Wielka Europa. Putinowska koncepcja (dez)integracji europejskiej

Wielka europaPutinowska wizja(dez)integracji euroPejskiej

Marek Menkiszak

46 46

Wielka europa Putinowska wizja (dez)integracji euroPejskiej

Marek Menkiszak

nuMer 46warszawaPaŹdziernik 2013

© copyright by ośrodek studiów wschodnich im. Marka karpia / centre for eastern studies

redakcja MerYtorYcznaolaf osica, adam eberhardt

redakcja anna Łabuszewska

wsPÓŁPraca katarzyna kazimierska

oPracowanie graficzne Para-buch

zdjĘcie na okŁadceagencja shutterstock

skŁadgroupMedia

MaPawojciech Mańkowski

wYdawcaośrodek Studiów Wschodnich im. Marka karpia centre for eastern studies

ul. koszykowa 6a, warszawatel. + 48 /22/ 525 80 00fax: + 48 /22/ 525 80 40osw.waw.pl

isbn 978-83-62936-31-1

Spis treści

TEZY /5

WSTęp /7

I. WiElka Europa: gEnEZa i EWolucja koncEpcji /8

1. idea „wspólnego europejskiego domu” Michaiła gorbaczowa (koniec lat 80.) /82. Wielka Europa Borysa jelcyna (1997) /93. Wielka Europa Władimira putina (2001, 2005) /104. konkretyzacja putinowskiej koncepcji Wielkiej Europy (2010–2012) /12

II. WiElka Europa: próBY rEaliZacji koncEpcji /18

1. Trójkąt rosja – niemcy – Francja: niedoszły kręgosłup Wielkiej Europy /182. Wspólne obszary /19

2.1. obszar bezpieczeństwa /192.2. obszar gospodarczy i energetyczny /222.3. obszar humanitarny /29

3. integracja europejska i eurazjatycka: konwergencja /31

III. podSuMoWaniE: WiElka Europa – jak, dlacZEgo i co dalEj ? /35

1. Treść koncepcji i okoliczności jej promowania /352. uwarunkowania i cele koncepcji /363. Wielka Europa: realny program czy polityczna utopia? /39

PRA

CE

OSW

10/

2013

5

TEZY

• IdeaWielkiejEuropy:stworzeniaczęściowozintegrowanejwspólnejprze-strzeniobejmującejgłównieRosję i obszarUE,podnoszonaprzezWładi-miraPutinaod2001roku,niepojawiłasięwpróżni, leczstanowikonty-nuacjęideigłoszonychprzezjegopoprzedników:BorysaJelcynaiMichaiłaGorbaczowa.Powracałaonaregularnie jakoogólnikowepolitycznehasłoidoczekała się częściowego rozwinięciadopierowroku2010.Nigdy jed-naknieprzybrałacharakteruszczegółowegoprogramupolitycznego.Poja-wiałasięonawokolicznościachwzrostudynamikipolitycznejwrelacjachpomiędzyZachodemiRosją,przynoszącychczytonadziejenarealizacjępostulatówMoskwy,czyteżwzrostpoczuciazagrożeniadlajejinteresów,zwłaszczanaobszarzeWNP.

• Począwszyodroku2002ażdo2011,stopniowoskrystalizowałasięspecy-ficznaarchitekturapostulowanejWielkiejEuropy.Miałabyonaskładaćsięwistociezdwóchblokówintegracyjnych:zachodniego,obejmującegoUnięEuropejską, z dominującą pozycjąNiemiec orazwschodniego, obejmują-cego tworzącą sięUnięEurazjatycką, zhegemonicznąpozycjąRosji.Blo-kitemiałyby,poprzezzawieraneporozumieniaipowoływaneinstytucje,stworzyć częściowo zintegrowany obszar bezpieczeństwa, gospodarczy,energetyczny i humanitarny. Tworzenie takiej wspólnej przestrzeni nieprowadziłoby jednakdosystemowegoprzyjmowaniaprzezRosję i jej są-siadówwartościistandardóweuropejskichinieograniczałobyRosjipolamanewruwpolitycezagranicznejjakowielkiegomocarstwa,balansujące-gopomiędzyróżnymicentramisiły.Kremltraktujeprzytympriorytetowobudowęwschodniej składowejWielkiej Europy (integracja eurazjatyckamiałabypoprzedzaćintegracjęogólnoeuropejską).

• Cele,jakieprzyświecałyWładimirowiPutinowiwforsowaniutejkoncep-cji,obejmowały:

1. wzmocnieniepotencjałuRosji,wtympoprzeztransfereuropejskiegokapitałuitechnologii;

2.zwiększeniewpływuRosjinapolitykęeuropejskąinabezpieczeństwoeuropejskieoraznagospodarkipaństwUE,wtympoprzeztworzeniewięzikooperacyjnychiwymianęaktywów;

3. osłabienieobecnościiwpływuUSAwEuropie;

PRA

CE

OSW

10/

2013

6

4.umocnieniehegemoniiRosjinaobszarzeWNPijejuznanieprzezUE;przeciwdziałanieekspansjigospodarczejipolitycznejUE,USA,atakżeChinnaobszarzeWNP.

Mimo iż realizowanapodhasłembudowy jednolitej Europybez liniipodziałów, idea Wielkiej Europy miałaby prowadzić w praktyce dotrwałegopodziałuEuropynadwaobszarygeopolityczne.

• Rosja podejmowała w ostatnich kilkunastu latach szereg inicjatywma-jącychnacelurealizacjęelementówideiWielkiejEuropy.Donajważniej-szych z nich należały: powołanie forum dialogu pomiędzy Rosją, Niem-cami i Francją (Trójkąt); przedstawienie inicjatywy i projektu Traktatuo Bezpieczeństwie Europejskim; przedstawienie (wspólnie z Niemcami)propozycjipowołaniaKomitetuPolitycznego iBezpieczeństwaUE–Rosja;przedstawieniezałożeńnowejKartyEnergetycznej;przedstawienieinicja-tywyiprojektuporozumieniaoruchubezwizowympomiędzyUEiRosją.

• Większośćrosyjskichinicjatywmającychprowadzićdostopniowejbudo-wyWielkiejEuropyniedoczekałasiędotądrealizacji.Pokazujetoniewiel-kąskutecznośćMoskwywtymzakresie.Jaksięwydaje,Rosjaprzeceniłaswoją atrakcyjność oraz gotowość do ustępstw partnerów europejskichwkwestiibudowynowejarchitekturyeuropejskiegobezpieczeństwaigo-spodarki.Pogłębiającesięróżnicepolityczne,atakżenarastającesprzecz-ności niektórych istotnych interesów ekonomicznych powodują, iż nietylko ideaWielkiej Europy, ale też jakakolwiek inna koncepcja budowywspólnejprzestrzenieuropejskiejzudziałemRosjijestobecniepolitycznąutopią.Będzietakdopóty,dopókiRosjaniewejdzienadrogęwewnętrznejtransformacjiwkierunkustandardóweuropejskich.

• Wtejsytuacjinależyoczekiwać,iżRosjawswejpolityceskupiaćsiębędzienarealizacjipriorytetowegoprojektuintegracjieurazjatyckiej,opartejnastrukturachUniiCelnej/WspólnejPrzestrzeniGospodarczej/UniiEurazja-tyckiej.NatomiastrealizacjaprojektuWielkiejEuropyzostanieodłożonadoczasugdy, jakwierzyMoskwa,osłabionaUEbędziegotowawyjśćna-przeciwrosyjskimpostulatom.

PRA

CE

OSW

10/

2013

7

WsTęp

Wostatnich 15 latachwRosji –wśródekspertów,urzędników ipolityków–regularnieużywane jestpojęcieWielkaEuropa(ros. Большая Европа).Poja-wiałosięonowróżnychznaczeniach.Termintenstosowalim.in.zwłaszczanapoczątkupoprzedniejdekadyniektórzyrosyjscyeksperci,będącyzwolen-nikamiściślejszejwspółpracyRosjizZachodem.WtymrozumieniuWielkaEuropabyławyrazemideipewnejluźnejformyintegracjiRosjizUniąEuro-pejską.Rosyjscywysocyurzędnicypaństwowi(niewyłączającprezydentówiszefówdyplomacji)regularnieużywalitegopojęciabądźjakoilustracjętezyohistorycznieikulturowouwarunkowanejtożsamościRosjijakopaństwaeu-ropejskiego,lubteż(częstowzbitcesłownej„WielkaEuropabezliniipodzia-łów”)jakopostulatporzuceniaprzezZachódrzekomychpróbizolowaniaRosjilubograniczaniajejroliwregulacji ładunanaszymkontynencie(zwłaszczawsferzebezpieczeństwa).Zdarzałosię także, iżpojęcie tostosowanowwą-skimznaczeniu,jakosynonimrozszerzonej(w2004roku)UniiEuropejskiej.

PojęcieWielkiej Europy bywało jednak niekiedy używane przez rosyjskichdecydentóww znaczeniu dalej idącym – jako idea stworzenia nowejwspól-noty państw europejskich, obejmującej sferę gospodarczą i bezpieczeństwa,zpełnoprawnymudziałemRosjiiopartejnawymianiekorzyści.TakaWielkaEuropaniejestrozwiniętąkoncepcją,aleraczejhasłem,któremutowarzysząluźne idee prezentowane zwłaszczaw programowychwystąpieniach rosyj-skichprezydentów.Szczególniedużomiejscapoświęca jejobecnyprezydentWładimirPutin.

CelemniniejszegotekstujestanalizaideiicelówstojącychzahasłemWielkiejEuropy,ewolucjitreścitejkoncepcjiwostatnichlatachijejwpływunaprak-tykępolitykizagranicznejFederacjiRosyjskiej.Tekstkończykrótkarefleksjaoperspektywachrealizacjikoncepcji.

PRA

CE

OSW

10/

2013

8

I. WIElka Europa: gEnEZa I EWolucja koncEpcjI

1. Idea „wspólnego europejskiego domu” Michaiła gorbaczowa (koniec lat 80.)

Idea Wielkiej Europy, obecna w programowych wystąpieniach rosyjskichprzywódcówodpołowylat90.,niepojawiłasięwpróżni.Wswejtreścizawie-raonawyraźneparaleledowcześniejszejkoncepcji„wspólnegoeuropejskiegodomu”wpolityceZSRR.

Idea „wspólnego europejskiego domu”pojawiłasięwdrugiejpołowielat80.jakohasłopolityczne związane z „nowymmyśleniem”wpolityce zagranicz-nejZSRRzainicjowanymprzezsekretarzageneralnegoKCKPZR(od1985,aod1988roku–prezydentaZSRR)MichaiłaGorbaczowa.PojęcietozostałoużytewwieluprogramowychwystąpieniachGorbaczowanaforachzagranicznych1.Idea ta nigdy nie przybrała postaci skonkretyzowanej, spójnej koncepcji.Napodstawie wystąpień można jednakże zrekonstruować jej zarysy. Punktemwyjściabyłakonstatacjazakończeniaokresuzimnejwojnypomiędzyantagoni-stycznymiblokami:radzieckimizachodnimorazprzekonanie,żerywalizacjępomiędzynimipowinnazastąpićichwspółpracawimięwspólnychwartościiwcelurozwiązaniawspólnychproblemów,azwłaszczadlazapewnieniatrwa-łegobezpieczeństwaidobrobytu„odVancouverdoWładywostoku”.Zczasemwśladzatymszłyradzieckiepostulaty:stworzenienowejkooperacyjnejarchi-tekturybezpieczeństwaopartejnaprocesieKBWE;rewizjistrategiiobronnychi redukcji zbrojeńwEuropie;nawiązaniepartnerskiejwspółpracypomiędzyNATOiUkłademWarszawskim,pomiędzyWspólnotamiEuropejskimiaRWPG;zniesieniezachodnichograniczeńweksporciedoZSRRipaństwblokuradziec-kiegoproduktówwysokotechnologicznych(systemCOCOM)2.

Zjednejstronyniektórepostulatyradzieckiebyłystopnioworealizowane(m.in.naszczycieKBWEwlistopadzie1990rokupodpisanoukładCFEoredukcjizbro-jeńkonwencjonalnychwEuropieorazParyskąKartęNowejEuropy,wlistopa-dzie1991rokudoszłodorewizjistrategiiobronnejNATO,aSojuszzdecydował

1 M.in.podczaswizytywCzechosłowacjiwkwietniu 1987 roku,wNiemczechwczerwcu1989,weFrancjiwlipcu1989czyweWłoszechwlistopadzie1989.Por.“EuropeasaCommonHome”.AddressgivenbyMikhailGorbachevtotheCouncilofEurope, Strasbourg,6July1989,http://chnm.gmu.edu/1989/archive/files/gorbachev-speech-7-6-89_e3ccb87237.pdf

2 Szerzejnt.analizykoncepcjiGorbaczowazob.EugeneB.Rumer,TheGermanQuestioninMoscow’s“CommonEuropeanHome”:ABackgroundtotheRevolutionsof1989.ARANDnote,RANDCorp,http://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/notes/2009/N3220.pdf

PRA

CE

OSW

10/

2013

9

onawiązaniuformalnychkontaktówzUkłademWarszawskim),zdrugiejjed-nakrozpadblokuradzieckiegoi jegostrukturwlatach1989–1991,anastępnierozpadsamegoZSRR(wgrudniu1991)uczyniłbezprzedmiotowąsamąpodstawękoncepcji„wspólnegoeuropejskiegodomu”:współpracęmiędzyblokową.

2. Wielka Europa Borysa jelcyna (1997)

Wnowychwarunkach(geo)politycznychRosjawistocieprzejęła,wzmienionejformie,niektóreradzieckiepostulaty,koncentrującwysiłeknaprzeciwdziała-niudalszejzmianienakorzyśćZachodugeopolitycznegostatus quowEuropie.Temusłużyłyrosyjskiekoncepcjenowejarchitekturybezpieczeństwaeuropej-skiegolansowanewpierwszejpołowielat90.,przyjednoczesnymcorazsilniej-szymsprzeciwieRosjiwobecrozszerzeniaNATOnawschód(zob.dalej).

Idea Wielkiej Europy pojawiłasięwzmienionychokolicznościach.Pofiaskuwcześniejszychrosyjskichpróbzbudowaniaalternatywnego,wobecopartegonaNATO,modelubezpieczeństwaeuropejskiegowydawałosię,iżRosjaotwo-rzyłanowy,bardziejpozytywnyetapwrelacjachzpaństwamiistrukturamiobszarueuroatlantyckiego:stałasięczłonkiemRadyEuropy(luty1996);podpi-sałazNATOAktStanowiącyowspółpracy,ustanawiającynowyformatrelacjiRosja–NATO(maj 1997);udało siędoprowadzićdowejściawżycie (grudzień1997)PorozumieniaoPartnerstwieiWspółpracyUE–Rosja(z1994),tworzące-gopodstawoweramyprawneiinstytucjonalnerelacjiRosjizUniąEuropejską.

WizjaWielkiej Europy została przedstawiona przez rosyjskiego prezydentaBorysa Jelcynapodczas szczytuRadyEuropywStrasburgu 10października1997roku.Rosyjskiprezydentpowiedziałwówczasm.in.:

„Jesteśmy gotowi,by wspólnie budować nową, Wielką Europę bez linii podzia-łów – Europę, w której żadne z państw nie będzie narzucać innym swojej woli. Europę, gdzie duże i małe kraje są równoprawnymi partnerami, zjednoczonymi wspólnymi zasadami demokratycznymi. Ta Wielka Europa może dziś stać się potężną wspólnotą państw, z potencjałem której nie mógłby się równać żaden z regionów świata, zdolną zapewnić sobie bezpieczeństwo. Opierać się ona będzie na zróżnicowanej kulturalnej, narodowej i historycznej spuściźnie wszystkich narodów europejskich. Droga ku Wielkiej Europie będzie długa i nie-prosta. Ale iść nią jest w interesie samych Europejczyków”3.

3 Tekstwystąpieniaza:Dipłomaticzeskij Wiestnik,nr11,1997.

PRA

CE

OSW

10/

2013

10

Ztegopełnegoemfazywystąpieniaprzebijająpewnekluczowemyśli.Popierw-szeRosjapowinnabyćpełnoprawnymuczestnikiemtworzącejsięnowejeuro-pejskiejwspólnotypaństw.Podrugiewspólnotatapowinnabyćsilnainieza-leżna,takżewwymiarzebezpieczeństwa.TasamodzielnośćEuropymusiałazatemde factooznaczaćjejuniezależnieniesięodwspółpracy(zwłaszczawsfe-rzebezpieczeństwa)odUSA,azatozacieśnieniewspółpracyzRosjąnaróż-nychpłaszczyznach.Ito,jaksięzdaje,leżałowpodtekścietejinicjatywy.

3. Wielka Europa Władimira putina (2001, 2005)

Powrót do idei Wielkiej Europy w retoryce rosyjskich przywódców nastą-pił cztery lata później. Doszło do tego w szczególnych okolicznościach: gdyświat zachodni wstrząśnięty był zamachami terrorystycznymi 11 września2001rokuwNowymJorkuiWaszyngtonieigdypowstawałaświatowakoali-cja antyterrorystyczna pod przywództwemUSA, której Rosja udzieliła czę-ściowegowsparcia.Wówczaswydawało się, iżRosja dokonujepozytywnegoprzewartościowaniaswychrelacjizZachodem(nazywanego„prozachodnimzwrotem”wpolitycezagranicznejFederacjiRosyjskiej)4,arównocześniewza-chodnichelitachpolitycznychrozpoczęłasiędyskusjaokoniecznościdokona-niatakiegożprzewartościowaniawrelacjachzRosją(cozaowocowałowko-lejnychmiesiącachm.in.wzmocnieniemraminstytucjonalnychwspółpracywsferzebezpieczeństwapomiędzyNATOiRosją,atakżeUEiRosją)5.

IdeęWielkiejEuropyprzedstawiłprezydentWładimiraPutinw(wygłoszonymwwiększościponiemiecku!)wystąpieniuwniemieckimBundestagu25wrze-śnia2001roku.Putinmówiłwówczasm.in.:

„Jestem głęboko przekonany: w dzisiejszym szybko zmieniającym się świecie, w którym zachodzą zaiste dramatyczne zmiany demograficzne i obserwuje się niezwykle wysoki wzrost gospodarczy w niektórych regionach świata, Europa także jest bezpośrednio zainteresowana rozwojem stosunków z Rosją. Nikt nie podaje w wątpliwość wysokiej wartości stosunków Europy ze Stanami Zjednoczonymi. Po prostu, jestem zdania, iż Europa twardo i na długo

4 Por.MarekMenkiszak,ProzachodnizwrotwpolitycezagranicznejRosji:przyczyny,kon-sekwencje,perspektywy,PunktWidzenia,OSW,październik2002.

5 Chodzi zwłaszcza o stworzeniemechanizmu regularnychkonsultacjiUE-Rosjaw sferzebezpieczeństwawwynikudecyzjiszczytuwBrukseliwpaździerniku2001rokuorazpod-pisanie,naszczycieNATO-RosjawPraticadiMarewmaju2002rokudeklaracji„NATO–Rosja:nowajakość”,ustanawiającejm.in.RadęNATO–Rosja.

PRA

CE

OSW

10/

2013

11

umocni swoją reputację silnego i rzeczywiście samodzielnego ośrodka polityki międzynarodowej, jeśli zdoła połączyć własne możliwości z moż-liwościami rosyjskimi – ludzkimi, terytorialnymi, surowcami natural-nymi; z gospodarczym, kulturalnym i obronnym potencjałem Rosji”6.

Było to w pewnym sensie powtórzenie w nieco bardziej rozwiniętej wersjiidei jelcynowskiej.Różnicapolegałanarezygnacjizużycialiberalnej,demo-kratycznejretorykiiodwołaniasiedokategoriiinteresównarodowych.Putinpołożyłakcentnawspólnych, jegozdaniem,dlaRosji iEuropywyzwaniach:wzrościedemograficznymświataislamskiegoorazwzrościegospodarczejpo-tęgiChininiektórychinnychpaństwazjatyckich(ikonkurencjizichstrony).Powtarzającasię, faktyczniewymierzonawUSA, ideasamodzielnościEuro-pybyłatylkowniewielkimstopniutonowanapoczynionymizastrzeżeniami.DośćwyraźniezarysowanezostałynatomiastatutyRosji jakopotencjalnegouczestnikanowejwspólnotyeuropejskiej,atymsamymtakżekluczowesferypostulowanejintegracji:gospodarcza,społecznaiobronna.Wystąpieniepre-zydentaPutinanieprzypadkiemwygłoszonebyłowNiemczech.TowłaśnieNiemcy(atakżeFrancja)miałystaćsięgłównympartneremRosjiwrealizacjiideiWielkiejEuropy.

PutinretorykitejużyłtakżewobecFrancji.Wmaju2005rokuWładimirPutinzamieściłwdziennikuLe Figaroartykuł.Ważnyjestkontekstpublikacji.Kil-kamiesięcywcześniejnaUkrainiedoszłodopomarańczowejrewolucji,któ-rą rosyjskiewładzeuważaływ istocie za zachodnią (kierowanąprzezUSA)ofensywęgeopolitycznąwymierzonąwRosjęijejwpływynaobszarzeWNP.WUEdebatowanowówczasnadsposobamibardziejintensywnegozacieśnie-niarelacjizUkrainąiinnymiwschodnioeuropejskimiuczestnikamiEuropej-skiejPolitykiSąsiedztwa,cowówczasbardzodrażniłoiniepokoiłoMoskwę.Ważnym kontekstem artykułu Putina było też uzgodnienie, w rezultaciewielomiesięcznych żmudnych negocjacji, tekstów tzw. map drogowych re-alizacjiczterechwspólnychprzestrzeniUE–Rosja,któredefiniowałyzasady,kierunki iniektóreogólnecelewspółpracyrosyjsko-unijnejwsferzegospo-darczej,bezpieczeństwa,naukowejikulturalnej(dokumentypodpisanouro-czyścienamoskiewskimszczycieUE–Rosja10maja2005roku)7.

6 WystąpienieprezydentaWładimiraPutinawBundestaguRFN,25.09.2001.,http://archive.kremlin.ru/appears/2001/09/25/0002_type63374type63377type82634_28641.shtml

7 Tekstyczterechmapdrogowychzob.http://eeas.europa.eu/russia/docs/roadmap_econo-mic_en.pdf

PRA

CE

OSW

10/

2013

12

7maja2005rokuwartykulezokazji60.rocznicyzwycięstwanadnazistow-skimiNiemcamiprezydentPutinnapisałm.in.:

„Jestem głęboko przekonany: zjednoczona Wielka Europa od Atlantyku do Uralu, a faktycznie do Oceanu Spokojnego, istnienie której oparte jest na powszechnie uznanych zasadach demokratycznych, to unikatowa szansa dla wszystkich narodów kontynentu, w tym dla narodu rosyjskiego. I w realizacji tej wspólnej szansy – na pokojową, pomyślną i godną przyszłość – Europejczy-cy, tak jak w walce z nazizmem, mogą w pełnej mierze polegać na Rosji. Przy tym uważamy, że wysiłki Rosji na rzecz rozwoju więzi integracyjnych tak z państwami UE, jak i państwami WNP, stanowią jeden organiczny pro-ces, który powinien doprowadzić do znaczącego poszerzenia wspólnych harmonijnych przestrzeni bezpieczeństwa, demokracji, współpracy biz-nesowej w gigantycznym regionie”8.

Prezydenttymrazemzasugerował,iżWielkaEuropamaskładaćsięzdwóchfilarów:zachodniego(UE)iwschodniego(zarządzanegoprzezRosję).Odwoły-waniesiędodemokratycznejretorykisłużyłotutaj,jaksięwydaje,przekona-niuzachodnichodbiorców,iżeksportdemokracjinawschódniejestkonieczny,gdyżRosjauznajepodstawowezasadywtejsferze.PrzedewszystkimjednaktekstbyłwezwaniemdouznaniahegemonicznejroliRosjinaobszarzeWNPjako niesprzecznego z ideą ogólnoeuropejskiej integracji.Myśl ta rozwijanabyła jużwcześniejwwystąpieniach innychwysokichprzedstawicieliwładzRosji(zob.dalej).

4. konkretyzacja putinowskiej koncepcji Wielkiej Europy (2010–2012)

Kolejny programowy tekst Władimira Putina, w którym dużo bardziejniżwcześniejrozwinąłonkoncepcjęWielkiejEuropy,zostałopublikowa-ny 25 listopada 2010 roku w niemieckim dzienniku Sueddeutsche ZeitungwzwiązkuzwizytąwNiemczech.Jegotłembyłyzjednejstronyposzukiwa-nie,zwłaszczawUE,sposobówuniknięciapowtórzeniasiękryzysufinan-sowo-gospodarczego lat2008–2009(którydotknął takżeRosję).Zdrugiejstrony–rozwijającysięintensywniepodpresjąRosjiprocesgospodarczej

8 Статья Президента Российской Федерации В.В.Путина “Уроки победы над нацизмом: Через осмысление прошлого – к совместному строительству безопасного гуманного будущего”, опубли кованная во французской газете “Фигаро” 7мая 2005года,http://www.mid.ru/ns-pobeda.nsf/304a70a9f8af4383c3256eda00378036/c3256eda00375761c-3256ffb0030159b?OpenDocument;wersjafrancuskazob.http://www.voltairenet.org/artic-le17014.html;

PRA

CE

OSW

10/

2013

13

integracji części państw WNP (skutkujący m.in. powstaniem od lipca2010 roku Unii Celnej Rosji, Białorusi i Kazachstanu). Jako żewyzwaniagospodarczewydawałysięnajważniejsze,aPutinbyłwówczaspremierem(odpowiedzialnymzapolitykęgospodarczą),treśćartykułukoncentrowałasięnasferzeekonomicznej.

Putin,odwołującsiędowspólnychdoświadczeńkryzysuwUEiRosji,napisałm.in.:

„Własna wizja przyszłości jest w Europie niezbędna. I my proponujemy kształ-tować ją wspólnie – przez partnerstwo Rosji i UE. To byłoby nasze wspólne dąże-nie do sukcesu i konkurencyjności we współczesnym świecie. (…) Żeby zmienić stan rzeczy, trzeba wykorzystać te realne przewagi i możliwości, które są i w Rosji, i w UE. To byłaby rzeczywiście organiczna synteza dwóch go-spodarek – klasycznej, dojrzałej – w UE i nowej, rozwijającej się – w Rosji. Z czynnikami wzrostu, które dobrze się wzajemnie uzupełniają. Mamy nowoczesne technologie, zasoby naturalne, kapitał dla inwestycji. A co najważniejsze – unikatowy potencjał ludzki. Ponadto UE i Rosja mają zna-czący dorobek współpracy. I z przyjemnością stwierdzam, że Niemcy – państwo--lokomotywa europejskiej integracji – demonstruje tutaj przykład prawdziwego przywództwa”9.

Ta ogólna deklaracja była jedynie wstępem do przedstawienia w artykule5-punktowegoplanuWielkiejEuropy.Miałabyonaopieraćsięna:

1. „Harmonijnej wspólnocie gospodarek od lizbony do Władywostoku”,wprzyszłościtworzącychbyćmożestrefę wolnego handlu,anawetbardziejzaawansowaneformyintegracjigospodarczej

Sposobemjejrealizacjibyłobystopniowo:członkostwoRosjiwWTO,ujed-nolicenie prawodawstwa, procedur celnych i standardów technicznychorazlikwidacja„wąskichgardeł”wogólnoeuropejskimsystemietranspor-towym.

9 Россия и Европа: от осмысления уроков кризиса – к новой повестке партнерства.Arty-kułpremieraWładimiraPutinawSueddeutsche Zeitung,25.11.2010,http://www.inosmi.ru/europe/20101125/164480740.html. Wersja niemiecka zob.: http://www.sueddeutsche.de/wirtschaft/putin-plaedoyer-fuer-wirtschaftsgemeinschaft-von-lissabon-bis-wladiwos-tok-1.1027908

PRA

CE

OSW

10/

2013

14

2. „Wspólnej polityce przemysłowej opartej na synergii potencjałów technologicznych i surowcowych uE i rosji”

Miałaby być ona realizowana przez wspólne projekty wsparcia małejiśredniejprzedsiębiorczościizwłaszcza„nowąindustrializację”,zakłada-jącą stworzenie strategicznych sojuszy sektorowychw przemyśle stocz-niowym,samochodowym, lotniczym,kosmicznym,medycznymi farma-ceutycznym,energetycejądrowejilogistyce.

3. „jednolitym kompleksie energetycznym Europy”

Powstałbyonwoparciuorozbudowywanąinfrastrukturęenergetyczną;gazociągiNordStreamiSouthStreamoraznoweregulacjeprawne:pro-ponowanyprzezRosjęnowy traktat energetyczny, którymiałby równo-ważyć interesydostawców, odbiorców i państw tranzytowych.Doszłobydo wymiany aktywów (między podmiotami rosyjskimi i europejskimi)wsektorzeenergetycznymiwspółpracynawszystkichetapachłańcucha(odbadańgeologicznychiwydobyciapodostawydokońcowegoodbiorcy).Współpracadotyczyłabytakżeszkoleniakadr,tworzeniacentrówinżynie-ryjnych,realizacjiprojektówwzakresieenergooszczędnościiwykorzysta-niaodnawialnychźródełenergii.

4. Współpracy w nauce i oświacie

Polegałaby ona m.in. na realizacji wspólnych projektów badawczych,zwłaszczadlazastosowańwwysokotechnologicznymprzemyśle,wopar-ciu owzajemnefinansowanie. Inną formą byłabywymiananaukowcówistudentów,stażeitp.

5. likwidacji barier w kontaktach międzyludzkich i biznesowych

Sposobemna tobyłobyzniesieniewizwruchuosobowympomiędzyUEiRosjąnapodstawiejasnegoplanuiharmonogramu.

PutinwartykulewSüddeutshe Zeitungprzedstawiłwistociebardzoambitnąstrategicznąwizjęprzyszłejzintegrowanejprzestrzenieuropejskiejzudzia-łemRosji, opartejnadaleko idącejkooperacjiprzemysłowo-technologicznej,wspólnej przestrzeni energetycznej i humanitarnej.Osią jej tworzeniamia-łobystaćsięrealizowanejużodlatstrategicznepartnerstwopomiędzyNiem-camiiRosją.Rosyjskiliderdałprzytymjasnodozrozumienia(powołującsię,

PRA

CE

OSW

10/

2013

15

niezbytudanie,naprzykładpolitykiRFNwobecNRDpoupadkumuruberliń-skiego),iżstronaeuropejskaniemożeoczekiwaćodRosjiuprzedniegodosto-sowaniasiędoeuropejskichstandardów,leczpowinnaintegrowaćsięzRosjątaką,jakąjestonaobecnie.

WprzedstawionejwówczaswNiemczechwizjiWielkiejEuropybrakbyłoja-snegoodniesieniadoprocesówintegracjinaobszarzeWNPimiejscapaństw„wspólnegosąsiedztwa”RosjiiUEwnowejkonstrukcjieuropejskiej.Braktenzostał uzupełnionyw kolejnym programowym artykuleWładimira Putina,opublikowanym4 października 2011 rokuwdzienniku Izwiestia. Tekst, po-święconyzasadniczokoncepcjibudowyUniiEurazjatyckiej,woparciuopo-wstałąjużUnięCelnąRosji,BiałorusiiKazachstanu,zawierałtakżewyraźneodniesieniadokoncepcjiWielkiejEuropyjakoprzestrzenidwublokowej.

Putinpisałwnimm.in.:

„Unia Eurazjatycka będzie budowana na uniwersalnych zasadach inte-gracyjnych jako nieodłączna część Wielkiej Europy, zjednoczonej wspól-nymi wartościami wolności, demokracji i praw rynkowych. (…) Teraz uczestnikiem dialogu z UE stanie się Unia Celna, a w dalszej perspekty-wie i Unia Eurazjatycka. W ten sposób wejście do Unii Eurazjatyckiej, oprócz bezpośrednich korzyści ekonomicznych, pozwoli każdemu z jej uczestników szybciej i z silniejszą pozycją integrować się z Europą. Ponadto logiczny eko-nomicznie i zrównoważony system partnerstwa Unii Eurazjatyckiej i UE jest w stanie stworzyć realne warunki dla zmiany geopolitycznej i geo-ekonomicznej konfiguracji całego kontynentu i miałby niewątpliwie po-zytywny efekt globalny. (…) Dla przykładu, dwie największe wspólnoty nasze-go kontynentu – Unia Europejska i tworząca się Unia Eurazjatycka – opierając swoje współdziałanie na zasadach wolnego handlu i kompatybilności systemów regulacyjnych, obiektywnie, w tym i poprzez stosunki z państwami trzecimi i strukturami regionalnymi, byłyby zdolne rozprzestrzenić te zasady na cały ob-szar od Atlantyku do Oceanu Spokojnego. Obszar, który będzie harmonijny w swej naturze gospodarczej, ale policentryczny z punktu widzenia kon-kretnych mechanizmów i sposobów zarządzania”10.

10 Новый интеграционный проект для Евразии — будущее, которое рождается сегодня.Artykuł premiera Władimira Putina w gazecie Izwiestia, 4.10.2011, http://izvestia.ru/news/502761

PRA

CE

OSW

10/

2013

16

JednązgłównychtezartykułuPutinabyłoto,iżbudowaUniiEurazjatyckiejnietylkoniejestsprzecznazideąintegracjieuropejskiej(takżepaństw„wspól-negosąsiedztwa”),alewręczstanowijejważnyelement.Adresatemtegoprze-słaniabyłyelityzarównopaństwunijnych,jaki–zwłaszcza–Ukrainy.Porazkolejny rosyjski przywódca sugerował potencjalne duże znaczenie budowyWielkiejEuropydlaładuglobalnego(de factochodziłooskutecznąkonkuren-cjęzinnymiświatowymicentramisiły,azwłaszczaUSAiChinami).Pewnymnovum we wspomnianym tekście Putina było natomiast podkreślanie, żeWielkaEuropamabyćzintegrowana tylkogospodarczo, aleniepolitycznie.Padławyraźnasugestia,iżtworzeniesięnowejwspólnotyniemożeograniczaćautonomiidecyzyjnejRosjijakopaństwailiderawłasnegoblokuintegracyjne-go.Wydajesię,iżakcentowanietegoaspektumiałowyraźnyzwiązekzobawa-mi, jakienaKremluwywołałyrewolucjewkrajacharabskich (wybuchająceodpoczątku2011roku)–postrzeganeprzezPutinaijegonajbliższeotoczeniejakokolejnapróbainspirowanegoprzezWaszyngton„eksportudemokracji”,awistocieprzejawgeopolitycznejekspansjiUSA11.

KoncepcjaWielkiej Europy została ponownie przywołana w kolejnym pro-gramowym artykuleWładimira Putina, opublikowanymw dziennikuMos-kowskije Nowosti27lutego2012roku12.ArtykułnapisanywramachkampaniiwyborczejWładimiraPutinawwyborachprezydenckichwmarcu2012rokuprzedstawiał,chwilamiwdośćosobistymiemocjonalnymtonie,wizjęsytu-acjimiędzynarodowej.PoświęconyWielkiejEuropiefragmentpowtarzałjed-nakjedyniewskróconejformietezyzawartewewspomnianymwcześniejar-tykulewSüddeutsche Zeitung.Charakterystycznebyłojednakto,iżpośródsferrealizacjikoncepcjibrakbyłotymrazemideiwspólnejpolitykiprzemysłowejizacieśnieniawspółpracywnauceioświacie.Poczęścimogłotobyćpodykto-waneselekcjąpriorytetów(nakorzyśćenergetyki,handluiruchubezwizowe-go),aleprawdopodobnietakżekonstatacją,iżpogrążającasięwkryzysieUniaEuropejskaniejestzainteresowanatakdalekoidącąrosyjskąofertą,zakłada-jącąm.in.znacząceinwestycjeiwymianęaktywów.

WartykulewgazecieMoskowskije Nowostipojawiłasięjednakżenowamyśl:iżbudowaWielkiejEuropyalboUniiEuropy(boprzywołanazostałaprzezPutina

11 Por.M.Menkiszak,ResponsibilitytoProtect...Itself?Russia’sstrategytowardsthecrisisinSyria,FIIABriefingPaperNo.131,TheFinishInstituteofInternationalAffairs,http://www.fiia.fi/en/publication/341/responsibility_to_protect..._itself/

12 Россия и меняющийся мир. ArtykułpremieraWładimiraPutinawdziennikuMoskowskije Nowosti,27.02.2012,http://mn.ru/politics/20120227/312306749.html

PRA

CE

OSW

10/

2013

17

również taka alternatywna nazwa, lansowana głównie przez wpływowegorosyjskiego eksperta Siergieja Karaganowa13)mam.in. umocnićmożliwościipozycjęRosjiw jejekonomicznymzwrocieku„nowejAzji”.Zważywszy, iżtekstzawierałkontrastującezesobąobrazyogarniętejkryzysemEuropyidy-namicznegowzrostupotęgiChin,możnabyłowtymdostrzecchęćinstrumen-talizacjiwspółpracyrosyjsko-europejskiejdlarozwojurelacjigospodarczychRosjizChinami i innymipaństwamiazjatyckimi(copostulowałwartykuleWładimirPutin).

13 Por. К Cоюзу Европы. Аналитический доклад российской группы международного дискуссионного клуба «Валдай», 31.08.– 7.09.2010,http://www.svop.ru/files/meetings/m010613371680911.pdf. Raport stawia tezę, iż bez połączenia sił UE i Rosja będąmargi-nalizować sięw świecie. Autorzy (S. Karaganow, T. Bordaczew, I. Iwanow, F. ŁukjanowiM.Entin)postulujązawarcieTraktatuoUniiEuropy,anastępnieseriiporozumieńsekto-rowych,tworzącychjednolitysystemenergetyczny,wspólnąprzestrzeńbezpieczeństwa,gospodarcząihumanitarną.

PRA

CE

OSW

10/

2013

18

II. WIElka Europa: próBY rEalIZacjI koncEpcjI

OgólneideeobecnewretorycerosyjskichprzywódcównatematWielkiejEu-ropy nie pozostawaływ oderwaniu od praktyki polityki zagranicznej RosjiwEuropie.Rosyjskadyplomacjaformułowałaipróbowałarealizowaćinicjaty-wy,którewpisywałysięwwizjęWielkiejEuropy.

1. Trójkąt rosja – niemcy – Francja: niedoszły kręgosłup Wielkiej Europy

JednymznajbardziejkonkretnychprzejawówrosyjskiejpolitykiwpisującejsięwramyWielkiejEuropybyłapróbastworzeniaregularnegoforumdia-logupolitycznegoRosjiorazNiemieciFrancji–głównychpartneróweuro-pejskichRosji,aletakżepaństwpostrzeganychjakomotorfunkcjonowaniaUnii Europejskiej. O tym, iż Trójkątmiał służyć realizacji rosyjskiej kon-cepcjiWielkiejEuropy,świadczyfakt,iżinicjatywawtejkwestiiwyszłaodprezydentaRosjiBorysaJelcynapodczasszczytuRadyEuropywStrasburguwpaździerniku1997roku,równoleglezogłoszeniemprzezeń ideiWielkiejEuropy.KanclerzNiemiecHelmutKohl i prezydent Francji JacquesChiracprzyjęlizaproszenieJelcynaispotkalisięznim26marca1998rokuwpen-sjonacieBorpodMoskwą.

Trójkątmiał zapewnić Rosji nie tylko prestiż, ale być narzędziemwpły-waniaMoskwyna politykę europejską.W intencji Rosji spotkaniamiałybyć regularne i stworzyćplatformędonieformalnegowspółdecydowaniaprzezRosjęoistotnychkwestiachpolitykieuropejskiej.Takiepodejścieniespotkałosięjednakzezrozumieniempartnerów,cobyłowyraźniewidocz-newlistopadzie1999roku,gdyprezydentJelcynfaktyczniezerwałkolejnespotkanieTrójkątawStambule14.Nakolejnespotkaniew takimformacietrzebabyłoczekaćażdokwietnia2003roku,gdyzbieżne,krytycznesta-nowiskotrzechpaństwwobeczbrojnejinterwencjiUSAiWielkiejBrytaniiw Iraku sprzyjałokonsultacjomw takim formacie.Odbywające się odtądz reguły raz do roku spotkania Trójkąta (poza rokiem 2005, gdy liderzy

14 Do spotkania prezydenta Borysa Jelcyna, kanclerza Gerharda Schrödera i prezydentaJacques’aChiracaprzyokazjiszczytuOBWEwStambule18listopada1999rokuformalniedoszło,aletrwałoonomniejniż10minutzpowodudemonstracyjnegowyjazdurosyjskiegoprezydenta,wzwiązkuzesporaminatlewojnywCzeczenii.

PRA

CE

OSW

10/

2013

19

spotkalisiędwukrotnie15),zostały jednakprzerwanew2007roku,poob-jęciu urzędu prezydenta Francji przezNicolasa Sarkozy’ego iwznowionejednorazowo w 2010 roku, gdy prezydentem Rosji był Dmitrij Miedwie-diew16. Podczas spotkań dyskutowanona tematważniejszych problemówmiędzynarodowych,stosunkówUE–Rosjaorazwielostronnychprojektówwspółpracygospodarczej.ŻadnezespotkańTrójkątanieprzyniosłojednaknowychważnych inicjatyw i znaczenie tego forum pozostawało główniewizerunkowe.

2. Wspólne obszary

Próbą praktycznej realizacji ideiWielkiej Europy były rosyjskie inicjatywywtrzechgłównychsferach:bezpieczeństwa,gospodarczo-energetycznejihu-manitarnej.Wdużejmierze pokrywały się one z tzw. czteremawspólnymiprzestrzeniami Rosji i UE17, o których zaczęto formalniemówić od szczytuUE-Rosjaw Petersburguwmaju 2003 roku, co doprowadziło do podpisaniatzw.mapdrogowychrealizacjiwspólnychprzestrzeninamoskiewskimszczy-ciewmaju2005roku.

2.1. obszar bezpieczeństwa

Idea nowej architektury bezpieczeństwa europejskiego była lansowanajeszczeprzezZSRRwkońculat80.WysiłkitebyłykontynuowaneprzezFede-racjęRosyjskąwlatach90.Rosyjskakoncepcjaogólnoeuropejskiegopartner-stwaipropozycjeinstytucjonalnejreformyKBWE(1994)uruchomiłyformalnydialognatentemat,którydoprowadziłdoprzyjęcianaszczycieOBWEwStam-bule w listopadzie 1999 roku Karty Bezpieczeństwa Europejskiego (KBE)18.Wbrewrosyjskimpierwotnympostulatom,dokumenttenniemiałcharakteru

15 Spotkania odbyły się 11 kwietnia 2003 roku w Petersburgu (Putin, Schröder, Chirac),31sierpnia2004wSoczi,18marca2005wParyżu(wtymspotkaniuwziąłrównieżudziałnowypremierHiszpaniiJoseLuisZapatero,jednakHiszpanianiedołączyłanastałedotegogrona)i3lipca2005wSwietłogorsku.NaspotkaniuwCompiegne23września2006NiemcyreprezentowałanowakanclerzAngelaMerkel.

16 19października2010rokuwDauvillespotkalisięzprezydentemMiedwiediewemkanclerzAngelaMerkeliprezydentNicolasSarkozy.

17 Chodzi o:Wspólną Przestrzeń Gospodarczą;Wspólną PrzestrzeńWolności, Bezpieczeń-stwaiSprawiedliwości;WspólnąPrzestrzeńBezpieczeństwaZewnętrznegoorazWspólnąPrzestrzeńBadańiEdukacji,zwłączeniemaspektówkulturalnych.Por.przypis7.

18 Zob.CharterforEuropeanSecurity,Stambuł,listopad1999,http://www.osce.org/mc/17502

PRA

CE

OSW

10/

2013

20

prawniewiążącegoinietworzyłnowychinstytucji,zapewniającychRosjimoż-liwośćwspółdecydowaniawkwestiachbezpieczeństwaeuropejskiego.

PonownąpróbęzmianytegostanurzeczyRosjapodjęławczerwcu2008roku,gdynowyprezydentRosjiDmitrijMiedwiediewwystąpiłzinicjatywązwoła-niakonferencjiogólnoeuropejskiejizawarciatraktatuobezpieczeństwieeu-ropejskim,którymiałbystworzyćnowysystembezpieczeństwanakontynen-cie.Początkowomocnoogólnikowedeklaracjerosyjskiewtejkwestii,zczasembyłykonkretyzowane,ażdopublicznegoprzedstawieniaprojektuTraktatu o bezpieczeństwie europejskimwlistopadzie2009roku19.

rosyjski projekt Traktatu o Bezpieczeństwie Europejskim

Projekt jestdośćkrótkimiogólnikowymdokumentemzłożonymz14ar-tykułów.Zobowiązujeonwszystkichuczestników(potencjalniepaństwaAmerykiPółnocnej,EuropyiobszaruWNPorazstrukturywielostronne:UE,OBWE,NATO,OUBZiWNP)dokierowaniasięwswojejpolitycezasa-dąrównościiniepodzielnościbezpieczeństwa(niezapewnianiawłasnegobezpieczeństwakosztembezpieczeństwa innych).W związku z tymdo-kumentzobowiązujestronydo:powstrzymaniasięindywidualnieizbio-rowo odwszelkich działańmogącychnaruszać interesy bezpieczeństwainnychuczestników;niewykorzystywaniaswegoterytoriumiterytoriuminnychuczestnikówdodokonywaniabądźwspieraniaagresjizbrojnejnaterytorium innego uczestnika lub innych działań szkodzących jego bez-pieczeństwu;działaniawramachstrukturwielostronnychnarzeczprze-strzeganiapowyższychzasad;nawniosek jakiegokolwiekzuczestników–udzielaniainformacjiopodejmowanychprzezsiebiedziałaniachwsfe-rze bezpieczeństwa; niepodejmowania zobowiązań międzynarodowychsprzecznychztreściątraktatu.

Projekt tworzymechanizm reagowaniaw sytuacjach spornych. Daje onkażdemu z uczestników, który uzna, iż jego interesy bezpieczeństwa sąlubmogąbyćnaruszone,możliwośćprzeprowadzeniakonsultacjizainte-resowanychuczestników,apoichodbyciu–zwołania(nawniosekconaj-mniejdwóchuczestników)konferencjistron.Decyzjetakiejkonferencjisąwiążącedlauczestników,oileweźmiewniejudziałconajmniej2/3stronidecyzjezostanąpodjętewdrodzekonsensu.Wprzypadkuagresjizbrojnej

19 Tekstprojektuzob.:http://www.mid.ru/bdomp/ns-dos.nsf/europeansecurity

PRA

CE

OSW

10/

2013

21

najednegozuczestnikówstronabędącaofiarąmaprawozwołaćnadzwy-czajnąkonferencjęuczestników,którejdecyzjesąwiążąceprzyudzialeconajmniej4/5stronipodjęciuichwdrodzekonsensu.

Traktat miałby być otwarty do podpisu dla państw Ameryki Północ-nej, Europy i obszaru WNP oraz struktur wielostronnych: UE, OBWE,NATO,OUBZiWNP,miałbywejśćwżycieporatyfikacjiprzezconajmniej25państwlubstruktur.Zazgodąwszystkichuczestnikówdotraktatumo-głybysiędołączyćinnepaństwalubstruktury.Projektprzewidujetakże,iżkażdyjegouczestnikmógłbyzniegowystąpić,oileuznałby,iżpojawiłysięwyjątkoweokolicznościzagrażającejegointeresom.

Wdokumenciebrak jakiejkolwiekdefinicji sytuacjinaruszającej bezpie-czeństwo uczestnika, co prowadzićmusi do pełnej dowolności i subiek-tywnościwoceniezagrożeń.Tymsamymkonsekwencjąprzyjęciatraktatuwproponowanymkształciebyłobym.in.uznanieszeregukwestiibezpie-czeństwatraktowanychobecniejakosprawywewnętrzneNATOlubjegopaństw członkowskich czy partnerskich za uprawniony przedmiot for-malnejdebatyzudziałemRosji.Moskwaniemiałabycoprawdazagwaran-towanejmożliwościzablokowaniadecyzjiNATO,UEczyOBWEwsferzebezpieczeństwa,alemogłaby–woparciuomechanizmy traktatu– sku-teczniezniechęcaćdemokratycznepaństwazachodniedopodejmowanianieakceptowanychprzezniąinicjatyw.Mimoiżpaństwazachodniemia-łybyformalnieanalogicznemożliwościwodniesieniudoRosji,wpraktyceniemiałobytoznaczeniawobecmałejpodatnościwładzniedemokratycz-nejRosjinaewentualnąpresjęzestronyZachodu.Tymbardziejżetraktatumożliwia–bezproblemoweinieobwarowaneżadnymikonkretnymiwa-runkami–wyjściezniego.

Zdrugiej stronyprzedstawionyprzezRosję traktatproponujenowy,pa-ralelnywobec istniejącegowramachONZ,mechanizmregulacji sporówmiędzypaństwami.Jestonjednakskazanynanieefektywnośćzewzględunaprzyjęty–całkowicienierealistyczny–wymógjednomyślnościwdecy-zjachzainteresowanychuczestników.Systemtennietylkoniebyłbywsta-nie rozwiązać sytuacji konfliktowych, ale wręcz mógłby, w sytuacjachpodobnych do konfliktu rosyjsko-gruzińskiego z roku 2008, utrudnićskutecznezaangażowaniezachodnichpaństwistrukturbezpieczeństwawichregulację.

PRA

CE

OSW

10/

2013

22

Zapisyprojektubyłykontrowersyjne.Niemoże zatemdziwić, iż inicjatywataspotkałasięznaogółzdystansowanymprzyjęciempaństwzachodnich.Coprawdaformalnie,wczerwcu2009roku,zainicjowanoregularnądebatęnatentematpodauspicjamiOBWE(tzw.procesKorfu),jednakniedoprowadziłaonadożadnychwymiernychrezultatów.

Zkoleidialog rosja–uE w kwestiach bezpieczeństwazainicjowanywpaź-dzierniku 2000 roku, przybrał rok później bardziej zinstytucjonalizowanycharakterwpostaciregularnychspotkańTrojkiKomitetuPolitycznegoiBez-pieczeństwa UE i Rosji. Z oporem ze strony znacznej części państw człon-kowskichUEspotykałysię jednakżerosyjskiepostulatystworzenianowegoorganu(rady)dlakonsultacjiikoordynacjipolitykiUEiRosjiwkwestiachbez-pieczeństwa,jakiepojawiłysiępopowstaniuw2002rokuRadyNATO–Rosja(traktowanejwMoskwiejakopunktodniesienia).Dopieropodczasniemiecko--rosyjskiegoszczytuwMeseberguwczerwcu2010rokunieformalnedyskusjeprzybrałykształtdwustronnej inicjatywynarzeczpowołaniaKomitetuPo-litycznego iBezpieczeństwaRosja–UE(spotkaniaministrasprawzagranicz-nych Rosji i Wysokiego Przedstawiciela ds. Wspólnej Polityki ZagranicznejiBezpieczeństwaUE,mającedotyczyćaktualnychproblemówpolitykiibez-pieczeństwamiędzynarodowego,wspólnych(UE–Rosja)operacjireagowaniakryzysowego i innych kwestii współpracy, w tym kryzysów)20. Strona nie-mieckawiązałatozbardziejkonstruktywnąpostawąRosjiwkwestiiregulacjikryzysunaddniestrzańskiego (współdziałaniewtejkwestiizostałowpisanedomemorandummeseberskiego), to jednaknienastąpiło,wzwiązkuz tymszanserealizacjitejinicjatywysąniewielkie.

2.2. obszar gospodarczy i energetyczny

HasłoWspólnej Europejskiej przestrzeni gospodarczej obejmującejUEiRo-sjępojawiłosięnaszczycieUE–Rosjawmaju2001roku21.Jednakobydwiestro-nymiały poważnyproblem z jego zdefiniowaniem. Specjalna grupa robocza

20 Memorandum(meetingbetweenChancellorAngelaMerkelandPresidentDmitriMedve-devon4thand5thJune2010inMeseberg,Germany).Dokumentusuniętyzestronyinterne-towejrząduRFN,warchiwumautora.

21 Hasłategoużyłwówczasporazpierwszy,kuzaskoczeniuwszystkichuczestnikówszczy-tu,ówczesnyszefKomisjiEuropejskiejRomanoProdi.Zostałoononastępniepodchwyconeprzezstronęrosyjską.Stronyuzgodniłypowołanie specjalnejgrupyroboczejwysokiegoszczeblads.wypracowaniakoncepcji.

PRA

CE

OSW

10/

2013

23

przygotowaław listopadzie 2003 roku koncepcję takiej przestrzeni22, jednakokazałasięonabardzoogólnikowa.Jedyniewniewielkimstopniupogłębiłająmapadrogowapodpisanawmaju2005roku.RosjaiUEzadeklarowaływtychdokumentach23dążeniedo stopniowego stworzenia „otwartego i zintegrowa-nego rynku” opartego nawspólnych bądź porównywalnych zasadach i nor-machprawnych.JejpodstawąmiałybyćzapisyPorozumieniaoPartnerstwieiWspółpracyUE–Rosja (PCA)orazwarunkiakcesjiRosjidoWTO.Miałaonaobejmowaćnajpierwwybrane,awkońcuwszystkiesektorygospodarki.Me-chanizmem implementacji wspólnej przestrzeni miało być zwłaszcza: stop-nioweznoszeniebarierwprzepływietowarów,usług,kapitałuisiłyroboczej,stopniowezbliżanieprawodawstwa,harmonizacjastandardówiprocedur,roz-wój infrastruktury transportowej iwspółpraca naukowo-techniczna. Szcze-góły, których brakowałowewspomnianych dokumentach,miały regulowaćodrębnePlanyDziałańinoweporozumieniasektorowelubprotokołydoPCA.

Kluczowymelementemijednocześniewarunkiemmającymumożliwićprzy-szłą stopniową realizację Wspólnej Europejskiej Przestrzeni Gospodarczejbyłaakcesja rosji do WTo.PodpisanypomiędzyRosjąiUEwmaju2004rokuprotokół o dostępie do rynku nie rozwiązał wszystkich spornych kwestiii dopieropowielu rundach żmudnychnegocjacji i kolejnychzwrotachakcji(wtymniemaldwuletnimimpasieodjesieni2009rokuspowodowanymrosyj-skimpostulatemwłączeniadonegocjacjipowstającejUniiCelnej),wgrudniu2011 rokuRosja iUEporozumiały sięostatecznie, copozwoliłoRosji stać sięczłonkiemWTO(formalniewsierpniu2012). JednaknadziejestronyunijnejnapogłębienieliberalizacjiwzajemnegohandluiharmonizacjiprawodawstwazRosjąporosyjskiejakcesji(tzw.WTO+)okazałysiępłonne.RozmowynatentematwramachnegocjacjinowychramprawnychUE–Rosjaznalazłysięwim-pasiewkońcu2010roku,gdystronarosyjskadomagałasię,bypartneremKo-misjiEuropejskiejwrozmowachbyłaKomisjaUniiCelnej(przekształconanapoczątku2012rokuwEurazjatyckąKomisjęGospodarczą).Wtensposóbstało

22 Był to rezultat intensywnegowysiłku intelektualnego,wktórymobydwie strony (RosjaiUE)odwoływałysiędozamówionych iniezamówionychstudiówiopracowańeksperc-kich.Szerzejopracachnadkoncepcjąijejrezultatachzob.EvgenyVinokurov,TheMakingoftheConceptoftheEU–RussiaCommonEconomicSpace,ChairInterbrew–BailletLato-urWorkingPapersno.22,CatholicUniversityofLouvain,http://soc.kuleuven.be/iieb/ibl/docs_ibl/WP22-Vinokurov.pdf

23 Zob.TheCommonEuropeanEconomicSpace(CEES)ConceptPaper,Rzym6.11.2003,http://archive.kremlin.ru/text/docs/2003/11/55356.shtml; RoadMap for theCommonEconomicSpace–BuildingBlocksforSustainedEconomicGrowth,Moskwa10.05.2005,http://eeas.europa.eu/russia/docs/roadmap_economic_en.pdf

PRA

CE

OSW

10/

2013

24

sięjasne,żeMoskwausiłujewymusićnaUEuznanieUniiCelnej,awdalszejkolejnościWspólnejPrzestrzeniGospodarczejiUniiEurazjatyckiejzapartne-radialoguizawarcieztymblokiemformalnychporozumień24.Dlastronyunij-nejbyłtonietylkoproblempolityczny,aleiprawny,gdyżpozostałepaństwaczłonkowskieUniiCelnej (Kazachstan i Białoruś)nie były członkamiWTO,a Eurazjatycka Komisja Gospodarcza nie miała możliwości podejmowaniaprawniewiążącychzobowiązań.

IstotąprocesupowstawaniaWspólnejEuropejskiejPrzestrzeniGospodarczejmiałbyćstopniowyprocesharmonizacji norm prawnych i standardów uE i rosji.PrzezstronęunijnąbyłonrozumianyjakoprzyjmowanieprzezRosjęczęściunijnegoacquis, aprzynajmniejregulacjinanimwzorowanych25.Sta-nowiskorosyjskiebyłowtejkwestiiniejasne.Deklaratywniepopierajączbli-żanieprawodawstwa, strona rosyjskawydawała się rozumieć to raczej jakowspólnewypracowywanienowychrozwiązańprawnychi/lubprzyjmowanieprzezRosjębardziejuniwersalnychregulacji(zwłaszczaWTOiOECD).WRo-sji nigdy nie powstał także żaden mechanizm prawny czy instytucjonalnyzajmującysięocenązbieżnościprawodawstwarosyjskiegozunijnym.Stronywymieniały sięwybranymi informacjami o przyjętych regulacjach podczasspotkańgrupipodgruproboczych,którebyłynieregularne26.Częśćspotkańdotyczyła harmonizacji standardów technicznych i odbywała sięw ramachprojektu realizowanegow ramachprogramuTACIS, a od roku 2010 –w ra-machprojektówrealizowanychpodauspicjamiPartnerstwadlaModernizacji(zob.dalej)27. MimopojawiającychsięniekiedyzestronyRosjipozytywnych

24 ZasugerowałtopubliczniesamprezydentWładimirPutinpodczasszczytuUE–RosjawJe-katerynburgu4-5czerwca2013roku.

25 Sugerowały to już zapisy Porozumienia o Partnerstwie i Współpracy UE–Rosja (PCA)z1994roku(zwłaszczaart.55).SamoPCAzawierałozapisyomożliwymprzyszłymustano-wieniustrefywolnegohandlupomiędzyUEiRosją(art.1,art.3).Zob.AgreementonPart-nershipandCooperation,establishingapartnershipbetweentheEuropeanCommunitiesandtheirMemberStates,ofonepart,andtheRussianFederation,oftheotherpart,http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:21997A1128(01):EN:HTML

26 Spotkaniatakiepowinnybyłysięodbywaćnierzadziejniżdwarazywroku,jednakwprak-tyceniektóregrupyipodgrupyniespotykałysięprzezponaddwalata,aniektóreniezdoła-łysięzebraćnigdy.Zob.EU-RussiaCommonSpacesProgressReport2012,Bruksela,marzec2013,http://eeas.europa.eu/russia/docs/commonspaces_prog_report_2012_en.pdf

27 Projekt"ApproximationofEUandRussianFederationtechnicalregulation,standardisationandcertificationsystems"owartości2,5mlneuro,realizowanyodsierpnia2009dogrudnia2011.Zob.http://eu-rf.org/Wmaju2013rokuzainaugurowanezostałydwanoweprojektydotyczącestandaryzacjitechnicznejwramachPartnerstwadlaModernizacji.Zob.http://eeas.europa.eu/delegations/russia/press_corner/all_news/news/2013/20130523_en.htm

PRA

CE

OSW

10/

2013

25

deklaracjiwkwestiiwoliharmonizacjirealneefektydialogunatentematbyłyciąglebardzoograniczone28.

RosjawramachstosunkówgospodarczychzUEwsposóbpriorytetowytrak-towałakwestieenergetyczne.Wynikałotozobiektywnegofaktu,iżwrosyj-skimeksporciedoUEdominowałynośnikienergii(ropanaftowaigazziem-ny), stanowiące przy tym główne źródło dochodów rosyjskiego budżetu29.Dialog energetyczny rosja–uE został sformalizowany w październiku2000roku.Jegoefektembyłszeregporozumieńiuzgodnień,zktórychwielebyłokorzystnychdlaRosji.Dotyczyłotom.in.wspieraniarozwojutechnologiienergooszczędnych,honorowaniazawartychdługoterminowychkontraktównadostawy rosyjskiego gazu ziemnego i paliwanuklearnegodowybranychpaństwczłonkowskichUEczywpisaniawybranych,forsowanychprzezRosjęprojektówinfrastrukturalnychnalistęunijnychprojektówpriorytetowych.

Zczasemnarastałyjednakkwestiespornewdialogurosyjsko-unijnym.RosjanietylkonieratyfikowałaTraktatuoKarcieEnergetycznej(ECT,regulującegozasadyeuropejskiej–apóźniejwręczglobalnej–współpracyenergetycznej,którypodpisaław1994roku),alewlipcu2009rokuoficjalniewycofałaswójpodpispodTraktatem.Stronierosyjskiejnieodpowiadałyprzedewszystkimzapisydokumentudotyczącegwarancjidostępustronytrzeciejdoinfrastruk-turytransportowejorazbrakpostulowanychprzezniązapisówowiększychobowiązkachpaństwtranzytowych.

Nieco wcześniej, w kwietniu 2009 roku, jako alternatywę wobec obecnegokształtu ECT, Rosja zaproponowaławłasny projekt założeń nowego porozu-mienia.Dokument, podnazwąKoncepcja nowej bazy prawnej współpracy mię-dzynarodowej w sferze energetyki (cele i zasady),powtarzającszeregzapisówECT,kładłjednakwiększynacisknaposzanowanieinteresówpaństwproducentówenergiiizasadę„bezpieczeństwapopytu”30.

28 Przyznawała to nawet oficjalnie Komisja Europejska w swych sprawozdaniach, w któ-rych jako jedynykonkretny sukcesw tejdziedzinieprzywoływanoharmonizację rosyj-skichnormfitosanitarnychwzakresieobecności20substancjichemicznychwśrodkachochronyroślin.Zob.EU-RussiaCommonSpacesProgressReport2012,op.cit.Por.EU-RussiaCommonSpacesProgressReport2010,Bruksela,marzec2011,http://www.eeas.europa.eu/russia/docs/commonspaces_prog_report_2010_en.pdf

29 W2012roku 76,5%rosyjskiegoeksportudoUE stanowiłynośnikienergii.SzerzejohandluUE–Rosjazob.http://europa.eu/rapid/press-release_STAT-13-83_en.htmW 2012 roku dochody z eksportu nośników energii stanowiły łącznie: 70,4% dochodówzeksportu,50,5%dochodówbudżetowychiokoło17%wartościPKBRosji.

30 Dokument został przekazany 20 kwietnia 2009 rokuKomisji Europejskiej, a także pań-

PRA

CE

OSW

10/

2013

26

rosyjskie założenia nowej karty Energetycznej

Krótki, 5-stronicowydokument, składasięzczęścizasadniczej,dotyczą-cejcelówizasadnowegoporozumieniaorazdwóchzałączników:pierwszyzawieraprojektnowychzapisówporozumieniaogwarancjach tranzytu,drugi – listę surowców i produktówenergetycznych.Głównymdeklaro-wanymcelemjeststworzenienowegouniwersalnego,prawniewiążącegoporozumienia o zasadach współpracy energetycznej, mającego otwarty,kompleksowy, równoprawny iniedyskryminacyjny charakter. Powiniensięonopieraćm.in.nazasadach:niepodzielnościbezpieczeństwaenerge-tycznego,wzajemnej odpowiedzialności dostawców, odbiorców i państwtranzytowych, bezpieczeństwa zarówno podaży, jak i popytu, poszano-wania suwerenności zasobów energetycznych i niedyskryminacjiw do-stępiedo rynkówenergetycznych i do technologii,wspieraniawymianyaktywówiwspółpracynaukowo-technicznej,ochronieinwestycjiiinfra-struktury,obowiązkukonsultowaniaorazkoordynacjipolitykiregulacjienergetycznych.Porozumieniemiałobynakładaćnapaństwatranzytowerozliczneobowiązki,wtym:zakazuwstrzymywaniatranzytuiingerowa-niaweń,odpowiedzialnościzastratywynikłeznieprzestrzeganiaporozu-mieńtranzytowych,powołaniaorganówregulującychsytuacjekryzysowezrównoprawnymudziałemwszystkichzainteresowanychstron,prioryte-tudyplomatycznejregulacjisporównadmechanizmamisądowymi,zaka-zuwprowadzaniazastrzeżeńdopodpisanegoporozumienia.

Treść dokumentu odzwierciedlała specyficzne rosyjskie interesy, odno-szącesięzwłaszczadokonfliktówzUkrainąwsprawiewarunkówdostawitranzytugazuziemnego.Jegoprzyjęciewpostulowanymkształciewpro-wadziłobyasymetrięnakorzyśćRosji.Wpraktyceskutkowałobytoznaczą-cymosłabieniempozycjipaństwtranzytowych,awręczichczęściowymubezwłasnowolnieniem.DawałobyzatoRosjiinstrumentdoingerowaniawpolitykęenergetycznąiustawodawstwoenergetycznezarównopaństwtranzytowych,jakiodbiorcówenergiiwUE.Mogłobytoprowadzićdopod-ważeniazałożeńpolitykiliberalizacjirynkuenergetycznegoUE,awręczdoograniczeniakonkurencjinarynku31.

stwom członkowskimG8,G20 iWNP.Tekst dokumentu zob. http://archive.kremlin.ru/text/docs/2009/04/215303.shtml

31 Por.EwaPaszyc,OdpowiedźMoskwynaKartęEnergetyczną,Tydzień na Wschodzie,OSW,29.04.2009,http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2009-04-29/od-powiedz-moskwy-na-karte-energetyczna

PRA

CE

OSW

10/

2013

27

Rosyjskiepropozycjezostałyprzyjętedowiadomościprzezstronęunijnąibyłyporuszanewramachdialoguenergetycznego,aleanitu,aninaszerszymfo-rummiędzynarodowym(spotkaniasygnatariuszyTKE)niedoprowadziłydoprzezwyciężeniaróżnicstanowisk.

Powyższe rozbieżności pomiędzy UE i Rosją znalazły także swoje odzwier-ciedlenie w sporze o implementację trzeciego pakietu energetycznego UEdotyczącego rynkugazowego i elektroenergetycznego.Strona rosyjska stałanastanowisku,iżzwłaszczaregulacjedotycząceswobodnegodostępustronytrzeciejdo infrastruktury transportowejoraznakładającewymóg(przynaj-mniejczęściowego)rozdziałuwłaścicielskiegofirmzajmującychsiętranspor-tem idystrybucją energii stojąw sprzeczności z zasadąochrony inwestycji,niedyskryminacjiwdostępiedorynkuinaruszająinteresyekonomicznero-syjskichpodmiotówdziałającychnarynkuunijnym32.

MimowspomnianychsprzecznościstronarosyjskakonsekwentnienaciskałanaUE,abywypracowaćdługofalowezasadywspółpracywdziedzinieenerge-tyki,prowadzącedostworzeniawspólnejprzestrzenienergetycznejUE–Rosja(obejmującejde factotakżetranzytowepaństwaobszaruWNP).Rozmowynatentemat(odlutego2011)doprowadziłydopodpisaniawmarcu2013rokuMapyDrogowejWspółpracyEnergetycznejUE–Rosjadoroku2050.TenogólnikowydokumentkreśliłwizjęstworzeniadotegoczasuPaneuropejskiejPrzestrzeniEnergetycznejzezintegrowanąinfrastrukturą,regulacjamiprawnymiitech-nicznymi.Jednaknietworzyłaonażadnychwiążącychzobowiązań,aposzcze-gólneceleizadaniabyłynatyleogólnikowe,iżichrealizacjabyłatrudnadoweryfikacji33.

Rosja próbowała także realizować elementy koncepcji Wielkiej Europy po-przezwykonaniewielostronnych projektów współpracy, zwłaszcza ener-getycznej.Najbardziejspektakularnymiprzykładamibyłozbudowanie,przez

32 Zob. Agata Łoskot-Strachota, Ewa Paszyc, Rosja–UE: spór o unijny rynek gazu,Tydzień na Wschodzie, OSW, 2.03.2011, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wscho-dzie/2011-03-02/rosja-ue-spor-o-unijny-rynek-gazu

33 Dokument kreślił wizję współpracy w sektorze elektroenergetycznym, gazowym, naf-towym, energii odnawialnej i technologii energooszczędnych. W poszczególnych sfe-rach przewidywał z reguły analizę możliwości i przygotowanie projektów współpracydo2020roku,realizacjęprojektówwspółpracydoroku2030istworzeniezintegrowanejprzestrzeni energetycznej do roku 2050. Zob. Road Map EU – Russia Energy Coopera-tionuntil 2050,Bruksela,marzec 2013,http://ec.europa.eu/energy/international/russia/doc/2013_03_eu_russia_roadmap_2050_signed.pdf

PRA

CE

OSW

10/

2013

28

rosyjsko-niemiecko-francusko-holenderskiekonsorcjumzgłównymudziałemrosyjskiegoGazpromu,gazociąguNordStreamzRosjidoNiemiecpoddnemMorzaBałtyckiego,atakżestworzenierosyjsko-włosko-francuskiegokonsor-cjumzgłównymudziałemGazpromudobudowygazociąguSouthStreampoddnemMorzaCzarnegowcelueksporturosyjskiegogazugłówniedopaństwbałkańskichiWłoch34.

Jeśli chodzi opozaenergetyczne obszary dialogu i współpracy w sferze gospodarczej, strona rosyjska wykazywała zainteresowanie przemysłemsamochodowym,lekkim,atakżewspółpracąkosmicznąiwsferzenawigacjisatelitarnej(tedwieostatniesferypozadialogiemzKomisjąEuropejską).Roz-wijałsięteżdośćintensywniedialogwsferzerybołówstwaiwkwestiachsa-nitarnychifitosanitarnych.Pozostałeobszarydialogucieszyłysięnatomiastumiarkowanymbądźnikłymzainteresowaniemstronyrosyjskiej35.

Dążącdo realizacji konkretnychprojektówumożliwiających z jednej stronytransfereuropejskiegokapitałuitechnologiidoRosji,azdrugiej,poszerzenieobecnościgospodarczejrosyjskichpodmiotównarynkueuropejskimitworze-niepowiązańinfrastrukturalnychikooperacyjnych,Rosjaprzychylnieodnio-słasiędounijnejinicjatywyprogramupartnerstwo dla Modernizacji.Tenprogramwspółpracy, zainicjowanybilateralnieprzezNiemcyw 2008 roku,podjętyprzezcałąUEw listopadzie2009roku,aoficjalniezainaugurowanynaszczycieUE–RosjawRostowienadDonem(31maja–1czerwca2010)prze-widywał realizację projektów służącychmodernizacji rosyjskiej gospodarkiizacieśnieniuwspółpracygospodarczejpomiędzyUEiRosją.Odtądstanowiłongłówneramydladialogurosyjsko-unijnegowkwestiirealizacjiwspólnychprzestrzeni (pozaprzestrzeniąbezpieczeństwazewnętrznego), a takżebila-teralnychprojektówzpaństwamiczłonkowskimiUE(zktórych23podpisałyzRosjąwłasnedokumentynatematpartnerstwadlamodernizacji).Praktycz-neefektytejwspółpracypozostawałyjednakbardzoograniczone36.

34 Natentematszerzejzob.:EwaPaszyc,NordStreamiSouthStreamnierozwiążąproble-mów Gazpromu, Komentarze OSW, 28.01.2010, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2010-01-28/nord-stream-i-south-stream-nie-rozwiaza-problemow-gazpromu; Ewa Paszyc, Rosja: Gazprom uruchomił drugą nitkęNord Streamu,Tydzień na Wschodzie,OSW,10.10.2012,http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wscho-dzie/2012-10-10/rosja-gazprom-uruchomil-druga-nitke-nord-streamu; Szymon Kardaś,Ewa Paszyc, Za wszelką cenę. Rosja rozpoczyna budowę South Streamu, KomentarzeOSW, 7.12.2012, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2012-12-07/za-wszelka-cene-rosja-rozpoczyna-budowe-south-streamu

35 Zob.EU-RussiaCommonSpacesProgressReport2012,op.cit.36 Zob.http://formodernisation.com/en/info/

PRA

CE

OSW

10/

2013

29

WkoncepcjęWielkiejEuropywjejwersjiprzywołanejprzezWładimiraPuti-nawartykulewSüddeutsche Zeitungwpisywałosiętakżewiele(realizowanychi zamierzonych) działań podmiotów rosyjskich na rynku europejskim, obejmujących akwizycję aktywów lub ich wymianę37.

2.3. obszar humanitarny

Wszeroko rozumianej sferzehumanitarnejRosjakoncentrowała sięw swejpolitycenadwóchkierunkach:zacieśnianiuwspółpracywdziedzinienaukiiedukacjiorazdążeniudowprowadzeniareżimubezwizowegowprzepływieosóbpomiędzyRosjąiUE.

Wkwestiach naukowo-edukacyjnych,którychdotyczyłazasadniczaczęśćodnośnejmapydrogowej38,zuwaginabrakistotnychróżnicinteresówiapo-litycznycharakter,osiągniętezostaływyraźnepostępy.Rosjawszczególnościaktywniewłączyłasięwrealizacjęprocesubolońskiego (tworzeniasystemueuropejskich standardówedukacyjnych,współpracywyższychuczelni,wy-mianystudentówiwykładowcówitp.)ikolejnychprogramówramowychUE(wspieraniaprojektówbadańnaukowych).Wtejostatniejkwestiistałasięnaj-aktywniejszympartneremspozaUEi jednymznajwiększychbeneficjentówunijnychfunduszy.Największymzainteresowaniemstronyrosyjskiejcieszy-łysięprojektybadawczedotyczące:lotnictwa,badańkosmicznych,medycyny,ochronyśrodowiska,nowychmateriałóworaztechnologiikomunikacyjnychiinformatycznych39.

37 Tenobszernytematwykraczapozaramyobecnegoopracowania.Więcejinformacjinatentematmożna znaleźćw tekstach składających sięnaRaport ProjektuOSW „AktywnośćgospodarczaRosjizagranicąwlatach2004–2010”,http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/raport-osw/2011-08-17/aktywnosc-gospodarcza-rosji-za-granica-w-latach-20042010

38 RoadMapfortheCommonSpaceofResearchandEducation,IncludingCulturalAspects,Moskwa,10.05.2005,http://eeas.europa.eu/russia/docs/roadmap_economic_en.pdf

39 W ramach 6. Programu Ramowego UE (2002–2006) badacze z Rosji byli zaangażowaniwprace310międzynarodowychkonsorcjów,uczestniczącwprojektachołącznejwartości2mldeuro.Zob.CompendiumofScienceandTechnologyCooperationbetweentheEurope-anUnion,theEUMemberStatesandtheRussianFederation,Moskwa,sierpień2011,http://eeas.europa.eu/delegations/russia/documents/more_info/compendium_of_science_tech-nology_cooperation_between_eu_and_russia_2011_en.pdfW7.ProgramieRamowymUE(2007–2013)wpracebadawczezaangażowanebyło440ze-społów z Rosji. Zob. http://eeas.europa.eu/delegations/russia/press_corner/all_news/news/2012/20120711_en.htm Według innych źródeł, w obydwu programach łącznie463rosyjskieinstytucjebadawczeuczestniczyływ291projektach,któreotrzymały63mlneurodofinansowaniazUE.Zob.EU-RussiaCommonSpacesProgressReport2012, op.cit.

PRA

CE

OSW

10/

2013

30

Inaczejwyglądała jednakkwestiaswobody przepływu osób (ruchu bezwi-zowego)pomiędzyRosjąiUE.Dialognatentematzintensyfikowałsiędopierow2002roku,wzwiązkuzrosyjsko-unijnymkryzysemwokółobwodukalinin-gradzkiego.Wzwiązkuzplanowanymw2003rokuwprowadzeniemwizdlaobywatelirosyjskichprzezLitwęiPolskę,anastępnieichakcesjądoUE(1maja2004) strona rosyjska zażądała na początku 2002 roku zachowania bezwizo-wegoruchutranzytowegodoizeksklawykaliningradzkiej,cojednakstałobywsprzecznościzprawodawstwemUE.WrazzeskalacjąsporuRosja–UEwtejkwestiiMoskwazaproponowałanieoczekiwanie „ucieczkędoprzodu”:prezy-dentRosjiWładimirPutinprzekazałwsierpniu2002rokuposłaniedoszefaKo-misjiEuropejskiejiszefówpaństwczłonkowskichUE,wktórymzaproponowałpodjęcierozmówwceluzawarciaporozumieniaocałkowitymzniesieniuwizwruchuosobowympomiędzyRosjąi (rozszerzającąsię)UE.Mimoiżwlisto-padzie 2002 roku zawarto kompromisw kwestii tranzytu kaliningradzkiego(wpostacisystemuspecjalnychdokumentówpodróży,formalnieniebędącychwizami),stronarosyjskakontynuowałaofensywędyplomatycznąwkwestiiru-chubezwizowego,licząc,iżporozumienieudasięosiągnąćprzedrozszerzeniemUE(głównieopaństwaEuropyŚrodkowej)wmaju2004roku.Stronaunijnacoprawdazgodziłasię,naszczycieUE–Rosjawmaju2003roku,uznaćruchbezwi-zowyzaceldługoterminowy,alerosyjskapresjanaszybkąpolitycznądecyzjęokazałasięnieskuteczna.Wmaju2006rokuudałosięnatomiastpodpisaćporo-zumienieoliberalizacjiruchuwizowegopomiędzystronami(dająceszeregulgwybranymkategoriomosób40),któreweszłowżyciew2007roku.

W kolejnych latach pojawił się po stronie rosyjskiej kolejny nieoficjalnydeadlinenawprowadzenieruchubezwizowego–zimoweigrzyskaolimpijskiewSocziwlutym2014roku.Wrazzezbliżaniemsiętejdatynarastałarosyjskaofensywadyplomatyczna.Wjejramach,m.in.1czerwca2010rokustronaro-syjskaprzekazała,naszczycieUE–RosjawRostowienadDonem,projektpo-rozumieniaozniesieniuwizwruchuosobowym(pobytykrótkoterminowe).Jednakitymrazemwramachrozmówzdołanouzgodnićjedyniedalsząlibe-ralizacjęruchuwizowegoorazlistę„wspólnychkroków”(de factowarunkówunijnych)dochodzeniadoreżimubezwizowego(grudzień2011)41.Podpisanie

40 Zob.AgreementbetweentheEuropeanCommunityandtheRussianFederationonthefa-cilitationof the issuanceofvisas to thecitizensof theEuropeanUnionand theRussianFederation,Soczi25.06.2006,http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=O-J:L:2007:129:0027:0034:EN:PDF

41 Zob.Commonstepstowardsvisafreeshort-termtravelofRussianandEUcitizens,http://ec.europa.eu/dgs/home-affairs/what-we-do/policies/international-affairs/russia/docs/common_steps_towards_visa_free_short_term_travel_en.pdf

PRA

CE

OSW

10/

2013

31

porozumienia o dalszej liberalizacji ruchuwizowego przeciągało się jednakz powodu kontrowersji wokół rosyjskiego postulatu zniesienia wiz wobecposiadaczy paszportów służbowych42. Moskwa powitała natomiast z zado-woleniempodpisanie(wgrudniu2011) iwejściewżycie(wlipcu2012)poro-zumieniaomałymruchugranicznympomiędzyobwodemkaliningradzkimiwybranymipowiatamipółnocno-wschodniejPolski43.

Rozmowy o ruchu bezwizowym unaoczniały szereg problemów nie tylkowrelacjachUE–Rosja,alewsamejUnii iwRosji.OileMoskwatraktowałatękwestięjakoczystopolitycznąizarzucałaUEbrakdobrejwoliipodwój-nestandardy,wUniipatrzonona toprzezpryzmatproblemówprawnych,bezpieczeństwa i technicznych.WUEbrakowałokonsensuwpodejściudotejkwestii,aproblempogarszałynastrojespołecznewczęścipaństwczłon-kowskich,przeciwnedalszemuotwieraniugranicUEwobawieprzednad-mierną,wtymnielegalną,migracjąizagrożeniamiwsferzemiękkiegobez-pieczeństwa(przestępczość,handelnarkotykamiiludźmiitp.).Problemembyła takżem.in. odmienność prawodawstwa i praktyki rosyjskiej odunij-nychwkwestiimigracjiczyprzepisówmeldunkowych,jakteż–wrosnącymstopniu–negatywneocenyeuropejskieodnośniestandardówwdziedzinieprawczłowiekaipraworządnościwRosji.

3. Integracja europejska i eurazjatycka: konwergencja

WkrótcepopublicznymsformułowaniuprzezprezydentaWładimiraPutinanowejwersjiideiWielkiejEuropy(2001)jakowspólnejprzestrzenirosyjsko--unijnejpojawiłysiępostronierosyjskiejwyraźnesygnały, iżnietraktujeonategojakoalternatywydlapodejmowanychprzezniąwysiłkównarzeczintegracjigospodarczej,politycznejiobronnejnaobszarzepostradzieckim.Co więcej, wysocy przedstawiciele władz Federacji Rosyjskiej starali się

42 Stronarosyjskauzależniałapodpisanieporozumieniaodalszej liberalizacji ruchuwizo-wegoodzniesieniawizdlaposiadaczypaszportówsłużbowych(postronierosyjskiejbyłoichokołoponad150tys.,głównieurzędników,wojskowychifunkcjonariuszystruktursi-łowych).Wtrakcierozmówwypracowanowstępnykompromispolegającynazniesieniuwymoguwizowegowyłączniedlaposiadaczysłużbowychpaszportówbiometrycznych(coznaczącoograniczyłobyichliczbę).KwestiatanadaljednakpozostawałakontrowersyjnawłoniesamejUEzpowodupotencjalnienegatywnegowydźwięku,jakimiałobypodjęcietakiejdecyzjiwobliczunarastającychnaruszeńprawczłowiekaiobywatelawRosji.

43 Zob.UmowamiędzyrządemRzeczypospolitejPolskiejarządemFederacjiRosyjskiejoza-sadachmałegoruchugranicznego,Moskwa, 14.12.2011,http://www.msz.gov.pl/resource/fb5bab23-463d-4be2-8c2b-2bc549a4e647

PRA

CE

OSW

10/

2013

32

argumentować, iżmamy tudo czynienia zkonwergencjądwóchprocesówintegracyjnych.

Itakjużwmaju2002rokuprezydentPutinopowiedziałsięzawspółpracąpo-międzyUEiEuroazjatyckąWspólnotąGospodarczą44(stworzonąw2000rokuprzezRosję,Białoruś,Kazachstan,KirgistaniTadżykistan;Uzbekistandołą-czyłdoniejformalnienapoczątku2006roku).Jednakzczaseminnyprojektstał sięważniejszy dlaMoskwy: chodzi oWspólną PrzestrzeńGospodarczą(WPG)Rosji,Białorusi,UkrainyiKazachstanu.Państwatepodjęłyinicjatywęwtejkwestiiwlutym2003rokuipoczyniłyformalneuzgodnieniawewrze-śniu2003 roku. Jużwczerwcu2003 roku,w liścieprzesłanymdoBrukseli,ówczesny rosyjskiwicepremierWiktor Christienko zaproponował przeana-lizowanie kompatybilności procesów integracyjnych w Europie Zachodniej(UE) iwEuropieWschodniej (WPG)45.RównolegleChristienkoopublikował,poświęconygłównietejkwestii,artykułwdziennikuRossijskaja Gazieta.Pisałwnimm.in.:

„Rosja jest zainteresowana integracją z sąsiadami z WNP i rozwojem stosunków z Unią Europejską. Te dwa kierunki nie są alternatywne, ale wzajemnie uzupeł-niające się: sojusz republik postradzieckich będzie mieć lepszą pozycję dla rozwo-ju stosunków z Europą. (…) Jest oczywiste, że stworzenie przestrzeni gospodarczej jest korzystne dla Rosji tak na kierunku wschodnim (WNP), jak i na zachodnim (UE). Te dwa procesy mogą odbywać się w izolacji albo przeciwnie, w łącz-ności ze sobą, wzbogacając się wzajemnie i stopniowo konsolidując strefę integracji gospodarczej, pod względem liczby ludności trzykrotnie prze-wyższającą ludność samej Rosji. Uważamy, że dla nas [rosji] i bardziej preferowany, i bardziej realny jest właśnie drugi wariant. Do tego wnio-sku prowadzi zgromadzone w ostatnim czasie doświadczenie konsultacji z na-szymi partnerami w dwóch formatach – o Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej z Białorusią, Ukrainą i Kazachstanem, i o Wspólnej Europejskiej Przestrzeni Go-spodarczej (CEES). (…) Procesy integracyjne państw WNP mogą iść szybciej niż tworzenie CEES – nasze kraje są sobie bliższe pod względem poziomu go-spodarki i konkurencyjności, wiele już uczyniono dla wzajemnego otwarcia ryn-ków, a ustawodawstwo gospodarcze się tworzy i łatwiej je harmonizować. I tym ważniejsze jest, aby uważnie przemyśleć niektóre z koniecznych środków, tak aby w perspektywie były one możliwe do zastosowania w dialogu z Unią Europejską.

44 RIA-Novosti,13.05.2002.45 Informacjeuzyskaneprzezautoraw2003rokuzeźródełwinstytucjacheuropejskich.

PRA

CE

OSW

10/

2013

33

(…) Stworzenie jednorodnej przestrzeni gospodarczej z udziałem Rosji i naszych sąsiadów na Wschodzie i Zachodzie to cel długoterminowy. Po-szczególne jego międzypaństwowe segmenty będą tworzyć się szybciej niż inne, zależnie od realnej gotowości każdego państwa do pogłębienia integracji. Tutaj całkiem sensowna jest analogia z „Europą wielu prędkości”. (…) Wraz z tworze-niem takiej „przestrzeni transeuropejskiej” będzie rosnąć jej siła dośrodkowa, przyciągająca do niej coraz to kolejne państwa, tak WNP, jak i innych naszych sąsiadów. Rezultatem stanie się nowa jakość współdziałania gospodar-czego na ogromnej przestrzeni Eurazji, zdolna stać się kluczowym źró-dłem wzrostu”46.

WartozwrocićuwagęnaokolicznościwystąpieniaChristienki.OpublikowanojedwamiesiącepoprzyjęciuprzezKomisjęEuropejskąkomunikatudotyczącegopolitykisąsiedztwaUE(pierwszegopublicznegokoncepcyjnegodokumentuUEnatentemat)inastępnegodniapoprzyjęciukonkluzjiRadyUEwtejsprawie(cooznaczałopolitycznądecyzjęouruchomieniunowejinicjatywypolitycznejUE,adresowanejm.in.dowschodnichsąsiadówUnii)47.Niemazatemwątpliwości,iżChristienkozostałupoważnionydowysłaniapolitycznegosygnałuwobecUE.Miałonbrzmieć:RosjaniejestprzeciwnakontaktomUEipaństwWNP,alepo-winnysięoneodbywaćzapośrednictwemRosjiipodjejkontrolą;partneremdodialogu,współpracy,anastępnieczęściowejintegracjizUEpowinnabyćWspól-naPrzestrzeńGospodarczaRosji,Ukrainy,BiałorusiiKazachstanu(awdalszejkolejnościjejewentualninowiczłonkowiespośródpaństwWNP).Treśćtekstusugerowałatakże,iżwocenieMoskwyintegracjaeurazjatyckamapierwszeń-stwoprzedintegracjąRosjizobszaremeuropejskim.

Deklaracjetakiepokazywały,iżzestronyrosyjskiejfaktycznymwarunkiemtworzeniaWielkiejEuropyjestakceptacjaprzezstronęunijnąRosjijakocen-trumjejwłasnejregionalnejintegracjinaobszarzeWNP.Możnaiśćjeszczeda-lejipostawićtezę,iżsamainicjatywaWielkiejEuropyrozwijałasiępoczęści

46 Единое экономическое пространство: политические амбиции или экономическая целе сообразность? Статья заместителя Председателя Правительства России В.Б. Хрис тенко, опубликованная в «Российской газете» 17 июня 2003 года под заголовком «Станет ли «четвёрка» единицей?», 17.06.2003, http://www.mid.ru/bdomp/ns-rsng.nsf/0e82a568fbb5b2c043256a65002f56c2/c325749c004f293343256d48002acc15!O-penDocument

47 Zob.CommunicationfromtheEuropeanCommissiontotheCouncilandtheEuropeanPar-liament.WiderEurope-Neighbourhood:ANewFrameworkforRelationswithourEasternand Southern Neighbours, Bruksela, 11.03.2003, http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/com03_104_en.pdf;CouncilConclusionsonWiderEurope-NewNeighbourhood,Bruksela16.06.2003,http://ec.europa.eu/world/enp/pdf/cc06_03.pdf

PRA

CE

OSW

10/

2013

34

jakoodpowiedźnarosnącąunijnąaktywnośćwewschodnimsąsiedztwie,po-strzeganąprzezRosjęjakowyzwanie.

Byłotowidocznezwłaszczaw2004rokuwkolejnychwystąpieniachówcze-snego wiceministra spraw zagranicznych Federacji Rosyjskiej WładimiraCziżowa. Poddawał on, niekiedy ostrej, krytyce rozwijającą się EuropejskąPolitykęSąsiedztwa, zarzucającUEwręcz, iż dążydobudowy „kordonu sa-nitarnego” z podporządkowanych sobie państw (marzec 2004, Bratysława).Zdrugiejstronypostulowałsynchronizacjęikoordynacjęprocesówintegra-cyjnychwUEinaobszarzeWNPiproponowałnawiązanieścisłychkontaktówpomiędzyUEiWspólnotąNiepodległychPaństw.Cziżowtwierdziłprzytym,podobniejakChristienko,żeobydwaprocesyintegracyjnesąkomplementarneiżeprocestworzeniajednolitejprzestrzeniWNPuwzględnianormyistandar-dyUE(listopad2004,Berlin)48.

48 Выступление заместителя министра иностранных дел России В. А. Чижова на конфе ренции “Расширяющаяся Европа: новая повестка дня” по теме “Черноморское и ка вказское соседство Европы” Братислава, 19 марта, 19.03.2004, http://www.mid.ru/bdomp/dip_vest.nsf/99b2ddc4f717c733c32567370042ee43/5cab9ebee9ab1fb1c3256e9b-0033c3ae!OpenDocument; „JewropiejskijSojuz iSNG:nowyjekontury sotrudniczestwa”.WystąpieniewiceministraW.Cziżowanakonferencji „WizjaEuropy”, Berlin 19.11.2004,http://www.mid.ru/bdomp/ns-dos.nsf/162979df2beb9880432569e70041fd1e/432569d8002-23f34c3256f520055371a!OpenDocument

PRA

CE

OSW

10/

2013

35

III. poDsuMoWanIE: WIElka Europa – jak, DlacZEgo I co DalEj ?

1. Treść koncepcji i okoliczności jej promowania

Analizując zarównodeklaracje, jak i działania Rosjimożemywprzybliże-niu zrekonstruować rosyjską ideę Wielkiej Europy. Zatemmiałaby onabyćwspólnąprzestrzeniąopartąnadwóchfilarach:obszarzeUEzdominu-jącąroląNiemiec(filarzachodni)orazobszarzeUniiEurazjatyckiejkontro-lowanym przez Rosję (filarwschodni). Obydwie przestrzeniemiałyby byćpowiązanesiecią instytucjipolitycznych,gospodarczychiwsferzebezpie-czeństwa. Częściowo zintegrowanawspólna przestrzeń, oparta na uzgod-nionych normach i regulacjach, powinna zapewnić swobodę przepływuosób,towarówi–byćmożezpewnymiograniczeniami–kapitałuorazsiłyroboczej.Ważniejszedecyzjedotyczącerozwojutejprzestrzenipowinnybyćpodejmowanenazasadachkonsensu(codawałobyRosjimożliwośćfaktycz-negowpływanianapolitykępaństw„strefyzachodniej”),alerównocześniestrony(zwłaszczaRosja)powinnyzachowaćswobodędziałaniawsprawachwewnętrznych, a takżew stosunkach zewnętrznych z innymi państwamiiregionami.

Wartozwrócićuwagęnaokoliczności,wjakichpojawiałysięrosyjskiede-klaracjenatematWielkiejEuropy.Byłytomomenty,zrosyjskiegopunktuwidzenia istotne,aniekiedywręczprzełomowedlapolitykieuropejskiej.Czyto(częściej)wsensiepozytywnym(szansedlaRosji),czynegatywnym(nowewyzwania dlaMoskwy): normalizacja i instytucjonalizacja relacjirosyjsko-zachodnich(1996–1997)poprzejściowymkryzysiewstosunkachna tlewojnywCzeczenii iw Bośni iHercegowinie (1994–1996); zamachy11września2001iprzejściowy„prozachodnizwrot”wpolitycerosyjskiej,skutkującyzacieśnieniemwspółpracyzZachodem(2001);rosyjsko-zachod-nikonfliktinteresównaobszarzeWNPnatleeuropejskiejpolitykisąsiedz-twai„kolorowychrewolucji”(2003–2005),azdrugiejstrony–reaktywacjatrójkąta rosyjsko-niemiecko-francuskiego na tle wojny w Iraku (2003––2005); kolejnanormalizacja stosunkówrosyjsko-zachodnich (2009–2011)poprzejściowymkryzysiena tlewojnyrosyjsko-gruzińskiej (2008–2009)i przezwyciężenie kryzysu finansowo-gospodarczego (z lat 2008–2009).DeklaracjetewpisywałysięwtoczonewówczasnaZachodziedebaty,m.in.ostosunkachzRosją.

PRA

CE

OSW

10/

2013

36

2. uwarunkowania i cele koncepcji

KoncepcjiWielkiejEuropyniemożnarozpatrywaćwoderwaniuodpercepcjirzeczywistości idiagnozy sytuacjimiędzynarodowejwkręgu rosyjskiej eli-tyrządzącejorazbudowanychnanichstrategiipolitykizagranicznej.Wtymkontekściewartopodkreślićnastępująceelementy:

stany ZjednoczonepozostajądlaRosjigłównympunktemodniesienia.USAsąpostrzeganenaKremlujakomocarstwosłabnące,aleciąglestanowiącegłównewyzwaniedlainteresówFederacjiRosyjskiej.Przeciwstawieniesię,jakuwa-żaMoskwa,próbomUSAustanowieniaglobalnejhegemoniibyło ipozostajegłównymimperatywempolitykizagranicznejRosji.

Z tego punktuwidzenia koncepcjaWielkiej Europymawyraźnie antyame-rykański wydźwięk. Jej głównym celem jest stworzenie konkurencyjnegodlaUSA–wwymiarzepolityczno-gospodarczym–sojuszurosyjsko-europej-skiego.Maonasłużyćprzytymbudowaniu„niezależności”EuropyodUSA,co w praktyce ma oznaczać osłabienie więzi i struktur transatlantyckich(zwłaszczaNATO)iwypieranieobecnościamerykańskiejzEuropy.Nieprzy-padkiemgłównymadresatemrosyjskichdeklaracjibyłytepaństwaeuropej-skie(zwłaszczaNiemcy,atakżeFrancja),którewróżnychsytuacjachdystan-sowałysięodpolitykiamerykańskiej,starającsięprzytymumocnićwłasnąpozycjęnaareniemiędzynarodowej.

unia EuropejskajestdlaRosjigłównympartneremgospodarczym,azwłaszczadominującymrynkiemzbytunośnikówenergii,będącychpodstawąrosyjskiejgospodarki.JednakUEnigdyniebyłapostrzeganaitraktowanaprzezRosjęjakorzeczywistawspólnota–raczejjakokoncertmocarstweuropejskich,zdominu-jącąpozycjąNiemiec,Francji,WielkiejBrytaniiiWłoch.Moskwarozwijaznimi(doniedawnapozaWielkąBrytanią)szczególniebliskąwspółpracę,stymulującjednocześnieichnieformalnąkonkurencjęouprzywilejowanestosunkizRosją.ZwłaszczaNiemcyiFrancja,traktowaneprzezRosjęjakopolitycznymotorUE,byływyróżniane,takżejakoadresatkoncepcjiWielkiejEuropy,którejjednymzgłównychnarzędzirealizacjibyłtrójkątMoskwa–Berlin–Paryż.Kryzysfinan-sowo-gospodarczy2008–2009rokuumocniłdominującąpozycjęNiemiecwEu-ropieitymsamymwoczachMoskwyzwiększyłrolęNiemiecjakokluczowegopartnerawbudowaniuWielkiejEuropy.

Z jednej strony towłaśniemocarstwa europejskie, na czele zNiemcami,zuwaginaswojewpływywstrukturacheuropejskich,miałybyćpromo-

PRA

CE

OSW

10/

2013

37

toremporozumieńwsferzegospodarczej,energetycznej,politycznejibez-pieczeństwapomiędzyUE,szerzejpaństwamieuropejskimiaRosją.Zdru-giejstronytobilateralneporozumieniazNiemcami,FrancjączyWłochamidotyczącewspółpracyenergetycznej,przemysłowejczywsferzeobronnejmiały tworzyć sieć powiązań stanowiących tkankę powstającejWielkiejEuropy. Jedno i drugiemiało służyć zwiększaniuwpływu (najpierwnie-formalnego,awrazzbudowąodpowiednich instytucji także formalnego)Rosjinaprocesyidecyzjeweuropejskiejpolityce,gospodarceibezpieczeń-stwie.DziękitemuRosjachciałatakżezwiększaćswojąobecnośćgospodar-cząwEuropie,uzyskiwaćszerszydostępdorynkówpaństwUE, tworzyć–poprzezwymianęaktywów–kontrolowaneprzezsiebietransnarodoweholdingi,zapewniaćtransferkapitałuizaawansowanychtechnologiizczo-łowychpaństweuropejskich.Cociekawe,Moskwazdawałasięwierzyć,iżpogłębiająca się w ten sposób rosyjsko-europejska współzależność możemiećwistociecharakterasymetrycznynakorzyśćRosji,żepozwolizacho-wać jejnie tylkopełnąswobodępolitykiwewnętrznej,ale takżeswobodęmanewruwpolitycezagranicznej.WielkaEuropaniemiałanacelujakie-goś „roztopienia się” Rosji w nowej strukturze polityczno-gospodarczejibezpieczeństwa.Wprostprzeciwnie–miałaonaumocnićpotencjał i sa-modzielnąrolęRosjijakoglobalnegowielkiegomocarstwa.ZbudowanasiećpowiązańmiaładaćRosjidźwignięwpływunapolitykęeuropejską,kieru-jąc jąnatoryzgodnezrosyjskimi interesami,ale jednocześniepowstrzy-mać aktorów europejskich od prób wpływania na politykę wewnętrznąizagranicznąRosji.

chiny są z jednej strony kluczowym partnerem, a z drugiej jednymzgłównychwyzwańdlaRosji.Moskwazpewnymniepokojempatrzącnadynamicznywzrost potęgi i wpływówmiędzynarodowych Chin, wybra-ła zacieśnianiewspółpracy z Pekinem jako główny element swej taktykipolitycznej. Rosja obsesyjnie obawia się przy tympróbUSAwygrywanianapięć i sprzecznościw interesach Rosji i Chin.Mimo toMoskwa szukasposobów,byumocnićswojąpozycjęwobecChinirównoważyćichrosną-cą potęgę. Elementem tego jestwspółpracaRosji z kluczowymi państwa-mieuropejskimi.Niewątpliwie takimważnymelementemmiałabyć tak-żebudowaWielkiejEuropy.IchoćChinyniesąwrosyjskichdeklaracjachwprostwymieniane jako jednazprzyczyn tworzeniaWielkiejEuropy, toniewątpliwiekonkurencjaznimijestsilnieobecnawpodtekścietejinicja-tywy.Paradoksalnie,niezmieniłotegonawethasłorosyjskiego„zwrotukuAzji”(częściowowreakcjinaanalogicznąpolitykęUSA),lansowaneprzezMoskwęzwłaszczaod2012roku.Rosja,dążącdoodgrywaniawiększejroli

PRA

CE

OSW

10/

2013

38

w regionie Azji i Pacyfiku, jest bowiem zainteresowana wzmocnieniemswojejpozycjim.in.poprzezwspółpracęzEuropą.Zdrugiejstronymożnawyraźniezauważyć,zwłaszczawsferzeenergetycznej,próbęrozgrywaniaprzezMoskwę„kartychińskiej”iperspektywrynkówazjatyckichdlamo-bilizowaniapartneróweuropejskichdowiększych starańodobre relacjezRosją.

obszar Wnp traktowany jest przez Rosję jako naturalna strefa wpływów,jednazpodstawiwyznacznikówrosyjskiejmocarstwowości.Rosjaoddawnadążydostworzenianatymobszarzezarządzanegoprzezsiebieośrodkainte-gracjipolityczno-gospodarczejiwsferzebezpieczeństwa.PrzedewszystkimjednakMoskwaniechce,by jakikolwiekinnyaktor(państwoczystrukturaintegracyjna,jakUSA,UEczyChiny)podważyłjejstrategicznąkontrolęnadtymobszarem.Rosjazaktywizowaławysiłkiintegracyjnew2009roku,forsu-jącbudowęUniiCelnej,anastępnieWspólnejPrzestrzeniGospodarczejidoce-lowoUniiEurazjatyckiej.

Mogłobysięwydawać, iżkoncepcjaWielkiejEuropystanowialternatywędlapowyższej polityki rosyjskiej.Tak jednak,przynajmniejwzałożeniu,niebyło.Wrazz rozwojemkoncepcji stawało się jasne, żenie chodziwy-łącznieobudowępowiązańpomiędzyRosjąiUE,alewistocieostworzeniestruktury dwublokowej: dwóch powiązanych ze sobą bloków integracyj-nych–UniiEuropejskiejnazachodzieiUniiEurazjatyckiejnawschodzie.Tym samym realizacja koncepcjiWielkiej Europymiałaby de facto doko-nać trwałegopodziałuEuropy,wdużejmierze (zwyjątkiempaństwbał-tyckich)wzdłuż granic b. ZSRR.Miałaby ona ten podział legitymizowaći zinstytucjonalizować. Tym samym państwa zachodnie (zwłaszcza UE)miałybywistociewyrzecsiępróbintegrowaniapaństwtzw.wspólnegosą-siedztwa(zwłaszczaUkrainy)doprzestrzenieuropejskiejwoparciuopra-wodawstwo istandardyUE iuznaćrosyjskąhegemonięna tymobszarze.To Rosja, poprzez organyUnii Eurazjatyckiej,miałaby regulować relacjepolityczno-gospodarczepaństwEuropyWschodniej,a takżeKaukazuPo-łudniowegoiAzjiCentralnejzUE.ToMoskwawyznaczałabywpraktyce,czyiwjakimstopniujakieśstandardyeuropejskiemogłybybyćimplemen-towanenatymobszarze.

Jednakwsytuacji,gdyrealizacjakoncepcjiWielkiejEuropyokazałabysięnie-możliwa,UniaEurazjatyckastałabysiędlaniejrzeczywistąalternatywą.Zko-leiproblemywtworzeniuUniiEurazjatyckiejmobilizowałybyRosjędopróbtorpedowaniapolitykieuropejskiejwe„wspólnymsąsiedztwie”.

PRA

CE

OSW

10/

2013

39

3. Wielka Europa: realny program czy polityczna utopia?

WielkaEuropapojawiałasięwdeklaracjachrosyjskichprzywódców,zwłasz-czaWładimira Putina jako hasło.Nigdy jednak nie doczekała się uszczegó-łowieniaw postaci chociażbymniej lub bardziej oficjalnego dokumentu. JejnajbardziejkonkretnympublicznymprzedstawieniempozostajeartykułWła-dimiraPutinawSüddeutsche Zeitungzlistopada2010roku,aleionoferujeje-dynieogólnewskazówkicodocelówisposobówjejrealizacji.

Z drugiej strony jednaknie sposóbnie zauważyć, żewiele inicjatywpodej-mowanychprzezRosjęwjejpolitycewobecUEipaństweuropejskichwpisu-jesięwdeklarowanezałożeniakoncepcjiWielkiejEuropy.Niejestonazatemjedyniepustymsloganem,aleraczejpewnymprogramempolitycznym,choćdośćogólnikowym.Ideatapowracałazwyraźnąregularnościąwówczas,gdywobliczuprzesileńwmiędzynarodowejpolityceigospodarcerosładynamikainterakcjipomiędzyRosjąikluczowymipaństwamieuropejskimi.

Przyglądającsięefektomrosyjskichinicjatywzmierzającychdorealizacjiele-mentówkoncepcjiWielkiejEuropyniemożnasięoprzećwrażeniuichzniko-mości.W sferze bezpieczeństwa, mimowielu lat systematycznych starańRosjinieudałosiędoprowadzićdobudowynowegosystemubezpieczeństwaeuropejskiego,którypodważyłbydominacjęNATOwtejsferzeizapewniłRo-sjimożliwośćwspółdecydowania. Idea zawarcia traktatu o bezpieczeństwieeuropejskimponiosłafiasko.

Wsferze gospodarczejRosjawkońcuwstąpiław2012rokudoWTO. Jednakpoakcesjiskoncentrowałasięnamaksymalnymwykorzystaniulukiodrębnychinterpretacji szczegółowych jej warunków do hamowania procesu znoszeniabarierwhandlu,wtymzUE.Perspektywazawarciapogłębionegoporozumie-niaowolnymhandluRosja–UE,miastprzybliżyć,oddaliłasię.Rosyjskie ieu-ropejskie firmy podpisywały co prawda kolejne porozumienia o współpracy,dochodziłoteżdoakwizycjipojedynczychfirmeuropejskichprzezpodmiotyro-syjskie,aniekiedydotransakcjiwymianyaktywówpomiędzyfirmami.Niepro-wadziłotojednakdoprzełomuwkooperacjiprzemysłowejczytechnologicznej.

Wsferze energetycznejnarastałowrażenie,żenietylkoniejestrealnestwo-rzenie postulowanej przez Rosję jednolitej europejskiej przestrzeni energe-tycznej, opartej na zasadach odmiennych odTraktatuKartyEnergetycznej,ale że narasta konflikt interesówRosji i UEw tej sferze. Spór o implemen-tację trzeciego pakietu energetycznego UE i śledztwo Komisji Europejskiej

PRA

CE

OSW

10/

2013

40

wsprawiepodejrzeniaostosowanieniedozwolonychpraktykmonopolistycz-nychzestronyGazpromubyłytylkoważniejszymitegoprzykładami.

Wsferze humanitarnejdokonywanokolejnychdrobnychkrokówwlibera-lizacjireżimuwizowegopomiędzyRosjąaUE,jednakmimoogromnejpresjipolitycznej ze strony Rosji ciągle niepewna była perspektywa całkowitegozniesieniawizwruchuosobowym.

Wsferze politycznej niedoszłodopowstania, lobbowanegoprzezMoskwę,nowegostałegoorganuRosjiiUE,mającegoodbywaćkonsultacjeipodejmowaćdecyzjewkwestiachpolitycznychibezpieczeństwa.TrójkątMoskwa–Berlin––Paryżspotykałsięnieregularnieiodgrywałrolęwizerunkową,niestającsięrzeczywistymośrodkiemdecyzyjnym.Moskwienieudałosiętakżenadaldo-prowadzićdoformalnegouznaniaprzezUEi jejpaństwaczłonkowskieUniiCelnej czyWspólnej Przestrzeni Gospodarczej łączącej ją z Białorusią i Ka-zachstanemzapartnerapolitycznego igospodarczego,zktórymzawierasięporozumienia.RosjaiUEmimowieloletnichnegocjacji,niebyłynawetwsta-nie uzgodnić treści nowego podstawowego porozumienia tworzącego ramyprawnewzajemnychstosunków(tzw.PCA2).

NajwiększymbodajrozczarowaniemzestronywładzRosjibyłajednakpostawarząduniemiec,którewszakmiałystaćsięgłównympartneremMoskwywre-alizacjikoncepcjiWielkiejEuropy.CoprawdaBerlinciąglebyłwawangardzieeuropejskiejwspółpracygospodarczo-energetycznejzRosją,ale–zwłaszczaod2012roku–corazbardziejwidocznebyłyróżniceinapięciapomiędzystro-namiwniektórychistotnychkwestiach.NiemcywprawdziewspólniezRosjąpostulowałypowołanienowegoorganukonsultacyjnegopomiędzyUEiRosją,alewydajesię,iżMoskwaniebyłazadowolona,żeBerlinniezagwarantowałkonsensuwtejkwestiiwUE.Niemcypopierałydalsząliberalizacjęreżimuwi-zowegopomiędzyUEiRosją,alewyraźnieopierałysięprzeddefiniowaniemterminów całkowitego zniesienia wiz. Moskwę drażniły coraz częstsze postronieniemieckiejsłowakrytykiwzwiązkuznaruszaniemswobódobywa-telskichwRosji.Moskwamiałazazłesilnewsparcie,jakiegoniemieckikomi-sarzds.politykienergetycznejGüntherOettingerudzielałUkrainiebroniącejsięprzedpresjązestronyRosji.Kremlnajwyraźniejpodejrzewał,żetoBerlin,dążącydowymuszenianaRosjiobniżeniaceneksportowanegogazu,stałzaśledztwem Komisji Europejskiej przeciw Gazpromowi. Wreszcie to Niemcybyłygłównymdecydentempodczaskryzysucypryjskiegowiosną2013roku,gdy–niekonsultowanezRosją–porozumienieCypruiEurogrupyuderzyłowrozległeinteresyrosyjskichfirmioligarchówwtympaństwie.

PRA

CE

OSW

10/

2013

41

Prowadzitodorefleksji, iż jeżeliwładzerosyjskierzeczywiściewierzyły,żeznajdąpostronieeuropejskiej silnychpartnerówdorealizacjiprzynajmniejczęścizałożeńkoncepcjiWielkiejEuropy,tobyłatobłędnakalkulacja.Zderzy-łysiętuzesobąróżnepodejścia.PostronieRosjidominowałachęćzawarciaszeregu strategicznych porozumień rosyjsko-europejskich opartych na no-wych,wspólniewynegocjowanych zasadach, a następnie ewentualnego na-pełnianiaichtreścią.Postronieeuropejskiej:chęćwciągnięciaRosjiwsystemnorm i standardów europejskich i realizowania pragmatycznej współpracytam,gdzieinteresystronbyłyzbieżne.

Moskwa nie doceniła ani siły powiązań transatlantyckich, ani niechęcipaństweuropejskichdozasadniczejrewizjieuropejskiegoładuinstytucjonal-nego,przeceniłazatoswąatrakcyjnośćjakopartnerawspółpracywkluczo-wychsferach.Przedewszystkim jednak,nawetwkrótkichokresachswychzwrotówkubardziejintensywnejwspółpracywEuropie,niebyłagotowadorzeczywistejtransformacjiwewnętrznej,takżewsferzepolitycznej,bezktó-rejbudowawspólnejprzestrzenieuropejskiejzudziałemRosjiniejestmożli-wa.KursobecnejpolitykiRosjifaktyczniecorazbardziejoddalająodEuropy.Dopóty,dopókisytuacjatanieulegniezmianie,nietylkoideaWielkiejEuropy,której realizacjaniewydaje sięmożliwaw takimkształcie, jakimzamyśliłasobieRosja,aleteżjakakolwiekinnaformaczęściowejeuropejskiejintegracjiRosji,pozostaniepolitycznąutopią.

Wtejsytuacjinależyoczekiwać,iżRosjaskoncentrujeswojąpolitycznąener-gięnarealizacjipriorytetowegoprojektuintegracjieurazjatyckiej,opartejnastrukturach Unii Celnej/Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej/Unii Eurazja-tyckiej.KluczowymcelemkrótkoterminowymMoskwy jestprzy tymwcią-gnięciedotegoprocesuUkrainy.RealizacjaambitniejszegoprojektuWielkiejEuropy,oileniezostaniezarzucona,toprzynajmniejodłożona,doczasu,gdy–jakwierząrosyjscyprzywódcy–osłabionaUniaEuropejskabędziebardziejskłonnawyjśćnaprzeciwrosyjskimpostulatom.

MarEk MEnkIsZak

PRA

CE

OSW

10/

2013

42

Kijó

w

Kisz

ynió

w

Mos

kwa

Mos

kwa

Miń

skM

ińsk

Kijó

w

Ryga

Ryga

Wiln

oW

ilno

War

szaw

aW

arsz

awa

Prag

aPr

aga

Luks

embu

rgLu

ksem

burg

Am

ster

dam

Am

ster

dam

Bruk

sela

Bruk

sela

Berli

nBe

rlin

Pary

żPa

ryż

Nik

ozja

Nik

ozja

Ank

ara

Ank

ara

Eryw

ańEr

ywań

Asz

chab

atA

szch

abad

Tbili

siTb

ilisi

Baku

Baku

Hel

sink

iH

elsi

nki

Szto

khol

mSz

tokh

olm

Osl

oO

slo

Kope

nhag

aKo

penh

aga

Mad

ryt

Mad

ryt

Lisb

ona

Lizb

ona

Lond

ynLo

ndyn

Dub

linD

ublin

Kisz

ynió

w

Buka

resz

tBu

kare

szt

Belg

rad

Belg

rad

Sofia

Sofia

Skop

jeSk

opje

Tira

naTi

rana

Podg

oric

aPo

dgor

ica

Rzym

Rzym

Aten

yAt

eny

Lubl

ana

Lubl

ana

Wie

deń

Wie

deń

Bern

oBe

rno

Buda

pesz

tBu

dape

szt

Brat

ysła

wa

Brat

ysła

wa

Sara

jew

oSa

raje

wo

Pris

ztin

aPr

iszt

ina

Zagr

zeb

Zagr

zeb

Ukr

aina

: klu

czow

y ka

ndyd

at d

o cz

łonk

ostw

aw

Uni

i Cel

nej/U

nii E

uraz

jaty

ckie

j

Turc

ja: k

andy

dat d

o cz

łonk

ostw

a w

UE,

za

pros

zony

do

czło

nkos

twa

w U

nii E

uraz

jaty

ckie

jEu

ropa

I: p

ańst

wa

poza

UE

Euro

pa I:

pań

stw

a cz

łonk

owsk

ie U

EEu

ropa

II: p

ańst

wa

czło

nkow

skie

Uni

i Cel

nej/U

nii E

uraz

jaty

ckie

j

Euro

pa II

: poz

osta

łe p

ańst

wa

obsz

aru

WN

Ppo

tenc

jaln

i kan

dyda

ci d

o U

nii E

uraz

jaty

ckie

j

Mapa.WielkaEuropawkoncepcjiWładimiraPutina

ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka karpia

ośrodek studiów wschodnich (osw) jest instytucją ekspercką zajmującą się monitorowaniem oraz analizą sytuacji politycznej, gospodarczej i społecznej w rosji, na kaukazie i w azji centralnej, w państwach europy Środkowej i wschodniej, w niemczech oraz na bałkanach.

osw powstał w 1990 roku i jest w całości finansowany z budżetu państwa. w 2006 roku ośrodkowi nadano imię założyciela – Marka karpia.

odbiorcami naszych opracowań są przede wszystkim instytucje państwowe: kancelaria Prezydenta rP, kancelaria Prezesa rady Ministrów, ministerstwa i agencje rządowe, a także sejm i senat rP.

szczególnie aktywnie włączamy się w dyskusję dotyczącą polityki wschodniej unii europejskiej, wyzwań dla bezpieczeństwa energetycznego oraz procesów transformacji politycznej i społeczno-gospodarczej sąsiadów Polski.

znaczna część naszych publikacji dostępna jest na stronie internetowej osw.waw.pl

Serie wydawnicze

punkt Widzenia – krótkie opracowania analityczne prezentujące opinie naszych ekspertów na aktualne tematy; wydawane w języku polskim i angielskim.

prace oSW – duże opracowania analityczne poświęcone ważnym procesom politycznym, społecznym i gospodarczym zachodzącym na obszarze zainteresowania osw; wydawane w języku polskim i angielskim.

Newslettery OSW

Tydzień na Wschodzie – tygodniowy biuletyn analityczny dotyczący obszaru rosji, ukrainy, białorusi, kaukazu i azji centralnej (wersja angielska: eastweek)

BeST oSW – tygodniowy biuletyn analityczny dotyczący obszaru krajów bałtyckich, europy Środkowej, niemiec oraz bałkanów (wersja angielska: ceweekLY)

komentarze oSW – w tej serii publikujemy analizy o najistotniejszych wydarzeniach z obszaru naszego zainteresowania w pogłębionej formie (wersja angielska: osw commentary)

newslettery osw są dostępne w bezpłatnej prenumeracie

Wielka Europa. Putinowska koncepcja (dez)integracji europejskiej

Documents

Transcript of Wielka Europa. Putinowska koncepcja (dez)integracji europejskiej