez udziału umysłu, gdyż

przebiegają one poniżej progu świadomości.

Aby nasze przewidywania były trafne, musimy zdawać sobie sprawę z tego, że:

im więcej mamy doświadczeń na poziomie kulturowym, tym trafniej będziemy przewidywać;

błędy w przewidywaniach mogą wynikać albo z niewiedzy o doświadczeniach kulturowych

obcego, albo stąd, że próbujemy przewidywać na podstawie innych doświadczeń niż te, które

były jego udziałem.

Na poziomie socjologicznym predykcje opierają się na wiedzy o członkostwie obcego w

określonych grupach lub o jego aspiracjach społecznych. Główny błąd, jaki można popełnić

stosując dane z tego poziomu, polega na nie dostrzeżeniu, że dana osoba może należeć do

wielu grup jednocześnie, gdy więc komunikujemy się z innymi ludźmi, nie możemy być do

końca pewni, której grupy normy i wartości najsilniej wpływają na ich zachowanie.

Na poziomie psychologicznym podstawą predykcji są pojedyncze jednostki, z którymi się

komunikujemy. Interesuje nas, w jaki sposób osoby te różnią się od innych członków swojej

kultury i grup, do których należą, a w czym są do nich podobne.

Poprawienie efektywności komunikacji z obcymi wymaga, abyśmy stali się świadomi tego,

jak się komunikujemy.

Świadomość i kompetencja mogą być opisane jako czterofazowy proces:

(1) nieświadoma niekompetencja, kiedy błędnie interpretujemy czyjeś zachowania, ale nie

jesteśmy tego świadomi;

(2) świadoma niekompetencja, kiedy wiemy, że błędnie interpretujemy zachowania innych,

ale nie próbujemy temu zaradzić;

(3) świadoma kompetencja, kiedy myślimy o naszych zachowaniach komunikacyjnych i

świadomie modyfikujemy je w celu zwiększenia efektywności;

(4) nieświadoma kompetencja, kiedy wyćwiczyliśmy umiejętności efektywnej komunikacji

do tego stopnia, że stosowanie ich stało się automatyczne.

Przewidywania formułowane podczas komunikacji mają za zadanie redukowanie

niepewności, której doświadczamy wchodząc w interakcje z obcymi. Niepewność może

dotyczyć postaw, poglądów, wartości i zachowań obcych, jak również może dotyczyć

wyjaśnień zachowania obcych. Wyjaśniająca redukcja niepewności polega w tym przypadku

na próbie odgadnięcia, dlaczego obcy zachował się w ten a nie inny sposób.

Aby jak najwięcej skorzystać z kontaktu międzykulturowego warto się do niego przygotować

– psychicznie i merytorycznie. Im bardziej otwarcie będziemy postrzegać odmienności

wynikające z innych kultur, tym więcej się nauczymy.

Uczenie o innych kulturach zamieszkujących Polskę, trenowanie postawy otwartej i

kwestionowanie stereotypów, to domena coraz szerszego kręgu osób zajmujących się

edukacją wielokulturową: nauczycieli i edukatorów pracujących z dziećmi, młodzieżą i

dorosłymi. Jednym z zadań edukacji wielokulturowej jest uwrażliwianie na różnice kulturowe

i wzmacnianie postawy szacunku wobec drugiego człowieka i jego kultury. To zadanie jest

tym bardziej istotne, im mniej kontaktu mamy na co dzień z różnorodnością. Przygotowując

do kontaktu z odmiennością kulturową można uczyć postawy szacunku i tolerancji wobec

drugiego człowieka, analizować stereotypy, uprzedzenia i zachowania rasistowskie,

przekazywać konkretną, solidną wiedzę na temat danej kultury.

Natomiast w sytuacji, gdy w naszej klasie, grupie przyjaciół, czy sąsiedztwie są już osoby

wywodzące się z innej kultury, warto jak najwięcej korzystać z bezpośredniego kontaktu z

tymi osobami. Wtedy dobrze jest zwracać uwagę na sytuacje niezrozumiale, spowodowane

słabą znajomością języka polskiego lub nieznajomością polskiej kultury, starać się je

wyjaśnić, poznając przy okazji kulturę i język tej drugiej strony.

Edukacja międzykulturowa

Potrzeba edukacji międzykulturowej pojawiła się w związku ze zmianami społecznymi we

współczesnym świecie. Dynamiczny rozwój gospodarczy Zachodu w II połowie XX wieku

pogłębił podział świata na kraje rozwinięte i tzw. Trzeci Świat. W efekcie rozpoczął się

masowy napływ imigrantów z ubogich rejonów świata oraz z terenów objętych konfliktami

etnicznymi czy religijnymi. Rozwój systemów komunikacyjnych i informatycznych

niezwykle ułatwił szybką wymianę informacji i przemieszczanie się ludzi. W efekcie tych

procesów społecznych dzisiejszy świat to ruchome, niestabilne wspólnoty ludzkie i

wielokulturowe społeczeństwa, w których tradycyjny podział na „swoich” i „obcych” traci

sens. Europa jest obecnie w fazie kształtowania nowego modelu współżycia ludzi różnych

narodów, kultur i religii.

Dziś w Polsce żyje ok. 800 tysięcy przedstawicieli innych narodowości: Ukraińcy, Niemcy,

Białorusini, Litwini, Łemkowie, Ormianie, Czesi, Słowacy, Cyganie, Żydzi, Tatarzy i in.

Duża ich cześć to tzw. „miejscowi” zamieszkujący w Polsce od wielu pokoleń. Otwarcie

Polski związane z wejściem do Unii Europejskiej wiąże się z możliwością napływu

imigrantów. Ale nawet w tych częściach świata, gdzie nie ma zwiększonej imigracji, istnieją

konflikty mające źródło w braku zrozumienia dla różnych grup i różnych stylów życia w

obrębie jednego społeczeństwa. Stąd płynie pilna potrzeba edukacji młodych ludzi.

Przygotowanie młodzieży do życia w wielokulturowym i wielowymiarowym społeczeństwie

jest jednym z ważniejszych zadań szkoły.

Edukacja międzykulturowa to więcej niż uczenie o innych kulturach, folklorze, języku, religii

i kuchni. To więcej niż szkolna wiedza, kim są nasi sąsiedzi. Jest to przede wszystkim

warsztat obejmujący kształtowanie postaw i umiejętności kontaktu z innymi. Ktoś powie: nas

ten problem nie dotyczy, nie mamy w klasie dzieci imigrantów. Jednak kształcenie w sobie

kompetencji kulturowych niezbędne jest nie tylko w kontaktach z przedstawicielami innych

kultur, ale również z osobami z naszego kręgu kulturowego, którzy żyją, myślą inaczej niż

my. Edukację międzykulturową warto rozpocząć od własnego podwórka. W takim samym

stopniu jak kontaktów z imigrantami dotyczy ona stosunku do osób niepełnosprawnych, osób

żyjących na marginesie społecznym czy dotkniętych biedą. Każdy jest innym. Każdy jest

twórcą kultury. Edukacja międzykulturowa w przeciwieństwie do tradycyjnego uczenia „z

zewnątrz”, czy też z góry”, pozwala uczyć „do środka”, czyli od innych i z innymi.

Metody i sposoby pracy

Dla polskiej szkoły priorytety edukacji europejskiej, np.: akceptacja różnorodności

kulturowej, dowartościowanie kultur mniejszości, uwzględnienie pozaszkolnych doświadczeń

w procesie uczenia się, są często prawdziwą rewolucją. Niezwykle pomocne w prowadzeniu

zajęć z zakresu edukacji międzykulturowej są aktywizujące metody pracy:

socjodrama, wchodzenie w role

metoda projektu

debata

dyskusja

bezpośredni kontakt z przedstawicielami danej kultury

przeprowadzanie wywiadów

projekty międzynarodowe

metoda NIKE

poznawanie zabytków danej kultury i opieka nad nimi

korespondencja penpal

Metoda NIKE

Jednym ze sposobów rozwijania w uczniach kompetencji kulturowych jest metoda NIKE

(Nauczanie interkulturowe w kontekście europejskim), która skupia się na różnorodności

obecnej w szkolnej klasie. Różnorodność to nie tylko różnice, ale również podobieństwa.

Uczniowie różnią się między sobą, ale w wielu aspektach są do siebie podobni. Wszyscy

skądś pochodzą, mają różne umiejętności i różne sposoby wyrażania siebie oraz

komunikowania się z kolegami i nauczycielem. NIKE pomaga nauczycielowi zorganizować

lekcje w taki sposób, aby wykorzystać obecną w klasie różnorodność, pokazać jej wartość i

przekonać, że jest ona przydatna w nauce i wspólnym działaniu. Każdy uczeń musi popatrzeć

na każdego swojego kolegę jako na Innego i uznać go za równoprawnego twórcę kultury.

Ważnym aspektem NIKE jest rotacja zadań – w czasie kolejnych spotkań warsztatowych

każdy uczeń ma szansę spróbować swoich sił realizując inne zadanie, tak by zarówno on sam

jak i jego rówieśnicy mogli odkryć swoje mocne strony.

Warto dodać, że celem międzynarodowego projektu CLIEC jest wprowadzenie edukacji

interkulturowej, metody NIKE i scenariuszy lekcji NIKE do szkól w Polsce, Islandii i

Hiszpanii. Międzynarodowa grupa nauczycieli i trenerów przeszła intensywny, praktyczny

trening metody NIKE, zapoznała się ze scenariuszami opracowanymi przez Centrum Edukacji

Interkulturowej w Gandawie i zaadoptowała je do użytku w swoich krajach. Opracowane

materiały mają służyć do przeszkolenia następnych trenerów i nauczycieli nauczania

zintegrowanego.

Świetną okazją bezpośredniego spotkania z innymi kulturami jest udział w programie Ślady

przeszłości. Młodzież poszukuje w swojej miejscowości ciekawych, ale zapomnianych

zabytków; otacza je opieką, sama lub wespół z lokalnym samorządem dokonuje renowacji. W

ten sposób młodzi ludzie przywracają pamięć o miejscach i ludziach z nimi związanych.

Często wybierają zabytki, pamiątki przypominające o wielokulturowej przeszłości Polski:

ewangelickie cmentarze, prawosławne kapliczki, żydowskie synagogi. Konkretne działania

pomagają uczniom nawiązać bezpośredni, emocjonalny kontakt z historią, którą odkrywają.

Własne poszukiwania potrafią bardziej oddziaływać na wyobraźnię uczniów niż najlepszy

wykład.

Uczniowie:

wykonują prace porządkowe i próbują zdobyć jak najwięcej informacji o swoim obiekcie,

docierają do archiwów, dokumentów, bibliotek,

kontaktują się z ludźmi związanymi z ich zabytkiem,

dokonują aktu symbolicznej adopcji, który może mieć charakter uroczystości z udziałem

lokalnych władz i mediów,

dokumentują swoje działania,

przygotowują różnego rodzaju działania artystyczne i edukacyjne skierowane do rówieśników

oraz dorosłych współmieszkańców miejscowości i regionu.

Często opieka nad adoptowanymi zabytkami staje się elementem szkolnej tradycji, a

podejmowane przez uczniów działania stale rozwijają w nich chęć poznawania innych kultur,

a przez to i tej własnej.

Inną aktywizującą metodą pracy w ramach edukacji międzykulturowej jest poznawanie

kultury mniejszości np. ukraińskiej, w szczególności obrzędów bożonarodzeniowych oraz

wytworów sztuki artystycznej. Można przeprowadzić wywiady z przedstawicielami

mniejszości ukraińskiej; poznać kolędy i szczedriłki ukraińskie oraz nauczyć się wyszywania

haftem krzyżykowym, charakterystycznym dla zdobnictwa ukraińskiego.

Niezwykle efektywną metodą pracy jest korespondencja ze szkołami. Najczęściej odbywa się

ona w języku angielskim. Dzięki niej uczniowie dowiadują się jak wyglądają lekcje w

odległych zakątkach świata, jakich przedmiotów się uczą, jak wyglądają domy, w których

mieszkają; poznają też ich kulturę itp.

Podsumowanie:

Wielokulturowość jest wyzwaniem współczesności, a szczególności wyzwaniem szkół, w tym

polskich. Poznawanie ludzi o innych kulturach zamieszkujących Polskę, wyrabianie postawy

otwartej i zaprzeczanie utartym stereotypom, staje się głównym priorytetem ludzi

zajmujących się edukacją wielokulturową. Żyjemy przecież w coraz bardziej zróżnicowanej

kulturowo Europie. Rozszerzenie Unii, otwarcie granic, procesy globalizacji wpływają na

zwiększenie wielokulturowego charakteru wielu państw. W tej różnorodnej rzeczywistości

coraz bardziej widoczna jest potrzeba dialogu prowadzącego do zrozumienia i akceptacji

odmienności innych.

Wielokulturowość staje się czymś coraz wyraźniej wpisanym w doświadczenie i charakter

życia codziennego. Nieustanny rozwój mediów i internetowej komunikacji, która wydaje się

zawężać przestrzeń niewątpliwie zbliża do tego, co odmienne kulturowo. Wirtualne

doświadczanie „inności” staje się czymś codziennym. Tymczasem dzisiejsza polska edukacja

w pełni nie koncentruje się na nie zauważaniu różnic kulturowych.

Problemy te zauważyli teoretycy i badacze edukacji międzykulturowej, jako dziedziny

zajmującej się praktycznym tworzeniem warunków dla wielokulturowości i konstruowania

tożsamości uczniów bez potrzeby bolesnego niekiedy porzucania związków z własną kulturą.

Zauważono tu, że drogą edukacji jest nauka przez wzajemne wzbogacanie kulturowe,

wykorzystanie takich kontaktów i interakcji dla głębszego rozumienia rzeczywistości i

umiejętności spoglądania na nią przez uczniów z różnych punktów widzenia. Takie

doświadczenia niewątpliwie wiele wnoszą do życia, jako całości i uświadamiają uczniom

subtelne jego wymiary poprzez postulat wzajemnego rozumienia.

Szczególnie w miasteckich szkołach, leżących na „styku kultur” istnieje

potrzeba uwzględnienia edukacji wielokulturowej. Wynika to również z:

· ogólnej chęci uczestnictwa w demokratycznym świecie, który jest różnorodny, w którym

różnice kulturowe są dostrzegane, a troską społeczeństwa staje się obopólna tolerancja

i akceptacja tych różnic;

· dążenia do coraz bardziej świadomego odnajdowania się w świecie pokazywanym przez

nieustannie rozwijające się media, które dzisiaj oferują stałą możliwość komunikowania się z

tym, co odległe kulturowo. Chodzi o to, by sukcesywnie pozbawiać tę komunikację tego, co

zawęża postrzeganie i percepcję, czyli przede wszystkim stereotypów i uprzedzeń;

· coraz częstszej możliwości doświadczania tego, co „inne” kulturowo dzięki podróżom,

migracji i przemieszczaniu się, które z perspektywy naszego kraju będzie procesem

obustronnym;

· uświadomienia, że obecność różnicy kulturowej pomiędzy ludźmi jest czymś koniecznym i

niezbędnym dla budowy własnej tożsamości i samookreślenia, które powinno być procesem

świadomym i rzutuje na całą strukturę życia i rozwoju jednostek – w rezultacie zaś całego

społeczeństwa.

Bibliografia:

Bojar H., Mniejszości w państwie i społeczeństwie III RP, Wrocław 2000

Boski P., Jarymowicz M., Malewska-Peyre H. (red.), Tożsamość a odmienność kulturowa,

Warszawa 1992

Edukacja międzykulturowa. Poradnik dla nauczyciela, red. Anna Klimowicz, CODN,

Warszawa 2004

Pilch T. (red) 2000. O potrzebie dialogu kultur i ludzi. Wyd. Akademickie „Żak”. Warszawa.

Stewart J. 2002. Mosty zamiast murów. Wyd. Naukowe PWN. Warszawa.

http://pl.wikipedia.org/wiki

http://www.etnoteam.pl/pojecia