Wielka Ksiga Tao

przekad z jzyka chiskiego

Jarek Zawadzki

2

3

Co to jest za ksika?

Wielka ksiga Tao to nic innego, jak po prostu maa ksieczka (mona j woy do kieszeni i zabra na majwk), ktra zrobia oszaamiajc karier. Chyba jedynie Biblia, Bhagavad Gita, Koran i Czteroksig Konfucjaski mog si z ni rwna. Jeli za chodzi o liczb dokonywanych przekadw na inne jzyki, przegrywa pewnie tylko z Bibli. Ale s to dane z rkawa, wic le-piej ich nie cytowa.

Wielka ksiga Tao zostaa napisana za czasw panowania dynastii Zhou () (co rwnie bywa pisane Chou albo Czou chodzi o to samo). Dynastia ta panowaa nad swoicie skonfedero-wanymi pastewkami, z ktrych poczenia po-wstao w 221 r. p.n.e. imperium zwane przez nas Chinami. Poza przyblion dat powstania tego dziea niewiele o nim wiemy. Istnieje na jego temat pewna cakiem wiarygodna legenda, ktr mona przeczyta kilka akapitw niej.

Najpierw jednak co o samym utworze. Wraz z powstaniem zjednoczonego imperium chi-skiego i nastaniem nowej dynastii zwanej Qin () (Ch'in lub Cz'in to inne wersje ortogra-ficzne tego samego sowa), zarzdzono Wielkie

4

Palenie Ksig taka wita Inkwizycja, tyle e na wiksz skal: niszczono wszystko oprcz dzie dotyczcych medycyny, wrbiarstwa, obowizujcej wwczas ideologii, zwanej legi-zmem, i moe paru jeszcze innych pomniej-szych dziedzin. Ukrywanie ksig przeznaczo-nych do spalenia grozio rzecz jasna utrat za-rwno ich, jak i gowy. Wielu uczonych pogrze-bano ywcem. Dynastia ta panowaa jednak niedugo do 206 r. p.n.e. tak wic spalone ksigi odtworzono... z pamici. Kto wie, co chi-scy skrybowie z pamici mogli do tych ksig potem, nawet w dobrej wierze, powpisywa. W wielu istniejcych wersjach Wielkiej ksigi Tao nie zgadza si nawet kolejno i liczba rozdziaw.

No dobrze, to bya maa wdrwka dygresyjna, a teraz wrmy do rzeczy: co to jest za ksika? Prawd mwic, sam nie wiem. Na temat tao-izmu napisano wiele prac, niektre z nich czy-taem, ale nie zauwayem wikszego zwizku midzy nimi a tekstem Wielkiej ksigi Tao moe po prostu nie rozumiem sownictwa wspczesnego filozofioznawstwa. Ja jestem tylko tumaczem.

5

Moim zdaniem (i o ile mi wiadomo tylko moim) jest to tekst wbrew pozorom miejscami wy-ranie totalitarny, np. rozdziay III, XX, czy LXV.

Przekad na jzyk europejski jest rzecz niewy-konaln wszelkie istniejce przekady to INTERPRETACJE. Mj te. Nawet wersje we wspczesnym jzyku chiskim trudno czasami nazwa tumaczeniami.

Autor

Autorem jest podobno pewien starzec zwany Lao-tsy (), co w hanyu pinyin pisane jest Laozi. Niektrzy powiadaj, i tak naprawd nazywa si Li Er () i by swego czasu ar-chiwist na dworze jakiego wanego jegomo-cia. Inni twierdz za, e w ogle go nie byo, a kto go tylko wymyli.

Mnie tam wszystko jedno, kto to napisa. Wydaje mi si nawet, i Wielka ksiga Tao a w dosow-nym przekadzie: Ksiga Drogi i Cnoty [Tao Te Ching, Tao Te King, czy te Daodejing ()] zostaa napisana przez wiele osb, ktre nie tylko si nie znay, ale miay rne pogldy,

6

a nawet nie rozumiay do koca, co wspautorzy mieli na myli. Ale mog si myli.

Jeli kto wierzy w Lao-tsy'ego, sysza pewnie histori o tym, jak to rozgoryczony yciem dworskim postanowi wsi na byka (albo kro-w), zbiec z Chin (o ile w ogle byy wtedy ju jakie Chiny) i uda si na zachd (gdzie podob-no mia zosta nauczycielem Buddy). Stranik graniczny zagrozi Lao-tsy'emu, i go nie wypu-ci, dopki ten nie spisze mu swej nauki. Tak oto powstaa ta ksieczka. Jarek Zawadzki

Shenzhen,2004

yarek@yeah.net

7

Spis rozdziaw I ...................... 11

II ....................... 13

III ................................ 15

IV .............................. 17

V .......................... 18

VI .............................. 19

VII ....................................... 20

VIII ...................................... 21

IX .............................. 23

X ............................ 24

XI ................. 26

XII ................................. 27

XIII ......................... 28

XIV .............................. 30

XV ............. 32

XVI ................................ 34

XVII ............................... 36

XVIII .............................. 37

XIX ........................... 38

XX ....................................... 39

XXI ........................... 41

8

XXII ............................... 42

XXIII ................................... 44

XXIV ......................... 46

XXV ........................... 47

XXVI ......................... 49

XXVII ................................ 50

XXVIII .................. 52

XXIX ................................. 54

XXX ................ 56

XXXI ............................ 58

XXXII .................................. 60

XXXIII ....................... 61

XXXIV ....................... 62

XXXV ............................. 63

XXXVI ....................... 64

XXXVII ...................... 65

XXXVIII .................... 66

XXXIX .............................. 68

XL ..................................... 70

XLI ............................ 71

XLII ........................................ 73

XLIII ................................. 74

9

XLIV ................................. 75

XLV ........................... 76

XLVI ....................... 77

XLVII ............................. 78

XLVIII ................................. 79

XLIX ................................. 80

L ......................................... 81

LI ................................... 83

LII .......................... 85

LIII ................................. 87

LIV ................................... 88

LV ............................. 90

LVI ............................ 92

LVII ..................................... 93

LVIII .................................... 95

LIX .............................. 96

LX ............................... 97

LXI ......................... 98

LXII .............................. 100

LXIII ..................... 102

LXIV .................................. 104

LXV ................... 106

10

LXVI ................ 107

LXVII ......................... 108

LXVIII ........................... 110

LXIX .................................. 111

LXX ......................... 112

LXXI ............................... 113

LXXII ...................... 114

LXXIII ............................. 115

LXXIV ................ 116

LXXV ................................... 117

LXXVI .......................... 118

LXXVII .................... 119

LXXVIII ...................... 121

LXXIX ........................ 122

LXXX ................................. 123

LXXXI ..................... 124

11

I

Cokolwiek by o Nim nie mwi, istoty Tao nie da si opisa1.

Mona nada Mu nazw, ale nie bdzie to waciwa nazwa. Nico to pocztek Nieba i Ziemi.

Byt za jest Matk wszystkiego stworzenia. Poprzez Nico mona pozna, jak subtelne jest Tao.

Dziki Bytowi mona ujrze Jego bezmiar. Oba jednoczenie si wyoniy, a potem odrbne przyjy nazwy.

1 Inni tumacz: Droga, ktr mona poda, nie jest

niezmienn Drog albo Tao, ktre mona opisa, nie jest niezmiennym (=prawdziwym) Tao. Samo sowo tao () w hanyu pinyin zapisywane dao znaczy pierwotnie droga. Z czasem nabrao ono rwnie in-nych znacze np. i, zasady, porzdek wszech-wiata, a nawet mwi czy opisywa. Std (zamie-rzona) wieloznaczno tego zdania.

12

Pozostay jednak rwnie tajemnicze. Tajemnicze, a z kadym dniem jeszcze bardziej tajemnicze si staj.

Z nich si rodzi ogrom i subtelno.

13

II

Kady wie, e to, co jest pikne, to jest pikne.

Dziki temu wiadomo, co jest brzydkie. Kady te wie, e dobre jest to, co jest dobre. Std wiadomo, co nie jest dobre.

W ten sposb jednoczenie si zrodziy Byt i Nico. Tak powstaje to, co trudne i to, co atwe;

dugie i krtkie przedmioty nawzajem si okrelaj, a wysokie i niskie

s dla siebie miar. Tak samo te postpuj mdrcy, ktrzy dziaaj nie robic nic

i nauczaj nie uywajc sw. Wszystkie rzeczy w Nim istniej, Ono jednak nie ingeruje.

Tworzy, lecz nie posiada.

14

Nie polega na tym, co uczyni.

Nie pyszni si tym i dlatego, co uczyni, wiecznie trwa.

15

III

Jeli si nie bdzie ludzi wybitnych stawia na wieczniku,

to lud nie bdzie zawistny. Jeli si nie bdzie ceni rzadkich dbr, to lud nie bdzie krad.

Jeli si nie bdzie wystawia na widok publiczny drogocennoci, to lud nie bdzie si burzy.

Mdrcy kieruj si takimi oto zasadami: oprni umysy, a napeni brzuchy, osabi ducha, a wzmocni ciao2.

Dziki temu lud o niczym wiedzia nie bdzie i niczego nie bdzie pragn. Ci za, ktrzy ju wiedz,

nie bd w stanie niczego zdziaa.

2 Jak wida totalitaryzm nie by Chiczykom obcy ju

w staroytnoci.

16

Postpowa naley tak, aby niczego nie robi, a wtedy panowa bdzie ad.

17

IV

Tao jest puste, ale zastosowa ma bez liku.

Ono jest jak otcha morska. Wydaje si by przodkiem wszystkiego stworzenia.

Przytpia to, co w nim ostre, a to, co zawie, rozsupuje. Blask swj przymiewa i czy swj py3.

Niedostrzegalne, a jednak wiecznie trwa.

Nie wiem, skd si wzio, ale wydaje mi si,

e istniao wczeniej nili Stwrca4.

3 Chodzi o to, e staje si czym zwyczajnym, powszednim

jak py i kurz, lub te po prostu czym bez poysku. 4 Chiczycy w odlegej staroytnoci wyznawali (naj-

prawdopodobniej) jak monoteistyczn religi.

18

V

Niebo i Ziemia nie s miosierne: nie martwi si o los tego, co istnieje5. wici mdrcy rwnie nie s miosierni:

nie obchodzi ich los ludzkoci. Przestrze midzy Niebem i Ziemi zda si by niczym miech:

pusta, a jednak niewyczerpana,

z ktrej za kadym podmuchem coraz wicej i wicej si rodzi.

Sowami nic tu nie wskram: ju lepiej nie mwi nic.

5 Dosownie: Traktuj rzeczy jak somiane psy. Psy

takie skadano w ofierze, a losem ich si nie przejmo-wano: nie aowano ich ani nie pogardzano nimi.

19

VI

Tao jest jak doliny i bstwa,

ktre nigdy nie przemin6. Nazywam Je tajemnicz eskoci, bram wiodc do tajemniczej eskoci

nazywam fundamentem Nieba i Ziemi.

Ono jest jak pajczyna: ledwo co istnieje; a jednak nie ma koca.

6 Niektrzy tumacz: Duch doliny nigdy nie umiera.

20

VII

Niebo i Ziemia istniej od dawna. Tak dugowieczne s dlatego, e same siebie nie tworz:

oto sekret ich ywotnoci. Mdrcy postpuj tak samo: nie stawiaj siebie na pierwszym miejscu,

a mimo to stoj na czele; nie dbaj o siebie, a jednak maj za co y.

Czy zabiegaj oni wci o swoje? Nie. Dlatego te zawsze dopn swego.

21

VIII

Najznakomitsi ludzie s jak woda, woda bowiem znakomicie zaspokaja potrzeby wszystkiego stworzenia:

nie siuje si z nimi; przebywa w miejscach, ktrymi czowiek gardzi, dlatego te jest blisko Tao7. Ludzie tacy znakomicie potrafi wybra sobie miejsce zamieszkania, oprni serca z pragnie i obdarowywa z czystej dobroci. Potrafi te doskonale mwi, atwo wic uwierzy w ich sowa. Umiej sprawnie rzdzi i zaatwia rne sprawy, dlatego wiele mog. Bezbdnie wybieraj por na swj ruch. 7 Chodzi o to, e woda pynie w d, w przeciwiestwie do ludzi zabiegajcych o karier, ktrzy pn si do gry.

22

Z niczym si nie siuj i dlatego nie popeniaj bdu, i nie maj czego aowa.

23

IX

Co za duo, to nie zdrowo,

lepiej przerwa pki czas. Ostrze czsto szlifowane nie bdzie ci dugo suy.

Jeli swj dom wypenisz po brzegi nefrytem i zotem, nie bdzie komu go strzec.

Jeli zgromadzisz majtek i zbierzesz zaszczyty, sam na siebie tym nieszczcie cigniesz. Kiedy ju zrobisz, co do ciebie naley,

wycofaj si; taka jest bowiem naturalna kolej rzeczy.

24

X

Dusza ogarnia Wielk Jedno8.

Czy moe wic si od niej odczy? Czy, zagodniawszy, nie ingerujc w natur ycia,

mona sta si niemowlciem, a obmywszy si z tajemniczego wiatopogldu, czy mona zosta bez skazy?

Kochajc kraj i rzdzc ludem, czy mona niczego nie czyni? Kiedy si otwieraj i zamykaj Niebiosa,

czy mona by pochym jak kura? Kiedy wszyscy s pojtni wokoo, czy mona o niczym nie wiedzie?

Tworzy i pielgnowa. Tworzy, ale nie posiada. Nie polega na tym, co si czyni.

8 Jedno czyli Tao.

25

Przewodzi, ale nie rzdzi. Oto co nazywam nieodgad Moc9.

9 Wystpujcy tu w oryginale termin Te () w hanyu

pinyin zapisywany de jest bardzo trudny do przetu-maczenia. Niektrzy tumacz go Cnota inni za Moc.

26

XI

Trzynacie szprych w jedno si czy koo;

dziki pustej przestrzeni midzy nimi powz si toczy. Naczynie powstaje z poczenia gliny;

dziki pustej przestrzeni wewntrz ma zastosowanie.

Budujc dom, wykuwa si okna i drzwi;

dziki pustej przestrzeni mona go uywa. Chocia z Bytu pyn korzyci, to dziki Nicoci mona ich dowiadczy.

27

XII

Od nadmiaru barw

traci si wzrok10. Od nadmiaru brzmie traci si such.

Od nadmiaru smakw traci si czucie w podniebieniu. Od jazdy konnej i polowa atwo oszale.

Przedmioty trudne do zdobycia

wyrzdzaj krzywd. Mdrcy dbaj wic o swj brzuch, a nie oko;

odsuwaj od siebie tamto, a bior to.

10W oryginale zamiast sowa nadmiar wystpuje liczebnik

pi. Chiczycy wyrniali bowiem po pi rodzajw rnych klas zjawisk w przyrodzie: 5 kolorw (czerwony, biay, czarny, ty oraz qing ()

zielony-i-niebieski); 5 smakw (sodki, kwany, gorzki, sony, ostry); 5 ywiow (metal, ziemia, woda, ogie, drewno); 5 stron wiata (wschd, zachd, pnoc, poudnie, rodek)

etc.

28

XIII

Zaszczyt i haba tak sam napeniaj trwog. Nieszczcie naley ceni jak siebie samego. Co to znaczy, e zaszczyt i haba taka sam

napeniaj trwog? Ot: Zaszczyt jest jak zdobycie szczytu,

haba jest jak upadek. Strach go wic zarwno osign, jak i straci. Dlatego te mwimy, e zaszczyt i haba tak

sam napeniaj trwog. Co to znaczy, e nieszczcie naley ceni jak siebie samego?

Ot: Win tego, e spotykaj mnie nieszczcia, jest moje istnienie

11.

Gdyby mnie nie byo, jakie by mnie mogy spotka nieszczcia?

11 W oryginale: moje ciao.

29

Dlatego te temu, ktry ceni sobie powicenie dla wiata, mona wiat powierzy.

Temu, kto z ochot powica si wiatu, mona wiat przekaza.

30

XIV

Nie da si Go zobaczy, tote nazywa si spokojnym; nie da si Go usysze, tote nazywa si nikncym; nie da si Go pochwyci, tote nazywa si drobniutkim. Tych trzech aspektw nie sposb zbada dogbnie, wszystkie si mieszaj w jedn cao. W najwyszym punkcie nie jest jasne, w najniszym nie jest mroczne. Cignie si tajemniczo jak ni bezimienne i wraca do Nicoci. Oto co nazywam bezpostaciow form, bezprzedmiotowym obrazem.

Nazywam Je nienamacalnym i nieokrelonym. Gdy si Je spotyka, nie widzi si Jego twarzy,

31

kiedy si za Nim idzie, nie widzi si Jego plecw. Kiedy pojmie si Tao przeszoci, wiedza ta pozwoli zapanowa nad tym, co dzi istnieje. Znajomo pradawnego pocztku uwaam za regu Tao.

32

XV

Staroytni mistrzowie Tao

byli subtelni i posiadali tajemnicz logik. Ich gbi poj si nie da. Tak, trudno byo pozna ich gbi,

ale i nieatwo opisa, jacy byli na co dzie: ostroni jak kto zim przekraczajcy rzek; przezorni jak kto, kto si boi swych ssiadw;

uprzejmi jak go; podatni jak topniejcy ld; szczerzy jak nieociosany kloc

12;

przepastni jak dolina;

niezorganizowani jak zmcona woda. Kt mgby si w wodach zmconych uspokoi

i z wolna zajanie?

12 W oryginale Pu; tumaczone jest czasem jako: naturalna

prostota lub nietumaczone w ogle. W hanyu pinyin: Pu.

33

Kt mgby w ciszy si poruszy i z wolna oy? Ci, ktrzy to pojmuj, nie pragn sytoci,

a poniewa nie pragn sytoci, nie musz si ujawnia ani tworzy niczego nowego.

34

XVI

Trzeba osign zupen pustk i zachowa niczym nie zmcony spokj;

ujrzymy wtedy

jak powraca wszystko, co si narodzio. Mnstwo jest bytw,

a wszystkie powracaj do swojego rda. Powrt do rda nazywam uspokojeniem. To wanie nazywam

powrotem do natury rzeczy.

Powrt do natury rzeczy za to nieustanno zmian.

Poznanie tej nieustannoci nazywam zrozumieniem.

Niewiedza o niej za sprawia,

e bezmylnie powodujemy nieszczcia. Poznanie nieustannoci zmian prowadzi do ogarnicia wszystkiego.

Ogarnicie wszystkiego prowadzi do rwnoci.

35

Rwno prowadzi do powszechnoci13. Powszechno prowadzi do boskoci14. Bosko to Tao, a Tao to trwao.

adne nam wtedy za ycia nie grozi niebezpieczestwo.

13 Wystpujce tu sowo quan (), ktre przetumaczyem

jako powszechno (dosowne znaczenie cao lub peny) jest uwaane przez niektrych za bd. Uwaa-j, i w tym miejscu powinien si znajdowa podobny graficznie znak sowa wang (), czyli krl.

14 W oryginale: do nieba.

36

XVII

Doskonay wadca

to taki, o ktrego istnieniu nikt nie wie15. Nieco gorszym od niego

jest taki, ktry si cieszy dobr saw.

Jeszcze gorszy jest taki, ktrego naley si ba. A jeszcze gorszy jest ten, ktrym si gardzi. Jeli kto jest nieszczery, nikt mu nie zaufa.

Wadcy, ktry jest oszczdny w sowach, atwo odnie sukces i zaatwi wiele spraw.

Lud mwi wtedy: Zawsze tak byo. To przecie normalne.

15 Porwnaj H. D. Thoreau w Civil disobedience: The

best government governs the least (najlepszy rzd to taki, ktry rzdzi najmniej).

37

XVIII

Kiedy zignorujemy wielkie Tao,

pojawi si dobroduszno i etyka16.

Kiedy pojawia si mdro, powstaj wielkie oszustwa. Kiedy brak zgody w rodzinie,

wymyla si przykazania mioci. Kiedy w pastwie panuje chaos, pojawiaj si lojalni urzdnicy.

16

Dobroduszno ren () i etyka yi (), jak i pojawice si w dalszej czci tego rozdziau mdro [wiedza i inteli-gencja] zhihui (), mio [synowska i ojcowska] xiaoci () oraz lojalno [urzdnicza] zhongchen (), to pogardzane przez Lao-tsyego cnoty konfu-cjaskie. Uwaa je bowiem za sztuczn mask, kryjc prawdziwe uczucia. Wicej na ten temat w rozdziale XXXVIII.

38

XIX

Porzucie mdro i wiedz,

a lud zyska na tym po stokro. Porzucie dobroduszno17 i etyk, a ludzie znw bd si kocha.

Porzucie spryt i ch zysku, a nie bdzie wicej zodziei. Nie wystarczy jednak tylko to przeczyta,

trzeba w zgodzie z tym postpowa. Ukacie sw prostot, bdcie jak nieociosany kloc.

Mniej zabiegajcie o swoje;

skromniejsze miejcie pragnienia.

17 Dobroduszno w oryginale ren () (tumaczona

take humanitaryzm lub czowieczestwo) jest kardynaln cnot konfucjask, porwnywaln z przy-kazaniem mioci bliniego w chrzecijastwie. Lao-tsy uwaa j za wymuszon, a nie naturaln, tak wic zbd-n.

39

XX

Przestacie si uczy, a nie bdziecie mie zmartwie.

Czym si rni aplauz od gwizdw pogardy18, a czym dobro jest inne od za? Czy musz si ba

tego, czego si wszyscy boj? Takich pyta mgbym jeszcze zada wiele. Wszyscy si ciesz, jak na pieczeniu barana

albo wiosennej majwce. Tylko ja siedz cicho w kcie i nie daj zna o sobie,

18 Dosownie: czym si rni wei () od e (). Cheng

Xuanying, jeden z komentatorw, twierdzi, i wei jest wyrazem szacunku, a e pogardy.

40

jak niemowl, co si jeszcze nie umiecha. Umczony, nie mam dokd wrci. Wszyscy maj w brd wszystkiego,

tylko mnie na nic nigdy nie starcza.

Jestem gupi i o niczym nie wiem.

Wszyscy byszcz, tylko ja jestem ciemny.

Wszyscy paaj zapaem,

tylko ja jestem markotny.

Obojtny na wszystko jak ocean, wieczny pdziwiatr.

Kady ma jakie moliwoci, tylko ja nic nie potrafi. Tylko ja jestem inny,

bo mnie ywi matka-natura.

41

XXI

Przejawy wielkiej Mocy

s niczym innym, jak tylko

miernym odzwierciedleniem Tao.

Tao tak waciwie to jest nieokrelone i nienamacalne.

Nieokrelone! Nienamacalne! A jednak zawiera w sobie obrazy.

Nieokrelone! Nienamacalne!

A jednak zawiera w sobie byty.

Niezgbione i mroczne! A jednak zawiera w sobie istot ycia:

prawdziw istot ycia. Mona Mu zaufa. Od prawiekw Jego imi wiecznie trwa,

nieustannie dajc pocztek bytom. Skd wiem jaki by pocztek wiata? A std.

42

XXII

Co si zamie, to si zronie. Co si pognie, to si wyprostuje.

Co jest gbokie, to si napeni. Co si zniszczy, to si odnowi. Kto mao posiada, wiele osignie.

Kto wiele posiada,

temu si pomiesza w gowie. Dlatego te mdrzec ogarnia Wielk Jedno

i przez jej pryzmat ocenia wiat. Nie robi z siebie widowiska,

dlatego daje si pozna.

Nie mwi: Patrzcie, to ja! dlatego jest sawny. Nie chwali si swymi osigniciami,

dlatego odnosi sukces.

Nie wynosi si nad innych, dlatego nie zginie.

Nie wdaje si w rywalizacj,

43

dlatego nikt z nim nie rywalizuje.

Skde by wic to stare powiedzenie: Co si zamie, to si zronie

miao by czcz gadanin. Prawda jest taka, e si zronie.

44

XXIII

Maomwno jest czym naturalnym.

Wichura nie trwa przecie cay dzie. Ulewny deszcz nie pada ca dob. Kto jest tego sprawc?

Niebo i Ziemia.

Nawet Niebo i Ziemia nie mog tak bez koca, a co dopiero czowiek.

Dlatego te kto postpuje, tak aby osign Tao, jednoczy si z Tao; kto postpuje, tak aby osign Moc,

jednoczy si z Moc; kto postpuje, tak aby straci, jednoczy si ze zgub.

Tego, ktry si zjednoczy z Tao, Tao wita rwnie radonie; tego, ktry si zjednoczy z Moc,

Moc wita rwnie radonie;

45

tego, ktry straci, Zguba wita rwnie radonie. Jeli kto jest nieszczery, nikt mu nie zaufa.

46

XXIV

Kto si wspina na palce, nie wystoi,

a kto postawi zbyt duy krok, nie dojdzie. Kto sam siebie promuje, nie zabynie. Kto si uwaa za pewniaka, nic nie znaczy.

Kto si przechwala, niczego nie osignie. Kto si unosi ponad innych, dugo nie zabawi. Wszystko to za spraw Tao.

To si nazywa: obarstwo i pracoholizm. Wszyscy tym gardz; dlatego ten, kto pozna Tao,

ma to wszystko gdzie.

47

XXV

Jest takie Co,

co powstao w niewyjanionych okolicznociach, zanim jeszcze Niebo i Ziemia powstay.

Samotne i puste.

Niezalene i niezmienne. Wszdzie co robi i si nie obija.

Mona by powiedzie, e to Matka wiata. Nie wiem, jak si nazywa. Ja nazywam Je Tao.

Z braku lepszego sowa nazywam Je Wielkim. O Wielkim mwi, e odchodzi; o Odchodzcym mwi, e jest daleko;

o Dalekim mwi, e wraca. Tao wic jest wielkie. Niebo jest wielkie.

Ziemia jest wielka.

48

Czowiek19 rwnie jest wielki. W naszym wymiarze

istniej cztery wielkie elementy.

Czowiek jest jednym z nich. Czowiek przestrzega zasad Ziemi, Ziemia przestrzega zasad Nieba,

Niebo przestrzega zasad Tao.

Tao przestrzega samo Siebie20

.

19 W niektrych wydaniach zamiast sowa czowiek

wystpuje krl. 20 Dosownie: Tao postpuje zgodnie z natur natury.

49

XXVI

Ciar jest rdem lekkoci.

Spokj wada zamieszaniem. Dlatego te mdrcy trwaj przy swym wozie; choby si pikne wkoo roztaczay widoki,

nic ich nie rozproszy.

Czyby wic wadca olbrzymiego imperium, mg lekceway sobie wiat.

Lekcewac, odetnie si od rde; wprowadzajc zamieszanie, utraci wadz.

50

XXVII

Kto umie chodzi, nie zostawia po sobie ladw;

kto umie mwi, nie popenia bdw; kto umie liczy, nie uywa liczyde; kto umie zamyka,

nie korzysta z kluczy i zasuw,

a jednak nikt po nim nie otworzy;

kto umie wiza,

nie posuguje si sznurem i lin, a jednak nikt po nim nie rozwie. Tak te mdrcy mog zawsze zbawi lud,

dlatego nikt nie zostanie odtrcony; zawsze mog uratowa dobytek, dlatego nic si nie zmarnuje.

To si nazywa dziedzictwem jasnoci. Dlatego te ten, ktry umie, jest nauczycielem tego, ktry nie umie,

a ten, ktry nie umie,

51

jest uczniem tego, ktry umie. Jeli nie cenimy swego nauczyciela, czy te nie szanujemy swego ucznia,

choby si nam to wydawao czym susznym, bdzimy potwornie. To si nazywa istotnym i subtelnym.

52

XXVIII

Kto, wiedzc, co znaczy mstwo,

zachowuje si jak kura, jest strumykiem wiata. Kto jest strumykiem wiata,

tego Moc nie opuszcza,

kto taki na powrt si staje niemowlakiem. Kto, wiedzc, co to jasno,

trzyma si ciemnoci, wieci przykadem dla wiata. Kto wieci przykadem dla wiata,

temu Moc nie ciy, kto taki wraca do nieskoczonoci. Kto, wiedzc, co znaczy uwielbienie,

woli raczej y w pogardzie,

53

jest dolin21 dla wiata. Kto jest dolin dla wiata, ten ma Mocy pod dostatkiem,

taki kto odzyskuje sw pierwotn natur: znw jest jak nieociosany kloc. Z kloca tego, gdy go rozupa,

powstaj naczynia, ktrych uywaj mdrcy, dlatego przewodz oni urzdnikom.

Kto bowiem dobrze rzdzi, nie stosuje ci.

21 W jzyku chiskim sowo dolina () brzmi tak samo

jak zboe () gu. Cakiem moliwe, e pierwotnie chodzio o to drugie.

54

XXIX

Wywieraniem nacisku,

trudno cokolwiek osign;

sam byem wiadkiem nieudanych prb. wiat jest boskim naczyniem, na ktre nie mona wpyn.

Nie sposb go opanowa. Ci, ktrzy maj na niego wpyw, psuj go. Ci, ktrzy go opanuj trac.

Stworzenia si przecie dziel na te, ktre id samodzielnie, oraz na te, ktre podaj za tymi pierwszymi;

na te, ktre oddychaj nosem, oraz na te, ktre oddychaj ustami; na te, ktre s silne,

oraz na te, ktre s sabe; na te, ktre s spokojne, oraz na te, ktre s niebezpieczne.

55

Mdrcy odrzucaj wic nadmiar, zbytek i przesad.

56

XXX

Ten, kto wadcy suy dobr rad, rad zgodn z Tao, nie ucieka si do przemocy. Przemoc czsto przemoc rodzi. Cierniste tylko krzaki wyrosn, tam gdzie stay wojska. Po wielkiej wojnie chude nastaj lata. Znawca osiga swj cel i na tym poprzestaje; nie mie dalej rosn w si. Osiga swj cel, ale si nim nie pyszni; osiga swj cel, ale nie idzie po trupach; osiga swj cel, ale obca mu duma. Osiga swj cel, bo nic nie moe na to poradzi; osiga swj cel bez wysiku. Kto ma mocn pozycj, znaczy, e jest stary,

57

a to si kci z Tao. Kto si za kci z Tao, tego koniec bliski.

58

XXXI

Wspaniaa bro nie wry nic dobrego, nikt jej nie cierpi;

dlatego nie stosuje jej ten, kto poj Tao. W czas pokoju czowiek szlachetny ceni sobie lew stron, w czas wojny za ceni stron praw. Bro nie wry nic dobrego, to nie jest narzdzie godne szlachetnej osoby. Szlachetny uywa jej tylko wtedy, gdy naprawd musi, uwaajc jednak spokj za rzecz najwaniejsz. Zwycistwo nie jest dla niego powodem do chway: miaby si cieszy, e zabija ludzi? Taki co si cieszy, e zabija ludzi, nie moe wada wiatem. W szczciu lewa strona si liczy,

59

w niedoli za prawa. Modszy rang genera stoi po lewej stronie, gwnodowodzcy za po prawej; to tak samo jak na pogrzebie. Kiedy si zabija miliony, trzeba nad tym paka; dlatego kiedy si zwycia na wojnie, postpuje si wedug zasad pogrzebu.

60

XXXII

Tao jest niezmienne i nie sposb Go nazwa, jest jak nieociosany kloc;

chocia mae, nikt si nim nie wysuguje. Jeliby Je pojli moni i krlowie,

wszyscy byliby Mu posuszni. Kiedy Niebo i Ziemia s w zgodzie, spuszczaj sodk ros,

a lud, ktry jej nie ma, dzieli si ni po rwno. Kiedy powstay byty,

pojawiy si te nazwy; naley jednak zna umiar: kto zna umiar, unika niebezpieczestw.

Jeliby porwna Tao do wiata ludzi: ma si ono do niego, jak grskie potoki do rzek,

a rzeki do mrz.

61

XXXIII

Kto zna innych, jest mdry,

a kto zna siebie, jest bystry.

Kto wygrywa z innymi, jest silny,

a kto wygrywa sam z sob, ma Moc.

Kto wie, ile mu potrzeba, jest bogaty.

Kto dzielnie trwa w swym zamiarze,

ma si woli.

Kto zna swoje miejsce, bdzie y dugo, a kto umrze, lecz nie wszystek,

bdzie y na wieki22.

22 W oryginale: si-er-bu-wang-zhe shou (),

co znaczy: ten-ktry-umiera-ale-nie-umiera-do-koca [jest] dugowieczny.

62

XXXIV

Tao rozpywa si wszdzie, na prawo pynie i na lewo. Wszystko dziki Niemu si rodzi,

Ono si jednak nie interesuje tym, co stwarza, nie posiada tego, czego dokona.

Ubiera i karmi wszystko,

lecz nie jest mu wadc. Nigdy niczego nie pragnie,

mona by Je wic nazwa Maym.

Wszystko wraca do Niego,

lecz Ono nie jest mu wadc, mona by Je wic nazwa Wielkim.

Poniewa nie jest wielkie, moe wielkim si sta.

63

XXXV

Kiedy kto trzyma Wielki Obraz,

cay wiat lgnie do niego. Lgnie, ale si nie wdziera; panuje bowiem spokj i porzdek.

Kuszca muzyka przykuwa uwag przechodnia. Tao, kiedy powstaje, jest nijakie i bez smaku:

patrzysz i nie widzisz Go,

suchasz i nie syszysz Go, czerpiesz z Niego, a Ono si nie wyczerpuje.

64

XXXVI

Jeli co ma si skurczy, to musi by dugie. Jeli co ma osabn,

to musi by mocne. Jeli co ma by wyrzucone, to musi by wpierw przyjte.

Jeli co ma zosta zabrane, musi wpierw by podarowane. To wanie nazywam

Subteln Jasnoci. To, co sabe i mikkie wygrywa z tym, co twarde i silne.

Ryby nie mog opuci gbin, a tajnikw rzdzenia krajem, nie mona wyjawi ludowi.

65

XXXVII

Tao nieustannie trwa;

niczego nie robi,

a wszystko samo si dzieje. Gdyby Je pojli moni i krlowie,

wszystko by si rozwijao w naturalny sposb. A gdyby si rozwino na tyle, e zapragnoby dziaa,

powstrzymabym je dziki zasadzie nieociosanego kloca23, dla ktrej nie znajduj nazwy.

Za Jej spraw ustpiyby wszystkie pragnienia. Kiedy ustpi pragnienia, zapanuje spokj

i ad si sam zaprowadzi na wiecie.

23

Patrz rozdzia XV przyp. 1.

66

XXXVIII24

Najwysza Moc nie obnosi si sw Moc,

std wiadomo, e J ma. Maa Moc pragnie Mocy, std wiadomo, e Jej nie posiada.

Najwysza Moc nic nie robi i nie szuka sobie korzyci. Maa Moc nic nie robi,

ale ma w tym swj interes. Dobroduszno robi co, ale bezinteresownie. 24

W tym rozdziale Lao-tsy wymienia cnoty konfucjaskie porwnujc je do Mocy (czyli Te, co mona tumaczy rwnie jako cnota), aby wykaza, e cnoty, o ktrych naucza Konfucjusz, s gorsze od Mocy taoistycznej ze wzgldu na ich sztuczno.

67

Etyka te co robi, ale ma w tym swj interes. Obyczajowo robi co,

a gdy si nie spotyka z odzewem, zakasujc rkawy, si si bierze do dziea. Jeli wic stracimy Tao, pozostanie nam Moc;

jeli stracimy Moc, pozostanie nam Dobroduszno; jeli stracimy Dobroduszno,

pozostanie nam Etyka;

jeli stracimy Etyk, pozostanie nam Obyczajowo.

A Obyczajowo to przecie rozrzedzenie wiary i zaufania oraz pocztek chaosu.

Wiedza prorocza to tylko zuda, prowadzca do ogupienia. Wielkiemu mowi

zaley wic na tym, co gste, a nie na tym, co rzadkie;

zaley mu na tym, co prawdziwe,

a nie na tym, co zudne. Odrzuca wic tamto, a bierze to.

68

XXXIX

Dawno temu osigny Jedno: Niebo osigno Jedno i stao si czyste;

Ziemia osigna Jedno i uspokoia si; Bstwa osigny Jedno i stay si nadprzyrodzone;

Potoki osigny Jedno i zapeniy si; Stworzenia osigny Jedno i narodziy si; Moni i krlowie osignli Jedno

i rzdz wiatem. A wszystko to dziki Niej. Jeliby Niebo nie stao si czyste,

rozpadoby si; jeliby si Ziemia nie uspokoia, nic by z niej nie zostao;

jeliby si Bstwa nie stay nadprzyrodzone,

69

przepadyby z kretesem; jeliby si Potoki nie zapeniy, wyczerpayby si;

jeliby si Stworzenia nie rodziy, zginyby; jeliby moni i krlowie nie byli powaani, straciliby swe stanowiska.

Powaanie przecie zaczyna si od pogardy, a na szczyt od dou si wchodzi. To dlatego moni i krlowie mwi o sobie:

Sierota, Liliput, Niezdara25. Czy nie jest to zaczynanie od pogardy? No a co?

Sawa, kiedy si ju j osignie, nie jest saw. Nie pragnij byszcze jak nefryt, bd matowy jak pospolity kamyk.

25 W staroytnych Chinach istnia zwyczaj uywania

jakiego pogardliwego sowa zamiast zaimka osobowe-go ja. Na przykad ony, kiedy zwracay si do m-w, mwiy konkubina przyjdzie zamiast przyjd.

70

XL

Ruchem Tao jest cige powracanie, narzdziem Tao jest sabo.

Wszystko na wiecie ma swj pocztek w Bycie, Byt za bierze si z Nicoci.

71

XLI

Geniusz, kiedy usyszy o Tao,

czym prdzej za nim pody. Przecitniak, kiedy usyszy o Tao, pomyli sobie: moe jest, a moe Go nie ma.

Niedojda, kiedy usyszy o Tao, wybuchnie miechem; gdyby taki si nie mia,

jakie by z Niego byo Tao. Przodkowie powiadali:

jasna Droga26

jest ciemna,

bliska Droga jest odlega, rwna Droga jest wyboista, najwysza Moc jest jak przepa,

26

W tym przypadku zdecydowaem si przetumaczy dao () jako Droga, a nie jako Tao, cho najpraw-dopodobniej dwuznaczno bya tu przez autora zamie-rzona.

72

czysta biel nie jest bez skazy,

posi wielk Moc to nie wszystko, ugruntowana Moc kryje w sobie lenistwo,

najmocniejsi zmieniaj zdanie, najwikszy kwadrat nie ma rogw, najwiksze naczynie nie ma okrelonej formy,

najgoniejszy dwik jest niesyszalny, najwikszy Obraz jest bezksztatny, Tao jest ukryte i bezimienne.

Dlatego te Tao wspomaga i tworzy.

73

XLII

Tao rodzi Jedno, Jedno rodzi dwojako,

dwojako rodzi trojako, a trojako rodzi ca reszt. Wszystkie stworzenia dwigaj ying

i obejmuj yang, z ich poczenia czerpi si. Ludzie nie cierpi by

Sierot, Liliputem i Niezdar, a przecie krlowie sami siebie tak nazywaj: kto wic traci, ten zyskuje,

a kto zyskuje, ten traci.

Tego, czego naucza inny, ja rwnie nauczam:

kto przemoc stosuje,

nie umrze spokojnie.

Bior go za ojca wszelkich nauk.

74

XLIII

To co mikkie,

wicej ma w sobie sprytu ni to, co twarde; Nico przenika to, co si midzy Nicoci znajduje.

Std te wiem, e niedziaanie przynosi korzyci. Jeli chodzi o nauk bez sw

i korzyci pynce z niedziaania, niewielu jest na wiecie takich, ktrzy je osignli.

75

XLIV

Sawa czy zdrowie bardziej nam bliskie?

Zdrowie czy bogactwa bardziej cenimy?

Zysk czy strata, co bardziej boli?

Dlatego te kto poda, ten drogo zapaci,

a kto wielkie posiada bogactwa,

wielkie poniesie straty.

Kto zna umiar, ten si wstydzi nie bdzie,

Kto wie, kiedy przesta, uniknie zguby i y bdzie dugo.

76

XLV

To, co w doskonaym jest stanie,

wydaje si uszkodzone, nigdy si jednak nie zuyje. To, co pene, wydaje si puste,

nigdy si jednak nie oprni. To, co proste, wydaje si pokrtne. To, co sprytne, wydaje si gupawe.

Kto piknie mwi, ten jakby si jka. Cisza zwycia zamt. Mrz zwycia upa.

Spokj rzdzi wiatem.

77

XLVI

Kiedy wiat przestrzega Tao,

panuje umiar,

a konie orz ziemi27. Kiedy wiat nie przestrzega Tao,

na obrzeach miasta hoduje si konie bojowe. Nie ma wikszego nieszczcia ni brak umiaru.

Nie ma wikszej winy ni dza. Tylko ci, ktrzy znaj umiar, zawsze s syci.

27

Niektrzy tumacz: ...dostarczaj nawozu.

78

XLVII

Nie wychodzc z domu,

mona pozna wiat. Nie wygldajc przez okno, mona zobaczy, jak wielkie jest Tao.

Im bardziej si oddalamy, tym mniej wiemy. Dlatego te mdrcy nie podruj, a wszystko wiedz28.

Nie widz, a wszystko jest dla nich jasne.

Nie robi nic,

a wszystko samo si dzieje.

28

Porwnaj R. W. Emerson w Self-reliance: Traveling is a fools circus (Podre to cyrk gupcw).

79

XLVIII

Codziennie zbieramy plony

tego, czegomy si nauczyli; dziki Tao za, codziennie si kurczymy.

Kurczymy si i kurczymy, a nic z nas nie zostaje. Nie robimy nic, a wszystko samo si robi.

Jeli kto chce rzdzi wiatem, niczego nie powinien robi. Jeli bowiem cokolwiek uczyni,

nie wystarczy to, aby rzdzi wiatem.

80

XLIX

Mdrcy nie maj wasnych zmartwie, zmartwieniami innych si przejmuj. Jeli kto jest dobry, uwaam go za dobrego;

jeli kto nie jest dobry, to te uwaam go za dobrego i osigam dobro.

Jeli kto jest wierny, wierz mu; jeli kto nie jest wierny, to te mu wierz i osigam wierno.

Mdrcy daj si zassa wiatu, mog nim rzdzi, bo prosty jest ich umys. Wszyscy naokoo wpatruj si i pilnie suchaj,

wszyscy mdrcy s dziemi.

81

L

Wychodzimy do ycia,

a wchodzimy do mierci. Trzech z dziesiciu yje dugo. Trzech z dziesiciu yje krtko.

Tych, ktrzy si rodz i niechybnie krocz ku mierci, to rwnie trzy osoby na dziesi.

Czemu tak jest?

Dlatego,

e prowadz zbyt intensywne ycie.

Syszaem, e ci, ktrzy wiedz jak dba o ycie, nie napotykaj na swej drodze

nosorocw czy tygrysw. Jeli wstpi do armii, adna bro nie zada im rany.

Nosoroec nie ma w co wepchn swego rogu,

82

tygrys nie ma w czym zatopi swych pazurw, bro nie ma na czym zahaczy swego ostrza. Czemu tak jest?

Dlatego,

e oni krocz po drodze niemiertelnych.

83

LI

Tao rodzi,

Moc chowa,

wiat ksztatuje, okolicznoci buduj. Dlatego nie ma wrd bytw takiego,

ktryby nie szanowa Tao i nie ceni Mocy. Szacunek dla Tao i docenianie Mocy

nie wynikaj z czyjego rozkazu,

s czym zupenie naturalnym. Dlatego Tao rodzi,

Moc chowa,

przewodzi,

uczy,

umacnia,

opiekuje si, karmi

oraz chroni.

Rodzi, ale nie posiada,

84

nie polega na tym, co uczyni,

przewodzi, ale nie rzdzi. Oto co si nazywa tajemn Moc.

85

LII

Jest taki Pocztek, ktry to jest Matk wiata.

Jeli dotrzemy do matki, poznamy jej dzieci;

jeli poznamy jej dzieci

i bdziemy trzyma si matki, nie czeka nas adne niebezpieczestwo. Zatkajmy usta, oczy, uszy i nos,

zamknijmy drzwi,

a nie bdziemy musieli si trudzi do koca ycia.

Kiedy za otworzymy usta, oczy, uszy i nos, zaczn nam si mnoy sprawy i nie zaznamy spokoju.

Kto widzi mae, ten jest owiecony. Kto trwa w mikkoci,

ten jest mocny.

86

Kto korzysta z blasku,

powraca do stanu owiecenia i nic mu nie grozi.

Oto co nazywam yciem w zgodzie z Wiekuistym

29.

29 Czyli w zgodzie z Tao.

87

LIII

Jelibym nagle posiad wiedz, szedbym tam, gdzie mnie Tao prowadzi, babym si jedynie zejcia na z drog.

Szlak, ktrym Tao wiedzie, jest prosty, ludzie jednak wol cieki pokrtne. Na paskim dworze ad i porzdek,

kiedy pola chwastem porastaj, a spichlerze wiec pustkami. Oni jednak

w kolorowych si nosz jedwabiach, ostre miecze maj przy boku, jedz i pij bez miary,

wszystkiego maj w brd, przywdcy zbjcw. Gdzie tam miejsce dla Tao.

88

LIV

Jak si co dobrze zasadzi,

to si wyrwa nie da; jak si co dobrze obejmie, to si ju nie wymknie;

potomkowie bd nas za to wielbi bez koca. Traktuj tak siebie samego,

a osigniesz prawdziw Moc.

Traktuj tak rodzin, a Mocy bdzie miaa w nadmiarze. Traktuj tak okolic,

a Moc osignie na dugo. Traktuj tak swj kraj, a Moc jego bdzie obfita.

Traktuj tak cay wiat, a Moc si jego rozronie. W taki sposb

siebie postrzegasz przez siebie samego,

89

rodzin postrzegasz przez rodzin, okolic postrzegasz przez okolic, kraj postrzegasz przez kraj,

a wiat postrzegasz przez wiat. Skd wiem, e tak si na wiecie dzieje? A std.

90

LV

Ten, kto poj dobrze Moc, jest jak niemowl30.

Nie pogryz go jadowite owady, dzikie zwierzta nie rozszarpi, ptaki drapiene nie porw.

Koci jego s mikkie, a cigna wiotkie, jeli jednak co chwyci,

to trzyma mocno.

Nie pozna jeszcze zwizku kobiety z mczyzn,

jego narzdy rozrodcze s jednak uniesione, gdy siy witalne osigny w nim peni. Cay dzie krzyczy, a mimo to nie ochrypnie,

gdy osign pen harmoni. Jeli kto poj harmoni, mona powiedzie,

30

Dosownie chizi (), czyli czerwony syn.

91

e pozna Wiekuiste. Jeli kto poj Wiekuiste, mona powiedzie, e dozna owiecenia.

Jeli kto ceni swe ycie, mona powiedzie, e jest w tarapatach31. Jeli kto okazuje zo, mona powiedzie,

e si bije sam z sob. Kiedy osignie si dojrzao, przychodzi staro.

To nie jest Tao.

Kto nie poj Tao, tego koniec bliski.

31

Porwnaj Ewangelia ukasza: Bo kto chce zachowa swoje ycie straci je.

92

LVI

Ci, ktrzy wiedz, mwi niewiele; kto duo gada, ten mao wie. Przytpiaj to, co w tobie ostre,

a to, co zawie, rozsupuj. Blask swj przymiewaj i cz swj py32. Oto co si nazywa mistyczn harmoni.

Ten, kto J osignie nie moe by jej bliskim ani dalekim; nie moe na tym zyska ani straci;

nie przyda mu to zaszczytw ani nie okryje go hab. Dlatego te taki czowiek to skarb.

32 Porwnaj rozdzia IV przypis 3.

93

LVII

Aby rzdzi krajem,

trzeba wiedzie, co suszne; aby wada broni, trzeba sprytu; lecz tylko poprzez obojtno

mona posi wiat. Skd wiem, e tak wanie jest? A std.

Im wicej tabu, tym lud uboszy; im wicej ostrej broni na dworach, tym wikszy w kraju zamt;

im wicej kto potrafi, tym wicej czyni podoci; im bardziej istotne si staj prawa i nakazy,

tym wicej wszdzie zodziei i bandytw. Dlatego te mdrzec powiada tak: nie robi nic, a lud si sam rozwija;

siedz cicho, a lud sam wie, co suszne;

94

nie ingeruj, a lud si sam bogaci; nie mam da, a lud sam staje si nieskaony.

95

LVIII

Kiedy rzdzcym brak werwy, lud yje w prostocie;

kiedy rzdzcy s peni zapau, lud yje w niedostatku. Niedola jest podpor szczcia,

szczcie jest kryjwk niedoli. Kt zna tego kres? Nie ma tu susznoci.

Suszno zmienia si w zawi, dobro zmienia si w zo. Dziwi si temu ludzie od dawna.

Dlatego te mdrcy s szczerzy, ale nie do blu; ostrzy, ale nie rani;

proci, ale bez przesady; wiec, ale nie olepiaj.

96

LIX

Rzdzc ludem i suc Stwrcy, naley by oszczdnym.

Kto jest oszczdny, ten jest zawczasu posuszny; kto jest zawczasu posuszny,

ten nagromadzi sobie Mocy pod dostatkiem;

kto nagromadzi sobie Mocy pod dostatkiem,

ten wszystko pokona;

kto wszystko pokona,

ten nie zna szczytu swych moliwoci; kto nie zna szczytu swych moliwoci,

ten moe posi pastwo; kto posidzie podstawy pastwa, ten przetrwa dugo.

Oto co nazywam Tao,

ktre zapuszcza gboko korzenie, wiecznie trwa i nieustannie patrzy.

97

LX

Rzdzi wielkim pastwem

to jak gotowa ma rybk33. Jeli wadca na wiat spoglda zgodnie z zasadami Tao,

duchy nie bd straszy; nie tylko nie bd straszy, ale nie bd te krzywdzi ludzi;

nie tylko nie bd krzywdzi ludzi, ale te wadcy nie bd krzywdzi ludu. Przecie kiedy nikt nie bdzie nikogo krzywdzi,

Moc pokieruje wszystkich z powrotem ku Niemu.

33 Gotujc ma rybk nie mona zbyt czsto jej obraca

czy przesuwa, bo si rozleci.

98

LXI

Wielkie pastwo ley nisko jak ocean, do niego spywa cay wiat.

Samica wiata, samica zwykle zwycia samca spokojem, spokojem si przed nim unia.

Wielkie pastwo unia si wic przed maym krajem i tak go zdobywa.

May kraj unia si przed wielkim pastwem i tak je zdobywa.

Jedno zdobywa dziki unieniu, drugie dziki unieniu rwnie zdobywa. Wielkiemu pastwu zaley na tym,

aby sobie wszystkich wychowa; maemu krajowi chodzi o to, aby si do czego przyda.

99

Oba wic osigaj to, czego chc. Wielko wymaga unienia.

100

LXII

Tao jest schronieniem wszystkiego stworzenia.

Jest skarbem ludzi zacnych

i podpor dla sabych na duchu. Dobrym sowem, mona sobie kupi powaanie;

waciwym postpowaniem mona podnie swj status. Jeli kto jest saby na duchu,

czy naley go odtrca? Dlatego te gdy si kogo mianuje Synem Niebios34,

ustanawia ministrw, daje im si wpierw nefryt, a potem czterokonny zaprzg; wszystko to jednak nie dorwnuje

darowi jakim jest Tao.

Dlaczego wic dawniej tak ceniono Tao?

34

Czyli wadc. Za czasw powstania Wielkiej Ksigi Tao nie byo jeszcze w Chinach cesarzy.

101

Czy nie dlatego, e ten, kto szuka, dziki niemu znajduje, a kto czyni le, ten dziki niemu unika kary?

Dlatego wiat je tak ceni.

102

LXIII

Czy wszystko, nie robic niczego, staraj si bez wysiku,

znajduj smak w tym, co nie ma smaku.

To, co wielkie, jest mae, a to, co mae wielkie.

Krzywd odwzajemniaj dobrym wychowaniem

35.

Zaplanuj to, co trudne, kiedy jeszcze jest atwe;

zajmij si wielk spraw, kiedy jest jeszcze maa. To, co na wiecie trudne, jest najpierw atwe,

a to, co wielkie, jest najpierw mae. Dlatego te mdrzec nie uwaa si za wielkiego,

a jednak osiga wielko. Przecie mao kto uwierzy komu, kto bez wahania skada obietnice. 35

Porwnaj Ewangelia Mateusza: Zo dobrem zwyciaj.

103

To, co bardzo proste, jest bardzo trudne.

Dlatego te mdrzec utrudnia sobie i dlatego ostatecznie

nic nie jest dla niego trudne.

104

LXIV

atwo zapanowa nad czym, co jest spokojne; atwo rozwaa nad czym,

czego jeszcze nie ma;

atwo stuc co, co jest kruche; atwo rozsypa co, co jest drobne.

Tworzy si co, zanim to co zaistnieje; panuje si nad czym, zanim zapanuje nad tym baagan.

Drzewo tak grube,

e jedna osoba nie moe go obj, rodzi si z patyczka cienkiego jak wos;

budow pagody, co ma dziewi piter, rozpoczyna si od pustaka; podr tysica mil,

zaczyna si od kroku. Kto si za co bierze, ten przegrywa; kto chce co utrzyma traci.

Dlatego te mdrzec niczego nie robi,

105

wic nie przegrywa; niczego nie chce utrzyma, dlatego nic nie traci.

Ludzie zazwyczaj co robi i cigle przegrywaj na finiszu. Przezorni traktuj koniec jako pocztek,

a wic nie przegrywaj. Dlatego mdrzec pragnie nie pragn, nie ceni sobie rzadkich przedmiotw,

uczy si nie uczy i wraca do tego, co inni omijaj. Pozwala naturze biec jej wasnym tokiem

i nie mie dziaa.

106

LXV

Staroytni znawcy Tao, nie owiecali ludu,

lecz go ogupiali. Trud w rzdzeniu ludem wynika z tego, e lud duo wie36.

Jeli rzdzc krajem wykorzystuje si wiedz, w kraju panuje ndza; jeli rzdzi si nie stosujc wiedzy,

w kraju panuje szczcie. Kto zna te zasady, poj najwaniejsze. Kto zna je dugo, posiad tajemn Moc.

Tajemna Moc gboka jest i rozlega, do niej wszystko wraca!

A w kocu osiga jedno.

36 Dlatego te w niektrych krajach edukacja jest patna

107

LXVI

Rzeki i morza rzdz strumykami. Dziki temu, e si znajduj niej,

mog rzdzi strumykami. Tak te i mdrzec, jeli chce wada ludem, musi spuci z tonu;

jeli chce przewodniczy ludowi, musi poda za nim. Dlatego te, jeli mdrzec stanie nad ludem,

nie bdzie mu ciarem; jeli bdzie szed na czele, lud nie ucierpi.

Dlatego wszyscy bd si cieszy i go popiera. Jako e z nikim nie rywalizuje, nikt z nim nie bdzie rywalizowa.

108

LXVII

Wszyscy mwi, e moje Tao jest wielkie

i z niczym si go nie da porwna. Ale to wanie dlatego, e jest wielkie, nie da si go z niczym porwna.

Jeliby si dao go z czym porwna, dawno by si ju stao mae. Trzy rzeczy sobie ceni,

skarby, ktrych strzeg: mio37, oszczdno i niech do rywalizacji.

Dziki mioci jestem odwany, dziki oszczdnoci mog si rozwija, a dziki temu, e nie chc rywalizowa,

mog si sta wadc wszystkiego.

37 W oryginale ci (), czyli mio rodzicielska, w odr-

nieniu od xiao () mioci dziecka do rodzicw czy te ai () mioci midzy kobiet a mczyzn.

109

Jeli kto odrzuca mio i pragnie odwagi, odrzuca oszczdno i pragnie si rozwija, brnie naprzd porzuciwszy tyy

dy ku mierci! Mio wszelki bj zwyciy przed wszystkim obroni.

Kogo Niebo pragnie uratowa, tego ogarnie mioci.

110

LXVIII

Dobry przywdca nie jest agresywny;

dobry wojownik nie popada w gniew;

kto radzi sobie z przeciwnikiem,

nie lubi swarw;

kto umie wykorzysta ludzi, unia si przed nimi. Oto Moc pynca z braku rywalizacji,

sia wykorzystania ludzi, biegun sigajcy nieba.

111

LXIX

onierze powiadaj: Nie miem rozpoczyna wojny, wol ju by do niej wcignity;

nie miem postpi o krok, wol cofn si o dwa. Oto co si nazywa formowaniem szeregw,

gdy si nie ma wojska; zakasywaniem rkaww, gdy si nie ma ramion;

chwytanie za bro, gdy si jej nie posiada; rzucanie si na wroga,

gdy on nie istnieje.

Nie ma wikszego nieszczcia ni zlekcewaenie siy wroga;

jeli zlekcewa siy wroga, strac swoje skarby. Dlatego, gdy ju dochodzi do walki,

wygrywa strona, ktra tego auje.

112

LXX

atwo zrozumie, co mwi,

atwo te wykona. Nikt jednak nie rozumie

i nie potrafi wykona.

Sowa nie pochodz ode mnie, a nad czynami nie ja wadam. Jeli kto o tym nie wie,

nigdy mnie nie zrozumie.

Niewielu potrafi mnie zrozumie; ze wieczk szuka tych,

ktrzy czyni, jak mwi. Dlatego te mdrcy ubieraj si w byle ptno,

ale nosz przy sobie klejnot.

113

LXXI

Wiedzie, a myle, e si nie wie, to najwiksze osignicie38.

Nie wiedzie, a myle, e si wie, to jaka choroba. Mdrcy nie s chorzy;

uwaaj tak chorob za chorob. I wanie dlatego, e uwaaj tak chorob za chorob,

nie s chorzy.

38

Porwnaj wypowied Sokratesa: Wiem, e nic nie wiem.

114

LXXII

Kiedy lud si czuje niezagroony,

zblia si wielkie niebezpieczestwo. Nie zmniejszaj jego domostw,

nie utrudniaj mu ycia.

Jeli nie bdziesz go uciska, on nie bdzie ci nieprzychylny. Dlatego mdrcy znaj si,

ale si nie popisuj; troszcz si o siebie, ale si nie pyszni.

Dlatego odrzucaj tamto, a bior to.

115

LXXIII

Kto si odway na miao zginie; kto si odway na niemiao y bdzie. Z tych dwch jedno jest korzyci,

a drugie zgub. Niebo tym gardzi.

Kt wie dlaczego?

Trudne jest to take dla mdrcw. Niebo nie walczy, a wygrywa;

nie mwi, a odpowiadaj Mu;

nikt go nie woa, a Ono przychodzi; pobaa, a wszystko idzie wedug planu. Sieci nieba maj wielkie oka:

Niebo jest nieroztropne,

a jednak niczego nie gubi.

116

LXXIV

Jeli si ludzie nie boj mierci, to na nic si zda groenie im mierci. Jeli ludzie si boj mierci

i dopuszczaj si przestpstw, zapabym takich i zabi. Ktby si postawi?

Od wiekw istnieje Mistrz Kat, ktry zabija. Zastpowa kata w zabijaniu, to jak zastpowa ciel:

mona si skaleczy w palec.

117

LXXV

Jeli lud goduje, to dlatego, e ci na grze nakadaj zbyt wielkie podatki.

Std gd. Jeli ludem trudno rzdzi, to dlatego, e ci na grze za wiele robi.

Std trudno jest rzdzi. Jeli lud nie przejmuje si zbytnio mierci, to dlatego, e ci na grze yj ponad stan.

Std lud nie przejmuje si zbytnio mierci. No przecie! Kto nie zabiega o ycie,

wicej ma oleju w gowie ni ten, co je sobie ceni.

118

LXXVI

Czowiek za ycia jest saby i wiotki; kiedy umrze, staje si twardy i mocny. Roliny za ycia s sabe i mikkie;

kiedy umr, usychaj i widn. Dlatego te kto silny, poda za mierci; kto saby, poda za yciem.

Silnego onierza mona pokona, twarde drewno mona przeci. Sia znaczy niewiele,

sabo to dopiero co!

119

LXXVII

Niebo dziaa tak jak uk, ktry si naciga!

To, co wysoko, obnia si; to, co nisko, to si wznosi; Jeli ciciwa jest za duga,

to si j skraca; jeli jest za krtka, przedua si j.

Niebo dziaa tak: zabiera tam, gdzie jest nadmiar,

a dodaje tam, gdzie czego brak.

Ludzie dziaaj zupenie inaczej: zabieraj tym, ktrym brakuje, aby si przysuy tym, ktrzy maj nadmiar.

Kt potrafi zabra tam, gdzie jest nadmiar, aby si przysuy wiatu? Tylko kto z zasadami.

Dlatego mdrcy nie polegaj na tym, co robi

120

i nie szczyc si swoim sukcesem: nie pragn pokaza, jacy s wspaniali.

121

LXXVIII

Nie ma na wiecie nic, co by byo sabsze i miksze ni woda;

a jednak adna sia nie jest w stanie jej pokona. Nic tego nie zmieni.

Sabe pokonuje silne, mikkie pokonuje twarde; wszyscy o tym wiedz,

lecz nikt nie stosuje w yciu. Dlatego mdrcy mwi: Kto si pozwala

miesza z botem za cay kraj, ten rzdzi otarzami ziemi; kto bierze na siebie

wszystkie nieszczcia kraju, ten jest jego wadc. Prawda zdaje si by

czym zupenie przeciwnym.

122

LXXIX

Rozwizywanie sporu,

jeszcze wikszy sprowadza spr. C w tym dobrego? Dlatego mdrcy

s zawsze sabsz stron umowy i nie ponaglaj kontrahentw do jej wykonania.

Kto jest w porzdku, ten dotrzymuje umowy;

kto nie jest w porzdku,

nalicza odsetki.

Niebo nie faworyzuje nikogo,

zawsze jest po stronie

tych, ktrzy s dobrzy.

123

LXXX

Kraj niech bdzie may i sabo zaludniony; niech posiada narzdzia, ale ich nie uywa;

niech si strzee mierci i nie wyrusza daleko w drog. Chocia posiada odzie i wozy,

niechaj nie wsiada na nie;

chocia posiada tarcze i wcznie, niechaj ich nie pokazuje.

Niech wrci do wizania supekw na sznurku39. Smaczna bdzie jego kuchnia, pikne stroje, spokojne domostwa i radosne obyczaje.

A ssiedzi, cho si nawzajem widuj, sysz nawzajem swoje kury i psy, niech si nie kontaktuj ze sob a do mierci.

39 W odlegej staroytnoci Chiczycy najwyraniej po-

sugiwali si czym w rodzaju kipu. Lao-tsy'emu chodzi o to, aby powrci do dawnych zwyczajw, ktre uwa-a za lepsze ni obecne.

124

LXXXI

Sowa wiarygodne nie s pikne, pikne sowa nie s wiarygodne. Czowiek porzdny nie dyskutuje,

kto dyskutuje, niewiele jest wart.

Kto posiad wiedz, ten nie jest mdry, kto jest mdry, ten nic nie wie.

Mdrcy niczego nie gromadz; im wicej su innym, tym wicej maj, im wicej daj innym, tym wicej dostaj.

Niebo jest ostre, ale nie rani.

Mdrcy, kiedy co robi, nie s nadgorliwi.

125

Transkrypcja

Transkrypcja sw chiskich, jaka zostaa tutaj uyta (gwnie w przypisach), nosi ofi-

cjaln nazw hanyu pinyin ( ), co dosownie znaczy: transkrypcja jzyka chi-skiego. Charakteryzuje si tym, i dla osb nie-

wtajemniczonych jest zupenie niezrozumiaa, mimo i posuguje si ona dobrze nam znanymi literami alfabetu aciskiego. Aby mc bez obaw

czyta na gos opublikowane tu przekady, nale-y pozna podstawy teje; w wielkim skrcie przedstawiaj si one nastpujco:

SPGOSKI

c czyta si, o dziwo, jak polskie c ZAWSZE! h czyta si jak polskie ch;

j czyta si, mniej wicej, jak polskie d; q czyta si, mniej wicej, jak polskie ; x czyta si, mniej wicej, jak polskie ;

zh czyta si, mniej wicej, jak polskie d (z t tylko rnic, e czubek jzyka jest zawi-nity do tyu []);

126

ch czyta si, mniej wicej, jak polskie cz (z t tylko rnic, e czubek jzyka jest zawi-nity do tyu []);

sh czyta si, mniej wicej, jak polskie sz (z t tylko rnic, e czubek jzyka jest zawi-nity do tyu []);

w czyta si jak polskie (waczane); y czyta si, mniej wicej, jak polskie j; z czyta si, mniej wicej, jak polskie dz;

ng czyta si tak jak po angielsku, czyli jest to tylnojzykowe n []; tak jak w polskim wyrazie Kinga. Ale samo g jest tutaj nie

wymawiane, podobnie jak w angielskim king; r na pocztku sylaby czyta si mniej wi-

cej jak polskie (z t tylko rnic, e czubek

jzyka jest zawinity do tyu [] albo podobnie do angielskiego r []; na kocu sylaby jak an-gielskie r w wymowie amerykaskiej.

Pozostae spgoski mona czyta podobnie do ich polskich odpowiednikw.

127

SAMOGOSKI

i (po z, c, ch, zh, s, sh, r) czyta si mniej wicej jak polskie y, a dokadniej jest to syla-biczne [z] czyli [];

ai, ei, ia, ie czyta si odpowiednio: aj, ej, ja, je;

ian czyta si jen (!); uan (po x, j, q, y) czyta si en (!) (patrz ),

z tym e jest to jedna sylaba: jest niezgosko-twrcze [];

iang czyta si jang (patrz ng); iu czyta si jo; ui czyta si ej; ou czyta si o; uo czyta si o; ao czyta si a; ua czyta si a; un czyta si un; ong czyta si ung (patrz ng); u (po x, j, q, y) czyta si (jak polskie

i przy ustach zaokrglonych jak do wymowy u); czyta si (jak polskie i przy ustach za-

okrglonych jak do wymowy u); e podobnie jak polskie e; chiskie e jest

jednak dwikiem powstajcym w tylnej czci jamy ustnej.

128

Pozostae samogoski czyta si podobnie jak ich polskie odpowiedniki.

Sowa, ktrych inna ortografia przyja si ju na stae w jzyku polskim, zapisane s we-dug tej wanie tradycyjnej ortografii; do sw tych nale midzy innymi: Tao, Te, Lao-tsy (Lao-tse)

*, Pekin, e-sze (a nie: Dao, De,

Laozi, Beijing czy te renshen). Ze wzgldu jednak na to, i nawet takie sowa jak Tao pojawiaj si ju w wielu polskich publikacjach transkrybowane w hanyu pinyin (czyli Dao), w miar moliwoci podaj obie formy.

Sowa, ktre ulegy latynizacji, wystpuj w formie zlatynizowanej, np.: Konfucjusz, Men-cjusz (a nie: Kongfuzi czy Mengzi).

Popularny w polskiej tradycji ortograficznej zapis tytuu oryginau: Tao Te King, jest przy-kadem starej (uywanej do poowy XX w.) transkrypcji, ktra uwzgldnia archaiczn ju dzi wymow ostatniego sowa king; sowo to naley wymawia jak di (a nie ki!) w tran-skrypcji hanyu pinyin wyraz ten zapisuje si jing.

* Oboczno w pisowni tradycyjnej wynika std, i forma tse jest transkrypcj francusk , a tsy to transkrypcja pol-ska.