Wielkie imprezy sportowe w służbie budowania wizerunku państw - przykład grupy BRICK

wydanie specjalne, wiosna 2012 [27]

Wielkie impJakub JakubowskiUniwersytet im. adama mickiewicza w poznaniUWielkie imprezy sportowe w subie budowania wizerunku pastw. Przykad grupy BRIC

O to chodzi w polityce prestiu: chcemy zaimponowa innym pastwom potg, ktr dysponujemy lub wierzymy, e dysponu-jemy, lub te chcemy, by inne pastwa uwierzyy w to, e ni dys-ponujemy1. Hans Joachim Morgenthau

wstp

Sport jako zjawisko spoeczne towarzyszy ludzkoci od czasw staroytnych. Idea szlachetnej rywalizacji, przywiecajca orga-nizacji wielkich zawodw sportowych, pocztkowo przejawiaa si w rozbudowanym ceremoniale i w nagradzaniu zwycizcw przede wszystkim w formie powszechnego uznania ich zasug. Z tej tradycji idea olimpijska czerpie zreszt do dzi.

W czasach nowoytnych element sportowy i rywalizacyjny, jako gwna przyczyna organizacji wielkich imprez sportowych, zosta-je jednak uzupeniony o interesy pastw-gospodarzy i profity, jakie z tego tytuu moe czerpa podmiot w stosunkach midzynarodowych. Wszake w znaczeniu autotelicznym sport moe by zdecydowanie sa-moistny, tzn. nie musi podlega innym celom ni te, ktre nie ograni-czayby jego istoty czy te obniay jego warto. Jednake, w ujciu heterotelicznym, sens jego istnienia zwizany bywa na stae z formu-owaniem celw pozostajcych jak gdyby poza nim. Przez to sport tak interpretowany moe by traktowany jako narzdzie do osigania innego czsto nadrzdnego wzgldem niego celu2. Tryb, w jakim przyznawane jest prawo do organizacji owych imprez oraz nowe for-my budowania siy wrd pastw sprawiy, i dzi funkcj wielkich za-

1 H. J. Morgenthau, Polityka midzy narodami. Walka o potg i pokj, Warszawa 2010, s. 100.

2 M. Ponczek, Sport jako kategoria politologiczna, Studia Nauk Politcyznych 1989, nr 1, s. 131.

[28] refleksje

wodw sportowych jest nie tylko sportowa rywalizacja, a zwikszenie prestiu kraju na arenie midzynarodowej.

Problem ten wart jest podjcia, w szczeglnoci majc na uwadze fakt rozgrywanych w Polsce i na Ukrainie Mistrzostw Europy w Pice Nonej UEFA EURO 2012. Od momentu przyznania prawa do orga-nizacji imprezy, dua cz opinii publicznej rozprawia nad korzy-ciami wynikajcymi z moliwoci przeprowadzenia rozgrywek. Ro-bice w mediach karier pojcie skoku cywilizacyjnego, jaki moe by tego efektem, dotyczy w szczeglnoci przewidywanego wzrostu gospodarczego, rozwoju infrastruktury sportowej i transportowej czy zwikszenia zainteresowania Polsk jako miejscem odwiedzanym przez zagranicznych turystw. Znacznie rzadziej w owej debacie poja-wia si pytanie: czy fakt ten wpynie w jakikolwiek sposb na sposb postrzegania kraju i na jego wizerunek? Czy moliwo zorganizowa-nia imprezy uwaanej za trzeci z kolei pod wzgldem zaawansowania organizacyjnego (po olimpiadzie i mundialu) moe mie przeoenie na presti pastwa, ktry bywa rdem jego siy na arenie midzyna-rodowej? Warto, odpowiadajc na to pytanie, spojrze przez pryzmat innych tego typu imprez, przeanalizowa sam problem, jak i konkret-ne wydarzenia, jakie zostay zorganizowane w ostatnich latach. War-tym podkrelenia jest fakt, i takie ujcie jest w literaturze rzadko spotykane, zapewne dlatego, e skutki tej specyficznej formy promocji s trudno mierzalne. W przeciwiestwie do takich wyznacznikw siy pastwa jak wzrost gospodarczy czy terytorium, presti nie jest czynni-kiem moliwym do okrelenia liczbowo. To std efekty kampanii pro-mocyjnych, ktrych narzdziami s wielkie imprezy sportowe, s nie-rzadko rozoone w czasie i trudne do skalkulowania. Pewne wnioski w tym temacie wypracowuj autorzy zajmujcy si tzw. brandingiem narodowym m.in. Simon Anholt, a na gruncie polskim Marta Here-niak. Literatura ta podejmuje pewne prby poczenia idei mik-kiej potgi pastwa z pojciem marki narodowej. Z tematyk sportu kwestie t wi take autorzy czasopisma naukowego powiconego brandingowi Place Branding and Public Diplomacy. W Polsce per-spektywa ta jest spotykana sporadycznie w nielicznych publikacjach naukowych powiconych tematyce sportowej.

W niniejszym artykule przez pojcie wielkich imprez sportowych rozumiem wszelkie te zawody, ktre przycigaj ponadprzecitn rze-sz publicznoci, nie tylko jako bezporednich obserwatorw, ale tak-e jako uytkownikw mediw masowych. Nierzadko s to wydarzenia medialne w rozumieniu Daniela Dayana i Elihu Katza, czyli te, ktre

Jakub Jakubowski


absorbuj wielk publiczno zakcajc normalny porzdek trans-misji telewizyjnych3. Wrd tego typu imprez mona wic wymieni: igrzyska olimpijskie, mistrzostwa wiata w popularnych dyscyplinach sportowych (w tym w szczeglnoci pikarski mundial) oraz inne wy-darzenia transmitowane do duej liczby krajw i posiadajce wielk widowni. Na wyjanienie zasuguj take pojcia zwizane z budo-waniem wizerunku takie jaki: branding, promocja, dyplomacja pu-bliczna, czy sam image pastwa. Zostan one dokadniej przyblione czytelnikowi w drugiej czci pracy poprzez scharakteryzowanie ich aspektw. Warto natomiast w tym miejscu rozwin skrt BRIC, ktry stanowi poczenie pierwszych liter z angielskich nazw pastw dyna-micznie si rozwijajcych, a mianowicie: Brazylii, Rosji, Indii i Chin. Jest to nieformalna grupa odbywajca na szczeblu ministerialnym nieregularne spotkania od 2006 r., a od 2009 r. cykliczne szczyty4. Warto te nadmieni, i w literaturze oraz tekstach publicystycznych mona odnale zmodyfikowan wersj skrtu w formie BRICS. Wy-nika to z faktu przyczenia si do grupy Republiki Poudniowej Afryki i dodania kolejnego czonu do nazwy podkrelajcego obecno RPA.

Zasadnym wydaje si, wobec tak nakrelonego problemu, zadanie pytania: jakie korzyci czerpie pastwo z organizacji wielkich imprez sportowych i jak wpywaj one na ich wizerunek? Zakada si, i profi-ty z posiadania tytuu gospodarza istniej, skoro pastwa rywalizuj midzy sob o moliwo zorganizowania turnieju. Mona w tym miej-scu przypuszcza, i chodzi tu gwnie o promocj danego podmiotu

3 Autorzy wymieniaj kilka cech takiego wydarzenia. Nale do nich: 1. przerwa w rutynie zostaje ona zamana przez wyjtkowo relacjonowanego wydarzenia, co wyraa si np. w zmianie codziennej ramwki; 2. wszechogarniajca przerwa dotyczy nie tylko mediw, ale i odbiorcw, ktrzy nierzadko porzucaj swj tradycyj-ny porzdek dnia w celu ledzenia okrelonej imprezy; 3. wydarzenie jest rozgrywane poza mediami te stanowi jedynie kana transmisyjny midzy nadawc komunikatu a jego odbiorc; 4. wydarzenie jest zaplanowane z gry nie ma charakteru informacji pojawiajcej si nagle, niespodziewanie; 5. wydarzenie relacjonowane jest na ywo; 6. wydarzenie ma podniosy charakter i zawiera wszelkie elementy zwizane z ceremo-nialnymi obchodami i podnios form, uyciem niezbdnych rekwizytw o charak-terze symbolicznym lub sakralnym itp.; 7. wydarzenie ma pojednawczy i historyczny charakter media przedstawiaj je jako zjawisko szczeglne w skali historii danego pastwa czy nawet caego wiata; 8. elektryzowanie ogromnej widowni rol mediw jest wyeksponowanie na tyle wydarzenia, aby przycigno jak najwiksz publiczno; 9. zbiorowe witowanie media integruj publiczno do wsplnego przeywania da-nego wydarzenia. Patrz: D. Dayan, E. Katz, Wydarzenia medialne. Historia transmito-wana na ywo, Warszawa 2008, s. 39.

4 Bric wants more influence, http://www.euronews.com/2009/06/16/bric-wants--more-influence, 01.03.2012 r.

Wielkie imprezy sportowe...

[30] refleksje

na arenie midzynarodowej, co moe by czynione za porednictwem mediw. Te z kolei, rywalizujc o zysk w postaci wpyww reklamo-wych, traktuj sportowe wydarzenia medialne jako okres zwikszonej aktywnoci widza i moliwo uzyskania dodatkowych dochodw. Co wicej, organizacja wielkich imprez sportowych to moliwo polep-szenia wskanikw ekonomicznych, ktre s istotnym wyznacznikiem pozycji pastwa na arenie midzynarodowej. Rozwj infrastruktury i wzrost gospodarczy, uwaane za wskaniki siy danego kraju, mog stanowi tu dobry przykad dla zobrazowania tych profitw. Za tako-wy mog uchodzi take kompetencje organizacyjne, czyli sprawnoci dziaania aparatu pastwowego w warunkach wydarzenia niecodzien-nego i przygotowywanego wiele lat. Sposb zaprezentowania tych wielu elementw, co stanowi narzdzie publicznej dyplomacji, moe wiadczy natomiast o wzrocie soft power danego pastwa wyraa-nego poprzez powaanie i presti wrd innych podmiotw na arenie midzynarodowej. Warto rwnie zaznaczy, i moe tutaj wystpi a s na to przykady zjawisko odwrotne, zwizane z zaamaniem wizerunku wskutek niepodoania wyznaczonym zadaniom i celom.

BUdowanie wizerUnkU pastwa poprzez sport

marta fita-czUchnowska w artykUle powiconym Brandingo-wi narodowemU, przytacza wjazd Jerzego Ossoliskiego do Rzymu w 1633 r. jako historyczny przykad pompatycznej kampanii wizerun-kowej majcej na celu budowanie marki Rzeczpospolitej5. Wiadomo jednak nie od dzi, e organizacje wielkich widowisk, majcych na celu eksponowanie siy pastwa, to praktyka znana od tysicleci. Zabiegi te, o charakterze pierwotnie militarnym, przybierajce chociaby form triumfalnych wjazdw dowdcw wojskowych do miast, odci-sny swoje pitno w architekturze w postaci reprezentatywnych alei i ukw triumfalnych. W sensie historycznym, takich form promocji mona doszukiwa si take w wielkich zawodach sportowych organi-zowanych w szczeglnoci po odrodzeniu idei olimpijskiej pod koniec XIX wieku. Najlepiej opisanym przykadem s tu IX Letnie Igrzyska Olimpijskie w Berlinie w 1936 r. Kierownictwo Trzeciej Rzeszy wyko-rzystao wtedy zawody w celach propagandowych. Olimpiada roze-grana w atmosferze skandalu midzynarodowego staa si apoteoz moliwoci organizacyjnych i finansowych nazistowskich Niemiec. Jako e wydarzenie to zbiego si z dynamicznym rozwojem kinema-

5 M. Fita-Czuchonowska, Pastwo na sprzeda, Wprost 2007, nr 50, s. 32.

Jakub Jakubowski


tografii i telewizji, moliwo transmisji jeszcze bardziej podkrelaa propagandowy wymiar wydarzenia. W przeciwiestwie do warun-kw demokratycznych, trudno tego typu zabiegi nazywa promocj, prdzej propagand6; nie zmienia to jednak faktu, i Letnie Igrzyska Olimpijskie w Berlinie w 1936 r. stanowiy pierwsz tak wyran prb eksportu idei i wartoci wyznawanych oficjalnie przez pastwo. Wobec pniejszych wydarze zwizanych z histori Trzeciej Rzeszy, trudno dzi mwi o skutecznoci tych zabiegw. Sam jednak fakt powszech-nego uczestnictwa ekip i bojkotu ograniczonego w przewaajcej mierze do sfery deklaracji, moe wiadczy o pewnym przyzwoleniu na rozpowszechnianie propagandowych treci oraz ignorancji wobec wynikajcych z tego zagroe.

Za nieco inny przykad mog tu posuy zmagania ekip olimpij-skich w czasie zimnej wojny. W tym okresie wspzawodnictwo mi-dzypastwowe przejawiao si przede wszystkim w dwch aspektach7:

ubiegania si o uzyskanie igrzysk samo wystawienie swojej kandydatury i znalezienie si na oficjalnej licie Midzynarodowego Komitetu Olimpijskiego ju stanowio (i do dzisiaj stanowi) due wy-rnienie dla danego kraju; jest okazj do promocji i przedstawienia swojej wizji zaprojektowania i organizacji wydarzenia;

rywalizacji o zwycistwo w klasyfikacji medalowej stanowio to istotny wyznacznik prestiu w rywalizacji zimnowojennej. wiad-czy o tym moe wielkie zaangaowanie, zarwno Stanw Zjednoczo-nych jak i Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich, w wycigu po zote medale wszystkie klasyfikacje generalne w okresie midzy 1948 a 1988 r. wygrywaa jedna bd druga druyna (USA zwyciyo pi razy, a ZSRR sze).

W ostatnich latach wielkie imprezy sportowe przestay by domen rywalizacji w sensie negatywnym, stay si natomiast rodkiem bran-dingu narodowego. Ten jest koncepcj traktowania krajw jak marek i stosowania narzdzi zarzdczych w celu poprawy ich konkurencyj-noci na rynku globalnym8. Branding narodowy, co autorka tej defi-

6 Mona by wyliczy wiele przejaww owej propagandy. Za przykad niech posuy chociaby interpretacja gestu olimpijskiego salutu wykonanego przez cz ekip pod-czas ceremonii otwarcia, ktry zosta przedstawiony przez Niemcw opinii publicznej jako nazistowskie pozdrowienie i symboliczne poparcie Hitlera. Wicej na ten temat: G. Walters, Igrzyska w Berlinie. Jak Hitler ukrad olimpijski sen, Pozna 2008.

7 Wstp autorstwa Andrzeja Polusa do publikacji Sport w stosunkach midzynaro-dowych, red. A. Polus, Toru 2009, s. 8.

8 M. Hereniak, Marka narodowa. Jak skutecznie budowa wizerunek i reputacj kraju, Warszawa 2011, s. 15.


[32] refleksje

nicji zaznacza w podtytule cytowanej ksiki, ma za zadanie budowa wizerunek i reputacj kraju. S. Anholt w swoim szeciokcie kanaw komunkacji marki wymienia: turystyk, eksport, polityk zagraniczn i wewntrzn, inwestycje i imigracj, ludzi oraz kultur i dziedzictwo. Ten ostatni element zawiera w sobie zarwno kulturaln dziaalno danego kraju, jak i osignicia w dziedzinie sportu9. Obszar aktywno-ci fizycznej staje si przez to elementem budowania marki narodo-wej, ktra ma pozycjonowa pastwo pod wzgldem atrakcyjnoci, co moe sta si rdem prestiu, siy politycznej, ale i zwikszenia prawdopodobiestwa inwestycji czy odwiedzenia kraju przez wiksz rzesz zagranicznych turystw. S. Anholt zaproponowa wskanik kt-ry, opierajc si na 6 wymienionych czynnikach, bada znaczenie mar-ki danego kraju. Warto jest mierzona zarwno dla poszczeglnych elementw jak i ich sumy. Ponia tabela przedstawia ranking oglny zaprezentowany w padzierniku 2011 r.

Tabela. 1. 2011 Anholt-Gfk Roper Nation Brands IndexSM (NBI)

Miejsce w rankingu

Pastwo

1. USA2. Niemcy3. Wielka Brytania4. Francja5. Japonia6. Kanada7. Wochy8. Australia9. Szwajcaria

10. Szwecjardo: Raport NBI 2011, http://www.gfkamerica.com/newsroom/press_releases/

single_sites/008787/index.en.html, 01.03.2012 r.

Dane w rankingu rni si jednak od przedstawionych w powy-szej tabeli, kiedy wzi pod uwag jedynie element kultury i dziedzic-twa, w ktrego skad wchodzi dziaalno w dziedzinie sportu. Naj-nowsze udostpnione dane w tym parametrze pochodzce z 2008 r. wskazuj, e jeeli chodzi o pastwa, ktre s przedmiotem zaintereso-wania niniejszego artykuu, to w tym rankingu s one umiejscowione

9 M. Mickiewicz, Sport w dyplomacji publicznej, [w:] Sport w stosunkach midzy-narodowych, red. A. Polus, Toru 2009, s. 157-158.

Jakub Jakubowski


znacznie wyej ni w oglnej klasyfikacji, co obrazuje Tabela. 2. Brak sprecyzowanej roli sportu w badanym obszarze nie pozwala jednak jednoznacznie wnioskowa, jaki wpyw ma on na miejsce w rankingu w jednym z szeciu obszarw badania brandingu narodowego. Mimo to, przytoczone dane dobrze obrazuj fakt, i obszar ten jest kluczowy dla budowania marki pastw wyej wymienionych.

Tabela. 2. Porwnanie NBI oglnego z NBI w obszarze kultury i dziedzictwa krajw grupy BRIC

Pastwo Miejsce w rankingu oglnym NBI

Miejsce w rankingu w obszarze kultury i dziedzictwa NBI

Rosja 22. 7.Chiny 28. 9.

Brazylia 21. 10.Indie 27. 20.

rdo: The Anholt-GfK Roper Nation Brands Index 2008 Report, http://www.si.se/upload/Sverige%20i%20v%C3%A4rlden/rapporter/Sweden%202008%20NBI%20

Report%209.8.08.pdf, 01.03.2012 r.

Marka narodowa stanowi element budowania wizerunku kraju na arenie midzynarodowej. Ten mona zdefiniowa najprociej jako obraz danego pastwa w oczach czonkw spoecznoci midzynaro-dowej. To, jak dany podmiot jest postrzegany przez innych aktorw, stanowi podstaw do uznania jego roli i miejsca w hierarchii wrd narodw. To wanie ten polityczny mechanizm staje si katalizatorem rywalizacji, ktra skania pastwa do walki o przycignicie uwagi ma-sowego widza, bo nie ulega wszake wtpliwoci, i to media staj si gwnym kreatorem wizerunku. H. J. Morgenthau twierdzi, i pra-gnienie uznania spoecznego jest potn dynamiczn si determi-nujc stosunki spoeczne i tworzc instytucje spoeczne10. Wanym elementem zdobycia takiego powaania s dwa elementy zwizane z budowaniem wizerunku pastwa. Po pierwsze, chodzi o autentyczne zasugi, ktre ukazuj kraj jako silnego gracza i sprawnego organiza-tora. Wielkie przedsiwzicie sportowe, wymagajce nierzadko impo-nujcych nakadw pracy, kapitau i determinacji, do takowych zasug nale. Jako drugi element natomiast, warto przytoczy rodki i me-tody, za pomoc ktrych owa sprawno pastwa jest wizualizowana.

10 H. J. Morgenthau, Polityka midzy narodami..., op. cit., s. 99.


[34] refleksje

Beata Ociepka wrd wielu takich metod wymienia m.in11: oddziaywanie na media i dziennikarzy zagranicznych;

oddziaywanie przez wydarzenia medialne we wasnym kraju; akcje promocyjne i reklamowe; oddziaywanie poprzez produkty kultury masowej, w tym sport. Nietrudno dostrzec, i wszystkie te rodki z powodzeniem mog

by wykorzystywane podczas organizowania wielkich sportowych przedsiwzi. Okres olimpiad czy mistrzostw jest czasem zintensyfi-kowanej kampanii wizerunkowej, ktra jest z kolei rdem informacji o danym kraju wysyanych w wiat za porednictwem przekazw me-dialnych. Naturalnym jest, i przysowiowe 5 minut zainteresowa-nia ze strony wiatowej prasy, daje okazj do wytonych wysikw na rzecz ukazania pewnych wycinkw rzeczywistoci stanowicych to, co w danym kraju moe by rdem dumy i siy. W tym sensie prenie muskuw w czasie olimpiad i mistrzostw staje si dome-n nie tylko zaproszonych sportowcw, ale i samych krajw bdcych gospodarzami imprez.

Zabiegi wizerunkowe mog by wic uznawane za rodek dyplo-macji publicznej, lub przynajmniej za jedno z gwnych jej zada. Jako narzdzie soft power wie si ze zwikszaniem wiedzy o kraju, wzrostem poziomu zrozumienia, polepszeniem wizerunku, przyci-gniciem ludzi i wpyniciem na ich zachowania (chociaby poprzez skonienie do inwestycji)12. W epoce odchodzenia od rozwizywania konfliktw na drodze zbrojnej, potpienia militaryzmu i poszanowa-nia dla niesiowych rozwiza, soft power wyranie zyskuje na zna-czeniu. W epoce gospodarek opartych na wiedzy i kompleksowych wspzalenoci transnarodowych, projekcja potgi staje si czsto trudniejsza, potga jest mniej wyrana i w malejcym stopniu polega na przymusie13. Oczywicie nie ulega wtpliwoci, e hierarchi wy-znaczon na podstawie siy poszczeglnych pastw wci wyznaczaj takie czynnika jak np. fakt posiadania czy nie posiadania broni ma-sowego raenia. Coraz czciej zdarza si jednak, e to pozamilitarne aspekty wiadczce o prestiu, wpywaj na to, co nazywa si si czy potg pastwa. W dobie sportu uznawanego za substytut nieakcep-towanej w dzisiejszych czasach wojny, staje si on jednym z pl walki o miejsce w hierarchii pastw. I nie chodzi tu bynajmniej tylko o wy-

11 B. Ociepka, Komunikowanie midzynarodowe, Wrocaw 2002, s. 210-211. 12 M. Mickiewicz, Sport w dyplomacji..., op. cit., s. 155-156.13 A. Wojciuk, Dylemat potgi. Praktyczna teoria stosunkw midzynarodowych,

Warszawa 2010, s. 105.

Jakub Jakubowski


niki sportowe druyn i indywidualnych zawodnikw, ktrzy tworzc list zwyciskich ekip olimpijskich ustanawiaj prymat na kolejne czteroletnie okresy. Ten skdind wany dla wewntrznego poczucia dumy i potrzeby bycia podziwianym proceder, stanowi jedynie cz oglnowiatowej rywalizacji o presti. Coraz wikszego znaczenia na-biera natomiast sam fakt posiadania moliwoci zorganizowania wiel-kiej w swojej skali imprezy, ktra staje si jednoczenie okazj do pre-zentacji narodu jako kreatora. Chodzi tu o tworzenie imponujcych projektw infrastrukturalnych (obiekty sportowe, transport) czy po-rzdek organizacyjny niezbdny do przygotowania i przeprowadzenia operacji logistycznej na du skal. I cho sama moliwo organizacji wielkich imprez sportowych nie jest z pewnoci rdem potgi (ta stanowi zdolno do wpywania na zachowania innych), to moe sta si widocznym elementem rozwoju danego kraju, ktry z kolei takie rdo moe stanowi. Wanym, o ile nie kluczowym elementem jest tutaj wspomniany ju rozwj w ostatnich dziesicioleciach rodkw masowej komunikacji14.

Sam twrca pojcia soft power Joseph Samuel Nye twierdzi, e dla danego pastwa jest to przede wszystkim polityka przycigania innych15. Wspomniany H. J. Morgenthau dodaje, i nie bez znaczenia jest tu dobry produkt i rwnie od jego kampanii promocyjnej zaley sia przycigania16. rodkiem do osignicia tego stanu jak zaznacza autor jest manipulacja i perswazja17. To pierwsze narzdzie, bd-ce domen komunikacji politycznej w ustrojach niedemokratycznych, byo doskonale widoczne podczas wspomnianej olimpiady w Berlinie w 1936 r. Dzi waciwym rodkiem wywierania wpywu, charaktery-stycznym dla marketingu, jest wanie perswazja ktra, posugujc si wizualnymi wraeniami nowoczesnych obiektw sportowych, pompa-tycznoci ceremonii i konwencj widowiska-wita, stara si przeko-na wiatow opini publiczn do propagowanej wizji samego siebie podmiotu-gospodarza.

Sama impreza sportowa stanowi jedynie przyczynek, by nie po-wiedzie zalek w konstruowaniu tej wizji. Na wizerunek pastwa wpywaj wszake wszystkie te elementy, ktre z punktu widzenia wi-dowiska sportowego s jednie dodatkiem usprawniajcym przeprowa-dzenie zawodw. Nie bez znaczenia jest rwnie subiektywne pojmo-

14 Ibidem, s. 107.15 J. S. Nye, Jak osign sukces w polityce wiatowej, Warszawa 2007, s. 34.16 H. J. Morgenthau, Polityka midzy narodami..., op. cit., s. 108. 17 Ibidem, s. 105.


[36] refleksje

wanie zdolnoci gospodarczych danego kraju na wiecie, jak rwnie: nowoczesno, rozwj technologiczny, infrastruktura i sie transpor-towa18. Szczegln rol tego ostatniego elementu podkrela Philip Kotler, ktrego gosu trudno tu nie doceni19. Wikszo organizacji transnarodowych, bdcych jednoczenie organizatorami wielkich turniejw sportowych20, okrela kryteria dotyczce przyznania dane-mu pastwu lub ich grupie tytuu gospodarza imprezy. S to przede wszystkim wymogi infrastrukturalne dotyczce obiektw sportowych, bazy hotelowej, transportu, standardw bezpieczestwa itp. Inwesty-cje te nierzadko wi si z duymi nakadami finansowymi a take z ryzykiem21. Obiekty rnego typu, jeli nie s budowane od podstaw, to s przynajmniej modernizowane. Wobec wzrastajcej rokrocznie mobilnoci ludzi na wiecie, gospodarz musi take sprosta wyzwa-niom logistycznym takiej imprezy, co nie tylko wie si z popraw ja-koci transportu, ale i postawieniem w stan gotowoci odpowiednich sub. W tym kontekcie, mona takie wydarzenie sportowe potrakto-wa w ujciu marketingowym, jako usug wiadczon przez organiza-tora i pastwo widzom oraz uytkownikom mediw. Biorc pod uwag zasad, i jeden niezadowolony klient powie o tym rednio 9 znajo-mym, a nabywca zadowolony poleca produkt lub usug przecitnie 5 innym osobom22, warto mie wic na uwadze opisane wyej czyn-niki.

Oprcz dobrej organizacji czynnikiem wartym tu podkrelenia i li-czcym si w kampanii tworzenia pozorw siy pastwa jest gigan-tyzm przedsizi. Pocztkowo uznawany za sprzeczny z ide olimpij-sk, dzi sta si jedn z jej podstaw, a doniesienia medialne o kosztach zwizanych z przygotowaniem wielkiej imprezy s miernikiem wyzna-czajcym presti i si gospodarza. Najlepszym z przykadw jest tu bez wtpienia olimpiada pekiska z 2008 roku. Prno szuka tu oficjal-nych danych dotyczcych penych kosztw przygotowania i przepro-

18 P. Ostaszewski, Midzynarodowe stosunki polityczne, Pozna 2008, s. 199.19 P. Kotler, S. Jatusripitak, S. Maesincee, Marketing narodw. Strategie podejcia

do budowy bogactwa narodowego, Krakw 1999, s. 328.20 Chodzi gwnie o Midzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOl), Midzynarodow

Federacj Piki Nonej (FIFA) i Uni Europejskich Zwizkw Pikarskich (UEFA).21 Wicej na ten temat: I. Rein, B. Shields, Place branding sports: Strategies for

differentiating emerging, transitional, negatively viewed and newly industrialised nations, Place Branding and Public Diplomacy 2007, nr 3, s. 73 i nast.

22 Raport Badania satysfakcji klientw, jako metoda osigania przewagi konku-rencyjnej, http://www.spss.pl/dodatki/download/Badania_satysfakcji_klientow.pdf, 01.03.2012 r.

Jakub Jakubowski


wadzenia imprezy. Jeli potwierdziaby si jednak suma szacowana przez specjalistw na poziomie 40 mld USD, to oznaczaoby to, i Chi-ny wyday na przygotowanie dwutygodniowej imprezy niemal poow rocznego polskiego budetu.

Warto zauway, e w ostatnich latach o tytu pastwa-gospodarza najwikszych imprez sportowych ubiegay si przede wszystkim pa-stwa dynamicznie si rozwijajce. Wynika to moe z chci wzmoc-nienia swojego wizerunku, a przez to prestiu na arenie midzynaro-dowej. Podczas gdy kraje mae i rozwijajce si nie podejmuj takiego ryzyka w obliczu perspektywicznego fiaska i kompromitacji, a pastwa wysokorozwinite mog jedynie wystpowa o tak moliwo w celu ugruntowania swojej wysokiej pozycji, podmioty dynamicznie si mo-dernizujce maj wyrany interes w ubieganiu si o organizacj mi-strzostw i olimpiad. Moe mianowicie chodzi o wejcie do pierwszej ligi poprzez istotny akcent i przejaw siy ekonomiczno-organizacyjnej oraz wyartykuowanie swoich ambicji w formie kampanii towarzysz-cej imprezie. Przykad grupy BRIC dobrze ten problem obrazuje.

intensyfikacja dziaa promocyjnych poprzez sport przykad grUpy Bric

analizUjc list najwikszych imprez sportowych organizowanych na przeomie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku, trudno nie zwr-ci uwagi na pewien klucz, wedug ktrego dobierane s pastwa-go-spodarze owych wydarze. Ot, dua cz z nich przypada pa-stwom grupy BRIC. Brazylia zorganizuje Mistrzostwa wiata w Pice Nonej w 2014 r. oraz Letnie Igrzyska Olimpijskie w 2016 r. w Rio de Janeiro. Rosja podobnie jak najwikszy kraj Ameryki Poudniowej zorganizuje zarwno zmagania olimpijskie (XXII Zimowe Igrzyska w 2014 r.) jak i mundial w 2018 r. Indie byy pastwem-gospoda-rzem XIX Igrzysk Wsplnoty Narodw imprezy poza Commonwe-alth mao znanej, natomiast robicej wraenie pod wzgldem skali przedsiwzicia. Chiny natomiast to gospodarz XXIX Letnich Igrzysk Olimpijskich w Pekinie 2008 r., wydarzenia sportowego, ktre swo-im budetem i rozmachem przymi wszystkie inne do tej pory organizowane imprezy sportowe na wiecie. Warto doda, i w 2011 r. do forum BRIC doczya Republika Poudniowej Afryki, a nazwa nieoficjalnej grupy zostaa zmieniona na BRICS (S od South Afri-ca). Symptomatycznym wydaje si by tu fakt, i wydarzenie to miao miejsce kilka miesicy po zakoczeniu w RPA XIX Mistrzostw wiata w Pice Nonej, ktre odbyy si latem 2010 roku.


[38] refleksje

Uzasadnione jest wobec tego pytanie: dlaczego pastw dynamicz-nie rozwijajce si tak intensywnie zabiegaj o organizacj niezwykle kosztownych imprez, ktre stanowi wielce ryzykown inwestycj, nie tylko w sensie ekonomicznym. Liczne przykady niezbilanso-wanych wydatkw i zyskw wiadcz wszake o tym, i organizacja olimpiady czy mistrzostw wiata nie stanowi bynajmniej bezpiecznej lokaty kapitau23. Tym bardziej dziwi powinien fakt, i w tego typu imprezy inwestuj pastwa rozwijajce si, a wiec bdce na dorob-ku. Okazuje si jednak, e pozafinansowe korzyci z organizacji wiel-kich zawodw sportowych bilansuj podjte ryzyko i skaniaj pa-stwa do ubiegania si o tytu gospodarza. Dobrym przykadem wydaje si wic by grupa BRIC pastwa, ktrych perspektywa niedalekiej mocarstwowoci politycznej czy sektorowej z racji szybkiego rozwoju, skania je do prezentacji swoich osigni i inwestycji w wizerunek. Przykady miast gospodarzy Letnich Igrzysk Olimpijskich takich jak Seul czy Barcelona, ktre w okresie organizacji tych masowych imprez rwnie byy czci pastw dynamicznie si rozwijajcych, skania zapewne grup BRIC ku (uywajc jzyka marketingu) stwarzaniu wa-runkw do pozycjonowania swojej oferty na tle konkurencji.

Brazylia

Brazylia od wielU lat, a w szczeglnoci od reform prezydenta Luiza Incio Luli da Silvy (2003-2011) uwaana jest za wzrastajc potg wiatow. Kraj notuje rokrocznie ponadprzecitny wzrost gospodar-czy, a jego zasoby, wzgldna stabilizacja polityczna i olbrzymie tery-torium tworz z niego naturalnego lidera w obszarze Ameryki Pou-dniowej. Przyznane w ostatnich latach dwie wielkie imprezy sportowe ugruntowuj ten wizerunek. Pierwsza z nich Mistrzostwa wiata w Pice Nonej w 2014 r., to logiczna konsekwencja pozycjonowania marki narodowej. Jedna ze strategii zakada tu skupienie si na jed-nym specyficznym aspekcie, z ktrego dany kraj synie na caym wie-cie. Fenomen piki nonej, bo chyba takim mianem mona okreli status footballu w Brazylii, doskonale wpisuje si w ten sposb bu-dowania wizerunku kraju. Ruch ten wydaje si wic do oczywisty, i biorc pod uwag fakt, e kraj ten by ju gospodarzem mistrzostw

23 Najlepszym tego przykadem s XXI Letnie Igrzyska Olimpijskie w Montrealu, ktre zakoczyy si dla Kanady stratami w wysokoci 2,8 mld dolarw i dugiem spa-canym przez trzy dekady.

Jakub Jakubowski


w 1950 r. oraz zdobywa puchar piciokrotnie (najwicej w historii), strategi t mona by nazwa znanym brandingowi utrwalaniem.

Ciekawszym i bardziej symptomatycznym osigniciem Brazylii wydaje si by organizacja olimpiady dwa lata pniej w 2016 r. Wy-darzenie to, chyba najbardziej skomplikowana i kosztowna impreza w obszarze sportu, pozycjonuje to pastwo w odniesieniu do innych podmiotw w kilku istotnych kwestiach. Po pierwsze, najwikszy kraj Ameryki Poudniowej, pretendujcy do roli lidera w tym regionie, bdzie mia okazj zorganizowa ten turniej jako pierwszy w historii na kontynencie. Otrzymanie tytuu gospodarza najwikszych i najbar-dziej prestiowych rozgrywek na wiecie w naturalny sposb umacnia to pozycj Brazylii w regionie. Po drugie, nieprzypadkowy wydaje si wybr miasta-gospodarza olimpiady. Na 27 letnich turniejw olimpij-skich, 18 odbyo si w stolicach pastw a tylko 9 w innych orod-kach miejskich. Cho nie istnieje wic jaka wyrana prawidowo, tendencja jest nad wyraz czytelna. Rio de Janeiro, nie bdce stolic Brazylii, nie wydaje si jednak wyborem przypadkowym. Po pierwsze jest to najsawniejszy w wiecie brazylijski kurort, po drugie miejsce spoecznego rozwarstwienia i (nie)synnych faveli. Wyranie wida tu wic dziaania, ktre wspominany S. Anholt sklasyfikowa jako wi-zerunkowe zarzdzanie kryzysowe24. Poprzez organizacj wielkiego turnieju prbuje si rozwiza problemy regionu. Nakady na moder-nizacj miasta i integracyjny charakter przedsiwzicia ma przyczyni si do zmiany obrazu Rio de Janeiro w oczach opinii wiatowej.

roSjafederacja rosyjska nie Ukrywa swoich amBicji mocarstwowych po upad-ku Zwizku Radzieckiego. Tym bardziej znamienny wydaje si fakt, i od olimpiady w 1980 r. na terenie najwikszego terytorialnie pa-stwa wiata nie byy organizowane zawody najwyszej rangi. W przy-padku tego pastwa warto rwnie poruszy kilka kwestii zwizanych z budowaniem nowego wizerunku pastwa. Po pierwsze, specyficz-ny typ przywdztwa w Rosji sprawia, i impreza olimpijska ma su-y budowaniu wizerunku Wadimira Putina najbardziej aktywnego ordownika i lobbysty w sprawie zawodw25. Sia przywdztwa pre-zydenta ma tu si zapewne przeoy na si pastwa w imi specy-ficznie pojmowanego efektu aureoli. Po drugie, wanym elementem

24 M. Fita-Czuchonowska, Pastwo..., op. cit., s. 33.25 J. Marczuk, Dumy i igrzysk!, Polityka 2009, nr 39, s. 108.


[40] refleksje

w przypadku Rosji jest tzw. wizerunek lustrzany. Pokazuje on jak dany kraj jest widziany przez swoich wasnych obywateli i instytucje

wewntrzne26. Za pomoc wielkich wydarze sportowych prbuje si wic przekona do tej idei rosyjskie spoeczestwo. Kreml prbuje odbudowa presti Rosji utracony w latach 90. XX w; tchn ducha dumy narodowej w rozczarowanych postsowieck rzeczywistoci27. Ostatni kwesti jest wspomniane ju w przypadku Brazylii wizerun-kowe zarzdzanie kryzysowe. Warto tu pamita o usytuowaniu geo-politycznym kurortu, gdzie odbdzie si olimpiada. Rosyjskie media oraz politycy portretuj modne Soczi jako raj na ziemi. Sielankowy obrazek psuje mroczna kaukaska rzeczywisto, skwapliwie przemil-czana przez pastwow propagand. Tu za soczysk miedz od lat tocz si nieustanne walki partyzanckie, prowadzone przez radykal-nych islamskich bojownikw. W centralnej i wschodniej czci P-nocnego Kaukazu (Inguszetia, Czeczenia, Dagestan) codziennie do-chodzi do strzelanin i zamachw28. Poprzez organizacj nowoczesnej i spektakularnej imprezy w tej czci Federacji Rosyjskiej, kreowany jest wizerunek kraju stabilnego i kontrolujcego sytuacj na swoim terenie. Znamiennie brzmi w tym kontekcie take oficjalne haso zi-mowej olimpiady Gateway to the Future29. I to ma si sta zapewne gwnym przesaniem obu organizowanych w Rosji imprez sporto-wych: odejcie od wizerunku kraju zacofanego i biednego, i przejcie do nowej fazy rozwoju pastwa.

chiny

dla chiskiej repUBliki lUdowej XXIX Letnie Igrzyska Olimpijskie w Pekinie w 2008 r. byy wydarzeniem o randze symbolu. Imprez t mona okreli jako najbardziej spektakularny przykad wykorzy-stania wielkiej imprezy sportowej w celu budowania wizerunku pa-stwa. Potwierdza to trafna uwaga Toma Doctoroffa szefa J. Walter Thompson, jednej z najwikszych agencji marketingowych na wiecie, i olimpiada bya bodaj najambitniejszym programem budowania marki w historii30. W tym przypadku najbardziej spektakularnym

26 M. Mickiewicz, Sport w dyplomacji..., op. cit., s. 157-158.27 J. Marczuk, Dumy..., op. cit., s. 109.28 Ibidem, s. 109.29 Z ang.: Brama (droga) do przyszoci. 30 P. Berkowitz, G. Gjermano, L. Gomez, G. Schafer, Brand China: Using the

2008 Olympic Games to enhance Chinas image, Place Branding and Public Diplo-macy 2007, nr 3, s. 164.

Jakub Jakubowski


elementem wydarzenia by bez wtpienia wizualny aspekt zawodw i owy gigantyzm w jego przygotowaniu. Imponujce obiekty spor-towe, pompatyczne ceremonie i olbrzymie liczby zwizane z organi-zacj imprezy miay obrazowa nowe Chiny zaawansowane techno-logiczne i wyrastajce na midzynarodowe mocarstwo. Mimo i kraj ten charakteryzuje si wielkim potencjaem i rosnc stabilnoci we wszystkich aspektach funkcjonowania klasycznie rozumianego pa-stwa (a wic we wadzy, terytorium i kapitale ludnociowym), wskazu-je si, i marka Chin wci ma swoje liczne, sabe strony. Istniej po-dejcia wskazujce, i sia marki danego podmiotu mierzona jest si marek nalecych do danego kraju na rynku komercyjnym. Ten aspekt rozwijajcej si dynamicznie chiskiej gospodarki wci jest jej sab stron, a nadruk na produkcie made in China nie jest bynajmniej synonimem jego wysokiej jakoci. Do tego warto doda problemy dotyczce przestrzegania praw czowieka oraz negatywne konotacje kraju zwizane z brakiem naleytej ochrony rodowiska naturalnego. W zwizku z tym nie powinien dziwi fakt, i organizatorzy igrzysk w Pekinie skoncentrowali si na trzech gwnych hasach: People`s Olympics, High-Tech Olympics i Green Olympics31, a wic Igrzyska Ludzi, Igrzyska Nowoczesne i Igrzyska Zielone. Za wszystkimi sloga-nami kryo si polepszenie wizerunku pastwa w kwestii ww. aspek-tw. Ponadto, poprzez nacisk na widowiskowo i spektakularno, Chiny pragny nie tylko zwrci uwag na swoj sprawno dziaania i potencja, ale take zachwyci wiat i speni ambicje najwikszego kraju wiata, ktrego niski presti jest niewspmierny do faktycznej siy.

INdIeimpreza sportowa organizowana w new delhi jest przykadem nieuda-nej prby poprawy wizerunku kraju. Indie, jako kraj posiadajcy wi-cej ni miliard mieszkacw, jest naturalnym konkurentem dla Chin w walce o dominacj na kontynencie azjatyckim. W ostatnich latach wyranie jednak ten wycig przegrywaj, czego symbolem byy zawody zorganizowane w 2010 r. Slogan XIX Igrzysk Wsplnoty Narodw imprezy o wysokiej randze i z dug tradycj brzmia Come out and play. Warto tu nadmieni, i oficjalne hasa wielkich imprez spor-towych nierzadko charakteryzuj si daleko posunit wieloznaczno-ci. Z jednej strony odnosz si do samej idei sportu, z drugiej nato-

31 M. Mickiewicz, Sport w dyplomacji..., op. cit., s. 165.


[42] refleksje

miast, wyraaj wol i ambicje gospodarza zawodw. Jak si wydaje, tak jest i w tym przypadku, gdy wymienione haso moe by tuma-czone na wiele sposobw, a jedn z interpretacji jest wejcie do gry Indii w sensie politycznym.

Impreza zorganizowana wielkim kosztem, z opraw niemal rwnie spektakularn co pekiska olimpiada, okazaa si jednak kampani nieudan. O skali klski tego wydarzenia moe wiadczy fragment re-lacji dziennikarskiej z New Delhi: Po wiosce dla sportowcw wasaj si psy, pomieszczenia s brudne, dookoa le sterty gruzu. To nie jest miejsce dla 6,5 tys. sportowcw i dziaaczy mwi Michael Cavanagh, szef reprezentacji Szkocji. Inne rda informuj o bezpaskich psach i wielkich kauach bdcych wylgarni komarw przenoszcych deng. W New Delhi zanotowano wzrost liczby zachorowa na t cho-rob. Wczoraj zawali si dach hali do podnoszenia ciarw, dzie wczeniej kadka dla pieszych w pobliu obiektw sportowych. Wt-pliwoci budzi te bezpieczestwo sportowcw. W niedziel niedaleko meczetu Jama Masjid w starym Delhi postrzelono dwoje tajwaskich turystw. Dzie pniej australijska telewizja przeprowadzia prowo-kacj dziennikarsk sfilmowaa zakup materiaw wybuchowych w Delhi i przejcie dziennikarza z walizk wypenion nimi przez poli-cyjn kontrol w pobliu gwnego stadionu32.

Ostatecznie, z powodu niedofinansowania i zej organizacji impre-za zakoczya si midzynarodowym skandalem i blamaem Indii. Ist-niej wskaniki mierzce si marki narodowej wskazujce spadek in-deksu w roku zawodw w Indiach, nie zostan one jednak przytoczone w tym artykule, gdy brak jednoznacznych dowodw czcych te dwa fakty. Czsto skutki tak nieudanego przedsiwzicia s po prostu nie-mierzalne. W przypadku Indii nie tylko nie zostay osignite zaka-dane cele; co wicej, efekt bumerangu doprowadzi do utwierdzenia utartych stereotypw na temat tego kraju i ugruntowania wizerunku Indii jako pastwa le zorganizowanego i w gruncie rzeczy sabego, mimo posiadanego potencjau.

zakoczenie

ziciy si poniekd przypUszczenia pierra de coUBertin, ktry wyrazi obaw, e olimpiady stan si jedynie teatralnym popisem, jaowym

32 Igrzyska Wsplnoty Brytyjskiej narodowy wstyd grozi Indom, http://m.wia-domosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,107296,8413660.html, 01.03.2012 r.

Jakub Jakubowski


spektaklem33. Wykorzystujc t performatywn metafor, warto za-znaczy, e dzi istotnie, wbrew woli wskrzesiciela idei nowoytnych igrzysk, zyskay one rozbudowan rzesz nowego typu odbiorcw. Z pewnoci nie s to jedynie obserwatorzy zmaga olimpijskich za-siadajcy na trybunach obiektw sportowych. Nie s to take bio-rc pod uwag rozwj mediw masowych telewidzowie pasjonujcy si wynikami swoich ekip i indywidualnych sportowcw rywalizuj-cych o laury i swoje miejsce w historii. W nowoczesnych spektaklach odrodzonych igrzysk widzami staj si take inne pastwa i narody majce moliwo porwnania swojego potencjau (chociaby infra-strukturalnego) z baz kraju-gospodarza. Organizacja wielkich imprez sportowych staje si przez to wojn na wraenia i wycigiem ku mo-dernizacji, ktra w dobie soft power staa si jednym z wyznacznikw siy pastwa, szczeglnie w aspekcie gospodarczym i organizacyjnym. W tym sensie imprezy tego typu przybieraj form jakoby spektaklu, a waciwie prezentacji najnowszych moliwoci, zdobyczy techni-ki i inynierii, wyznacznikiem standardw dla kolejnych gospodarzy majcych za zadanie dorwna poprzednikom. W tym sensie, celem kadego z organizatorw wielkich imprez sportowych jest tradycyjne zdanie wypowiadane co cztery lata przez Przewodniczcego Midzy-narodowego Komitetu Olimpijskiego podczas ceremonii zamknicia igrzysk: To bya najlepsza olimpiada w historii....

Nastpuje powolna instrumentalizacja wielkich zawodw sporto-wych. Proceder ten rozpocz si w 1936 r.34 i mia wymiar ideologicz-ny. Dzi jest to aspekt przede wszystkim promocyjny, a organizowana impreza ma by rdem rozgosu, popularnoci i wzmoonego zainte-resowania, bynajmniej nie szlachetn w swojej naturze ide olimpijsk czy zasad rywalizacji o zaszczyty i honor. Funkcja owych zawodw ma by wizerunkowa, ale w odniesieniu do miejsca ich organizacji i pre-stiowa w stosunku do jej inicjatorw i gospodarzy. W obliczu przyto-czonych danych (w szczeglnoci NBI) trudna do obronienia byaby teza, i zawody sportowe same w sobie przyczyniaj si do wzrostu wartoci marki pastwa. Wynika to jednak jak susznie zauway John MacAloon z niemierzalnoci tego typu zabiegw, gdy skala wymiany symbolicznej: interpersonalnej, narodowej i midzykulturo-

33 P. de Coubertin, The Olympic Idea. Discourses and Essays, Stuttgart 1967, s. 131. 34 J. J. MacAloon, Igrzyska olimpijskie a teoria widowisk w spoeczestwach

wspczesnych, [w:] Rytua, dramat, wito, spektakl. Wstp do teorii widowiska kul-turalnego, red. J. J. MacAloon, Warszawa 2009, s. 382.


[44] refleksje

wej wymyka si opisom ilociowym35. I mimo e trudno skalkulo-wa, jak chociaby w przypadku grupy BRIC, zyski i straty zwizane z organizacj wielkich imprez sportowych, to korzyci ze sprawnego ich przeprowadzenia s bezsprzeczne. Warto o tym pamita w kon-tekcie turnieju odbywajcego si w 2012 r. w Polsce.

sUmmary

the article shows a role of Big sporting events as a tool of advancement and development of a state, taking Brasil, Russia, India and China into account. The mechanisms of creating the state image are discussed. Moreover, some examples of using sport by BRIC group countries are underlined. Finally, the process of commercialisation and its influence on Olympic Games values are depicted.

Nota o autorzeJakub Jakubowski [[email protected]] dokto-rant na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w Pracowni Marketingu Poli-tycznego. Jego zainteresowania badawcze to nowoczesne narzdzia w marketingu politycznym oraz szeroko pojte komunikowanie.

35 Ibidem, s. 361.

Jakub Jakubowski

Wielkie imprezy sportowe w służbie budowania wizerunku państw - przykład grupy BRICK

Documents

Transcript of Wielkie imprezy sportowe w służbie budowania wizerunku państw - przykład grupy BRICK