ŚWIAT BIZANCJUM TOM 2. CESARSTWO …...z Persami. Wraz z upływem kolejnych dziesięcioleci...

Tytuł oryginałuLE MONDE BYZANTIN II

L’Empire byzantin (641-1204)

© Presses Universitaires de France, 20066, avenue Reille, 75014 Paris

© Wydawnictwo WAM, 2011

Publikacja dofinansowana przez Francuskie Ministerstwo Kultury – Centre national du livre

Ouvrage publié avec le concours du Ministère français chargé de la culture – Centre national du livre

Redakcja naukowa

prof. dr hab. Stanisław Szczur

Redakcja językowaEwa Zamorska-Przyłuska

KorektaAgnieszka CabaDariusz Godoś

Projekt okładkiAndrzej Sochacki

ISBN 978-83-7505-570-2

WYDAWNICTWO WAMul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków

tel. 12 62 93 200 • faks 12 42 95 003e-mail: [email protected]

www.wydawnictwowam.pl

DZIAł HANDLOWYtel. 12 62 93 254-255 • faks 12 43 03 210

e-mail: [email protected]

KSIęGARNIA INTERNETOWAtel. 12 62 93 260, 12 62 93 446-447; faks 12 62 93 261

e.wydawnictwowam.pl

Wstęp

Drugi tom z serii trzech, którą wydawcy kolekcji „Nouvelle Clio” po-stanowili poświęcić Bizancjum, jest kontynuacją tomu opracowanego pod kierownictwem Cécile Morrisson i zachowuje jego charakter. Data otwiera-jąca niniejszy tom, rok śmierci Herakliusza, łączy go z tomem pierwszym. Jak każda cezura, jest w pewien sposób arbitralna, ponieważ schyłkowy okres Cesarstwa ma przecież korzenie we wcześniejszych czasach: w epo-ce Justyniana, w okresie ponownego pojawienia się wielkich pandemii i w zapaści gospodarki śródziemnomorskiej. Jest ona jednak stosunkowo łatwa do uzasadnienia. W oczach Bizantyńczyków Herakliusz był jednym z nielicznych cesarzy, którego pełna chwały pamięć przetrwała przez wieki pomimo niepowodzeń u schyłku panowania. Poza tym jako pierwszy ofi-cjalnie posługiwał się tytułem basileus, a Cesarstwo w 641 roku osiągnęło pełnię swej tożsamości religijnej i językowej. Ustaliły się też jego ostatecz-ne granice terytorialne, nawet jeśli potrzeba było jeszcze całego stulecia, by na górach Taurusu stawić tamę zdobyczom kalifatów. Natomiast wybór roku 1204 jako daty zamykającej tom można uzasadnić bez żadnych trud-ności. Utrata stolicy spowodowała u Bizantyńczyków zapaść polityczną i mentalną oraz doprowadziła do przemiany natury ich państwa.

Chronologia, według której podzielono materiał, zmusza autorów tomu drugiego do zajęcia się ponad pięcioma wiekami historii Cesarstwa. Taka dysproporcja może być uzasadniona zarówno troską o spójność, jak i nie-równym dostępem do źródeł. Pomiędzy dobrze udokumentowaną późną starożytnością a okresem panowania dynastii Paleologów, epoka pośrednia jest słabo reprezentowana, nawet jeśli niedostatek ten słabnie, począwszy od XI wieku.

Aby rozwój Cesarstwa w okresie trwającym ponad pięć wieków był bardziej zrozumiały, należałoby poszerzyć opis wydarzeń w stosunku do pierwszego tomu. Czasami więc w pierwszej części wprowadzono dłuższe rozwinięcia tematów, o których nie wspominano w innych miejscach, np. sprawę utraconej pod koniec VIII wieku Afryki czy obraz stosunków mię-dzy Cesarstwem a zachodnimi krzyżowcami.

Nieodzowne było także wprowadzenie kilku punktów łączących ni-niejszy tom z pierwszym w celu uniknięcia potrzeby systematycznego do

6 WSTęP

niego wracania, co spowodowało kilka powtórzeń w bibliografii oraz rza-dziej w samym tekście. Struktura niniejszego tomu jest dość zbliżona do poprzedniego. Przedstawiliśmy tutaj główne wydarzenia, analizy czy struk-tury podstawy cywilizacji i studia dotyczące regionów. Wprowadziliśmy także obraz bizantyńskiej arystokracji, w której łonie formowane były ka-dry dla władzy cesarskiej, Kościoła i armii w okresie odpowiadającym całej badanej epoce, a także opis wsi, która przyczyniała się w znaczący sposób do zaspokojenia potrzeb żywnościowych konstantynopolitańskiej megalo-polii, do finansowania toczonych prawie nieustannie wojen i zapewnienia poboru do wojska. Ogólnie rzecz biorąc, więcej miejsca poświęcono histo-rii społecznej. Ponieważ podstawy cywilizacji bizantyńskiej zostały poło-żone w późnej starożytności, pozostają one niezmienione. Jednak studia dotyczące regionów są bardziej ograniczone niż w poprzednim tomie w ce-lu wskazania znacznego uszczuplenia bizantyńskiego terytorium. Terytoria zachodnie, z wyjątkiem Italii, nie były przedmiotem studiów w pierwszym tomie, gdyż przez krótki tylko czas pozostawały pod władaniem Bizan-cjum, a postępy ekspansji arabskiej doprowadziły do ich prawie całko-witego wchłonięcia około 700 roku. Sytuacja w Afryce jest wspomniana w pierwszym rozdziale poświęconym historycznemu opisowi wydarzeń.

Bibliografia zawiera jedynie wybór spośród olbrzymiej liczby wydaw-nictw. Przede wszystkim skoncentrowaliśmy się na pracach w języku fran-cuskim i angielskim, ograniczając odniesienia do prac w innych językach do dzieł, które nie zostały przełożone na angielski i francuski. Podobnie źródła są ograniczone w swej liczbie i wykazane w bibliografii ogólnej, choć niektóre z nich, bardziej szczegółowe, zostały uwzględnione w biblio-grafii odnoszącej się do poszczególnych rozdziałów. Podjęto także starania o wskazanie istniejących tłumaczeń. Ponieważ tematy takie jak handel roz-proszone są w różnych rozdziałach, indeks umożliwia ich odnalezienie*.

* Gorąco dziękuję kolegom, którzy zgodzili się przeczytać całą książkę lub jej części. Byli to: Marie-France Auzépy, Joëlle Beaucamp, Béatrice Caseau, Vincent Déroche, Berna-dette Martin-Hisard, Sophie Métivier, Paul Pagès i Constantin Zuckerman.

CZęść PIERWSZA

KSZTAłTOWANIE SIę I ROZWóJ CESARSTWA śREDNIOWIECZNEGO:

WYDARZENIA

R O Z D Z I A ł P I E R W S Z Y

Bizancjum w fazie obronnej. Stabilizacja granic

(od VII wieku do połowy wieku IX)

JEAN-CLAUDE CHEYNET

POSTęPY MUZUłMANóW*

NIEPOWODZENIE KONTROFENSYWNYCH DZIAłAń BIZANTYńSKICH

śmierć Herakliusza w styczniu 641 roku pozostawia Cesarstwo w stanie kryzysu, zarówno wewnętrznego, jak i zewnętrznego. Dochodzi do sporów o sukcesję pomiędzy dziećmi pochodzącymi od różnych matek. Najstarszy syn, Konstantyn III, wyznaczony przez swego ojca na następcę, choruje i umiera po trzech miesiącach rządów. Cesarzowa Martyna chciała wtedy narzucić swego syna Herakleonasa. Ten jednak musiał przeciwstawić się armii Wschodu dowodzonej przez Valentinusa, który odsunął go od wła-dzy, a następnie, gdy sam usiłował zawładnąć tronem, został usunięty w 644 roku. Do sprawowania rządów w Cesarstwie doszedł wtedy czternastoletni Konstans II. Po śmierci Herakliusza muzułmańscy Arabowie byli bliscy za-jęcia Egiptu, głównego dostawcy zboża i podatków. Cesarz wysłał tam od-działy z Tracji, zostały one jednak wyparte przez Arabów, którzy otrzymali posiłki zwolnione po przełamaniu frontu perskiego. Patriarcha Aleksandrii Cyrus, który wyjątkowo został mianowany zarządcą Egiptu, został zmuszo-ny w 641 roku do poddania miasta arabskiemu generałowi ‘Amr, wyznaczo-nemu przez kalifa Umara do administrowania krajem.

* Temat wojny Bizancjum z Arabami poruszony jest także w rozdziale XVI, poświęco-nym Anatolii.

11BIZANCJUM W FAZIE OBRONNEJ

Od tej pory cesarze mają przed sobą tylko jeden cel – powstrzyma- nie arabskiej ofensywy, która stwarza nawet zagrożenie wchłonięcia Kon-stantynopola [Bonner, 124; Kaplaony, 130]. Operacje na innych frontach prowadzi się w zależności od tego priorytetowego celu. Konstans II dzia-ła z determinacją, by ocalić to, co może być ocalone. Arabowie zagraża-li szczególnie trzem regionom: Afryce, Cylicji i Armenii. Afryce dlatego, że stanowiła dodatkowy spichlerz zbożowy, chociaż z pewnością skrom-niejszy od Egiptu. Cylicji – ponieważ to także bogata równina, której po-siadanie mogło podtrzymywać nadzieję kontrataku w kierunku Antiochii oraz reszty Syrii, gdzie buntowniczy Mardaici nieustannie sprzeciwiali się okupacji arabskiej. Zagrażali w końcu także Armenii, która dostarczała ce-nionych żołnierzy. Utrzymanie bizantyńskiej dominacji na płaskowyżach armeńskich stwarzało zagrożenie dla Mezopotamii, jednocześnie zabezpie-czając z drugiej strony Anatolię. Odzyskanie Egiptu, który poddał się nie tak dawno, a w którym władza kalifa i jego żądania podatkowe były źle odbierane, wydawało się w zasięgu ręki, tym bardziej że Arabowie nie roz-winęli jeszcze wtedy swej floty.

W 645 roku armia dowodzona przez stratega Manuela bez żadnych przeszkód wylądowała w Aleksandrii, gdzie została bardzo dobrze przyjęta przez mieszkańców. Okazała się jednak niezdolna do prowadzenia kam-panii wojennej, kiedy generał ‘Amr (Ibn al Asa) powrócił tam następnego roku. O wiele więcej szczęścia miał cesarz w Afryce. Muzułmanie, pragnąc zawładnąć tą bogatą prowincją po błyskawicznym zdobyciu Libii w 642 roku i podporządkowaniu sobie lokalnych plemion berberyjskich, które – jak się wydaje – dość szybko się nawróciły, zaatakowali w 647 egzarchę Grzegorza i pokonali go pod Sufetulą. On właśnie podniósł bunt w nadziei powtórzenia wyczynu Herakliusza. Wycofali się jednak stamtąd w zamian za wysoki haracz. Arabowie otworzyli nowy front i wyciągając wnioski z lekcji, jaką otrzymali podczas ekspedycji Manuela, postanowili zbudo-wać własną flotę. Moawija mianowany zarządcą Syrii przez kalifa Uma-ra i wspierany na tym stanowisku przez kalifa Usmana, będąc kuzynem generała, uzyskał w ten sposób możliwość prowadzenia pierwszych na-jazdów wymierzonych przeciwko Anatolii i wyspom na Morzu śródziem-nym, głównie Cyprowi, który został dwukrotnie złupiony w latach 649-650 i w roku 654.

Arabowie rośli w siłę coraz bardziej, otwierając sobie drogę ku płasko-wyżowi irańskiemu w 642 roku dzięki zwycięstwu nad perskim cesarzem Yazdgirdem pod miastem Nihâwand. W ten sposób usunęli ostatni bastion oporu wrogów dzięki kolaboracji wodza jednej z ostatnich armii perskich, wypierając Yazgerta do Chorasanu i udaremniając jego plany sprzymie-

12 KSZTAłTOWANIE SIę I ROZWóJ CESARSTWA śREDNIOWIECZNEGO.. .

rzenia się z Turkami. Klęska i śmierć władcy perskiego doprowadziły do zaniku jego państwa w 652 roku. Chronologia operacji wojennej w Persji umożliwia nam zrozumienie, które oddziały arabskie pozostawały do dys-pozycji w celu toczenia walk z wojskami bizantyńskimi.

Od 5 października 641 roku Arabowie zaczęli władać Dvinem, siedzi- bą patriarchatu armeńskiego, biorąc przy okazji wielu jeńców. Jednak w 643 roku, podczas jednego z kolejnych zmasowanych ataków prowa-dzonych przez Arabów, Ormianinowi Teodorowi Restuniemu, mianowane-mu przez Bizantyńczyków zarządcą, udało się zniszczyć jeden z arabskich korpusów. Akcja ta miała im uświadomić, jak trudno będzie zdobyć Ar-menię. Z drugiej strony unaoczniła lokalnej ludności, jak bardzo wytrwała jest arabska ofensywa. Od tej pory Bizantyńczycy starali się nie przeciw-stawiać ormiańskim książętom, by uniknąć ich sprzymierzenia się z nie-przyjaciółmi. Synod, który odbył się w Dvinie w 648 roku, potwierdził odrzucenie przez Kościół ormiański kanonów Chalcedonu. Teodor Restuni wybrał przynależność do kalifatu mimo presji, jaka była na niego wywie-rana przez Bizancjum, kiedy to sam Konstans II przybył osobiście w 653 roku na Wschód na czele potężnej armii. Początkowo wymagania Arabów były skromne, gdyż żądali oni jedynie podlegającej negocjacjom daniny, nie domagając się nawet pozostawienia na miejscu swego kontyngentu. Chcieli tylko, by Ormianie sami bronili swego terytorium – w domyśle przed Bizantyńczykami. Ugoda podpisana przez Restuniego nie spotkała się z jednomyślnym przyjęciem lokalnych książąt, których spora część, zwłaszcza z zachodnich prowincji Armenii, nadal kierowała swój wzrok ku Konstantynopolowi.

W prowincjach świeżo zajętych i okupowanych przez Arabów z chwilą opuszczenia ich przez oddziały bizantyńskie ludność nie sprzeciwiała się osiedlaniu najeźdźców, którzy nie wprowadzali zmian do systemu admini-stracyjnego ani do sposobu pobierania podatków. Jedynie Mardaici w gó-rach Libanu, bardziej skłonni do oporu, stale prowadzili wypady wzbudza-jące niepokój kalifów, zwłaszcza kiedy ci ostatni osiedlili się w pobliskim Damaszku. Chrześcijanie początkowo wypatrywali powrotu basileusa, ma-jąc nadzieję na powtórzenie wypadków z czasów Herakliusza walczącego z Persami. Wraz z upływem kolejnych dziesięcioleci nadzieja ta zaczęła zanikać, z wyjątkiem być może krótkiej chwili tuż po porażce Moawii pod Konstantynopolem w 677 roku. Anastazy Synaita opisuje warunki życia wierzących. Była to mniejszość, wśród której znajdowali się także jeńcy wojenni. Ci, przechodząc na islam, zdobyli możliwość odzyskania wolno-ści. Reszta cierpiała pod jarzmem zdobywców.


Związki pomiędzy Cesarstwem a jego dawnymi prowincjami rozluźnia-ły się bez wątpienia o wiele wolniej, niż mogłaby to sugerować szybkość, z jaką przeszły w inne ręce. Symbole poprzedniej władzy, takie jak pieniądz czy datowanie na podstawie okresu panowania cesarzy, nie zniknęły od razu. Także i wymiana towarów pomiędzy dwiema potęgami nie została całkowicie przerwana. Jednak stan naszej wiedzy o tej fazie okresu przej-ściowego jest jeszcze zbyt fragmentaryczny. Stolica bizantyńska była nadal informowana o wydarzeniach w Syrii i Palestynie, jak świadczą o tym źró-dła Kroniki Teofanesa, co można wyjaśnić obecnością licznych mnichów palestyńskich w Konstantynopolu aż do początku IX stulecia.

ZNISZCZYć CESARSTWO

Po porażce poniesionej przez Persję zarządca Syrii Moawija uznał, że nadszedł odpowiedni moment do ostatecznego ataku na Bizancjum. Dyspo-nował już w tym czasie, dzięki syryjskim i egipskim arsenałom, odpowied-nią flotą i począwszy od 654 roku, zaczął przygotowywać atak na bizantyń-ską stolicę. Już rok później flota arabska okazała się zdolna do pokonania floty Konstansa II w zatoce u południowych wybrzeży Licji. Jednak Ce-sarstwo zyskało wtedy chwilę oddechu dzięki niepowodzeniom arabskim w Armenii, potężnemu buntowi w Medii, a zwłaszcza dzięki wojnie domo-wej, która wybuchła po zamordowaniu kalifa Usmana w 656 roku. Przez około pięć lat siły zbrojne Moawii, pretendenta do kalifatu, walczyły z ar-mią jego rywala Alego.

Konstans II, obawiając się ataku na tyłach, skłonił Moawiję do zawie-szenia broni w zamian za daninę w wysokości tysiąca nomismata, jedne-go konia i jednego niewolnika dziennie. Cesarz zyskał czas potrzebny do częściowego uporządkowania w 658 roku sytuacji w Tracji, gdzie wziął do niewoli dużą liczbę Słowian i umocnił swoje panowanie nad terytoriami bałkańskimi, kontrolowanymi w dalszym ciągu przez Cesarstwo. Wydaje się, że Konstans II powziął zamiar odzyskania przez państwo równowagi poprzez wzmocnienie prowincji zachodnich. Czy miało to związek z osta-tecznym zwycięstwem Moawii nad Alim, co kazało zakładać wznowie-nie arabskiej ofensywy? Data zabójstwa kalifa Alego nie została ustalona w sposób pewny. Przyjmuje się powszechnie, że zginął on w 661 roku. Już rok później, pozostawiając obowiązki Konstantynopola synowi, Konstans II wyruszył ze swoją flotą do Tesaloniki, a później w kierunku Aten, by do-płynąć następnej wiosny do Tarentu. Spotkał się w Rzymie z papieżem


Witalianem, jesienią zaś udał się na Sycylię, nie usiłując w gruncie rzeczy wyzwolić południowej Italii z rąk Longobardów. Osiedlając się w Syra-kuzach, cesarz wybrał jedną z nielicznych prowincji, które do tej pory po-zostały nietknięte przez wojny i nadal bogate, skąd mógł szybko interwe-niować w Italii i w Afryce. Jednak jego nieobecność ułatwiła wznowienie wypadów muzułmańskich, które były prowadzone za panowania Moawii, doświadczonego stratega, a od tego czasu także niepodważalnego kalifa. Napięcie, jakie w związku z tym panowało w armii, było z pewnością pre-tekstem do zamordowania Konstansa II jesienią 668 roku przez Ormianina, księcia Opsikionu Mezeziusa.

Spadkobierca Cesarstwa Konstantyn IV sprowadził armię z Sycylii, która dochowując wierności dynastii, pochwyciła i unieszkodliwiła przy-wódcę buntu. Jej odejście było na rękę Arabom, którzy zaatakowali Afrykę i złupili Syrakuzy, przeprowadzając swój pierwszy najazd na Sycylię. Jed-nak wszystkie znaki na niebie wskazywały na to, że kalif miał zamiar na nowo podjąć swój wielki plan unicestwienia ostatniego zorganizowanego państwa, które opierało się jeźdźcom Allacha. Aż do tej pory Bizantyńczy-cy mimo wszystko skutecznie się mu przeciwstawiali. Jeśli porównać to jednak z ostatnimi latami panowania Herakliusza, teraz zaczynali słabnąć. W 670 roku część Arabów prowadząca walkę podjazdową znalazła dla sie-bie schronienie w Kyzikos, źle bronionym mieście na południowym wy-brzeżu morza Marmara. Moawija organizował coraz liczniejsze wyprawy. Cylicja i Tars zostały utracone, na wyspie Rodos zainstalowano garnizon arabski. W końcu w 674 roku potężna flota arabska wpłynęła na morze Marmara, niszcząc i łupiąc regiony przybrzeżne przez całe sześć miesię-cy, zanim osiadła na zimę na Kyzikos, okupowanym już od 670 roku. Po-stawiony w sytuacji stałego zagrożenia Konstantyn IV z trudnością bronił resztek Cesarstwa. W 676 roku jeden z wodzów słowiańskich, Perbundos (Przebąd), przygotowujący się do najazdu na Tesalonikę, został schwytany, a następnie zgładzony. Słowianie, chcąc go pomścić, rozpoczęli oblężenie Tesaloniki. Z kolei w Italii Longobardowie dotarli aż do Brindisi i Tarentu, które w końcu zdobyli.

Po trzyletnim okresie nieustannych najazdów wymierzonych przeciwko regionom leżącym w pobliżu stolicy oraz po przemarszu przez Anatolię du-żej armii pod dowództwem Jazida, syna kalifa, Konstantyn IV postanowił walczyć. Zgromadził flotę i wyposażył ją w ogień grecki. Latem 677 roku Bizantyńczycy spalili część floty nieprzyjaciela, która została zmuszona do wycofania się, a w drodze powrotnej napotkała niszczycielską burzę. W ten sposób pierwsze oblężenie Konstantynopola przez wojska Moawii zakoń-czyło się niepowodzeniem.


CHWILOWE ODNOWIENIE CESARSTWA (677-692)

Zwycięstwo Konstantyna IV spotkało się z olbrzymim oddźwiękiem, gdyż Arabowie po raz pierwszy doznali poważnej klęski, która na długi czas nie pozwoliła im żywić nadziei na ponowny podbój. Słowiańscy wo-dzowie z Bałkanów, a także chagan Awarów wysyłali ambasadorów z gra-tulacjami do cesarza. Ten skierował flotę ratunkową w kierunku Tesaloniki, która została uwolniona od słowiańskiego oblężenia [Lemerle, 911] i oso-biście poprowadził ekspedycję lądową, która zaprowadziła porządek w tej bałkańskiej metropolii.

Konstantyn IV odzyskał znaczną część ziem utraconych wcześniej na rzecz Arabów, a Moawija był zmuszony negocjować zawieszenie broni, za-warte w 679 roku, na mocy którego kalif zobowiązywał się do corocznego dostarczania 216 tysięcy sztuk złota, 50 niewolników i tyluż pełnowarto-ściowych koni. Porty morskie Arabów na Morzu śródziemnym – Kyzikos, Chios, Rodos – zostały odzyskane lub opuszczone przez nieprzyjaciela. Cypr zdemilitaryzowano i nie mogła tam stacjonować żadna flota wojenna, a przychody z podatków tej wyspy zostały podzielone po połowie mię-dzy przeciwników. Szczęśliwie dla Cesarstwa po przedwczesnej śmierci Jazida kryzys sukcesji w kalifacie przerodził się w wojnę domową, dodat-kowo skomplikowaną przez rozliczne rebelie szyickich Alidów, co stało się okazją do bizantyńskiej ofensywy. Cesarz odzyskał dzięki temu Cylicję i wysłał swoją flotę, aby pustoszyła wybrzeże syryjskie, a w końcu zgodził się na otrzymywanie podwyższonej daniny, którą zaproponował mu w 685 roku kalif Abd al-Malik.

Polityka zewnętrzna Konstantyna IV mogła być uwieńczona pełnym sukcesem, gdyby nie sprawa bułgarska. Federacja bułgarska została znisz-czona przez Chazarów, którzy zajęli jej miejsce na obszarze dzisiejszej Ukrainy. Natomiast Bułgarzy, stopniowo przepędzani ze swych ziem, kie-rowali się na zachód. Chan Asparuch przekroczył Dunaj i odmówił opusz-czenia zajętych wtedy terenów. W 681 roku Konstantyn IV poprowadził więc przeciwko nim swoją armię, ale został pokonany i zmuszony do od-stąpienia Asparuchowi ziem pomiędzy Dunajem a górami Hajmos* i do pła-cenia daniny, gdyż nie mógł sobie pozwolić na prowadzenie przedłużającej się wojny na drugorzędnym dla niego froncie. Bułgarzy założyli stały obóz w Plisce, która stała się ich pierwszą stolicą. Z czasem wchłonęli ludność słowiańską, która osiedliła się tam przed nimi, i porzucili język prototu-

* Aemon Haemus – łańcuch Bałkanów, Stara Planina (przyp. tłum.).


recki, którym się do tej pory posługiwali. Cesarze bizantyńscy traktowali państwo bułgarskie jak państwo klienckie. Inna grupa Bułgarów, prowa-dzona przez chana Kubera, została w pobliżu Tesaloniki osiedlona już przez Konstantyna IV.

Cesarz starał się też o wzmocnienie swojej pozycji wewnątrz Cesarstwa, dążąc do usunięcia swych braci współcesarzy. Spotkał się jednak ze zbrojną reakcją i musiał zrezygnować z tego planu. Niemniej uczynił współcesa-rzem swego syna, któremu celowo nadał imię Justynian i wyznaczył na jedynego następcę. Udało mu się natomiast doprowadzić do rozwiązania sporu o monoteletyzm na soborze w Konstantynopolu odbywającym się w latach 680-681 (szósty sobór powszechny). Wysiłki mające na celu po-jednanie poprzez tę doktrynę z ludnością wschodnich obszarów, która zna-lazła się pod arabską dominacją i bez większych szans na zmianę tego stanu rzeczy, utraciły swój sens, a mieszkańcy regionów zachodnich byli mocno związani nauczaniem Chalcedonu.

W 685 roku Justynian II, dochodząc do władzy, mógł uznać za korzyst-ne podjęcie ofensywy przeciwko kalifatowi, nadal osłabionemu w wyni-ku wojen domowych prowadzonych w latach 685-687 przez al-Muchtara w Mezopotamii oraz przez zwolenników az-Zubajra w Arabii aż do 692 roku. Abd al-Malik nie protestował przeciwko przywróceniu bizantyńskich wpływów w Armenii i dwukrotnie negocjował traktat, który odnawiał da-ninę płaconą Cesarstwu. Udało mu się uzyskać przeniesienie Mardaitów z Libanu do Cesarstwa, co uwalniało go od dodatkowego źródła proble-mów. W 688 roku, mając zapewniony pokój na froncie arabskim, Justy- nian II poprowadził ekspedycję przez Via Egnatia z Konstantynopola do Tesaloniki i wziął do niewoli wielu Słowian, których następnie osiedlił w Bitynii i masowo wcielał do swej armii. W trosce o wzmocnienie okolic stolicy przeniósł nawet do Bitynii część ludności zamieszkującej Cypr.

Natomiast Abd al-Malik, po zwycięstwie odniesionym nad buntujący-mi się przeciw jego władzy, jako energiczny władca postanowił wyraźniej zerwać z tradycjami odziedziczonymi na swych terenach po Bizancjum. Zarabizował administrację i przeprowadził emisję nowej monety, dinara, na którym nie widniał już wizerunek cesarski ani popiersie Chrystusa. Ju-stynian II uczynił z tego casus belli, odrzucając wpłacaną w takiej postaci daninę, lecz w 692 roku został pokonany pod Sebastopolem w Armenii, kiedy jego słowiański korpus zdradził go w trakcie bitwy. Zemstą cesarza było sprzedanie w niewolę pozostałych przy życiu Słowian. Utracił jednak swe poprzednie zdobycze, a Armenia znowu przeszła pod władzę kalifa-tu. Wojska cesarskie nie były w stanie odeprzeć najazdów prowadzonych w Cylicji i w rejonie Taurusu.


Justynian II w latach 691-692 zwołał sobór zwany trullańskim albo Qui- nisextum, który wydał serię kanonów, nie licząc się jednak ze zwyczajami zachodnimi, gdyż uczestniczyło w nim niewielu biskupów łacińskich. Pa-pież Sergiusz I potępił swoich legatów i postanowienia soboru. Gdy Justy-nian II wysłał swego przedstawiciela, by aresztował papieża, wojska Rzy-mu i Rawenny stanęły po stronie Sergiusza, co było oznaką nowej jednoś- ci skierowanej przeciwko Cesarstwu w środkowej Italii. Wzmożony wy-siłek wojenny spowodował zwiększony ucisk podatkowy i niezadowole-nie elit, tym bardziej że kończył się niepowodzeniem. Bunt w Konstanty- nopolu w 695 roku wyniósł na tron Leoncjusza, jednego z dowódców wojsk w Anatolii, a sam Justynian II, po obcięciu mu nosa, został skazany na zesłanie.

ZAGROżENIE OSTATECZNą KLęSKą (692-717)

Obalenie Justyniana II otworzyło okres szkodliwej dla Cesarstwa niesta-bilności, choć wcześniej, od rozpoczęcia wycofywania się w latach czter-dziestych, potrafiło ono zachować swoją pozycję. Pomiędzy 695 a 717 ro-kiem następowało po sobie, często w sposób gwałtowny, sześciu cesarzy, co każdorazowo pociągało za sobą czystki w wojsku, ze szkodą dla ciągłości oporu wobec Arabów. Ci zyskali akurat nowych, skutecznych generałów, takich jak Maslama (Ben Abd-Malik), który poprowadził całą serię ekspe-dycji w samym sercu Anatolii. Zdolni oficerowie bizantyńscy, na przykład brat cesarza Apsimara (Tyberiusza III), Herakliusz, zadawali poważne stra-ty Arabom, jak chociażby w 699 roku ten ostatni ze swoim szefem sztabu został stracony, gdy Justynian II odzyskał władzę w 705 roku.

UTRATA AFRYKI

Bilans tego ćwierćwiecza jest katastrofalny. Bizantyńska Afryka, po tym jak z trudem została odzyskana, doświadczała pewnej stabilności, co umożliwiło w 610 roku końcowy sukces przedsięwzięcia Herakliusza. Utrata Egiptu, po której wkrótce nastąpiło opuszczenie Cyrenajki, pozo-stawiła Afrykę narażoną na najazdy od wschodu. Bizantyńska Afryka VII stulecia była o wiele mniej rozległa niż ta sama prowincja z okresu odbicia jej przez Justyniana I. Plemiona Maurów z Numidii zyskały już nie-


zależność, choć były w dużej mierze schrystianizowane. Bizantyńskie gar-nizony, Rumy, o których wspominają źródła arabskie z czasów najazdów, zaczęły się ograniczać do miast obydwu najbogatszych równinnych, pro-wincji, Byzaceny na południu i Afryki Prokonsularnej na północy. Obrona kraju zależała mniej od regularnej armii, a bardziej od plemion Maurów zamieszkujących te same prowincje bizantyńskie oraz Numidię, której eg-zarchowie otrzymywali od nich wsparcie. Wskutek tego Arabowie musieli się zmierzyć z większym oporem plemion berberyjskich niż samych Bi-zantyńczyków. W 669 lub w 670 roku Arabowie, którymi dowodził Okba Ibn Hafi, wykorzystując dezorganizację na Zachodzie w wyniku zabójstwa cesarza Konstansa II w Syrakuzach, rozpoczęli nową ofensywę w Byzace-nie. Przywódcy muzułmańscy nawiązali kontakt z plemionami mauretań-skimi, których niedawna chrystianizacja była jeszcze dość powierzchowna. Nawrócili niektórych z nich na islam, co doprowadziło do założenia stałej bazy w Afryce, w Kairuanie.

Od tej chwili obecność Bizantyńczyków ograniczała się do jedynej pro-wincji w Afryce w okolicach Kartaginy. Sama metropolia chyliła się już ku upadkowi. Przeciętne budowle zaczęły zajmować miejsce starszych domów z perystylem, a porty miasta, jak się wydaje, przestawały być używane. Ta stopniowa degradacja wyjaśnia, dlaczego straciło ono na znaczeniu i zniknęło na korzyść Tunisu w pierwszych wiekach sprawowania tam wła-dzy przez muzułmanów. Niemniej jego pomyślność, utrzymywana zwłasz-cza dzięki wysokiej produkcji zboża i oliwy, trwała jeszcze przez długi czas – dłużej, niż można by sądzić na podstawie wydarzeń z VII stulecia. W chwili jego zdobycia Arabowie mogli cieszyć się sporym łupem w zło-cie. Zresztą wartość pieniądza bitego w Kartaginie nie podlegała znaczą-cym wahaniom przed upadkiem miasta.

W latach osiemdziesiątych zwycięstwo Kusayli, wodza jednej z koali-cji berberyjsko-bizantyńskiej, nad Okba Ibn Hafim, który poniósł wtedy śmierć, pozwoliło na odparcie najeźdźców. Niestety tylko na kilka lat kalif Abd al-Malik wysłał przeciwko Afryce potężny korpus ekspedycyjny do-wodzony przez Hassana Ibn al-Nu’mana, wspieranego przez mauretańskie plemiona Libii, uważane za pewnego sprzymierzeńca. Zajął całą prowincję oraz Kartaginę około 695 roku. Zwycięstwo arabskie zostało opóźnione wskutek oporu innych plemion mauretańskich, pod wodzą berberyjskiej prorokini al-Kahiny, które chciały zachować swoją niezależność. Po jed-nym ze zwycięstw al-Kahiny cesarz Leoncjusz, jak jego słynny poprzednik Justynian, rozkazał wysadzić na brzeg afrykański armię, która na jakiś czas odbiła stolicę Afryki. Musiała jednak ustąpić przed przybywającymi posił-kami arabskimi. W drodze powrotnej marynarze ogłosili cesarzem drunga-


riusza floty Apsimara, który wygnał Leoncjusza w 698 roku i przyjął imię Tyberiusza. Otworzyło to przed arabskimi zdobywcami drogę do Maghre-bu [Modéran, 135].

Skutkiem tych wydarzeń była definitywna utrata Afryki, która pozba-wiła Cesarstwo afrykańskiego zboża i naraziła na stałe zagrożenie bogaty tem Sycylii. Afrykańskie chrześcijaństwo o tak bogatej przeszłości osłab- ło znacznie szybciej niż na Wschodzie, bez wątpienia dlatego, że jego elity, w tym wielu biskupów, schroniły się na Sycylii, pozostawiając swe wspólnoty bez pasterzy. Słabo rozwinięty afrykański monastycyzm nie był w stanie ich zastąpić. Z prefektury Afryki pozostały tylko wyspy: Sardynia, Korsyka, Baleary, które stopniowo i w pokojowy sposób wypadały z orbi-ty wpływów bizantyńskich. Sardynia uznawała zwierzchnictwo Cesarstwa jeszcze w 800 roku.

PRZYGOTOWANIE DRUGIEGO OBLężENIA KONSTANTYNOPOLA

Na Wschodzie Armenia, mimo buntu wznieconego w 702 roku, oraz Iberia i Lazik były mocno kontrolowane przez Arabów. W pierwszych la-tach VIII wieku Arabowie definitywnie wypędzili Bizantyńczyków z Cyli-cji i ufortyfikowali Mopsuestię, czyniąc w ten sposób z tej prowincji bazę wypadową dla późniejszego usadawiania się na płaskowyżu anatolijskim. Z kolei Tyberiusz III został obalony przez Justyniana II, który podstępem wtargnął do Konstantynopola, mając wsparcie chana Bułgarów Terweła. Potem odwdzięczył się sprzymierzeńcowi, nadając mu godność „cesarza”. Peryferyjne miasta, takie jak Rawenna czy Cherson, wydawały się gotowe do oderwania od Cesarstwa. Jednak w 711 roku w tym drugim mieście wybuchł bunt, który usunął Justyniana II, kładąc w ten sposób kres dynastii heraklijskiej.

Omajadzi uznali ten moment za dogodny do podjęcia na nowo ofensywy przeciw Konstantynopolowi. Niestabilność polityczna doszła do apogeum. Filipikos, który wstąpił na tron po Justynianie II, chciał przywrócić mono-teletyzm, ale straciwszy popularność, został obalony w czerwcu 713 roku na rzecz cywila Anastazjusza II, który sam z kolei został odsunięty od władzy w 715 roku przez Teodozjusza III. Natomiast Maslama, syn Abd al-Malika i zarządca Arminii*, przemierzał Anatolię, nie napotykając rze-czywistego oporu, a arabskie okręty bez przeszkód przybijały do wybrzeży Licji, wycinając drzewo budulcowe. W 716 roku dwie arabskie armie wkro-

* Armenia w kalifacie Omajadów (przyp. tłum.).


czyły do Azji Mniejszej w celu oblężenia stolicy, co ułatwił im bunt ma-gistra militum Anatolii, Leona, wspomaganego przez Artabasda, dowódcę wojsk ormiańskich, który ożenił się z jego córką. Leon rozpoczął negocja-cje z Maslamą, dając mu do zrozumienia, że w przypadku przejęcia przez siebie korony uzna zwierzchnictwo kalifa. Udało mu się uniknąć starcia z siłami arabskimi i przejąć tron w Konstantynopolu wiosną 717 roku, zaraz po tym jak Teodozjusz III zrzekł się władzy, by zostać mnichem w Efezie.

KONSOLIDACJA ZA CZASóW DYNASTII IZAURYJSKIEJ (717-780)

Nowy cesarz musiał od lipca 717 roku zmierzyć się z oblężeniem pro-wadzonym przez wojska lądowe i morskie kalifatu, o wiele liczniejsze niż te, którymi sam dysponował. Jego poprzednik, Anastazjusz, wzmocnił obronne siły morskie i zmagazynował zapasy na czas długotrwałego oblę-żenia. Wał ziemny zniechęcał Arabów do podjęcia bezpośredniego ataku, więc zorganizowali oni blokadę miasta. Drobne zwycięstwo floty bizantyń-skiej, która spaliła okręty przeciwnika, podniosło morale obrońców. Arabo-wie zostali zmuszeni do spędzenia zimy pod miastem, a że było ich wielu, brakowało im zapasów. Zima, która okazała się szczególnie ostra, poczy-niła wśród nich wiele strat. Na wiosnę przybyły znaczne posiłki z Egiptu i Afryki, jednak spora ich część, składająca się z chrześcijan, uciekła do Leona III. Ogień grecki rozproszył nieprzyjacielskie okręty, co dało od-działom cesarza możliwość manewru. Udało im się przygotować skutecz-ne zasadzki w Bitynii na trasie posiłków muzułmańskich przybywających od strony Azji Mniejszej. Ostatecznie Maslama, którego wojska dotknęła epidemia, a na tyłach zostały zaatakowane przez Bułgarów, odstąpił od ob-lężenia w sierpniu 718 roku. Podczas drogi powrotnej jego okręty zostały zniszczone przez burzę.

Triumf Leona III był całkowity i umożliwił mu stłumienie buntów na Sycylii oraz w samej stolicy, do którego podżegał były cesarz Anastazjusz. Mimo to Arabowie w dalszym ciągu przeważali na lądzie. Zniszczyli Iko-nium, Cezareę, Gangrę i niewiele brakowało, by w 727 roku zawładnęli Niceą. W tym samym roku cesarz Leon III odparł atak sił morskich Hellady i Cyklad wspierających uzurpatora. Władca i jemu współcześni interpreto-wali wszelkie niepowodzenia w kategoriach Bożego gniewu, tym bardziej że w 726 roku straszliwy wybuch wulkanu w pobliżu wyspy Tery pogrążył w dymie i popiele wybrzeża Morza Egejskiego.


Ponieważ wszystkie wcześniejsze herezje zostały już odrzucone, Leon sądził, że przyczynę gniewu Bożego należy widzieć w nadmiernym kulcie obrazów. Kazał zdjąć wizerunek Chrystusa, który ozdabiał Chalke, budynek bramny Wielkiego Pałacu [Auzépy, 123], a w 730 roku podczas uroczystej audiencji ogłosił swój wrogi stosunek do kultu obrazów. Patriarcha German I, sprzeciwiający się ikonoklazmowi, zrzekł się stanowiska i zakończył swe życie w monasterze, nie będąc przez nikogo więcej niepokojony. Jego na-stępca Anastazy uznał nową doktrynę, kładącą nacisk na kult Krzyża, za oficjalną i poinformował o tym w liście synodalnym papieża Grzegorza II, który tę inicjatywę skrytykował. Kolejny papież, Grzegorz III, doprowadził do jej potępienia na synodzie w 731 roku. Sam Leon III nie podjął w tym zakresie żadnej innej inicjatywy.

Spór o obrazy nie był jednak jedynym punktem spornym oddalającym Rzym od Cesarstwa. Leon III w pewnym trudnym do określenia momencie pozbawił papieża znacznych dochodów z Sycylii i Kalabrii i postanowił dopasować geografię kościelną do istniejących wpływów politycznych. Związał z patriarchatem konstantynopolitańskim wschodnią części Ilirii (Macedonia, Grecja, Peloponez), aż do tej chwili zależną od patriarchatu Rzymu. Gwałtowne protesty papieskie słyszane były jeszcze przez długi czas po epoce ikonoklazmu (por. rozdział V, s. 110-111).

Na polu militarnym Leon III nie wspomagał egzarchatu Rawenny, który na jakiś czas utracił swoją stolicę zajętą przez Longobardów z ich aktyw-nym i szukającym nowych zdobyczy władcą Liutprandem. Arabowie kon-tynuowali swoje wyprawy, jednak w 740 roku Leon III z synem Konstanty-nem zaskoczyli i całkowicie zniszczyli jedną z ich armii pod Akroinon, co było pierwszym sukcesem armii bizantyńskiej w potyczce lądowej od wie-lu dziesięcioleci. Chazarowie od czasów Herakliusza stanowili niezmiennie najmocniejszą kartę w talii bizantyńskiej dyplomacji, używaną do wywie-rania nacisku na Persów, a później na kalifat po północnej stronie Kaukzau, gdyż zawsze kusiło ich bogactwo Mezopotamii [Noonan, 136]. Leon III, doceniając znaczenie tego przymierza, wybrał na małżonkę dla swego syna Konstantyna, następcy tronu, córkę chagana. Tymczasem około 737 roku przyszłemu kalifowi Marwanowi II udało się zaskoczyć i pobić Chazarów, a następnie narzucić islam ich przywódcy.

Mimo tego niepowodzenia oraz straszliwego trzęsienia ziemi z jesieni 740 roku, które zrównało z ziemią fortece Bitynii i Tracji oraz zniszczyło część murów Konstantynopola, dla odbudowy których Leon ustanowił no-wy podatek miliaresion, bilans jego panowania był zadowalający. Kiedy Leon III umierał w czerwcu 741 roku, sukcesja miała w naturalny sposób przejść na Konstantyna [Rochow, 137], który już wcześniej prowadził armię


bizantyńską do zwycięstwa latem 741 roku, biorąc w posiadanie Melitenę. Jednak już w 742 roku został zaatakowany przez swego szwagra Artabasda. Ten zgromadził wokół siebie oddziały z Tracji i rozpuścił pogłoski o śmier-ci młodego cesarza, otwierając sobie bez walki drogę do stolicy. Wydaje się, że uzurpator zagrał kartą poparcia dla ikonodulów, by zwiększyć liczbę swoich zwolenników. Obydwaj rywale ubiegali się natomiast o wsparcie kalifa Omajadów. Konstantyn uzyskał pomoc mieszkańców Anatolii i Tra-cji i dwukrotnie pokonał Artabasda, a później w 743 roku także jego sy-na Niketasa, po czym rozpoczął oblężenie stolicy, otrzymawszy wsparcie morskiego temu Kibyraioton. W listopadzie 744 roku zdobył wygłodzony Konstantynopol, kładąc kres trwającej ponad dwa lata wojnie domowej. Konfrontacja ta świadczy o podziałach istniejących w społeczeństwie bi-zantyńskim, o regionalnej rywalizacji, przeciwstawianiu się ikonodulów ikonoklastom. Szczęśliwie dla Konstantyna V Omajadzi nie potrafili z tego skorzystać, gdyż sami zajmowali się walką z rodzącym się buntem Abba-sydów [Nichanian, 429].

W roku 747 uderzyła w Cesarstwo nowa epidemia dżumy. Okazała się szczególnie dotkliwa dla stolicy – do tego stopnia, że trzeba było wzywać mieszkańców Hellady i wysp do ponownego jej zasiedlenia. Nikt nie mógł jeszcze wtedy wiedzieć, że oznaczała ona koniec epizodu rozpoczętego przez Justyniana I. Na froncie wschodnim Konstantyn V wykorzystał prze-wrót Abbasydów, który w latach 748-750 zaangażował wszystkie siły mu-zułmańskie. Zwycięzcy, przy wsparciu arabskich sił pochodzących z Cho-rasanu, ponownie umieścili kalifat w centrum Iraku, zakładając Bagdad, który był bardziej oddalony od frontu syryjskiego. Początkowo kalifowie Abbasydzi, jako rygorystyczni muzułmanie, kładli nacisk na przestrzega-nie obowiązku dżihadu i organizowali wyprawy na obszary zamieszkiwane przez chrześcijan, o tyle groźne, że ich zdolności mobilizacyjne i finansowe osiągnęły apogeum. Jednak w dalszej perspektywie przeniesienie głównego ośrodka kalifatu z Damaszku do Bagdadu oznaczało, że zniszczenie Cesar-stwa Bizantyńskiego przestało być zadaniem priorytetowym. W 751 roku cesarz rozpoczął oblężenie Meliteny i powrócił z jeńcami, których osiedlił w Tracji. W późniejszym czasie, w 755 roku, posunął się aż do Teodozjo-polis, postępując w podobny sposób. Dowodzi to, że jeńcy byli w cenie, gdyż pozyskiwanie ludzi stanowiło poważną trudność. Na morzu flota temu Kibyraioton zniszczyła nieprzyjacielską eskadrę na wodach Cypru. Kon-stantyn na nowo zaludnił Trację i ustanowił w niej garnizony, zapewniając w ten sposób Konstantynopolowi głębokie zaplecze obronne, umocnione dodatkowo przez zmuszenie do posłuszeństwa plemion słowiańskich (skla-wońskich) w Macedonii.


Konstantyn V uważał obronę Konstantynopola za najważniejszą i nie rozpraszał swoich sił, by zachować resztki egzarchatu Rawenny, który został utracony w 751 roku. Liczył na zabiegi dyplomatyczne, które miały pomóc w odzyskaniu tych posiadłości, i nie zniechęcał papieża Stefana II do wy-prawy do Galii w celu ubiegania się o pomoc Pepina, licząc na tradycyjną przyjaźń z Frankami.

Umocniony odniesionymi sukcesami, Konstantyn V postanowił zwołać sobór powszechny w sprawie obrazów, bez udziału przedstawicieli papieża wrogiego ikonoklazmowi, ale za to gromadząc większość biskupów Cesar-stwa, którzy od dwudziestu lat wybierani byli spośród przeciwników kultu obrazów. Synod ten odbył się w pałacu w Hierei w 754 roku; w specjalnym horosie, dokumencie definiującym dogmaty Kościoła bizantyńskiego, po-tępił kult obrazów. Cesarz mógł także liczyć na bezwarunkowe poparcie odtworzonych przez siebie tagmata, których skład sam sobie określał.

Konstantyn V podjął na nowo ofensywę na Bałkanach, kiedy to Abba-sydzi byli ciągle zajęci konsolidowaniem swojego od niedawna panowa-nia, i kilkakrotnie, w 759 oraz zwłaszcza w 763 roku, pokonał Bułgarów, zabezpieczając w ten sposób swe wojenne nabytki w Tracji i Macedonii. Ostatnie lata jego panowania były znacznie mniej pomyślne; na przykład jego flotę wysłaną przeciwko Bułgarom zniszczyła burza, sprawiając, że ekspedycja lądowa stała się nie do pomyślenia. Jednak w 774 roku Kon-stantyn V odniósł nowe zwycięstwo nad chanem Telerigiem. Na froncie wschodnim Abbasydzi wznowili wielkie wyprawy. W 770 roku został spu-stoszony tem Anatolikon, a w 772 zjednoczone siły temów Wschodu nie zdołały powstrzymać Arabów, którzy płacili daniny Bizancjum.

Trudno jest ocenić znaczenie kontestacji ze strony ikonodulów, gdyż przeciwstawianie się cesarzowi stanowiło karalną obrazę majestatu. Jest rzeczą pewną, że nadal istnieli żarliwi ikonodule, zwłaszcza pośród sto-łecznej arystokracji i mnichów. Konstantyn wspierał się na kilku wiernych strategach w celu zapewnienia sobie lojalności prowincji. Najsłynniejszy z nich, Michał Lachanodrakon, który przez długi czas był strategiem Tra-kesionu, prowadził, jak się zdaje, intensywną walkę przeciwko mnichom (ikonodulom), zamieniając nawet klasztory w stajnie dla swej konnicy. W listopadzie 765 roku jeden z mnichów, Stefan Młodszy, został ukamie-nowany przez scholai i tłum stolicy przy aprobacie cesarza. Żywot Stefa-na przedstawia go jako ofiarę przywiązania do kultu obrazów. Jednak je-go śmierć należy bez wątpienia wiązać ze spiskiem z 766 roku, w skład którego wchodziło wielu wysokich urzędników pozostających w bli-skich związkach z cesarzem, łącznie z patriarchą Konstantynem II, który przed ścięciem został publicznie upokorzony. A przecież głowa Kościoła


wybrana została przez cesarza na synodzie w Hierei i nie mógł być nią w żadnym wypadku zdeklarowany ikonodul. Interpretacja walk wewnętrz-nych za czasów Konstantyna V jest trudna z powodu pewnych filtrów na-rzucanych przez zachowane źródła, z których wszystkie są ikonodulskie i w oczywisty sposób nieprzychylne wobec tego władcy chociażby przez nadanie mu złośliwego przydomka, ponieważ miał zanieczyścić wodę w trakcie swego chrztu*.

Leon IV, który bez żadnych przeszkód objął tron po swym ojcu w 775 roku, porzucił jego osobiste poglądy, które dodatkowo okazały się wrogie kultowi Matki Bożej, nigdy przez Kościół niepotępionemu. Jego panowa-nie wydawało się obiecywać pewne odprężenie i zaczęło się pod dobrymi auspicjami, dzięki zwycięstwu odniesionemu przez Lachanodrakona nad Arabami w regionie Germanikei w 778 roku i odparciu próby odwetu w ro-ku następnym. Jednak Leon IV zmarł już po pięciu latach panowania.

Bilans rządów trzech cesarzy dynastii izauryjskiej jest godny uwagi. Przejęli oni tron w momencie, gdy ważyły się losy Cesarstwa. Trzy czwarte wieku później nadal groźni Arabowie zostali powstrzymani, Bułgarzy upo-korzeni, a Tracja i Macedonia zreorganizowane i na nowo zaludnione. Nowa armia tagmata wykazała swoją przydatność i, jak się wydaje, była regularnie opłacana, co świadczyło o powrocie zrównoważonych finansów publicznych. Stabilizacja polityczna postępowała pomimo wojny o sukcesję za Leona III, co umożliwiło głęboką zmianę sposobu funkcjonowania struktur Cesarstwa. Nowe zaufanie do władzy zaowocowało promulgowaniem w 741 roku ko-deksu Ekloge, pierwszej tego typu kodyfikacji prawa od czasów Justyniana I. Jednak państwu brakowało dotkliwie zasobów ludzkich, które były wy-raźnie szczuplejsze od zasobów kalifatu, jedynej potęgi tamtych czasów.

W POSZUKIWANIU RóWNOWAGI

NOWY KRYZYS WłADZY CESARSKIEJ

Przedwczesna śmierć Leona IV pozwoliła na przejęcie regencji przez wdowę Irenę na rzecz ich syna Konstantyna VI [Lilie, 134; Treadgold, 140]. Cesarzowa, która chciała panować samodzielnie bez jakiegokolwiek nadzoru ze strony szwagrów czy innych krewnych Konstantyna V, mogła

* Kopronymos, od onoma – imię, i kopreo – wypróżniać się (przyp. tłum.).


liczyć na wsparcie jedynie przeciwników ikonoklazmu, bez wątpienia licz-nie obecnych w stolicy. żeby upewnić się co do ich wierności, posunęła się do ugody z ikonodulami i wzmocniła swoją popularność dzięki ulgom po-datkowym. Musiała w związku z tym oczyścić Kościół i tagmata, dwie klu-czowe instytucje związane z władzą. Przy poparciu patriarchy Tarazjusza, byłego wysokiego urzędnika stolicy, zwołała w 786 roku sobór w kościele świętych Apostołów w Konstantynopolu, jednak tagmata rozproszyły to pierwsze zgromadzenie. W rok później Irena zwołała jednak nowy sobór, tym razem w Nicei, odwołując się – co wcześniej nie miało miejsca – do wielu igumenów i zapewniając sobie nieobecność wojska pod pretekstem kampanii przeciwko Arabom. Udało jej się przeforsować postanowienie, że kult obrazów jest zgodny z ortodoksją, oraz to, że wyższe duchowieństwo przyłączyło się do stanowiska przedstawianego przez Tarazjusza. W 790 roku nacisk ze strony armii temowej zmusił Irenę do odstąpienia władzy syno-wi. Ten jednak popełniał błąd za błędem. Znęcając się nad temem Armenia-kon, który udzielał mu poparcia, pozwolił pokonać się Bułgarom w 792 roku. Odprawił swoją małżonkę i poślubił kochankę, doprowadzając do schi-zmy mojchiańskiej, która była inicjatywą Teodora Studyty. W wyniku tych nieudanych przedsięwzięć Irena odsunęła od władzy i oślepiła swego wła-snego syna w 797 roku, sprawując sama rządy, aż do czasu gdy została obalona przez swego logotetę tou genikou (genikonu), Nikefora.

Objęcie władzy przez Irenę oznaczało jednocześnie postępujące stopnio-wo osłabienie Cesarstwa trwające aż do 815 roku. Rządy kobiety zachęcały przeciwników do podjęcia ataku. Arabowie kontynuowali najazdy, z któ-rych jeden, prowadzony przez Haruna al-Raszida, syna kalifa al-Hadiego, dotarł aż do samej Bitynii i zmusił Cesarstwo do płacenia daniny. Następca Ireny, Nikefor, również nie miał szczęścia w potyczkach z Harunem, teraz już kalifem, któremu musiał płacić pogłówne za siebie i za swego syna Stauracjusza.

Z kolei bułgarski chan Krum zaatakował w 809 roku i zajął Serdykę (Sofię). Nikefor w odpowiedzi przeprowadził dwie kampanie, z których druga, w 811 roku, doprowadziła go do klęski. Cesarz pozostał osamot-niony na polu bitwy, a jego czaszka posłużyła za kielich zwycięskiemu chanowi. Ten bez przeszkód złupił Trację i otworzył sobie drogę do Kon-stantynopola po kolejnym zwycięstwie pod Wersinike koło Adrianopola w 813 roku, w kampanii przeciwko zięciowi Nikefora, Michałowi I Ran-gabeuszowi, który przejął władzę. Tak druzgocząca klęska spowodowała zamach stanu w Konstantynopolu, gdzie ludność oczekiwała silnej władzy militarnej. Z przyzwoleniem patriarchy Nikefora powołano na tron stratega Anatolikonu Leona (Leon V Armeńczyk), który zastąpił słabego władcę


Michała [Turner, 139]. Nowy cesarz obronił Konstantynopol przed oblę-żeniem Kruma, zmarłego w 814 roku. W roku następnym cesarz odniósł zwycięstwo, które skłoniło Bułgarów do podpisania trwałego pokoju przy zagwarantowaniu pozostawienia im większej części ich zdobyczy.

Natomiast w tym samym czasie na Zachodzie Karol, król Franków, a od-tąd także i Longobardów, stał się protektorem papieża i postanowił w 800 roku przywrócić na Zachodzie tytuł cesarski. W pierwszej chwili Bizan-tyńczycy obawiali się, że nowy cesarz wyruszy na Konstantynopol. Nike-for nie zgodził się na uznanie jego tytułu, co doprowadziło do niewielkiej wojny na Adriatyku, stoczonej przede wszystkim w celu zyskania kontroli nad Wenecją. Frankowie przeważali wtedy na lądzie, a Bizantyńczycy na morzu. Wreszcie w roku 812 w Aix-la-Chapelle posłowie Michała I Ranga-beusza uznali Karola za cesarza Franków, ale już nie Rzymian. Dość szyb-kie osłabienie pozycji Karolingów przyczyniło się później do złagodzenia napięć odnośnie do tego punktu.

Epoka ta zna jedynie jeden świetlisty moment, a mianowicie zmuszenie do poddaństwa Słowian, Grecji i Peloponezu. Stauracjusz, wierny eunuch cesarzowej Ireny, poprowadził armię z Konstantynopola do Tesaloniki, a później udał się na Peloponez, pobierając daninę i zmuszając ludność do uszanowania władzy cesarskiej. W późniejszym czasie cesarzowa podpo-rządkowała sobie także Słowian zamieszkujących Trację zachodnią aż po Filipopolis (dziś Płowdiw). Tereny te zostały jednak utracone po zwycię-stwach odniesionych przez Kruma. Nikefor umocnił element grecki, naka-zując przeniesienie ludności wysp i Azji Mniejszej. Słowianie z północnej części Peloponezu, którzy tymczasem podnieśli bunt, zostali podporządko-wani metropolii Patras.

DRUGI OKRES IKONOKLAZMU

Leon V, ale także spora grupa Bizantyńczyków, do których należy za-liczyć część korpusu wyższych oficerów, stwierdzili, że od czasu potępie-nia ikonoklazmu sprawy państwowe, na które składały się gorzkie porażki czy eliminowanie władców, nie wydawały się cieszyć przychylnością Bo-ga. W 815 roku po szeroko zakrojonych konsultacjach, choć wbrew opi-nii patriarchy Nikefora i Teodora Studyty, głównych przedstawicieli kon-stantynopolitańskiego i bityńskiego monachizmu, Leon V zwołał synod, który ponownie przywrócił postanowienia synodu w Hierei. Drugi okres ikonoklazmu różnił się znacząco od pierwszego swym bardziej intelektu-alnym i wyważonym charakterem, nawet jeśli Teodor Studyta zmuszony


był znosić uciążliwości wygnania, a kilku najbardziej upartych ikonodu-lów doświadczyło prześladowania ze strony Teofila. Przykładem może być męczennik Eutymiusz z Sardes i uwięzienie jego ucznia Metodego [Ży-wot Eutymiusza, 96] oraz kaźń graptoi („wygrawerowanych”) – dwóch mnichów palestyńskich, którym na twarzach wyryto wersety o treści ikonoklastycznej.

Leon V padł ofiarą pałacowego spisku podczas Bożego Narodzenia 820 roku, a tron przeszedł na jednego z jego wcześniejszych wspólników Mi-chała z Amorionu. Inny ich kolega, Tomasz nazywany Słowianinem, chciał pomścić Leona w 821 roku. Zjednoczył stosunkowo szybko większą część Azji Mniejszej, uzyskał pomoc ze strony Arabów, ogłosił się cesarzem dzięki pomocy temów zachodnich i nawet zorganizował własną flotę. Mi-mo że położenie Michała, który dysponował jedynie oddziałami Opsikionu i Armeniakonu, było bardzo trudne, to jednak stolica dochowała mu wier-ności. Zmusiło to Tomasza do przezimowania z armią w Tracji. Ostatecz-nie Michał odniósł zwycięstwo w 823 roku po trzyletniej wojnie domo-wej [Lemerle, 132]. Szczególnie ucierpiała wtedy flota, co w następstwie umożliwiło Arabom z Afryki w 826 roku poparcie na Sycylii kolejnego buntownika Eufemiusza, który wręcz ogłosił się cesarzem, a oddziałowi muzułmanów pochodzących z Andaluzji i wygnanych do Aleksandrii, skąd również wkrótce zostali przepędzeni, zawładnięcie Kretą. Michał wysłał okręty, którymi wtedy dysponował, na Sycylię, gdzie odzyskał dużą część utraconego wcześniej terytorium, jednak Palermo w 831 roku ostatecznie wpadło w ręce Arabów. Na Krecie marynarze i żołnierze bizantyńscy zosta-li zmuszeni przez Arabów, którzy zaanektowali wyspę za cenę walk trwają-cych kilka dziesięcioleci, do wycofania się.

Teofil, który nastąpił po swoim ojcu w 829 roku, został przygotowany do objęcia roli przyszłego władcy przez jednego z największych uczonych swoich czasów, jakim był Jan Gramatyk, zaciekły ikonoklasta. Teofil ma-rzył o powrocie do świetności z czasów dynastii izauryjskiej, aby wzmocnić ideę ikonoklazmu za pomocą zwycięstw militarnych. Po niepewnych po-czątkach otrzymał nieoczekiwane wsparcie ze strony buntowników pocho-dzących z Persji, uciekinierów z kalifatu. Cesarz kazał w stolicy ochrzcić ich przywódcę, nadając mu imię Teofoba. Mianował go patrycjuszem i ożenił z księżniczką Cesarstwa. Wzmocniwszy w ten sposób swoją armię, poprowadził ją przeciwko Arabom i zajął Sozopetrę. Pobierając wielką da-ninę, powrócił bez przeszkód i odbył triumf w stolicy. Kalif al Mu’tasim zrewanżował się za to rok później, kierując potężną wyprawę, ostatnią, jaką którykolwiek kalif poprowadził na terenie Anatolii. Teofil został pokona-ny przez jeden z korpusów tej armii i mógł zostać wzięty do niewoli pod


Dazimonem. Musiał się wycofać, z czego skorzystał nieprzyjaciel, zajmu-jąc Ancyrę, a później oblegając Amorion, kolebkę dynastii i stolicę temu Anatolikon. Amorion został wzięty szturmem, podczas którego zginęła lub została pojmana elita bizantyńskich oddziałów. Wzięci do niewoli wyżsi oficerowie zostali później zabici, tworząc oddział męczenników z Amorio-nu. Klęska była bardziej psychologicznej niż militarnej natury, mimo że władca rozesłał w tym czasie swoich posłów na Zachód, proponując współ-pracę militarną [Shepard, 138], gdyż armia temu Trakesion była zdolna do zniszczenia sporej bandy arabskich piratów latem 841 roku.

Teofil zmarł przedwcześnie, pozostawiając dwuletniego syna, Micha-ła III, co zapowiadało długotrwały okres regencji. Młoda wdowa Teodora mogła liczyć na swych braci Bardasa i Petronasa, którzy dysponowali już doświadczeniem oficerskim [Herrin, 127]. Szybko nastąpiło też porzuce-nie ikonoklazmu, nawet jeśli doktrynę tę nadal podtrzymywała spora część kleru, począwszy od Jana Gramatyka, którego Teofil uczynił patriarchą. Potrzeba było ponad roku na zdjęcie go z urzędu i powrót 11 marca 843 ro-ku, podczas zwykłego synodu, do stanowiska wypracowanego na soborze nicejskim II i intronizowania tego samego dnia na tron patriarszy Metode-go, Sycylijczyka przebywającego na dworze Teofila. Teodora zadbała o to, by potępienie ikonoklazmu nie było równoznaczne z potępieniem dynastii cesarskiej, i uchroniła dobrą pamięć swego męża. Po śmierci Metodego powołała na patriarchę Ignacego, surowego mnicha, wykastrowanego syna cesarza Michała I, co do którego spodziewała się, że będzie umiał wyciszyć niepokoje nadal obecne w Kościele, a zwłaszcza znaleźć sposób pojednania z mnichami z klasztoru Studiosa.

W początkowym okresie sprawowania funkcji regentki Teodora korzy-stała ze wsparcia Teoktysta, zwierzchnika kancelarii. W przeciwieństwie do Ireny zmuszona była do stawienia czoła wielu przeciwnościom naraz. Doznała jedynie drobnych porażek, z wyjątkiem niepowodzenia na Sycy-lii, gdzie Arabowie nieustannie przesuwali się na wschodnią część wyspy. Odniosła też kilka sukcesów dzięki zapuszczaniu się w głąb terytorium nie-przyjaciela, co przynosiło zarówno daniny, jak i jeńców. Jej twarde stanowi-sko wobec dualistycznej sekty paulicjan, karanych śmiercią już od czasów patriarchy Nikefora, których liczba stale się zwiększała w temach wschod-nich, zmusiło ich do emigracji z Cesarstwa i zamieszkania na pograniczu arabskim. Pod przywództwem Karbeasa i Chryzocheira utworzyli niewiel-kie państwo wojskowe w pobliżu granicy wokół twierdzy Tefrike, usytu-owanej na terytorium muzułmańskim [Lemerle, 500].


SUKCESY MICHAłA III

W 856 roku Bardas przygotował spisek mający na celu śmierć Teoktysta pod pretekstem przekazania pełni władzy siostrzeńcowi Bardasa, Michało-wi III. Jednak to on sam faktycznie rządził państwem i w końcu otrzymał tytuł cesarski. W tym czasie władza Abbasydów słabła, a potężne imperium zaczęło się rozsypywać. Pod nominalną kontrolą kalifów prowadzenie dżi-hadu zostało powierzone emirom z przygranicznych prowincji, takich jak Tars czy Melitena, którzy atakowali temy Wschodu przy pomocy pauli-cjan. W 863 roku Petronasowi dowodzącemu wojskami udało się otoczyć i zniszczyć armię emira Meliteny, Amra, który poniósł śmierć na polu bitwy. W tym samym roku zginęli także: Ali, dawny emir Tarsu i zarządca Arme-nii, oraz Karbeas, przywódca wojskowy paulicjan. Emirat Meliteny nigdy nie podniósł się po tym ciosie, co otworzyło przed bizantyńskimi armiami drogę do Armenii, prowincji nadal podporządkowanej kalifatowi. Nowa kampania mająca na celu odzyskanie Krety została zaplanowana w 866 ro-ku, ale odwołano ją z powodu zabójstwa Bardasa. Pochodzący z północy lud Rusinów, jedyne źródło nowych trosk po 860 roku, przeprowadził ataki na Konstantynopol i jego przedmieścia, a potem w spokoju się wycofał.

Patriarcha Ignacy, który pozostał wierny Teodorze i krytykował złe pro-wadzenie się Bardasa, został oskarżony o spisek i wygnany w 858 roku. Za-stąpił go wykształcony wysoki urzędnik Focjusz, wówczas szef kancelarii. W ciągu tygodnia otrzymał wszystkie wymagane niższe i wyższe święcenia duchowne. Ten mało kanoniczny wybór – chociaż nie bez precedensu – był kontestowany przez zwolenników Ignacego, którzy odwoływali się do pa-pieża. Michał III, idąc za propozycją Focjusza, postanowił zwołać synod poświęcony kwestii obrazów. Odbył się on w latach 860-861 i doprowa-dził do triumfu patriarchy. Papież Mikołaj I odwołał swoich legatów, tym bardziej że rywalizacja pomiędzy dwoma Kościołami była coraz mocniej akcentowana na terenie Bułgarii. W 867 roku Focjusz zwołał nowy synod, który ekskomunikował papieża za herezję. Wtedy po raz pierwszy pojawiło się nieporozumienie w sprawie Filioque (por. rozdział V, s. 134). Upadek Michała III i odejście patriarchy Focjusza doprowadziły jednak natych-miast do nowego rozdania.

Okres pierwszego patriarchatu Focjusza cechował się niezwykłą aktyw-nością misjonarską, której głównym celem było początkowo nawrócenie Chazarów i mieszkańców państwa wielkomorawskiego, dwóch państw odgrywających zasadniczą rolę w bizantyńskiej dyplomacji. Konstantyn, który później przyjął imię Cyryla, i jego brat Metody zostali wysłani w 860


roku do Chazarii, docierając tam przez Cherson na Krymie – bizantyński punkt służący do obserwowania wydarzeń na stepie. Przedsięwzięcie to zakończyło się niepowodzeniem. Chagan Chazarów przyjął w 861 roku przedstawicieli trzech religii monoteistycznych, po czym lud ten zdecydo-wał się przyjąć judaizm [Zuckerman, 141]. W odpowiedzi na to Bazyli I, Macedończyk, wówczas już cesarz, bardziej ofertami awansu niż przymu-sem usiłował nawrócić żydów mieszkających w Cesarstwie.

W 863 roku Focjusz, w odpowiedzi na prośbę Rościsława, księcia wiel-komorawskiego, wysłał doń Konstantyna i Metodego w celu formowania słowiańskiego duchowieństwa jego państwa. Wybitny filolog, jakim był Konstantyn, opracował alfabet umożliwiający po raz pierwszy pisanie w języku słowiańskim i tłumaczenie na ten język tekstów liturgicznych. Cała misja, której historia jest bardzo złożona, musiała także przeciwsta-wić się wrogiej postawie misjonarzy frankońskich. Po powrocie Metodego w 885 roku (Konstantyn zmarł w roku 869) jego ostatni uczniowie wypę-dzeni z państwa wielkomorawskiego znaleźli schronienie w Bułgarii, gdzie wzmogli prowadzoną tam misję chrystianizacyjną. Rzeczywiście, chan Bułgarów, Borys, przejawiał zainteresowanie przyjęciem chrześcijaństwa, które umożliwiłoby mu umocnienie swej władzy pośród bojarów i wejście jego państwa do grupy narodów chrześcijańskich.

Od czasu podbojów Kruma część poddanych bułgarskich chanów, daw-nych jeńców czy nowo nawróconych, była już chrześcijanami. Borys zwró-cił się w stronę Konstantynopola, uzyskał tam dla siebie chrzest w 864 roku i przyjął imię swego ojca chrzestnego, cesarza Michała. Pozostało więc zor-ganizować Kościół bułgarski, co do którego Borys chciał przede wszystkim, by nie służył narzucaniu wpływów Konstantynopola, i dla którego pragnął niezależności. Liczył na rywalizację pomiędzy Rzymem a Konstantynopo-lem w realizacji swego celu. Musiał jednak zaakceptować związanie arcy-biskupstwa bułgarskiego z patriarchatem Konstantynopola.

Michał III, zmęczony już wpływami Bardasa, obdarzył swą przyjaźnią Bazylego, sprawnego fizycznie wieśniaka pochodzenia armeńskiego, który był szczególnie uzdolniony w ujeżdżaniu koni, co było pasją Michała III. Bardas usiłował wyeliminować swego rywala, został jednak uprzedzony i zgładzony wiosną 866 roku. Wpływy Bazylego stały się tak silne, że Mi-chał dał mu za małżonkę swoją kochankę Eudokię Ingerinę i uczynił z nie-go współcesarza. Stało się to pretekstem wielu komentarzy współczesnych i zasiało wątpliwości co do ojcostwa syna Eudokii, Leona, narodzonego we wrześniu 867 roku. Kilka dni później Michał, który zamyślał odsunąć Bazylego, został przez niego zabity nocą 23 września 867 roku w swoim podmiejskim pałacu świętego Mamasa.


Bilans rządów Michała III, opracowany w tendencyjny sposób przez hi-storyków dynastii macedońskiej, przez długi czas wywierał wpływ na jego wizerunek. Cesarz, którego należało zdyskredytować dla usprawiedliwienia dojścia do władzy Bazylego przez zamordowanie swego dobroczyńcy, był przedstawiany jako człowiek rozwiązły, który nie potrafi uszanować nawet najświętszych instytucji; jako nieudacznik, który nie troszczy się o sprawy państwowe; jako ten, który każe gasić sygnały ogniowe, alarmujące o na-jeździe nieprzyjaciela, tylko po to, by móc dokończyć program wyścigów konnych w Hipodromie; wreszcie jako człowiek rozrzutny w stosunkach ze swoimi ulubieńcami do tego stopnia, że miał całkowicie opróżnić skarb państwa. Jeśli nawet nie jesteśmy w stanie ocenić osobowości Michała, to i tak musimy przyznać, że właśnie za jego panowania wpływ Bizancjum na Bałkanach dał się odczuć najsilniej dzięki aktywności Focjusza, a na wschodzie po raz pierwszy zarysowała się możliwość odzyskania terenów kosztem muzułmanów.

Spis treści

WSTęP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

Część pierwsza ksztaŁtowanie się i rozwój Cesarstwa

ŚredniowieCznego: wydarzenia

Rozdział pierwszyBIZANCJUM W FAZIE OBRONNEJ. STABILIZACJA GRANIC(OD VII WIEKU DO POłOWY WIEKU IX) (Jean-Claude Cheynet) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Postępy muzułmanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Niepowodzenie kontrofensywnych działań bizantyńskich . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Zniszczyć Cesarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Chwilowe odnowienie Cesarstwa (677-692) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15Zagrożenie ostateczną klęską (692-717) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

Utrata Afryki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Przygotowanie drugiego oblężenia Konstantynopola . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Konsolidacja za czasów dynastii izauryjskiej (717-780). . . . . . . . . . . . . . . . . . .20W poszukiwaniu równowagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24

Nowy kryzys władzy cesarskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24Drugi okres ikonoklazmu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Sukcesy Michała III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Rozdział drugi EKSPANSJA BIZANTYńSKA ZA CZASóW DYNASTII MACEDOńSKIEJ(867-1057) (Jean-Claude Cheynet) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

Ustanowienie dynastii macedońskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33Polityka zagraniczna Leona VI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Ponowny konflikt z Bułgarami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Sukcesy w walce przeciw muzułmanom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Przejęcie władzy przez Konstantyna VII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42Triumf na Wschodzie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Bazyli II, ekspansja na Zachodzie i obrona Wschodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47Następcy Bazylego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

658 SPIS TREśCI

Rozdział trzeci BIZANCJUM POMIęDZY TURKAMI A KRZYżOWCAMI (1057-1204) (Jean-Claude Cheynet) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Niepokoje wewnętrzne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57Cesarstwo zagrożone z każdej strony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61Objęcie władzy przez Aleksego Komnena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64Wstrząs wywołany wyprawami krzyżowymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68Panowanie Jana II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72Ambicje Manuela Komnena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74Szybkie osłabienie państwa za czasów dynastii Angelosów . . . . . . . . . . . . . . . .78Czwarta krucjata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81

Część drugainstytuCje Cesarstwa

Rozdział czwartyCESARZ I PAłAC (Jean-Claude Cheynet) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Cesarz i jego rodzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87Wybór cesarza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Cesarzowe i porfirogenetki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

Kierowanie Cesarstwem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93Cesarska propaganda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93Dyplomacja bizantyńska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

Cesarski ceremoniał . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97Wielki Pałac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97Tytuły cesarskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .99

Nadawanie godności i urzędów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99„Roga” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102Handel godnościami i obowiązkami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Dwór . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104Eunuchowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106

Rozdział piątyINSTYTUCJE KOśCIOłA BIZANTYńSKIEGO(Marie-Hélene Congourdeau i Bernadette Martin-Hisard). . . . . . . . . . . . . . . . 109

Patriarchat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110Zasięg patriarchatu (VII-XII wiek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

Dekret Leona III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110Taxis w latach 901-905. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111Przemiany z okresu X-XII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112Patriarchat a Kościoły narodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113

659SPIS TREśCI

Patriarcha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114Tytulatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114Wybór . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115Pochodzenie patriarchów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116Funkcje patriarchów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117

Patriarcha i cesarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117Harmonijna współpraca czy rywalizacja? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118Władza cesarza w Kościele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119

Administracja patriarsza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120Siedziba patriarchatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120Duchowieństwo patriarchatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121Archontowie patriarchatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121

Zarządzanie sprawami Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124Główne organy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

Synod stały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124Kancelaria patriarchalna i synodalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125Trudna równowaga władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125

Normy bizantyńskiego prawosławia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127Ostatnie sobory powszechne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127Nomokanon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128Synodikon Ortodoksji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130

Obrządek kościoła Hagia Sophia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132Patriarchat Konstantynopola w Kościele powszechnym . . . . . . . . . . . . . . . . . .132

Zanikanie patriarchatów wschodnich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133Rzym i Konstantynopol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

Motywy rozłamu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134Etapy zrywania więzi między Kościołami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135

Organizacja duchowieństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137Kariera kościelna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137Biskup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138Kaznodziejstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

Mniejszości nieortodoksyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141Monofizyci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141Ruchy sekciarskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143żydzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144Muzułmanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

Rozdział szóstyADMINISTRACJA CESARSKA (Jean-Claude Cheynet). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

Skarbowość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149Zasady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149Główne podatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

Demosion, czyli podstawowy podatek gruntowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152

660 SPIS TREśCI

Kapnikon, czyli podymne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153Synone (lub coemptio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153

Podatki uzupełniające. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154Ciężar podatków. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155Wyłączenia podatkowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156Ewolucja w XI i XII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157Gospodarcze koszty funkcjonowania państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

Tworzenie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161Kodeksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Ekloge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161Bazyliki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162

Nowele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163Kształcenie prawników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

Administracja centralna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164Doradcy cesarza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164Rekrutacja i wynagradzanie urzędników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165

Główne służby państwowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167Kancelaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167Finanse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167Instytucje dobroczynne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169Dromos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170Sprawiedliwość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170Rozwój administracji za panowania Komnenów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Administracja prowincjalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172Temy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172Rozwój temów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

Rozdział siódmyARMIA I MARYNARKA (Jean-Claude Cheynet) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

Themata i tagmata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177Pozorna reforma temów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177Organizacja i rekrutacja armii temowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180Utworzenie marynarki wojennej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181Tworzenie nowej armii polowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182Ewolucja marynarki wojennej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187Rola cudzoziemców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188Stan osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190Armia zaawansowana technicznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Finansowanie armii i opłacanie żołnierzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195Sprawa ziem wojskowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195Przemiany w X i XI wieku: fiskalizacja stratei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197Rozwój pronoia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198żołnierze jako grupa uprzywilejowana? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

661SPIS TREśCI

Powody, dla których armia prowadzi walkę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202

Rozdział ósmyKLASY KIERUJąCE CESARSTWEM (Jean-Claude Cheynet) . . . . . . . . . . . . . . 205

Odnowienie wyższej arystokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206Kadry wojskowe od VII do IX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206Ewolucja pod panowaniem ostatnich Macedończyków. . . . . . . . . . . . . . . . 209Dochodzenie Komnenów na szczyty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211Czy arystokracja stanowiła otwartą grupę? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

środki wpływów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .214Tworzenie się klanów rodzinnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214Miejsce kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216Fortuny i ich dziedziczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219Klientela arystokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222Czy w Bizancjum istniały prywatne armie?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

Powstania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225Dążenie do zawładnięcia tronem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225Ruchy separatystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228Separatyzm etniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229Dysydenci greccy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

Część t rzecia Podstawy CywilizaCji bizantyńskiej

Rozdział dziewiątyLUDNOść I DEMOGRAFIA (Jacques Lefort) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

Ludność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235Różnorodność zaludnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235Ruchy migracyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236Języki używane w Cesarstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240Cesarstwo jako czynnik jednoczący. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

Polityka cesarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .244Zagadnienia demograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247

Rozkład populacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247Ewolucja demograficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248Wielkość populacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

Rozdział dziesiątyGOSPODARKA I SPOłECZEńSTWO WSI (Jacques Lefort) . . . . . . . . . . . . . . . 253

Warunki produkcji rolnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253Warunki geograficzne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

662 SPIS TREśCI

Narzędzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254Społeczna organizacja produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255

Wieś i posiadłość, drobni właściciele i dzierżawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .255Sposoby użytkowania wielkich posiadłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257Gospodarka chłopska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257

Formy spieniężania produkcji rolnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258Produkty: uprawiane rośliny i hodowane bydło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .258Techniki agrarne i produkcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261Wykorzystywanie obszarów leżących odłogiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .264

Czynniki wpływające na rozwój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265Wzrost demograficzny i zwiększenie popytu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

Skutki wzrostu liczby ludności od IX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .265Wzrost popytu od X wieku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .267Poszerzenie powierzchni upraw i jego uwarunkowania . . . . . . . . . . . . . . . . .267

Rola struktury wiejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269Wioska jako habitat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .269Gospodarcza funkcja wioski jako struktury społecznej. . . . . . . . . . . . . . . . . .270Samorząd wiejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .271Gmina i państwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .272Wielkie posiadłości ziemskie na obszarach należących do wiosek . . . . . . . . . .272

Rola środowiska obszarniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273Wzrastający udział wielkich posiadłości ziemskich w gospodarce rolnej . . . . .274Wielcy posiadacze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .276Zarządzanie wielkimi posiadłościami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .278Księgowość wielkich posiadłości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .278Zainteresowanie wielkich posiadaczy ziemskich agronomią . . . . . . . . . . . . . .279

Formy rozwoju. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .279Podział dochodów z ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280

Dochód wieśniaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .280Dochód wielkich posiadaczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .280

Rzemiosło rolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

Rozdział jedenastyKONSTANTYNOPOL A GOSPODARKA MIEJSKA (Michel Kaplan) . . . . . . . . . 283

Rozwój miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283Ludność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283

Organizacja miejskiej przestrzeni i pejzażu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .285Od połowy VI do końca IX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285Ponowny rozwój. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286Dzielnice portowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288

Miasto stołeczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .292Stolica Cesarstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292

663SPIS TREśCI

Symboliczna i rzeczywista siedziba władzy politycznej. . . . . . . . . . . . . . . . . .292Pałac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .293Lud. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .295

Instytucje Konstantynopola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298Eparcha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .298Rejon Konstantynopola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .299

święte miasto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300Kościół Konstantynopola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .300Klasztory, fundacje miłosierdzia, bractwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .301

Stolica relikwii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303Gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .304

Profesje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304Księga Eparchy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .304Organizacja korporacji zawodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .305Znaczenie gospodarcze i polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .306

Społeczna struktura produkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307Profesje o dużej wartości dodanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .307Rzemiosło i drobny handel: sklepik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .308Właściciele i najemcy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309Państwo i możnowładcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .310

Wielki handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311Finansowanie handlu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .311Kupcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .313

Dostawy dla stolicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314Społeczeństwo Konstantynopola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .316

Dominująca rola arystokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316Pojawienie się „mieszczaństwa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317Rzemiosło i jego pracownicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319

Rzemieślnicy: ich status społeczny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .319Wolne zawody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320Kobiety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320Niewolnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .321

Osoby z marginesu społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322

Rozdział dwunastyPIENIąDZ, FINANSE I HANDEL (Cécile Morrisson) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

Organizacja bicia pieniądza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326Źródła zaopatrzenia w kruszce: zasoby pieniężne i kopalnie . . . . . . . . . . . 326Cechy systemu monetarnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328Organizacja bicia pieniądza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330Mennice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330

Zapaść, opór i przystosowanie: mroczny okres (koniec VII – połowa IX wieku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332

664 SPIS TREśCI

Zapaść i przystosowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332Ograniczona i częściowa produkcja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .332Regionalna specyfika i wzrastająca autonomia prowincjalnych warsztatów menniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .333Regionalizacja i ograniczenie obiegu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .334

Przetrwanie sfery wymiany pieniężnej i jej ograniczenia . . . . . . . . . . . . . . 336Pierwsze odrodzenie monetarne: od Teofila do Konstantyna VII (od połowy IX do X wieku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .339

Zwiększona intensywność produkcji i obiegu pieniądza . . . . . . . . . . . . . . . 339Kontekst podatkowy i budżetowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341

Ekspansja i związane z nią problemy (koniec X – początek XII wieku). . . . . .342„Ekspansja” w XI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342Kryzys końca XI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345Reforma Aleksego I Komnena i system hyperpyrona . . . . . . . . . . . . . . . . . 346Monetaryzacja w epoce Manuela I a finanse Cesarstwa . . . . . . . . . . . . . . . 347Bizant w handlu śródziemnomorskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348

Rozdział trzynastyżYCIE RELIGIJNE (Béatrice Caseau i Marie-Hélene Congourdeau) . . . . . . . . 351

Ramy życia wiernych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352Rytm życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353

Chrzest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .353Małżeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .354Pokuta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .357Pochówek i życie pozagrobowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .358

Kościół i społeczeństwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361Kontrolowanie przemocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .361Zakazane praktyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .363

Formy pobożności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .364życie liturgiczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364święci i ich kult . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368Miejsce obrazów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370Krytyka obrazów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373Tendencja mistyczna: Symeon Nowy Teolog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374

Monastycyzm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .375Zakładanie monasteru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375Nowa geografia monastyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377

Okres pierwszego rozkwitu w Bitynii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .377Wzrost znaczenia Bałkanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .378Bogactwa klasztorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .379Poprawa zarządzania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .380

665SPIS TREśCI

Rozdział czternasty NAUCZANIE I KULTURA PISANA (Bernard Flusin). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383

Mroczne wieki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384Odnowa (koniec VIII – IX wiek). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .391Focjusz, Aretas i ich epoka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .395Panowanie Konstantyna VII Porfirogenety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .400Apogeum: XI i XII wiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .403

Rozdział piętnastySZTUKA (Jean-Michel Spieser) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415

Zjawiska ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416Lata 650-886 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416Lata 886-1025 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417Lata 1025-1204 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418

Główne dziedziny twórczości artystycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .419Architektura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419Monumentalne malarstwo religijne i ikony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425

Ikonoklazm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .425Wiek X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .427Wieki XI i XII. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .430

Z pałacu do miasta i na wieś: sztuka świecka, sztuka nieużytkowa, przedmioty codziennego użytku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433

Sztuka dworska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .433Sztuka nieużytkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .435Poza kontekstem dworu i miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .437

Część czwartaregiony Cesarstwa

Rozdział szesnastyANATOLIA I WSCHóD BIZANTYńSKI (Bernadette Martin-Hisard) . . . . . . . . 443

Od Wschodu do Anatolii (VII wiek – koniec IX wieku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445Anatolia w stanie wojny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446

Atakowana Anatolia (VII-VIII wiek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .446Rozwój administracyjny (VII wiek – początek IX wieku) . . . . . . . . . . . . . . . .448Anatolia ustabilizowana (IX wiek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .450

Nowa Anatolia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453Nowe słownictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .453Ruralizacja a arystokracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .456Żywotność religijna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .458Zróżnicowanie regionalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .460

666 SPIS TREśCI

Anatolia i jej nowe granice (od końca IX do połowy XI wieku). . . . . . . . . . . .462Ekspansja Anatolii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462

Wojny partyzanckie i kampanie w Anatolii w X wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . .462Arystokracja anatolijska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .465Nowe terytoria wschodnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .467Druga ekspansja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .470

Anatolia i złudzenie pokoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .472Daleko od wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .472Ekspansja ekonomiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .474Stałość religijna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .476Aspekty regionalne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .477

Podział Anatolii (od połowy XI wieku do 1204 roku). . . . . . . . . . . . . . . . . . . .478Utrata terenów w drugiej połowie XI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479

Postępy tureckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .479Arystokracja rozdarta między Konstantynopolem a Anatolią . . . . . . . . . . . . .480Opuszczanie Anatolii przez Bizantyńczyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .481

Podział w XII wieku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 484Wewnętrzne granice Anatolii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .485Anatolia utracona: kraj Rum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .486Anatolia ocalona i rozkwitająca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .487

Wyspy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490

Rozdział siedemnastyBAłKANY (Jean-Claude Cheynet) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493

Nowe struktury. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494Wyludnienie i przybycie Słowian oraz Bułgarów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494Stosunki z Bułgarami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496Odzyskanie Tracji i Bałkanów południowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498Ustanowienie temów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499

Kwestia bułgarska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .501Nawrócenie Bułgarów i jego stawka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501Ambicje Symeona z Bułgarii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503Podbój Bułgarii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506

Bałkany bizantyńskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .508Administracyjna organizacja Bałkanów w latach 1018-1204 . . . . . . . . . . . 508Nomadowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 510Bałkany jako ośrodek Cesarstwa w XII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511

Ekspansja gospodarcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .513Hellada i Peloponez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514Tesalonika i okolice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515Północna część Bałkanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517Tracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518Odnowa „narodowa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 520

667SPIS TREśCI

Rozdział osiemnastyITALIA BIZANTYńSKA (641-1071) (Jean-Marie Martin) . . . . . . . . . . . . . . . . . 525

Ziemie egzarchatu Rawenny (641-751) i Sycylia bizantyńska (641-902). . . . . 526Egzarchat Rawenny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526Sycylia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531

Temy Longobardii i Kalabrii, katepanat Italii (od końca IX wieku do 1071 roku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .534

Obydwa temy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534Początek rekonstrukcji sieci osadnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537Administracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 540Dwa różne społeczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .547

WNIOSKI OGóLNE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .549

WSKAZóWKI BIBLIOGRAFICZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .553

GłóWNE POMOCE WARSZTATOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .557

SłOWNIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .625

CESARZE KONSTANTYNOPOLA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .633

PATRIARCHOWIE KONSTANTYNOPOLA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .635

INDEKS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .637

SPIS MAP I TABLIC. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .655

ŚWIAT BIZANCJUM TOM 2. CESARSTWO …...z Persami. Wraz z upływem kolejnych dziesięcioleci...

Documents

Transcript of ŚWIAT BIZANCJUM TOM 2. CESARSTWO …...z Persami. Wraz z upływem kolejnych dziesięcioleci...