WIADOMO„CI ENTOMOLOGICZNEpte.au.poznan.pl/we/archiv/WE23_Supl_2.pdf · 2012. 1. 11. ·...

P O L S K I E T O W A R Z Y S T W O E N T O M O L O G I C Z N E

POZNAŃ 2004

P O L I S H E N T O M O L O G I C A L S O C I E T Y

WIADOMOŚCIENTOMOLOGICZNE

(ENTOMOLOGICAL NEWS)

XXIII, Suplement 2

OCHRONA OWADÓW„Parki narodowe i rezerwaty przyrody w Polsce

jako naturalne ostoje europejskiej fauny owadów”

ISSN 0138-0737

Konferencja Naukowa nt.:

„Ochrona owadów – Parki narodowe i rezerwaty przyrody w Polscejako naturalne ostoje europejskiej fauny owadów”

Białowieża, 17–19 września 2004

pod honorowym patronatem:

J. M. Prof. dr hab. ERWINA WĄSOWICZA

– Rektora Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu

zorganizowana przez:

POLSKIE TOWARZYSTWO ENTOMOLOGICZNE

BIAŁOWIESKI PARK NARODOWY

KATEDRĘ ENTOMOLOGII AR W POZNANIU

przy udziale sponsorów:

REGIONALNEJ DYREKCJI LASÓW PAŃSTWOWYCH W POZNANIU

NADLEŚNICTWA HAJNÓWKA

P O L S K I E T O W A R Z Y S T W O E N T O M O L O G I C Z N E

POZNAŃ 2004

WIADOMOŚCIENTOMOLOGICZNE

(ENTOMOLOGICAL NEWS)

XXIII, Suplement 2

P O L I S H E N T O M O L O G I C A L S O C I E T Y



Redakcja

Lech BUCHHOLZ – redaktor naczelny, Jaroslaw BUSZKO, Janusz NOWACKI,Małgorzata OSSOWSKA, Paweł SIENKIEWICZ – sekretarz,

Andrzej SZEPTYCKI, Bogdan WIŚNIOWSKI – zastępca redaktora naczelnego

Tłumaczenia, oraz weryfikacja tekstów w języku angielskim:Bogdan WIŚNIOWSKI

Projekt graficzny znaczka PTEnt. wykonał Tomasz MAJEWSKI

Copyright © by Polskie Towarzystwo Entomologiczne and PRODRUKPoznań 2004

ISSN 0138-0737ISBN 83-88518-89-5

Wydano z pomocą finansową Komitetu Badań Naukowych

Adres redakcjiul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań, tel. (61) 848 79 19

Wydanie I. Nakład 300 + 25 egz. Ark. druk. 14,5. Ark. wyd. 16.Druk ukończono we wrześniu 2004 r.Skład i druk: PRODRUK, ul. Błażeja 3, 61-611 Poznań, tel.: (61) 822 90 46.

WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE T. 23, Suplement 2

Poznań 2004



TREŚĆ

Józef BANASZAK i inni – Przegląd badań inwentaryzacyjnych nad owadami w parkachnarodowych Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Stanisław CZACHOROWSKI i inni – Europejskie ostoje entomofauny – chruściki(Trichoptera) obszarów chronionych Europy Środkowej i Wschodniej . . . . . . . . .

Jerzy M. GUTOWSKI, Bogdan JAROSZEWICZ – Puszcza Białowieska jako ostoja euro-pejskiej fauny owadów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jerzy J. LIPA – Obce gatunki inwazyjne zagrożeniem dla entomofauny Europyi Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sebastian PILARCZYK, Daniel GAJ, Jacek SZWEDO – Piewiki (Hemiptera: Fulgoromor-pha, Cicadomorpha) parków narodowych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Komunikaty naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lista uczestników Konferencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

57

67

89

99

111

221

CONTENTS

Józef BANASZAK et al. – A review of inventory research on insects in the nationalparks of Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Stanisław CZACHOROWSKI et al. – European refuges of entomofauna – caddisflies(Trichoptera) in protected areas in Central and Eastern Europe . . . . . . . . . . . .

Jerzy M. GUTOWSKI, Bogdan JAROSZEWICZ – Białowieża Primeval Forest as a refugeof the European entomofauna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jerzy J. LIPA – Alien invasive species – a threat for entomofauna of Europe andPoland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sebastian PILARCZYK, Daniel GAJ, Jacek SZWEDO – Planthoppers and leafhoppers(Hemiptera: Fulgoromorpha, Cicadomorpha) of the national parks in Poland . . . . . .

Communications . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

List of the Conference members . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

57

67

89

99

111

221

Wiad. entomol. 23 Supl. 2: 5-56 Poznań 2004

Przegląd badań inwentaryzacyjnych nad owadami w parkachnarodowych Polski

A review of inventory research on insects in the national parks of Poland

JÓZEF BANASZAK 1, JAROSŁAW BUSZKO 2, STANISŁAW CZACHOROWSKI 3,WIESŁAWA CZECHOWSKA 4, GRZEGORZ HEBDA 5, ANNA LIANA 4,

JERZY PAWŁOWSKI 6, ANDRZEJ SZEPTYCKI 6, PRZEMYSŁAW TROJAN 4,PIOTR WĘGIEREK 7

1 Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii i Ochrony Środowiska,ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz

2 Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska,ul. Gagarina 9, 87-100 Toruń

3 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska,ul. Żołnierska 14, 10-561 Olsztyn

4 Muzeum i Instytut Zoologii PAN, ul. Wilcza 64, 00-679 Warszawa5 Uniwersytet Opolski, Zakład Zoologii, ul. Oleska 22, 45-052 Opole

6 Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków7 Uniwersytet Śląski, Katedra Zoologii, ul. Bankowa 9, 40-161 Katowice

ABSTRACT: The paper contains a short overview of research in the Polish national parks.National parks are the most vauable areas of natural resources and faunistic surveys wereconducted in the most of them. However, the state of knowledge of entomofauna in particu-lar parks is very different. Some parks with long tradition, like Białowieża National Parkand Tatra National Park, are far better investigated than recently created parks. Compara-tive presentation of results is shown in table (Tab. III). Genral conclusions and recommen-dation for further research are also included.

KEY WORDS: Insecta, inventory research, national parks, Poland.

6 J. BANASZAK, J. BUSZKO, S. CZACHOROWSKI, W. CZECHOWSKA, G. HEBDA i inni

Najskuteczniejszą formą ochrony fauny owadów jest zachowanie ich śro-dowiska naturalnego. Parki narodowe, obok rezerwatów przyrody, najlepiejspełniają tę rolę. Ponieważ parki narodowe zwykle są obszarami atrakcyjny-mi przyrodniczo, od dawna były miejscem eksploracji faunistycznych. Opra-cowanie to jest pierwszą próbą kompleksowej oceny stanu rozpoznania fau-nistycznego naszych parków narodowych. Zakres tematu wymagał opiniiwielu specjalistów, do których inicjatorzy tego opracowania zwrócili sięz prośbą o przygotowanie krótkiej oceny. Wykonanie tego ambitnego zada-nia było niezmiernie trudne, biorąc pod uwagę bardzo zróżnicowany stopieńrozpoznania faunistycznego poszczególnych rzędów. Stąd też wynika różnaobjętość i forma zawartch tu opracowań. Nie wszystkie rzędy owadów udałosię ująć w niniejszym opracowaniu (Plecoptera, Psocoptera, Mallophaga, Si-phunculata, Strepsiptera, Mecoptera). Przyczyną był głównie brak badań nadtymi grupami w parkach narodowych lub brak specjalistów zajmujących sienimi obecnie. Proponowane opracowanie z pewnością jest dalekie od zamie-rzonego celu, jednakże daje, jak sadzimy, przynajmniej ogólny obraz stanuzbadania fauny owadów najbardziej wartościowych przyrodniczo obszaróww kraju (Tab. III). Może też stanowić punkt wyjścia do opracowania strategiibadań nad różnorodnością gatunkową fauny krajowej oraz być pomocne wopracowywaniu planów ochrony parków narodowych.

Autorzy składają gorące podziękowania osobom, które dostarczyły do-datkowych informacji, a w szczególności prof. dr hab. K. BARTKOWSKIEJ(Poznań), prof. dr hab. W. CZECHOWSKIEMU (Warszawa), dr B. WIŚNIOW-SKIEMU (Ojców), dr J. PAKULNICKIEJ i J. Kaźmierskiemu (Olsztyn), drM. KŁONOWSKIEJ-OLEJNIK (Kraków) i dr P. BUCZYŃSKIEMU (Lublin). Ser-deczne podziekowania należą się również mgr Annie LEWANDOWSKIEJ(Bydgoszcz) za scalenie tekstu oraz jego wstępne opracowanie redakcyjne.

Owady bezskrzydłe Apterygota (A. SZEPTYCKI)

Zarówno liczebność, jak i stan zbadania poszczególnych grup, zalicza-nych (dawniej!) do Apterygota, jest bardzo zróżnicowany. Będzie wiec omó-wiony dla każdej grupy osobno.

Thysanura dzielone są obecnie na dwa rzędy: Microcoryphia i Zygento-ma (przerzutki i rybiki). Oba są w Polsce bardzo nielicznie reprezentowane,odpowiednio przez 5 i 3 gatunki. Nigdy nie były systematycznie badane, po-jedyncze dane dotyczące przerzutek są przeważnie stare (sprzed kilkudzie-sięciu lat) i powinny być sprawdzone. Rybiki reprezentowane są u nas wy-łącznie przez gatunki synantropijne lub zawleczone – pojedyncze danez Parków Narodowych dotyczą wyłącznie pospolitego w całym kraju Lepismasaccharina L.

7PRZEGLĄD BADAŃ [...] NAD OWADAMI W PARKACH NARODOWYCH POLSKI

Dip lu ra , mimo, że występują pospolicie w rozmaitego typu glebach,również nie były nigdy szczegółowo badane. W Polsce można spodziewać sięokoło 10 gatunków. Stosunkowo dobrze poznana jest fauna OjcowskiegoParku Narodowego (6 gatunków), z innych Parków istnieją tylko pojedynczedane (starsze z nich powinny być sprawdzone!).

Liczniejsze (i stosunkowo intensywniej badane) są dwie pozostałe grupyApterygota, a mianowicie Pro tu ra i C o l l e m b o l a . W obu tych grupachw ostatnich latach nastąpił jednak ogromny postęp w taksonomii – stąd licz-ne dane (nawet sprzed lat 80. XX wieku) są już przestarzałe. Badaniaz ostatnich lata prowadzone są przeważnie metodami ilościowymi (lub pół-ilościowymi). Daje to wprawdzie materiały cenne (bo porównywalne i możli-we do wyzyskania przy badaniach nad zmianami fauny) lecz bardzo wyryw-kowe. Oceniam, że badania ilościowe pozwalają wykazać zaledwie 30 – 50%występujących na danym terenie gatunków.

Owady wodne (S. CZACHOROWSKI)

Stan poznania owadów wodnych parków narodowych jest bardzo nierów-nomierny. Brakuje jeszcze porównań i syntetycznych opracowań. Relatywniesłaby stan poznania wynika m.in. ze słabego poznania tych grup w Polsce(CZACHOROWSKI, BUCZYŃSKI 2000). Wydaje się, ze najlepiej poznane sąważki (Odonata). Informacji o tych owadach brakuje zaledwie z dwóch par-ków narodowych: Narwiańskiego PN i Magurskiego PN (BUCZYŃSKI, TOŃ-CZYK [w druku]). Stosunkowo dobrze poznane są ważki 6 parków narodo-wych, dobrze – 10, a słabo 5 (Tab. III). Do najlepiej poznanych pod wzglę-dem odonatofauny należą: Drawieński PN, Poleski PN, Świętokrzyski PN,Tatrzański PN i Woliński PN. W parkach narodowych wykazano obecność 70gatunków ważek, co stanowi 97% odonatofauny Polski, w tym wszystkie ga-tunki wymieniane na Czerwonej liście (16 gatunków), wszystkie objęteochroną (11 gatunków) oraz inne gatunki „specjalnej troski” (KonwencjaBerneńska, Dyrektywa Habitatowa – 7 gat.) (BUCZYŃSKI, TOŃCZYK [w dru-ku]).

Na tle przedstawionych danych można stwierdzić, że parki narodowew odniesieniu do ważek wystarczająco dobrze spełniają swoją rolę ochronysiedlisk (i bioróżnorodności). Jednakże tylko część parków ma aktualne ba-dania. Konieczne są więc nie tylko uzupełniające badania słabiej poznanychparków narodowych, ale także monitorowanie odonatofauny we wszystkichparkach narodowych.

Pozostałe grupy owadów wodnych (Plecoptera, Ephemeroptera, Megalop-tera, Plannipennia, wodne Coleoptera, Heteroptera, Diptera, Lepidoptera) sądużo słabiej poznane.


Grupy ortopteroidalne Orthopteroidea (A. LIANA)

Ortopteroidalne grupy owadów należą do najbardziej przydatnych w fau-nistycznej waloryzacji obszarów chronionych, mimo, że ich reprezentacjaw faunie krajowej jest stosunkowo uboga. Np. rząd modliszek Mantodeaw naszej faunie reprezentuje tylko Mantis religiosa (L.), bardzo rzadka w ca-łej środkowej Europie, znana wyłącznie z regionów i środowisk ciepłych i su-chych. Jej obecność jest z reguły dodatnio skorelowana z ogólnie wysokąróżnorodnością fauny i występowaniem ciepłolubnych, rzadkich gatunkówz innych grup.

Prostoskrzydłe (Orthoptera) są w Polsce reprezentowane przez 82 gatunki(niespełna 0,4% ortopterofauny światowej). Ponad połowę (44 gatunki)można określić jako rzadkie, występujące na granicy zasięgu, o wyspowymzasięgu, na nielicznych stanowiskach lub w specyficznych środowiskach. Zewzględu na rzadkość występowania, małą liczebność i spadkowe tendencjepopulacji oraz kurczenie się powierzchni zasiedlanych środowisk, wielez nich wpisano na krajową „Czerwoną Listę” lub nawet zgłoszono do „Pol-skiej Czerwonej Księgi” jako spełniające kryteria taksonów zagrożonych wy-ginięciem. Wybitnie termofilne ksero- i heliofilne prostoskrzydłe w naszychparkach narodowych, w ogromnej większości leśnych, zasiedlają środowiskauważane za marginalne: polany, przydroża, skraje lasu, łąki.

Stan zbadania fauny prostoskrzydłych i innych grup ortopteroidalnychw polskich parkach narodowych jest bardzo zróżnicowany, od bardzo dobre-go do zerowego. Do najlepiej zbadanych należą parki: Kampinoski (LIANA1962, 1966), Roztoczański (TENENBAUM, MIERZEJEWSKI 1914; BAZYLUK1947; LIANA 1978, 1994), Świętokrzyski (LIANA 1990), Ojcowski (BAZYLUK1970; WARCHAŁOWSKA-ŚLIWA i in. 1992), Pieniński (BAZYLUK 1978; LIANA2000a), Bieszczadzki (BAZYLUK 1971; LIANA 2000b) Wielkopolski (SZUL-CZEWSKI 1926; SOKOŁOWSKI 1928; KACZMAREK, KNAPIK 1974; WOŁYŃSKA1975). Dość dużo informacji, wymagających jednak uzupełnienia i uaktual-nienia pochodzi z Białowieskiego PN (KOŹMIŃSKI 1925; LIANA 2001), bar-dziej aktualne lecz skąpe pochodzą z Wigierskiego PN (LIANA 1981). Danewyrywkowe lub nieaktualne o ortopterofaunie mają parki: Woliński, Poleski,Karkonoski, Gór Stołowych, Babiogórski, Tatrzański oraz Magurski. Wresz-cie pięć parków nie ma praktycznie żadnych danych o prostoskrzydłych: Sło-wiński, Biebrzański, Narwiański, Drawieński oraz „Ujście Warty”.

Stopień poznania fauny pozostałych grup ortopteroidalnych jest na ogółsłabszy, wyjątek stanowi Woliński PN, gdzie Blattodea i Dermaptera opraco-wał GROBELNY, natomiast dla prostoskrzydłych są tylko wyrywkowe dane.Pełne informacje o wszystkich grupach posiada tylko Pieniński PN dziękipracom BAZYLUKA.


Jedyny przedstawiciel rzędu Mantodea – modliszka zwyczajna występujewspółcześnie tylko w południowo-wschodniej części kraju i była podanaz obszaru trzech obecnych parków narodowych. Z Pienińskiego PN pojedyn-cza informacja pochodzi z lat 60. i wymaga potwierdzenia (WITKOWSKI1990). Z Magurskiego PN podano modliszkę w ubiegłym roku (2003), alepodobno była obserwowana już wcześniej. Wreszcie z otuliny Bieszczadzkie-go PN pochodzą niepublikowane i wymagające sprawdzenia ustne informa-cje z roku 2003.

Na podkreślenie zasługuje fakt, że w przypadku dobrze zbadanych par-ków, poznana została również fauna „tła” dzięki badaniom przeprowadzo-nym w całym otaczającym regionie. Tak jest w przypadku KampinoskiegoPN (opracowana fauna Mazowsza – LIANA 1966), Ojcowskiego PN (zbada-na fauna Jury Krakowsko-Częstochowskiej – prace LIANY 1975; WARCHA-ŁOWSKIEJ-ŚLIWY i in. 1992), Świętokrzyskiego PN (LIANA 1990 opracowałafaunę Gór Świętokrzyskich), Roztoczańskiego PN – prace TENENBAUMAi MIERZEJEWSKIEGO 1914 oraz BAZYLUKA 1947 obejmowały znaczną częśćtzw. Zamojszczyzny a prace LIANY (1978, 1992) obejmowały całe Roztocze;Pienińskiego PN (praca BAZYLUKA 1978 dotyczyła całych Pienin i częściGorców), Bieszczadzkiego PN (BAZYLUK 1971 podał informacje o prosto-skrzydłych całych Bieszczadów oraz części Pogórza Przemyskiego). Opraco-wania ortopterofauny Wielkopolskiego PN także mogły być porównywanez wcześniejszymi danymi z całej Wielkopolski.

Tereny niektórych parków były kilkakrotnie objęte badaniami ortoptero-fauny, dzięki czmu można było zaobserwować zmiany zachodzące w ciągukilkudziesięciu lat, czasem zresztą wskutek objęcia danego terenu ochroną.W przypadku prostoskrzydłych są to z reguły zmiany negatywne, przejawia-jące się ubożeniem fauny, zwłaszcza w gatunki kserotermofilne i heliofilne.Takie trendy stwierdzono w parkach Ojcowskim, Rozroczańskim i Święto-krzyskim, są także sygnały świadczące o podobnym rozwoju sytuacji w Kam-pinoskim PN

Białe plamy pod względem poznania ortopterofauny stanowią najczęściejnowo powołane parki, wyjątkiem jest Słowiński PN. W przypadku trzech(Drawieński, „Ujście Warty” oraz Narwiański) ortopterofauna prawdopo-dobnie jest dość uboga (w środowisku podmokłych, kwaśnych łąk w całejprawie Polsce ma skład zbliżony). W znacznej mierze z podobnych środo-wisk składa się Biebrzański PN, jednak na ciepłych, obrzeżających dolinęBiebrzy wyniesieniach (zw. grondami) można spodziewać się występowanianiektórych rzadkich gatunków kserotermofilnych. Do wartych zbadania pil-nego pod względem ortopterofauny należy Słowiński PN, między innymi zewzględu na ogólnie słaby stopień poznania fauny Pobrzeża Bałtyku.


Wśród parków o bardzo fragmentarycznie i słabo poznanej faunie do naj-bardziej interesujących i godnych eksploracji należy w pierwszym rzędzieKarkonoski PN. Nieliczne informacje zostały tam zebrane kilkadziesiąt lattemu przez badaczy niemieckich, podobnie zresztą jak niemal w całych na-szych Sudetach i pilnie wymagają aktualizacji. Fauna części parków karpac-kich jest dość dobrze poznana i ze względu na reprezentację gatunków gór-skich bardzo interesująca. Aktualizacji wymagają dane dotyczące fauny Ba-biej Góry. Ponadto dokonanie charakterystyki ortopterofauny naszych Kar-pat uniemożliwia bardzo słaby stopień zbadania Tatrzańskiego PN. Prowa-dzenie badań na terenie tego parku było przez pewien czas było bardzoutrudnione.

Pluskwiaki równoskrzydłe Homoptera (P. WĘGIEREK)

Oceniając w oparciu o liczbę wykazanych gatunków w Palearktyce sto-pień poznania pluskwiaków równoskrzydłych w Polsce można stwierdzić, żejest on stosunkowo dobry, bowiem notowana w naszym kraju liczba gatun-ków – piewiki (Auchenorrhyncha) 515 (około 30% gatunków znanych w Eu-ropie), mączliki (Aleyrodoidea) 15 (43%), koliszki (Psylloidea) 110 (44%),mszyce (Aphidodea) 685 (65%) i czerwce (Coccoidea) 140 (60%) stanowi,przy uwzględnieniu położenia geograficznego, wysoki procent fauny euro-pejskiej.

Pomimo niezłego stanu wiedzy w dalszym ciągu możliwe jest odnalezie-nie u nas gatunków nowych dla kraju, a nawet nauki. Analizując stan pozna-nia fauny poszczególnych krain fizjograficznych i znajdujących się w ich ob-rębie parków narodowych można zauważyć, że obszar Polski jest zbadanybardzo nierównomiernie. Wśród parków narodowych najlepiej poznane sąOjcowski i Bieszczadzki. W żadnym z istniejących parków pluskwiaki równo-skrzydłe nie zostały zbadane kompleksowo. Jedynie w obrębie czerwców wy-kazy z Roztocza i Gór Świętokrzyskich obejmują większość gatunków (60%)wchodzących w skład naszej fauny. W pozostałych grupach, nawet w najbar-dziej poznanych parkach, liczba gatunków z poszczególnych taksonów wahasię od 20 do 50%.

Dane o występowaniu pluskwiaków z obszarów większości parków naro-dowych pochodzą z prac o charakterze ogólnym (CZYLOK i in. 1988; GŁO-WACKA 1989). Prowadzono również badaniami, nad wybranymi grupami,w ramach realizowanych dawniej projektów badawczych, które koordynowałInstytut Zoologii PAN w Warszawie (KOTEJA, ŻAK-OGAZA 1989; ŁAGOW-SKA, KOTEJA 1996). Czasami są to doniesienia związane z pracami na stop-nie naukowe (SZWEDO 1992), tylko w wyjątkowych sytuacjach spotykamypublikacje o charakterze monograficznym (GŁOWACKA, MIGULA 1996).


Przypadkowe, w większości, gromadzenie danych o pluskwiakach, powiela-nie dawno uzyskanych informacji znajduje odzwierciedlenie w wykazach ga-tunków (KOTEJA 2000; ŁAGOWSKA 2001; WEGIEREK, WOJCIECHOWSKI2001; CELARY 2003). Dominują tu gatunki pospolite, kosmopolityczne; bar-dzo rzadko spotykamy gatunki charakterystyczne i rzadkie.

Zainicjowanie badań faunistycznych byłoby bardzo pożądane nie tylko zewzględu na poznanie fauny określonych parków ale również jako materiałźródłowy dla badań zoogeograficznych.

Pluskwiaki różnoskrzydłe Heteroptera (G. HEBDA)

Fauna pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera) polskich parków naro-dowych jest poznana bardzo wybiórczo i nierównomiernie w stosunku do ob-szaru Polski. Zdecydowanie większą uwagę badaczy przyciągały parki naro-dowe obejmujące pasma górskie Karpat (Babiogórski PN, Tatrzański PN,Bieszczadzki PN), parki narodowe polskiego wybrzeża (Słowiński PN, Wo-liński PN) oraz wschodnich rubieży kraju (Białowieski PN, RoztoczańskiPN, Biebrzański PN). Powołanie parków narodowych generalnie niewieleprzyczyniło się do zwiększonego zainteresowania tymi obszarami przez ba-daczy Heteroptera. Z wielu parków zebrano więcej publikacji o tej grupieowadów przed ich powołaniem, niż po dacie utworzenia.

Obszary, na których obecnie rozciągają się parki narodowe, były przed-miotem zainteresowania już pod koniec XIX i na początku XX wieku. Wte-dy to eksplorowane były między innymi tereny obecnego Tatrzańskiego PN,Babiogórskiego PN, Wolińskiego PN, Poleskiego PN i Białowieskiego PN(np. NOWICKI 1867; SCHMIDT 1928; SCHUMACHER 1919; SMRECZYŃSKI1954; STOBIECKI 1883; STRAWIŃSKI 1936). Od momentu powołania polskichparków narodowych, obserwacje nad fauną Heteroptera prowadzono jedyniew kilku z nich. Jednym z intensywniej badanych wśród nich obszarów jestPuszcza Białowieska (STRAWIŃSKI 1956; HAŁKA-WOJCIECHOWICZ 1997;GORCZYCA 1999). Stosunkowo kompletne i aktualne dane zebrano także zeSłowińskiego PN (KORCZ 2003; LIS B., LIS J. A. 2002), Babiogórskiego PN(LIS B. i in. 2002), Biebrzańskiego PN (LIS J. A. i in. 1995), Wolińskiego PN(LIS J. A. 1992; LIS, GORCZYCA 1991) i Roztoczańskiego PN (CMOLUCHO-WA, LECHOWSKI 1994; KOCOREK 1998). Prócz tego badania o mniejszymstopniu intensywności prowadzono w takich parkach jak: Poleski PN, Kam-pinoski PN, Wielkopolski PN i Świętokrzyski PN (CMOLUCHOWA 1977,1981; KASPROWICZ 1963; STRAWIŃSKI 1962, 1965). Z obszarów pozostałychparków istnieją zaledwie notki i doniesienia o przyczynkowej roli w pozna-niu fauny tej grupy owadów polskich parków narodowych (np. CMOLUCHO-WA 1974; CMOLUCHOWA, LECHOWSKI 1977; HEBDA 1999; KOCOREK 1998;LIS B. 2001; LIS J. A. 1990; SKÓRKA 1995).


Pomimo nagromadzenia pozornie dużej ilości danych faktograficznycho pluskwiakach różnoskrzydłych z obszarów parków narodowych, jakośćtego materiału jest bardzo zróżnicowana i najczęściej niewystarczająca docharakterystyki fauny Heteroptera danego parku. Wiązało się to z preferen-cją badaczy do zawężania obserwacji do wybranych taksonów (np. rodzin),środowisk (np. tylko zbiorowiska leśne, torfowiska), obszarów (np. głównymasyw górski, tylko rezerwaty) oraz z różnego okresu pochodzenia tych da-nych. Najczęściej także badania pomijały aspekt ekologiczny, porzucając ba-dania ugrupowań na rzecz prezentowania list faunistycznych. Niemniej jed-nak obecnie wyróżnić możemy kilka parków, które są co najmniej nieźle po-znane pod kątem fauny Heteroptera. Parki te posiadają dość aktualne dane,zebrane z większego obszaru chronionego, uwzględniając całą badaną grupętych owadów. Na czoło wysuwają się tutaj takie parki jak: Białowieski PN(ŚLIPIŃSKA 2001; GORCZYCA 2001), Słowiński PN (KORCZ 2003; LIS B.,LIS J. A. 2002), Biebrzański PN (LIS J. A. i in. 1995; HERCZEK 1982; KOCO-REK 1998), Roztoczański PN (np. CMOLUCHOWA, LECHOWSKI 1994; STRA-WIŃSKI 1964, 1966), Woliński PN (np. LIS J. A. 1992; LIS J. A., GORCZYCA1991; WRÓBLEWSKI 1966; SCHMIDT 1928), Babiogórski PN (np. LIS B. i in.2002; SMRECZYŃSKI 1954) i Poleski PN (CMOLUCHOWA 1981; STRAWIŃSKI1965). W kontraście do stopnia zbadania fauny pluskwiaków różnoskrzy-dłych tych parków, bardzo skąpą ilość informacji zebrano z obszarów: PN„Bory Tucholskie”, PN Gór Stołowych, Wigierskiego PN, GorczańskiegoPN, Pienińskiego PN, Ojcowskiego PN, Magurskiego PN, KampinoskiegoPN, Wielkopolskiego PN. Brak lub informacje o pojedynczych gatunkachzebrano z terytoriów PN „Ujście Warty”, Drawieńskiego PN i Narwiańskie-go PN.

Chrząszcze Coleoptera (J. PAWŁOWSKI)

Spośród 23 polskich parków narodowych jedynie w kilku prowadzonebyły planowe akcje inwentaryzacyjne i waloryzacyjne nad całym rzędem Co-leoptera, w wyniku których można określić z dość dużą dokładnością zróżni-cowanie systematyczne i zoogeograficzne tej grupy, jak również sporządzićniemal pełną listę gatunków unikatowych (w skali kraju i kontynentu) orazzagrożonych w różnym stopniu. Do tych najlepiej zinwentaryzowanych nale-żą: Babiogórski PN, Białowieski PN, Bieszczadzki PN, Ojcowski PN, Pieniń-ski PN i Tatrzański PN, w których stwierdzono przynajmniej 25% całej kole-opterofauny krajowej (skrótowo: wskaźnik %fP). Potencjalnie do tej grupypretendują także: Karkonoski PN, Roztoczański PN i Wielkopolski PN, któ-rych obszary badane były pod względem koleopterologicznym co najmniejprzez wiele dziesięcioleci, jednakże badania te nie doczekały się sfinalizowa-


nia w postaci analitycznej monografii, a rozproszone w literaturze informa-cje zostały wykorzystane w sposób wybiórczy lub syntetyczny jedynie w 23.części „Katalogu Fauny Polski” [dalej: KFP].

Do drugiej grupy pod tym względem należą te parki narodowe, w którychprowadzono szczegółowe badania inwentaryzacyjne nad nielicznymi rodzi-nami chrząszczy, natomiast przedstawiciele pozostałych znani są tylko zesporadycznych wzmianek w literaturze. Zaliczyć można tu: np. GorczańskiPN i Świętokrzyski PN, których wskaźnik %fP mieści się między 10 a 20.Znajomość koleopterofauny pozostałych polskich parków narodowych nieosiąga wskaźnika 10%fP, lecz i w tej grupie można wyróżnić np. BiebrzańskiPN, Poleski PN i PN „Bory Tucholskie”, w których wykonano już pierwszebadania inwentaryzacyjne kilku rodzin chrząszczy.

Zestawienie stanu poznania koleopterofauny najlepiej zbadanych PN za-mieszczono w tabeli (Tab. I). Liczby dotyczące poszczególnych rodzin po-chodzą bądź z najbardziej aktualnych monograficznych opracowań, bądźz katalogów – głównie z 23. części KFP, lub list lokalnych. KFP może być po-mocny w określaniu wskaźnika %fP tylko dla BPN, BdPN, KkPN, PPN,RPN, ŚwPN, TPN, jednakże należy pamiętać, iż:1 – w KFP kolumny 11a, 13 w tabelach rozmieszczenia odnoszą się do tere-

nów większych niż odnośne parki narodowe, tj. Świętokrzyski i Roztoczań-ski, natomiast kolumna 15 obejmuje dane dotyczące zarówno Karkono-skiego PN, jak i PN Gór Stołowych; jedynie w przypadku kolumn 7a, 1920,21 są one niemal równoznaczne z terenami PN: Białowieskiego, Biesz-czadzkiego, Pienińskiego i Tatrzańskiego, zwłaszcza przy uwzględnieniuotulin.

2 – Część 23. KFP była wydawana na przestrzeni ćwierćwiecza (1973–1997),a później wydany suplement nie uwzględniał uzupełnień faunistycznych,wobec czego najbardziej aktualne są informacje w tomach zrealizowanychw ostatniej dekadzie XX wieku – wcześniejsze wymagają zwykle znacznychkorekt.

3 – Informacje w KFP podawane sa w sposób selekcyjny – tylko w nielicz-nych przypadkach zamieszczane są konkretne stanowiska (miejscowości),a w większości są to zaliczenia (nie zawsze prawidłowe) do tzw. „krain”(katalogowych), które wyznaczono „tymczasowo do celów roboczych”;oczywiście do informacji szczegółowych można dotrzeć, gdyż znajdują sięodnośniki do odnośnych publikacji.Przy tych wszystkich zastrzeżeniach KFP jest jednak jednym z najbardziej

pełnych źródeł informacji o całej koleopterofaunie i ustępuje on pod tymwzględem jedynie monograficznym opracowaniom, zwłaszcza dotyczącymBPN, BdPN, BgPN i OPN.


Z tabeli (Tab. I) wynika, iż Białowieski PN ma największą różnorodnośćgatunkową koleopterofauny, ale następne miejsca zajmują już górskie i wy-żynne obszary chronione. Trzeba więc przypomnieć, że fauna naszego krajuma przede wszystkim charakter niżowy, gdyż dominująca część powierzchniPolski (80%) nie wznosi się powyżej poziomicy 250 m. W tej części Europydominuje młoda, napływowa fauna euro-syberyjska, a jedynie w nielicznychzachowanych obiektach chronionych konkuruje z nią stara, autochtoniczna,niżowa fauna europejska. Ale jedna i druga to zarówno elementy ekologicz-ne leśne („puszczańskie”), wodne, bagienne i torfowiskowe, jak i pochodze-nia laso-stepowego lub stepowego elementy kserotermiczne (właściwiej:ksero-termofilne), psammofilne, halofilne itp. Zarówno te bogate w gatunkibiotopy, jak i niektóre ekstremalne, występują w Puszczy Białowieskiej, któ-ra w dodatku usytuowana jest na styku leśnych formacji subborealnychi środkowoeuropejskich, co znakomicie zwiększa liczbę mikrobiotopów le-śnych. Bogato także reprezentowane są biotopy wodne i nadwodne, bagien-ne, torfowiskowe itp. I w tym należy dopatrywać się przyczyny największejróżnorodności koleopterofauny BPN, gdyż chrząszcze to jedyny właściwieubikwistyczny rząd owadów, a ekstremalnie suche lub ciepłe biotopy (słona-wiska, kserotermy, wydmy) reprezentowane są w naszej części kontynentuprzez raczej mało liczebne zgrupowania gatunkowe i w dodatkowo najbar-dziej interesujące z nich usytuowane są poza granicami parków narodowych.Oczywiście również koleopterofauna górska ma swoje atuty i gromadzi naj-więcej walorów najwyższej próby: reliktów i endemitów, ale ogólna ich liczbanie jest zbyt wysoka i nie może przeważyć bogactwa niżowych stenobiontówpuszczańskich, bagiennych, wodnych i nadwodnych. A więc największą –teoretycznie – różnorodnością powinny się wykazywać obszary wyżynne(ÿ Roztocze; Tab. I), gdyż oprócz dość bogatego zestawu niżowych gatun-ków leśnych mają największy udział gatunków terenów otwartych (stepo-wych, laso-stepowych itp.), a także pewien odsetek elementów górskich i bo-realno-górskich.

Podsumowując powyższe rozważania – różnorodność faunistyczna powin-na być porównywana oddzielnie w trzech różnych grupach obiektów chro-nionych: niżowych, wyżynnych i górskich. Do pierwszej z nich zaliczamyoprócz Białowieskiego PN także: Biebrzański, „Bory Tucholskie”, Drawień-ski, Kampinoski, Narwiański, Poleski, Słowiński, „Ujście Warty”, Wielkopol-ski, Wigierski i Woliński. Drugą grupę tworzą PN: Ojcowski, Roztoczańskii Świętokrzyski, a trzecią PN: Babiogórski, Bieszczadzki, Gorczański, GórStołowych, Karkonoski, Magurski, Pieniński i Tatrzański.


Tab. I. Stan znajomości koleopterofauny najlepiej zbadanych polskich parków narodowychi ich sąsiedztwa

State of knowledge of coleopterofauna in best investigated Polish national parks andtheir neighbourhood

Liczba stwierdzonych gatunków w PN z otuliną (lub w „krainie KFP”)Number of species recorded in national parks with surroundings

(or in Polish faunistic regions)Rodziny lubnadrodziny

BPN OPN (Rozt.) (G.Św.) BdPN BgPN PPN(Sudety

TPNzach.)

Carabidae 196 174 228 208 215 169 188 297 217

Hydradephagaet Hydrophiloidea 161 74 153 10 92 71 85 187 72

Histeridae etStaphylinoidea (pars) 183 117 161 15 92 78 89 252 46

Staphylinidae 494 204 318 90 480 393 179 760 218

Scarabaeoidea 80 49 93 17 48 36 59 52 39

Dascilloidea,Byrrhoideaet Parnoidea 34 33 40 11 34 36 16 88 26

Buprestoideaet Elateroidea 133 67 101 51 83 66 72 125 58

Cantharoidea 57 39 37 32 38 45 50 68 51

Dermestoidea,Bostrichoidea,Cleroideaet Lymexylidae 97 60 85 31 41 28 48 98 34

Cucujoidea etTenebrionoidea 495 233 348 61 201 255 138 421 102

Cerambycidae 118 64 103 83 92 59 80 98 64

Bruchidae etChrysomelidae 189 194 279 214 178 126 79 224 121

Curculionoidea 513 392 607 416 403 193 428 506 263

Razem – Total 2750 1712 2553 1232 2001 1555 1507 3176 1311

(=%fP) (47) (29) (43) (21) (34) (26) (26) (54) (22)


Brak było dotychczas możliwości porównania bogactwa koleopterofaunyposzczególnych PN. Jak wynika z poniższego przeglądu – stan zbadania podtym względem jest bardzo różny i jedynie niektóre rodziny chrząszczy są po-równywalne. Do grup najczęściej badanych należą Carabidae, Elateroideaoraz Cerambycidae i te właśnie rodziny stały się przedmiotem zestawień po-równawczych. Pierwszej próby dokonał J. GUTOWSKI (1988) zestawiającstan zbadania kózek z poszczególnych PN (wówczas 16) i rezerwatów. Po-dobnego porównania sprężykowatych dokonał L. BUCHHOLZ (2001) dla 20PN. Ostatnio takiego zestawienia w stosunku do biegaczowatych dokonałaM. SZPIEGA (2002) w pracy magisterskiej kierowanej przez prof. A. LEŚNIA-KA, przy czym posługiwała się zarówno literaturą, jak i materiałami zebrany-mi wcześniej przez promotora w dziewięciu PN. Podobnego porównaniamożna by jeszcze dokonać tylko w zakresie ryjkowców, ale nikt dotychczasnie podjął takiego zadania. Pozostaje nam więc omówić ogólny stopień zba-dania całej koleopterofauny.

Pa r k i n i ż o w eBiałowieski PN. Najstarsze informacje o chrząszczach Puszczy Biało-

wieskiej pochodzą z pierwszej połowy XIX w., natomiast pierwszego profe-sjonalnego rekonesansu dokonał J. ROUBAL (1910). Regularną inwentary-zację koleopterologiczną BPN rozpoczął J. J. KARPIŃSKI, publikując kolejnowyniki badań nad Scolytidae (1933 i inne), Cerambycidae (1949b), Curculio-noidea (1958) i – wspólnie z J. MAKÓLSKIM – Carabidae (1954). W KFP(BURAKOWSKI i in. 1973–1997) podano łącznie ponad 1600 gatunkówchrząszczy z PB, natomiast w ostatnich latach doczekaliśmy się skrupulatne-go podsumowania całej fauny Puszczy przez opublikowanie bezprecedenso-wego „Katalogu” pod redakcją J. M. GUTOWSKIEGO i B. JAROSZEWICZA(2001), przy czym zespół autorski części koleopterologicznej liczył 19 specja-listów. Z polskiej części PB odnotowano w nim 2691 gatunków chrząszczy,przy czym duża część informacji była zaktualizowana w wyniku badań moni-toringowych prowadzonych w latach 1987–1991 w zakresie Staphylinidae(MELKE, GUTOWSKI 1995), Scarabaeoidea (SZWAŁKO 1995), Curculionoidea(STACHOWIAK P. 1995; MOKRZYCKI 1995) i kilkunastu innych rodzin (KU-BISZ 1995). Kolejną aktualizacją (1999–2000) były intensywne badania eko-faunistyczne prowadzone przez zespół autorów (w tym 9 koleopterologów)z SGGW, a ich wyniki – opublikowane w tym samym roku pod redakcjąA. SZUJECKIEGO (2001) – wzbogaciły listę gatunkową o kilkadziesiąt dal-szych pozycji. Najświeższym uzupełnieniem wykazu jest praca M. WANATA(2003) o ryjkowcach, obejmująca m.in. 22 gatunki nowe dla PB. Aktualnapowierzchnia BPN jest niemal sześciokrotnie mniejsza od areału polskiejczęści PB, jednakże w zakresie faunistycznym (jakościowym) różnice są ra-


czej niewielkie, przy czym (w założeniu) najcenniejsze elementy fauny pusz-czańskiej w większości powinny zamieszkiwać właśnie obszar chroniony.Opisywane przykłady z ostatniej dekady są bardzo pouczające: każde kolej-ne badania specjalistyczne uzupełniają listę o następne rzadkie formy i niebędzie wielką niespodzianką, gdy – np. za 10 lat – inwentarz znanych z BPNgatunków chrząszczy osiągnie liczbę 4 tysięcy, tj. wskaźnik 66%fP. Lista wa-lorów jest długa, m.in. stwierdzono tu 19 zagrożonych gatunków chronio-nych, w tym tzw. „puszczańskie”.

Wie lkopolsk i PN. Za inicjatora inwentaryzacji koleopterologicznejWpPN należy uznać E. SCHUMANNA, który sto lat temu prowadził regularneodłowy w okolicach Poznania. Kolekcja SCHUMANNA została zakupionaw 1922 r. przez Muzeum Wielkopolskie. Do terenu obecnego WpPN odno-szą się stanowiska Mosina i Puszczykowo w tej kolekcji, cytowane w publika-cji syntetycznej SZULCZEWSKIEGO (1923). Z tych konkretnych stanowisk wy-mienia on tylko kilkadziesiąt bardziej interesujących gatunków z różnych ro-dzin, inne potraktowane są generalnie bez szczegółowej lokalizacji. Dość sil-na po II wojnie światowej grupa koleopterologów poznańskich w niewielkimtylko stopniu interesowała się Wielkopolskim PN, prowadząc badania w in-nych regionach kraju. Wyjątkiem była publikacja P. STACHOWIAKA i E. BA-RANIAKA (1980) o Curculionoidea WpPN. Podsumowano również stan ba-dań nad entomofauną (BAŁAZY 1981). Ze wszystkich „starych” Parków Na-rodowych nasza wiedza o koleopterofaunie właśnie tego obiektu jest naj-mniej konkretna i najmniej aktualizowana, mimo istnienia jeszcze w ubie-głych kilku dekadach sporych materiałów dowodowych z wszystkich rodzin(m.in. kolekcja SZULCZEWSKIEGO).

Kampinoski PN. Jeden z najstarszych PN w Polsce, mieszczący przezwiele dekad Instytut Ekologii PAN – a więc posiadający wszelkie warunkidla badań stacjonarnych. W zakresie inwentaryzacji koleopterologicznej wa-runki te wykorzystano tylko w niewielkim stopniu. Inicjalne rozpoznanieprowadził jeszcze w latach międzywojennych Sz. TENENBAUM (1931). Po IIwojnie wykonywano tu sporo prac ekologicznych nad chrząszczami (głównienad Carabidae, np. GRÜM 1959, 1967 i dalsze), a tylko niewiele opracowańfaunistycznych; z tych ostatnich warto wymienić opracowanie walorów fauni-stycznych (w tym 36 gatunków chrząszczy: PLEWKA 1981) oraz inwentaryza-cję dwóch rezerwatów (KUBISZ i in. 2000), w których stwierdzono łącznie130 gatunków z 39 rodzin. Cz. OKOŁÓW (1981) wymienia również – bez po-dania autora – pracę dyplomową o Chrysomelidae KpPN, wykonaną na Wy-dziale Leśnym SGGW. Wzmianki o innych chrząszczach rozproszone sąw publikacjach o zakresie ogólnokrajowym, których dotychczas nikt nie pod-sumował, chociaż w latach 80. organizowano w Oddziale Warszawskim PTEakcję badania entomofauny KpPN (BOJASIŃSKI, PLEWKA 1981). Do najważ-


niejszych walorów należą chronione gatunki: Carabus clatratus, C. nitensoraz inne zagrożone: Trechus austriacus [CR]: Blethisa multipunctata [NT],Patrobus septentrionis [CR], Sphenoptera substriata [EN], Lixus cylindrus[VU].

Woliński PN. Inicjalne informacje o chrząszczach wyspy Wolin publi-kowane były już w połowie XIX w. (HABELMANN 1854 – 158 gatunków),a następnie w okresie międzywojennym (LENGERKEN 1929), ale dopiero poII wojnie światowej opracowano charakterystykę przyrodniczą projektowa-nego PN (CZUBIŃSKI, URBAŃSKI 1951), zawierająca także wzmianki o bar-dziej interesujących chrząszczach. Opracowana została także bibliografiaWoPN (JAKUCZUN 1989). Obecnie grupą najlepiej poznaną w WoPN sąchrząszcze wodne (PODGÓRNIAK 1960; KORNOBIS 1975, 1979). Do walorówzaliczamy kilka gatunków chronionych, a także m.in. Miscodera arctica[DD]. Nadal brak szczegółowych badań nad najważniejszymi rodzinami.

Słowiński PN. Z kilku naszych Rezerwatów Biosfery ten właśnie jestnajsłabiej poznany pod względem współczesnych Coleoptera. Rekonesanskoleopterologiczny przeprowadził J. PAWŁOWSKI w 1970 r. W ostatnich de-kadach badano faunę gniazd ptasich (w tym 22 gatunki chrząszczy z 7 ro-dzin: KACZMAREK 1981) oraz faunę wydm. Wykonana została także pracadoktorska o Carabidae SPN (PAJKERT 1988). Do walorów – poza chroniony-mi – zaliczyć trzeba Blethisa multipunctata [VU] i Miscodera arctica [DD].Jako jedyny z naszych parków, SPN posiada wstępne rozpoznanie chrząszczydominujących w poszczególnych fazach holocenu, w wyniku opracowaniaodkrywki na torfowisku w Klukach (PAWŁOWSKI i in. 1987). Stwierdzonotam co najmniej 50 gatunków chrząszczy z kilkunastu rodzin, a najcenniejsząinformacją jest obecność borealnego Epaphius rivularis (obecnie zagrożony:CR) w warstwach pochodzących sprzed ok. 6000 i ok. 2000 lat. Dla dopełnie-nia znajomości sukcesji faunistycznej należałoby na tym samym stanowiskuprzeprowadzić skrupulatne badania koleopterofauny współczesnej.

Poleski PN. Jeden z najpóźniej utworzonych obszarów chronionych tejrangi, bez wcześniejszych tradycji badawczych. We wstępnym podsumowa-niu informacji o faunie (PIOTROWSKI 1994) odnotowano zaledwie159 gatun-ków chrząszczy (w tym 142 ryjkowce: CMOLUCH 1989). W ostatnich latachinwentaryzowano Silphidae (PIOTROWSKI 1996), Coccinellidae (PIETRY-KOWSKA, STĄCZEK 2001) oraz chrząszcze wodne (BUCZYŃSKI, PIOTROWSKI2002), są także wstępne informacje o Carabidae (SZPIEGA 2002). Łącznieznamy stąd na podstawie publikacji nieco ponad 300 gatunków Coleoptera,jednak – poza ryjkowcami – brak szczegółowych opracowań większych ro-dzin.


Wigierski PN. Posiada już stuletnie tradycje badań nad fauną (w nie-wielkim stopniu także w zakresie chrząszczy), gdyż wyniki rekonesansowychwycieczek na ten teren opublikowali K. KULWIEĆ (1902) i K. DEMEL (1924).Istniejąca do 1939 r. Stacja Hydrobiologiczna Instytutu Nenckiego na półwy-spie Wigry była bazą dla inwentaryzacji wielu wodnych i nadwodnych gruproślin i zwierząt, z czego jednak nie skorzystał chyba żaden koleopterologokresu międzywojennego. Po wojnie prowadzone były badania nad kornika-mi (PRZEKOP 1955). Sporadycznych odłowów dokonywali chrząszczarze tak-że w ostatnich dekadach XX w. (odkryto m.in. zagrożony borealny gatunekEpaphius rivularis [CR]: WOJAS 1991), w dobrej kondycji jest również zani-kająca w kraju ripikolna Nebria livida [CR]. Godnym odnotowania jest mo-nitoring chrząszczy prowadzony w latach 1987–1991 w zakresie: Staphylini-dae (MELKE, GUTOWSKI 1995) i Curculionoidea (STACHOWIAK P. 1995; MO-KRZYCKI 1995). Akcja ta zapowiada – być może – zainicjowanie regularnychprac inwentaryzacyjnych nad chrząszczami WgPN.

P N „B o r y Tu c h o l s k i e”. Jeden z najmłodszych niżowych parkóww Polsce, którego utworzenie było poprzedzone różnymi badaniami przygo-towawczymi. Niestety w granicach tego PN znalazły się tylko niektóre terenypostulowane przez przyrodników. Wyniki „wstępnej inwentaryzacji”chrząszczy zostały opublikowane niedawno (STACHOWIAK M. 1998)w pierwszej monografii tego obiektu; jedynymi dostatecznie zbadanymi ro-dzinami są Carabidae (142 gatunki) i Gyrynidae (7 gatunków: CHRZANOW-SKI 1984). Łącznie stwierdzono 324 gatunki. Z chronionych warto wymienićborowego Carabus marginalis, a z innych zagrożonych: borealnego psammo-fila Miscodera arctica [DD] i ripikola Nebria livida [CR].

Biebrzański PN, Drawieński PN, Narwiański PN i PN „Uj-śc ie Warty ”. Najmłodsze z polskich PN, utworzone przede wszystkim dlazachowania bogatej ornitofauny wodnej i moczarowej. Jedynie w przypadkuBbPN można mówić o rozpoczęciu inwentaryzacji koleopterofauny. Reko-nesans południowej części tego obszaru przeprowadził J. PAWŁOWSKI jesz-cze w 1969 r. Ostatnio OLEJNICZAK (1998) opublikowała wyniki badań nadCarabidae, prowadzonych na kilku powierzchniach usytuowanych w różnychczęściach kotliny Biebrzy; najczęściej dominuje tam chroniony i zagrożonyw Polsce Carabus clatratus i obecnie są to jego najbardziej zasobne stanowi-ska w kraju. Z pozostałych trzech parków tej grupy nie posiadamy żadnychinformacji o jakichkolwiek badaniach chrząszczy na ich terenie. W seriiopracowań przygotowawczych do utworzenia Drawieńskiego PN (AGAPOW,JASNOWSKI (red.) 1986), nie znalazła się ani jedna wzmianka o Coleoptera.


Należy wyrazić nadzieję, iż przyszła inwentaryzacja ujawni w tych PN istnie-nie interesujących zgrupowań koleopterofauny wodnej, nadwodnej i mocza-rowo-bagiennej.

Pa r k i w y ż y n n eŚwiętokrzysk i PN. Chociaż pierwsze publikowane dane o chrząsz-

czach Gór Świętokrzyskich zalicza się do najstarszych w kraju (STRONCZYŃ-SKI 1835) – jednak następne informacje o koleopterofaunie miały charakternielicznych wzmianek, rozproszonych w wielu publikacjach. Dopiero półtorawieku później, głównie z inicjatywy Muzeum i Instytutu Zoologii PANw Warszawie przeprowadzono prace inwentaryzacyjne w zakresie kilku ro-dzin: Chrysomelidae (BARTKOWSKA 1989), Curculionoidea (KUŚKA 1989a),Cantharidae (KUŚKA 1989b), Scolytidae (MICHALSKI, RATAJCZAK 1989),Cerambycidae (ŚLIWIŃSKI, NOWAKOWSKI 1990) i Carabidae (LEŚNIAK 1990;HURUK 1993, 1999 oraz inf. ustna). Nieliczne dane o pozostałych chrząsz-czach zostały zestawiono w odnośnych zeszytach 23. części KFP. Jak wynikaz tabeli (Tab. I) – ten fragment przyrody naszych wyżyn jest najuboższym lubtylko najsłabiej poznanym pod względem koleopterologicznym, zwłaszcza wzakresie chrząszczy wodnych i kusaków. Za walory tego PN uważa się z jed-nej strony reliktowe gatunki górskie w pobliżu północnej granicy zasięgu(np. biegacz Carabus linnaei i stonka Chrysolina marcasitica) oraz relikty bo-realno-górskie (np. biegacz Amara erratica [NT] i ryjkowiec Otiorhynchus sa-licis), a z drugiej strony gatunki południowe (np.stonka Cryptocephalus jan-thinus i ryjkowiec Ceutorhynchus magnini). W pierwszych dekadachXX w. występowała tu także nadobnica alpejska – Rosalia alpina.

Ojcowski PN. Należy do obszarów najwcześniej inwentaryzowanychpod względem przyrodniczym. Pierwsze dane o koleopterofaunie pochodząz 1854 r. (słynna wyprawa naturalistów warszawskich: STRONCZYŃSKI, TA-CZANOWSKI, WAGA 1855, 1857). Do końca pierwszej wojny światowej odno-towano niespełna 500 gatunków, a po drugiej wojnie, w przededniu utworze-nia OPN znano ich już ok. 700. Intensywne badania w latach 60. pozwoliłyznacznie przekroczyć wskaźnik 20%fP (ponad 1300 gatunków), a dalszekwerendy dawnych zbiorów i kolejne badania kontrolne doprowadziły doobecnego wskaźnika bliskiego już 30%fP (Tab. I). Inwentaryzację ułatwiałyokresowo działające stacje naukowe w dolinie Prądnika, zakładane tuż przedwybuchem obu wojen światowych (I i II), ale dopiero stała Stacja Biologicz-na PAN, istniejąca od 1964 r., umożliwiła duże przyśpieszenie badań (PAW-ŁOWSKI i in. 1994; KUBISZ, PAWŁOWSKI 1998). Spośród kilkudziesięciuchrząszczy zaliczanych do wielkich walorów faunistycznych trzeba wymienićunikatowe, m.in.: Meligethes buyssoni [EN], Orestia carpathica [CR], Helian-


themapion velatum [CR]. Z prawnie chronionych występują aktualnie: Cara-bus convexus, C. intricatus, C. irregularis, Osmoderma eremita. Natomiast Ca-rabus problematicus, Lucanus cervus, i Purpuricenus kaehleri – notowane byłytu głównie w XIX wieku.

Roztoczański PN. Za początek inwentaryzacji chrząszczy należy uwa-żać badania Sz. TENENBAUMA (1913, 1918) w tym rejonie. Głównie z jegodanych korzystali w zakresie koleopterofauny W. SKURATOWICZ i J. URBAŃ-SKI (1953) charakteryzując faunę rezerwatu na Bukowej Górze. W dwóchostatnich dekadach XX w. prowadzone były w RPN badania inwentaryzacyj-ne nad Curculionoidea (CMOLUCH, ŁĘTOWSKI 1987; MICHALSKI, RATAJ-CZAK 1990) i Cerambycidae (GUTOWSKI 1992). Obok kilku zagrożonych ga-tunków prawnie chronionych, do walorów zalicza się m.in. borealno-górskie-go sprężyka Lacon fasciatus [EN] i stepową kózkę Dorcadion holosericeum[NT], jednakże wszystkie te taksony notowane były na Roztoczu w pierw-szych dekadach XX wieku i należałoby przeprowadzić serię badań aktualiza-cyjnych nad najważniejszymi rodzinami.

Pa r k i g ó r s k i eTa t r z a ń s k i P N . Rekonesans koleopterologiczny z końcem lat 50.

XIX w. przeprowadził L. MILLER (1859), co zaowocowało opisami nowychdla wiedzy endemicznych gatunków zachodniokarpackich: Nebria tatrica[LC] i Deltomerus tatricus [LC], które obecnie należą do najważniejszychz licznych walorów TPN – obok opisanych stąd w połowie XX w.: Pterosti-chus tatricus [EN] (KULT 1947) i Carpathobyrrhulus tatricus [VU] (MROCZ-KOWSKI 1957). Za pierwszą próbę inwentaryzacji trzeba uznać wykaz roz-mieszczenia pionowego chrząszczy w Tatrach (ŁOMNICKI 1868), zawierający620 gatunków. W KFP (1973–1997) zestawiono łącznie 1311 chrząszczyz Tatr. Obecnie w bazie danych Muzeum Tatrzańskiego odnotowanych jestjuż nieco więcej gatunków chrząszczy. Oprócz wymienionych wyżej endemi-tów, do zagrożonych walorów TPN zaliczamy m.in. także: Carabus fabricii,C. transylvanicus, Pseudogaurotina excellens i in.

Pieniński PN. Chrząszcze Pienin poznawane były już w ostatnich deka-dach XIX w. (M. NOWICKI, W. JABŁOŃSKI, A. WAGA, M. ŁOMNICKI, S. STO-BIECKI), ale regularne prace inwentaryzacyjne zawdzięczamy dopieroSz. TENENBAUMOWI (seria przyczynków z licznymi wzmiankami o najważ-niejszych gatunkach w latach 1923–1938) i R. KUNTZEMU (1934a, 1934b: in-terpretacja zoogeograficzna), którzy działali w w okresie międzywojennym.Zebrane przez nich materiały uległy zniszczeniu w Warszawie w czasie IIwojny światowej, zaginął również rękopis wspólnie przygotowywanego opra-


cowania. Drugi etap inwentaryzacji nastąpił po wojnie i miał charakter spe-cjalizacyjny w zakresie: Scolytidae (KARPIŃSKI 1948), Cerambycidae (STROJ-NY 1968), Scarabaeidae (STEBNICKA 1976), Curculionoidea (PETRYSZAK1976, 1980, 1983), Elateridae (BURAKOWSKI 1979), a także chrząszczy nekro-fagicznych (MROCZKOWSKI 1978) i wodnych (GALEWSKI 1979). Trzecimetapem były opracowania inicjalne, uzupełniające i kontrolne niektórych ro-dzin wykonane w ostatniej dekadzie XX w. (ARGASIŃSKA 1995; AGASIŃSKI1995; GĄSIOREK 1996; KOZIK 1998; ROSSA, SOCHA 1998; CZERWIŃSKI1999), a dotychczasowe etapy podsumował J. PAWŁOWSKI (2000a). Do waż-niejszych walorów należą zagrożone gatunki chronione (Tab. II), a takżePhyllotreta christinae [DD], Otiorhynchus austriacus i inne.

Babiogórski PN. Pierwszą informację (o Carabus linnaei) zawdzięcza-my jeszcze K. STRONCZYŃSKIEMU (1835), ale udokumentowany rekonesanskoleopterologiczny dopiero pół wieku później przeprowadzali (niezależnieod siebie) wybitni koleopterolodzy: M. NOWICKI, B. KOTULA, H. V. KIESEN-WETTER, A. V. ROTTENBERG i A. WAGA. Pierwszej planowej inwentaryzacjichrząszczy (724 gatunki) dokonał w latach 1879–1880 S. A. STOBIECKI(1883) – wspomagany dotacją Komisji Fizjograficznej Akademii Umiejętno-ści. Drugi etap inwentaryzacji w latach 1959–1964 wykazał ponad 1300 ga-tunków (PAWŁOWSKI 1967), a w trzecim etapie (1996–2000) odnotowano już1555 gatunków (KUBISZ, SZAFRANIEC 2003). Do najcenniejszych walorówzaliczają się wysokogórskie gatunki, m.in.: Carabus fabricii oraz Leistus mon-tanus pawlowskii ([CR], locus typicus!), Pterostichus morio carpaticus [VU],Alpinia carpathica [VU], Gabrius tirolensis [CR], Chrysolina schneideri [CR].

Bieszczadzki PN. Pierwsze rozpoznanie koleopterofauny zawdzięcza-my M. NOWICKIEMU (1858), który w połowie lat 50. XIX wieku badał ma-syw Tarnicy i sąsiednich dolin. Ćwierć wieku później zbierał chrząszczew tym samym rejonie B. KOTULA. Regularną inwentaryzację rozpoczętow latach 60. ub. wieku (głównie z inicjatywy IZ PAN), w wyniku czego po-wstały specjalistyczne opracowania Dytiscidae (GALEWSKI 1971), Silphidae,Byrrhidae i Dermestidae (MROCZKOWSKI 1971), Elateridae (BURAKOWSKI1971), Coccinellidae (BIELAWSKI 1971), a ponadto także Scolytidae (BAŁA-ZY, MICHALSKI 1964) i Staphylinidae (SZUJECKI 1969, 1970, 1996). Drugietap inwentaryzacji nastąpił już po utworzeniu BdPN, w wyniku czego zin-wentaryzowano Curculionoidea (PETRYSZAK 1977, 1998a, 1998b; PETRY-SZAK, SKALSKI 1998a, 1998b; STACHOWIAK P. 1994) i Chrysomelidae (BORO-WIEC 1984). Trzeci etap zrealizowano w ostatniej dekadzie XX w. w ramachprzygotowania 20-letniego planu ochrony BdPN; chrząszcze zostały opraco-wane monograficznie przez zespół autorów (PAWŁOWSKI i in. 2000) i po nie-wielkich uzupełnieniach (HOLLY 2002) na obszarze BdPN z otuliną (sąsied-


nie Parki Krajobrazowe) notujemy aktualnie nieco ponad dwa tysiące gatun-ków tego rzędu, co stawia ten obszar chroniony na drugim miejscu w Polscepod względem różnorodności. Najważniejszymi w skali krajowej (i Unii Eu-ropejskiej) walorami są wschodnie elementy górskie (w tym endemitywschodniokarpackie i wschodnio-południowo-karpackie), a zwłaszcza ga-tunki zagrożone: Carabus zawadzkii [DD], Deltomerus carpathicus [LC], Pte-rostichus jurine [LC], Othius transsylvanicus [LC], Ocypus ormayi [VU], Scle-rophaedon carpathicus [LC], Psylliodes frivalszkyi [DD], Asiorestia transsilva-nica [LC], Aphthona stussineri [DD], Leiosoma bosnicum [LC].

Gorczański PN. Pasmo Gorców badane było już w okresie międzywo-jennym, jednakże informacje o chrząszczach rozproszone są w różnych pu-blikacjach. Stan badań podsumowany z początkiem ubiegłej dekady (PETRY-SZAK 1992) informował o 353 gatunkach chrząszczy (w tym 252 Curculiono-idea). W wyniku sześcioletnich (1990–95) badań Carabidae przeprowadzo-nych przez T. WOJASA (1997) do tej liczby należy dodać jeszcze ponad dwie-ście taksonów (w samym GPN ok. 80), co daje łącznie 572 gatunki. Do naj-cenniejszych walorów należą wschodnio-karpackie gatunki biegaczowatychi ryjkowców, osiągające tu zachodnią granicę areału (np. Duvalius subterra-neus [NT] i Omiamima hanaki) oraz formy reliktowe: sudecko-karpacki tyr-fobiont Trechus montanellus [CR] i borealno-górska omarlica ripikolna Pte-roloma forsstroeemii.

Karkonoski PN. Najwcześniej badany obszar wśród obecnych parkównarodowych w naszym kraju; inicjalne rekonesanse koleopterologiczne prze-prowadzali w latach 40. XIX wieku K. LETZNER oraz H. V. KIESENWETTERi F. MÄRKEL, i z zebranych wówczas materiałów opisane były stąd pierwszeendemiczne – karpacko-sudeckie gatunki nowe dla wiedzy. Rozwinięciembadań chrząszczy karkonoskich były dwie wyprawy O. PFEILA w 1865 r.(PFEIL 1866), oraz J. GERHARDTA w 1868 i 1870, a następne lata przynosiłypermanentnie kolejne informacje i opisy nowych taksonów, co potem znala-zło odbicie w kolejnych wykazach chrząszczy śląskich z lat 1871–1891,a zwłaszcza ostatniego z nich (GERHARDT 1910) i mogło posłużyć w synteziefauny Śląska (PAX 1921), a po utworzeniu Parku Narodowego – jego charak-terystyce (NOSKIEWICZ, SEMBRAT, SZARSKI 1961). Aktualizację informacjio niektórych rodzinach chrząszczy w Karkonoszach przyniosły późniejsze ba-dania Hydradephaga torfowisk opublikowane przez E. BIESIADKĘ (1973),o epigeicznych Carabidae A. LEŚNIAKA (1984) i R. LUTERKA (1989), a ostat-nio o Curculionoidea P. STACHOWIAKA (1988, 1993) i o Staphylinidae płatówśnieżnych A. MAZURA (1995). Jednym z najważniejszych walorów KkPNjest częste występowanie Carabus sylvestris. Karkonosze były niegdyś najle-


piej zbadanym masywem górskim w tej części Europy, brak jednak mono-graficznego opracowania chrząszczy KkPN, z podsumowaniem informacjizebranych w ciągu 160 lat.

PN Gór Stołowych. Chrząszcze zbierano sporadycznie od XIX wieku,natomiast w KFP informacje o konkretnych gatunkach i stanowiskach ukry-te są w kolumnie „Sudety Zachodnie”, w której jednak dominują dane odno-szące się do Karkonoszy i Gór Izerskich. Po ostatniej wojnie inwentaryzacjęzainicjowała praca J. MICHEJDY (1954) o gatunkach zamieszkujących źródłai potoki. Natomiast w ostatniej dekadzie ub. wieku J. MICHALSKI (1996)opublikował pracę o Scolytidae PNGS, a S. KNUTELSKI i Sz. BILIŃSKI (2000)wstępne dane o Curculionoidea. Ostatnio ukazała się także praca o Elateri-dae tego parku (JANOSZEK, TARNAWSKI 2001).

Magursk i PN. Wraz z poprzednim należy do najmłodszych górskichPN w kraju, ale – w przeciwieństwie do PNGS – w zakresie Coleoptera terenten poznawany był stosunkowo późno, a wzmianki o poszczególnych gatun-kach rozproszone są w różnych opracowaniach. Jedynie w przypadku Curcu-lionoidea można mówić o planowej akcji inwentaryzacyjnej – odnotowano tu287 gatunków ryjkowców [s.l.] ze znaczącym udziałem wschodnich elemen-tów górskich (PETRYSZAK 2003). Z chronionych gatunków w dobrej jeszczekondycji jest tu kózka Rosalia alpina (KOSIOR i in. 1999).

W podsumowaniu można stwierdzić, że:1. Tylko w nielicznych PN przeprowadzono pełną (lub niemal pełną) inwen-

taryzację chrząszczy (Białowieski, Babiogórski, Bieszczadzki, Ojcowski,Pieniński, Roztoczański, Świętokrzyski, Tatrzański). Zwykle w tychże jed-nostkach prowadzi się bazę danych o stwierdzonych gatunkach, w formieelektronicznej i (lub) kartotekowej (w przypadku Tatr bazą taką dysponu-je Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem). Parki te posiadają również opu-blikowane bibliografie specjalistyczne (lub ogólne z kluczem do łatwegoodszukania pozycji dotyczących poszczególnych grup zwierząt).

2. Szczegółową inwentaryzację rodzin przeprowadzano najczęściej w zakre-sie Carabidae i Cerambycidae [w 14 PN], Curculionoidea (w tym korniki)[w 11 PN], Hydradephaga [w 9 PN], a rzadziej: Scarabaeoidea, Elateridaelub Coccinellidae. Poza najlepiej zbadanymi jednostkami działania takieprowadzono także w PN: Biebrzańskim, „Bory Tucholskie”, Gorczańskim,Gór Stołowych, Kampinoskim, Magurskim, Poleskim, Wielkopolskim,Wolińskim.

3. W pozostałych PN (Drawieński, Narwiański, „Ujście Warty”, Wigierski)nie odnotowano regularnych badań koleopterologicznych o charakterze


inwentaryzacji, a istniejące informacje o chrząszczach mają formę spora-dycznych, krótkich doniesień.

4. W dobrze zbadanych PN każdy następny etap inwentaryzacji przynosi in-formacje o kolejnych gatunkach wcześniej nie stwierdzanych, co wynikazarówno z udoskonalenia metod odłowu, jak i ciągłych zmian sukcesyj-nych przyrody parkowej.

5. Podobnie – każde zwiększenie obszaru badań (np. przy rozszerzaniu gra-nic parku lub przez włączenie otuliny) wzbogaca koleopterofaunę o na-stępne gatunki, których wcześniej nie udało się stwierdzić.

6. W wieloletnich planach ochrony PN powinny się znajdować zapisy o ko-nieczności permanentnej inwentaryzacji fauny (w tym najbardziej ubikwi-stycznej grupy, jaką są chrząszcze). Jeśli takich zapisów nie zamieszczono– winny się one znaleźć w aneksach do planu, np. po upływie pentady lubdekady realizowanego planu.

7. Wstępem do inwentaryzacji faunistycznej w najpóźniej utworzonych PNpowinno być opracowanie specjalistycznej bądź ogólnej bibliografii PN,obejmującej m.in. wszystkie opracowania przyrodnicze. Następnym kro-kiem jest skrupulatna kwerenda tych pozycji i założenie kartoteki fauni-stycznej – permanentnie prowadzonej przez kompetentnych pracowni-ków. Dużą pomocą w tym zakresie mogą być kolejne tomy roczne „Kroni-ki PN”, o ile są wyczerpująco opracowywane.

8. Dobrym wskaźnikiem różnorodności gatunkowej jest %fP, który w najle-piej zbadanych PN osiąga wartość 25–30; koreluje z tym liczba stwierdzo-nych gatunków chronionych uważanych za zagrożone walory faunistyczne,która w tych samych PN wynosi od 10 do 19.

9. Ponieważ parki narodowe są zabezpieczeniem najbardziej charaktery-stycznych i cennych przyrodniczo fragmentów kraju, należałoby dążyć doskupienia w nich podstawowych prac inwentaryzacyjnych nad wszystkimiprzedstawicielami fauny i flory. W dużym stopniu zależy to od ośrodkównaukowych, zwłaszcza uczelni z katedrami o profilu przyrodniczym, którew większym – niż dotychczas – stopniu powinny wykorzystywać te obiektydo wykonywania w nich prac dyplomowych różnej rangi (od licencjackichi magisterskich – po habilitacyjne).

Chrząszcze wodne (J. PAKULNICKA, J. KAŹMIERSKI)

Mimo bogatego piśmiennictwa dotyczącego fauny chrząszczy wodnych,niewiele jest prac poświęconych tej grupie owadów w obszarach chronionychna terenie kraju. Wiele z nich ma charakter wstępnych doniesień.


Do tej pory na obszarach chronionych udokumentowano występowanie261 gatunków chrząszczy wodnych, co stanowi 72% całej koleopterofaunystwierdzonej w Polsce (RAZOWSKI 1991). Spośród nich – 21 gatunków, tochrząszcze uwzględnione w „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i giną-cych” w kraju o różnym statusie zagrożenia (2 – to gatunki krytycznie zagro-żone [CR], 6 – zagrożone [EN], 3 – bliskie zagrożenia [NT], 7 – narażone[VU] oraz 3 najmniejszej troski [LC] (PAWŁOWSKI i in. 2002). Stanowią oneokoło 47% wszystkich gatunków chrząszczy wodnych uwzględnionychw „Czerwonej liście”.

Liczba gatunków o różnym statusie zagrożenia jest różna dla badanychobszarów, co ma związek nie tylko z ich powierzchnią i stopniem zróżnico-wania w nich sieci hydrograficznej, ale przede wszystkim odzwierciedla in-tensywność i dokładność prowadzonych tu badań. Z analizy materiału wyni-ka, że najdokładniej rozpoznana została koleopterofauna Puszczy Białowie-skiej. Krzywa reprezentatywności dla wszystkich obszarów chronionych łącz-nie wykazuje bardzo nieznaczną tendencje wzrostową, co wskazuje, że dal-sze badania nad fauną chrząszczy wodnych na obszarach chronionych tylkow niewielkim stopniu podniosą listę gatunków w nich stwierdzanych. Niemniej jednak ponad połowa gatunków posiadających status gatunków zagro-żonych, nie została wykazana w analizowanych obszarach, co wskazuje napotrzebę objęcia badaniami pozostałych obszarów chronionych na tereniecałego kraju. Dopiero pełne rozpoznanie pozwoli na określenie, czy biernaochrona gatunków poprzez tworzenie obszarów chronionych spełnia zamie-rzoną funkcję i zabezpiecza występowanie a nawet istnienie populacji wielugatunków rzadkich w Polsce.

Wielkoskrzydłe Megaloptera (W. CZECHOWSKA)

Grupa owadów związanych ze środowiskiem wodnym (jeziora, stawy, rze-ki, potoki). W Polsce 1 rodzina (Sialidae) reprezentowana do niedawnaprzez 2, a obecnie przez 4 gatunki.

Rozmieszczenie w kraju poznane bardzo słabo. Planowych badań nad tągrupą owadów w Parkach Narodowych nigdy nie prowadzono. Dysponujędanymi o ich występowaniu na terenie 6 Parków – w 4 wykazano po 1 gatun-ku, w dwu po 2 gatunki.

Dane szczegółowe: PN „Bory Tucholskie” – 1; Wielkopolski PN – 1; Oj-cowski PN – 2, Babiogórski PN – 1; Pieniński PN – 1; Tatrzański PN – 2.

Sieciarki Neuroptera (W. CZECHOWSKA)

Owady związane przede wszystkim z lasami i różnego typu zadrzewienia-mi, nieliczne gatunki żyją na roślinach zielnych w środowiskach otwartch,kilka gatunków związanych ze środowiskiem wodnym. W Polsce 86 gatun-


ków z kilku rodzin ich rozmieszczenie na terenie kraju zbadane nierówno-miernie. Również w przypadku tej grupy, w żadnym z parków nie prowadzo-no nigdy dokładnych badań, obejmujących pełne spektrum zróżnicowaniasiedliskowego. Dla niektórych parków, jak np. Tatrzańskiego, czy Ojcow-skiego dane pochodzą z końca XIX i początków XX w. W niektórych par-kach stan poznania fauny wypada gorzej niż stan poznania danego regionu,np. w całej Puszczy Białowieskiej wykazano 41 gatunków Neuroptera w Bia-łowieskim PN tylko 9, z Bieszczad wykazano 28 gatunków, a z Bieszczadzie-go PN brak danych.

Dysponujemy danymi w odniesieniu do 11 parków. W poszczególnychobiektach wykazano od 9 do 38 gatunków: Białowieski PN – 9 gatunków; PN„Bory Tucholskie” – 25; Wielkopolski PN – 28; Kampinoski PN – 38; Rozto-czański PN – 17; Świętokrzyski PN – 36; Ojcowski PN – 10; Karkonoski PN– 21; Babiogórski PN – 37; Pieniński PN – 14; Tatrzański PN – 15.

Wielbłądki Raphidioptera (W. CZECHOWSKA)

Grupa owadów leśnych. W Polsce 9 gatunków z 2 rodzin. Występujągłównie w ciepłych lasach iglastych lub mieszanych (bory sosnowe, bory jo-dłowe, dąbrowy świetliste). Rozmieszczenie poszczególnych gatunków na te-renie kraju zbadane dalece niedostatecznie. Posiadamy dane o ich występo-waniu na terenie 10 Parków. W poszczególnych obiektach wykazano od 2 do6 gatunków: Białowieski PN – 2; PN „Bory Tucholskie” – 5; WielkopolskiPN – 3; Kampinoski PN – 4; Poleski PN – 3; Roztoczański PN – 4; Święto-krzyski PN – 6; Babiogórski PN – 4; Pieniński PN – 2; Tatrzański PN – 4.

Błonkówki Hymenoptera (J. BANASZAK)

Opublikowana w 5 tomie „Wykazu zwierząt Polski” lista Hymenopteraobejmuje 4086 gatunków błonkoskrzydłych, aczkolwiek nie zawiera onawszystkich grup tych owadów. Z 68 rodzin występujących w Polsce, w „Wy-kazie” opracowano 64, brak zaś jest czterech: Ichneumonidae (przypuszczal-nie ok. 3000 gatunków), Dryinidae (ok. 40 gatunków), Bethylidae (ok. 10 ga-tunków) i Mymaridae (ok. 120 gatunków). Wiele też do życzenia pozostawiastan poznania większości grup Hymenoptera. Ocenia się, że liczba krajowychgatunków błonkówek przekracza 8000 (GARBARCZYK 1997). Dane dotyczą-ce wielu grup, zwłaszcza pasożytniczych, mają charakter szacunkowy, a wielegatunków czeka na ich odkrycie na obszarze kraju. Dotyczy to zwłaszcza:Ichneumonidea, Cynipoidea, Proctotrupoidea, Platygastroidea, Ceraphrono-idea i Chalcididoidea. Łączna liczba gatunków, jakie najpewniej zostanąw przyszłości odnalezione, oceniana jest na 1600. Co do liczb gatunków do-tąd wykazanych i szczegółowej oceny poznania poszczególnych taksonów


Hymenoptera, odsyłam Czytelników do wymienionego wyżej już wykazu podredakcją J. RAZOWSKIEGO (1997) oraz opracowania J. BANASZAKA i współ-autorów (2000).

Należy podkreślić, że stan poznania Hymenoptera poszczególnych obsza-rów kraju jest bardzo niejednolity i ta ogólna uwaga w całej rozciągłości od-nosi się również do parków narodowych i innych terenów chronionych. Ni-gdy nie było planowanych badań w skali kraju. Nasza znajomość poszczegól-nych regionów kraju i parków narodowych wynikała z czystego przypadku,zależała tylko od zainteresowania nimi poszczególnych specjalistów i raczejod miejsca ich zamieszkania i pracy. Mimo statutowych wymagań prowadze-nia badań w parkach, nigdy nie było środków na ten cel, nawet w momenciesporządzania planów ich zagospodarowania.

Oceniając stopień poznania poszczególnych taksonów błonkoskrzydłychnależy stwierdzić, że tylko nieliczne z nich są rozpoznane w sposób zadowa-lający, przy czym nie może być mowy o rozciągnięciu znajomości na wszyst-kie parki. Część parków pozostaje wręcz białymi plamami pod względemznajomości Hymenoptera w całości (najnowsze) lub w części. Prawie nic niewiemy o błonkówkach pasożytniczych w parkach, może za wyjątkiem Ich-neumonidea. Należy podkreślić, że takie kompleksowe badania nad błon-kówkami prowadził J. W. SZULCZEWSKI w Wielkopolskim Parku Narodo-wym, który poświęcił tej grupie 4 opracowania: Cz. I. Liściarki (Tenthredino-idea) (SZULCZEWSKI 1939), Cz. II. Gąsieniczniki (Ichneumonidae) (SZUL-CZEWSKI 1939), Cz. III. Pszczołowate (Apoidae) i Cz. IV. Żądłówki (Acule-ata). Pomimo błędów, których nie udało się temu znakomitemu znawcy floryi fauny WPN uniknąć, prace te mają ciągle podstawowe znaczenie. Podobnejkompleksowej oceny fauny błonkówek doczekał się w czasach dzisiejszychBiałowieski PN w wykonaniu zespołu autorów pod red. J. M. GUTOWSKIE-GO i B. JAROSZEWICZA (2001). Obszernej monografii dotyczącej żądłówekdoczekał się również Ojcowski PN, autorstwa DYLEWSKIEJ i WIŚNIOWSKIE-GO (2003). Świętokrzyski PN badał m. in. J. K. KOWALCZYK (1988, 1990)wymieniając ogółem 141 gatunków spośród rodzin: Chrysididae, Tiphiidae,Sapygidae, Myrmosidae, Vespidae i Eumenidae.

Tylko w niektórych parkach systemowo badano wybrane duże głównegrupy żądłówek jak: Apoidea, Formicoidea, Sphecoidea.

Apoidea. Największą liczbę polskich parków przebadano pod względemfauny pszczół Apoidea, i to w okresie powojennym. Wcześniej rozpoznanietej grupy dotyczyło tylko Puszczy Białowieskiej (BISCHOFF 1925) i Tatr (NO-SKIEWICZ 1920).


Do tej pory w stopniu dobrym lub zadowalającym poznano Apoidea w 12parkach narodowych (Tab. II). Pozostałe pozostają pod tym względem pra-wie zupełnie niezbadane. Dotychczasową znajomość fauny pszczół parkówwyżynnych i górskich zawdzięczamy aktywności M. DYLEWSKIEJ, szczegól-nie w poznaniu parków: Babiogórskiego (DYLEWSKA 1966), Ojcowskiego(DYLEWSKA, WIŚNIOWSKI 2003), Tatrzańskiego (DYLEWSKA 1958, 1991),Pienińskiego (DYLEWSKA 1962, 1963). Parki nizinne badał głównie J. BANA-SZAK i współpracownicy: Wielkopolski (BANASZAK 1987), Woliński (BANA-SZAK 1973), Kampinoski (BANASZAK, PLEWKA 1981), Wigierski (BANA-SZAK, KRZYSZTOFIAK 1996), „Bory Tucholskie” (BANASZAK, WENDZONKA2002), Bieszczadzki (BANASZAK 1969; WIŚNIOWSKI 2000) i Narwiański (BA-NASZAK, w przyg.). Ostatnio zauważalna jest też aktywność badaczy młod-szego pokolenia. Wnikliwe badania w Wigierskim PN przeprowadziłaA. KRZYSZTOFIAK (2001), Bieszczadzkim i Ojcowskim – B. WIŚNIOWSKI(WIŚNIOWSKI 2000; DYLEWSKA, WIŚNIOWSKI 2003), a w Wielkopolskim PN– T. CIERZNIAK (2003).

Badania pszczół Zamojszczyzny, przeprowadzone w latach 90. przezA. KOSIORA i J. FIJAŁA (1992) odnoszą się w jakimś stopniu do Roztoczań-skiego Parku Narodowego, aczkolwiek trudno jest podać faktyczną liczbętych owadów żyjących na obszarze Parku. Z całego obszaru dawnego woje-wództwa zamojskiego wykazano znaczną liczbę 269 gatunków i z pewnościąnie odnosi się ta liczba w całości do pszczół parku.

Wyłącznie trzmiele były przedmiotem badań w kilku parkach: Świeto-krzyskim (ĆMAK, SZCZYPCIAK 1987; Dylewska i in. 1998) oraz Magurskim(KOSIOR i in. 2001) i Gorczańskim (DYLEWSKA i in. 1998). Warto podkre-ślić, że trzmiele najlepiej rozpoznano do tej pory w trzech parkach: Biesz-czadzkim, Ojcowskim i Tatrzańskim dzięki wieloletnim badaniom A. KOSIO-RA (KOSIOR 1980, 1987, 1990, 2002; KOSIOR i in. 1999, 2001)

W tym miejscu należy się odnieść do publikacji M. DYLEWSKIEJ z ostat-nich kilku lat na temat „sensacyjnych” doniesień o gwałtownych spadkach li-czebności trzmieli w parkach narodowych. Niewłaściwa metodyka i niezna-jomość podstawowych zasad statystyki doprowadziły autorkę do wniosku, żew wielu parkach narodowych pozostał zaledwie 1% trzmieli w stosunku dolat 60. XX wieku (DYLEWSKA 1990, 1997). Dodatkowo autorka nagłaśnia teinformacje, np. przez broszurę „Trzmiele i trzmielce Parków NarodowychTatrzańskiego i Babiogórskiego oraz czynna ochrona tych owadów” (DY-LEWSKA 1998), wydaną w nakładzie 1000 egzemplarzy przez Tatrzański ParkNarodowy. Nasuwa się pytanie, dlaczego Rada Naukowa TPN zezwoliła natę publikację bez recenzji wydawniczej, wykonanej przez kompetentnegoznawcę zagadnienia?


W tabeli (Tab. II) zestawiono liczbę gatunków z zaznaczeniem po-wierzchni Parku. Nie jest to właściwy, chociaż najłatwiejszy do uzyskaniawskaźnik badanego terenu. Okazuje się, że największą liczbę gatunków wy-kazano w parku najmniejszym. Dowodzi to, że liczba żyjących w nich gatun-ków zależy przede wszystkim od zróżnicowania obszaru, jego topografii i flo-ry. Wydaje się, że liczby 232 i 226 uzyskane w parkach Ojcowskim i Wielko-polskim są zbliżone do rzeczywistych liczb gatunków tam występujących.Oba te parki cechuje zarówno duże zróżnicowanie biotopów i dobry stopieńich eksploracji, mimo różnych areałów. Z pewnością też nie można stosować

Park Powierzchnia Liczba Autorha gatunków

1. Babiogórski PN 3 392 110 DYLEWSKA 1966

2. Białowieski PN 10 502 98 BISCHOFF 1925

3. Bieszczadzki PN 29 200 90 BANASZAK 1969;KOSIOR 1980, 2002;WIŚNIOWSKI 2000

4. PN „Bory Tucholskie” 4 789 101 BANASZAK,WENDZONKA 2002

5. Kampinoski PN 38 544 180 BANASZAK,PLEWKA 1981

6. Narwiański PN 7 350 136 BANASZAK,dane niepubl.

7. Ojcowski PN 2 146 232 DYLEWSKA,WIŚNIOWSKI 2003;WIŚNIOWSKI, inf. ustna

8. Pieniński PN 2 346 171 DYLEWSKA 1962;DYLEWSKA,NOSKIEWICZ 1963

9. Tatrzański PN 21 164 165 DYLEWSKA 1958, 1991;NOSKIEWICZ

10. Wielkopolski PN 7 620 226 BANASZAK 1987;CIERZNIAK 2003

11. Wigierski PN 15 085 191 BANASZAK,KRZYSZTOFIAK 1996

12. Woliński PN 10 937 75 BANASZAK 1973

Tab. II. Zestawienie znanej liczby gatunków pszczół Apoidea w parkach narodowych.Comparison of number of species of Apoidea recorded in the national parks.


tych samych kryteriów przy porównywaniu parków nizinnych, podgórskichi górskich. Prezentowane różne liczby gatunków świadczą także o stopniupoznania obszaru, zaledwie wstępne informacje mamy na przykład z Woliń-skiego PN, które przez ostatnie dwa lata były uzupełniane i dane te sąw opracowaniu. Współczesnych badań wymaga także Białowieski PN.

Pompil id ae są w Polsce słabo zbadane. Dotychczas z kraju wykazano 84gatunki. Kilka parków można uznać za nieźle rozpoznane pod względemtych owadów: Ojcowski – 30 gatunków (WIŚNIOWSKI 2003), Wielkopolski –32 gatunki (SZULCZEWSKI 1950), Białowieski – 31 (SKIBIŃSKA 2001) i Kam-pinoski – 23 gatunki (WIŚNIOWSKI, SZCZEPKO, inf. ustna). Pozostałe parkipozostają zupełnie nieznane lub posiadamy informacje o pojedynczych ga-tunkach.

Sphecidae , których w kraju wykazano 209 gatunków, stosunkowo do-brze rozpoznano w parkach: Białowieskim – 103 gatunki (SKIBIŃSKA 2001),Kampinoskim – 128 (WIŚNIOWSKI, inf. ustna), Ojcowskim – 117 (WIŚNIOW-SKI 2003), Świętokrzyskim – 96 (KOWALCZYK 1990), Wielkopolskim – 96(SZULCZEWSKI 1950), i Wigierskim – 54 (WIŚNIOWSKI, inf. ustna). Pewneinformacje o faunie tej grupy posiadamy jeszcze z parków Bieszczadzkiego –38 gatunków, Pienińskiego – 44 gatunki i Babiogórskiego – 30 gatunków(WIŚNIOWSKI, inf. ustna).

Vespid ae . Te popularne owady są w Polsce bodaj najmniej badane. Je-dynie w Ojcowskim PN zostały zbadane, gdzie potwierdzono występowaniewszystkich 14 krajowych os społecznych oraz 29 gatunków kopułkowatychEumenidae na 49 krajowych (WIŚNIOWSKI 2003). Większość społecznych osstwierdzono także w Białowieskim PN – 10 gatunków i 14 gatunków Eume-nidae (SKIBIŃSKA 2001).

W podobnym stopniu dotyczy to też Świętokrzyskiego PN, z któregoJ. K. KOWALCZYK (1990) wymienia 12 gatunków Vespoidea i 18 gatunków Eu-menidae. Można tu wymienić dwa przyczynkowe doniesienia o osach społecz-nych polskich Tatr i wschodnich Karkonoszy PAWLIKOWSKIEGO (1993, 1997).

Cytowany wyżej J. W. SZULCZEWSKI (1950) z Wielkopolskiego PN wy-mienia 5 gatunków os i 17 gatunków kopułkowatych.

Formicoidea. Metodyczne badania inwentaryzacyjne przeprowadzonow 10 parkach, w których wykazano dość znaczną liczbę gatunków, przekra-czającą 30% fauny krajowej. Do takich parków należą: Białowieski, Biesz-czadzki (W. CZECHOWSKI, inf. ustna), „Bory Tucholskie”, Kampinoski, Kar-konoski, Pieniński, Świętokrzyski, Tatrzański, Wielkopolski i Wigierski(L. KRZYSZTOFIAK, inf. ustna). O pozostałych istnieją pojedyncze doniesie-nia faunistyczne lub nie wiemy zgoła nic, jak np. w przypadku parków: Dra-wieńkiego, Magurskiego, Narwiańskiego, Poleskiego i „Ujście Warty”.


Warto wymienić tu Gorczański PN, na którego obszarze wykonywanebyły taksonomiczno-socjologiczne prace związane z teorią sztucznej koloni-zacji rudych mrówek leśnych, towarzyszące praktycznej akcji kolonizacyjnej(CZECHOWSKI 1992; PISARSKI, CZECHOWSKI 1990 i inne prace).

Tenthredinidae . Błonkówki minujące z tej rodziny badała M. BEIGER(1955, 1958, 1960, 1981) wykazując po kilka gatunków w trzech parkach:Wielkopolskim, Ojcowskim i Tatrzańskim.

Chruściki Trichoptera (S. CZACHOROWSKI)

Dość dobrze – choć słabiej niż ważki – poznane są chruściki (Trichoptera)parków narodowych. W publikacjach do roku 2002 dane o chruścikach po-siadało zaledwie 17 parków narodowych (CZACHOROWSKI, MAJEWSKI2003). Po uwzględnieniu najnowszych danych informacje o chruścikach od-noszą się do 19 parków narodowych (Tab. III). Należy jednak podkreślić, żeczęść danych jest bardzo wyrywkowa oraz pochodzi sprzed wielu lat (CZA-CHOROWSKI, MOROZ, w druku). Za dobrze zbadane można uznać chruściki9 parków narodowych (głównie górskich), za dobrze poznane – 4, słabo – 6.Brak jakichkolwiek informacji z Wolińskiego PN, PN „Ujście Warty”, Wiel-kopolskiego PN i Kampinowskiego PN. Spośród blisko 280 gatunków Tri-choptera występujących w Polsce, w parkach narodowych nie stwierdzonoobecności 36 gatunków, w tym 27 umieszczonych na czerwonej liście(SZCZĘSNY 2002). Dane te, jak i wcześniejsze analizy (CZACHOROWSKI,MAJEWSKI 2003) wskazują, że dla pełnej ochrony zasobów gatunkowych Tri-choptera Polski parki narodowe nie są wystarczające. Należy jednak podkre-ślić słabe zbadanie wielu obszarów. Konieczne są więc dalsze badania inwen-taryzacyjne, wskazane są także badania monitoringowe.

Motyle Lepidoptera (J. BUSZKO)

Motyle należą do często badanych taksonów owadów. Wiąże się to głów-nie z ich atrakcyjnym wyglądem przyciągającym uwagę oraz istnieniem dużejgrupy entomologów-amatorów pozyskujących znaczną liczbę danych fauni-stycznych. Zasób zebranej informacji faunistycznej jest ogromny, niemniejzwykle dotyczy on tylko niektórych rodzin Lepidoptera, głównie reprezento-wanych przez tzw. „motyle większe”. Tendencja preferowania Marcolepidop-tera trwa od samego początku badań nad motylami.

Obszary, ktore obecnie są chronione jako parki narodowe niejednokrot-nie badane były już w XIX wieku, m.in. dane dotyczące Lepidoptera Tatr byłypublikowane przez NOWICKIEGO (1868), motyle z wyspy Wolin wymieniane


były przez HERINGa (1880, 1881) i BÜTTNERa (1880), a motyle z Karkono-szy przez WOCKEgo (1872, 1874). Istnieje także wiele drobnych doniesieńfaunistycznych z tamtych rejonów rozproszonych w wielu różnych źródłach.

Parki narodowe są zwykle bardzo atrakcyjnymi terenami dla eksploracjifaunistycznej. Dlatego podejmowane były rozmaite programy badawcze ma-jące na celu inwentaryzację fauny Lepidoptera w wielu z nich. Prowadzonotakże wiele indywidualnych badań nad rozmaitymi grupami motyli. Obecnieniektóre parki mają niemal kompletne listy faunistyczne motyli. Inne,zwłaszcza niedawno utworzone, są dopiero badane i mają jeszcze wciąż bar-dzo niekompletne zestawy danych.

Spośród polskich parków narodowych jedynie Białowieski PN, PienińskiPN, Ojcowski PN, Świętokrzyski PN i Tatrzański PN mają listy obejmującecałość fauny Lepidoptera. Najpełniejsze zestawy danych dotyczą Białowie-skiego PN – 1593 gatunki (BUSZKO 2001), Pienińskiego PN – ponad 1560gatunków (BŁESZYŃSKI i in. 1965), Ojcowskiego PN – 1075 gatunków (RA-ZOWSKI 1995) oraz Tatrzańskiego PN – 870 gatunków (BUSZKO i in. 2000).Dwa dalsze mają wykazy obejmujące znaczną część fauny ŚwiętokrzyskiegoPN (ŚLIWIŃSKI i in. 1991) i Bieszczadzkiego PN (PRZYBYŁOWICZ 2000).

W większości przypadków dokładniejsza inwentaryzacja obejmowała je-dynie wybrane grupy gatunków, zwłaszcza motyle dzienne i motyle minują-ce, a także rodzinę sówkowatych lub w ogóle Macrolepidoptera, np. Święto-krzyski Park Narodowy. Motyle dzienne były przedmiotem odrębnych opra-cowań dla Białowieskiego PN (KRZYWICKI 1967), Tatrzańskiego PN (KRZY-WICKI 1962) Roztoczańskiego PN (NOWACKI 1992a) oraz BiebrzańskiegoPN (FRĄCKIEL 1999) oraz Drawieńskiego PN (BARANIAK i in. 2001). Pozo-stałe parki narodowe mają zarówno starsze wykazy gatunków (zwykle jakoczęść tzw. Macrolepidoptera) jak i nowe dane zawarte w komputerowej bazie„Motyle Dzienne Polski” oraz opublikowanym na jej podstawie atlasie roz-mieszczenie motyli dziennych w Polsce (BUSZKO 1997).

Obok motyli dziennych, najlepiej poznaną rodziną z grupy Macrolepido-ptera są sówkowate (Noctuidae). Badania nad tą rodziną prowadzone sąw planowy sposób już od przeszło 20 lat, a ich efektem jest seria opracowańpoświęconych parkom narodowym oraz innym cennym przyrodniczo obsza-rom Polski. Oprócz uprzednio wymienionych parków, gdzie opracowana zo-stala całość fauny, w miarę dokładnie zinwentaryzowane pod względem fau-ny Noctuidae należy uznać nastepujące parki narodowe: Woliński PN (NO-WACKI 1994), Słowiński PN (NOWACKI 1994), Karkonoski PN (NOWACKI1998) i Roztoczański PN (NOWACKI 1992b). Dobrą inwentaryzację mają teżobszary sąsiadujące z parkami narodowymi, np. Puszcza Augustowska (NO-WACKI, RUDNY 1992) oraz Polesie (NOWACKI, HOŁOWIŃSKI 1999).


Motyle minujace reprezentują kilkanaście rodzin drobnych motyli cha-rakteryzujących się endofagicznym trybem życia gąsienic. Ze względu naprostą metodykę pozyskiwania informacji można zebrać dużą ilość danychw krótkim czasie. W miarę wyczerpujące spisy gatunków opublikowano dlaWolińskiego PN (NOWAKOWSKI 1954), Białowieskiego PN (ADAMCZEWSKI1950; MICHALSKA 1976) Drawieńskiego PN (BARANIAK, WALCZAK 2001),Wielkopolskiego PN (BEIGER 1955; MICHALSKA 1994; BARANIAK 1998; BA-RANIAK, WALCZAK 1999, 2000), Świętokrzyskiego PN (MICHALSKA 1988),Ojcowskiego PN (BEIGER 1960; BUSZKO 1993), Roztoczańskiego PN (MI-CHALSKA 199? ), Karkonoskiego PN (BORKOWSKI 1969) i Tatrzańskiego PN(BEIGER 1981). Ponadto wiele informacji na temat motyli minujących wyste-pujących w parkach narodowych zawartych jest w publikacjach poświeco-nych rzadkim lub nowym dla fauny Polski gatunkom.

Ujednolicenie stanu poznania fauny Lepidoptera w parkach narodowychwymaga wdrożenia programow badawczych promujących badania zespoło-we, gdzie opracowywana byłaby całość fauny. Trzyletnie badania prowadzo-ne przez cały sezon i wykorzystujące wszelkie dostępne metody jakościowepozwoliłyby zinwentaryzować przeszło 90% wystepujących na danym tereniemotyli. Należy przypuszczać, że nawet w najmniej zróżnicowanych parkachnarodowych liczba ta znacznie przekroczy 1000 gatunków. Na przeszkodziemoże stanąc jedynie brak funduszy i brak kompetentnych specjalistów.

Muchówki Diptera (P. TROJAN)

W badaniach nad fauną ziem Polski można wyróżnić pięć okresów cha-rakteryzujących się odmiennymi celami i sposobem dokumentacji naukowej(TROJAN 1998). Pierwszy z nich, obejmujący czasy od kronikarzy do KomisjiEdukacji Narodowej (1773) nie przynosi danych o muchówkach naszegokraju.

Początki badań nad dwuskrzydłymi (Diptera) Polski związane są z okre-sem drugim, jaki nastąpił po rozbiorach i sięga do pierwszej połowy XIX w.Dipterolodzy, związani z ówczesnymi ośrodkami uniwersyteckimi, często na-uczyciele gimnazjalni, eksplorowali przede wszystkim obszary najcenniejszeprzyrodniczo znajdujące się w ich regionie, te zaś w perspektywie czasuotrzymywały niekiedy status parków narodowych lub rezerwatów. Informa-cje o faunie miały służyć przede wszystkim zbudowaniu wiedzy o zasobachprzyrodniczych kraju i stanowić podstawę dla nowych podręczników do na-uki o przyrodzie, postulowanych przez Komisję Edukacji Narodowej, opar-tych między innymi na znajomości flory i fauny krajowej. Powstawały licznegabinety zoologiczne, w których gromadzono zbiory fauny miejscowej i ob-szarów egzotycznych, których okazy o niespotykanych w naszej faunie kształ-


tach stanowiły ciekawostki przyrodnicze. W oparciu o tak zgromadzone ma-teriały powstał znany podręcznik J. K. KLUKA (1779–1780) i F. P. JAROCKIE-GO (1838), szczególnie ten ostatni podaje ogromny zasób wiedzy o muchów-kach. Wykorzystanie wyników badań tego okresu dla oceny stanu fauny jestdziś jednak utrudnione ze względu na brak danych dotyczących miejscai czasu, w których został zebrany materiał.

Ściślejsze informacje o występowaniu muchówek Polski związane sąz okresem trzecim (1855–1918), w którym badania faunistyczne zostały po-wiązane z fizjografią historycznych ziem polskich. Dwa ośrodki: krakowskii warszawski rozwinęły wtedy badania dipterologiczne na szerszą skalę. Jed-nak tylko badania M. SIŁY-NOWICKIEGO i jego współpracowników objęłyTatry, przyszły park narodowy. Natomiast J. SZNABL i J. DZIEDZICKI nieprowadzili badań w Puszczy Kampinoskiej. Wykaz muchówek opublikowanyprzez G. CZWALINĘ (1893) obejmuje cały obszar Pojezierza Mazurskiegoi Sambii, nie może być jednak odniesiony do obecnych parków narodowychani rezerwatów. W końcu tego okresu rozpoczął badania dipterologiczne naPomorzu Zachodnim G. SCHROEDER (1909–1924), który opublikował sze-reg przyczynków dotyczących muchówek rejonu Szczecina, głównie PuszczyBukowej znajdującej się na południowym brzegu miasta. Liczne dane odno-szą się jednak do Wolińskiego Parku Narodowego, w którym znajduje się je-dyne w Polsce stanowisko związanej z atlantyckim typem klimatu jusznicyHaematopota bigoti VILLENEUVE, 1921. Odnotować tu należy również bada-nia G. ENDERLEINa (1907) nad muchówkami obszaru wydm i bagien nad-morskich.

W okresie czwartym (1918–1945) przyjęto i opracowano nowe podstawymetodyczne dla regionalnych badań faunistycznych (DAHL 1909; POLIŃSKI1921–1929). Studia dipterologiczne w tym okresie prowadzone były nieza-leżnie przez badaczy polskich, głównie w Warszawie i Lwowie oraz niemiec-kich w Szczecinie, Słupsku i Wrocławiu. Z tego okresu pochodzi pierwsze,podstawowe opracowanie muchówek Puszczy Białowieskiej (SACK 1925),zbiory stanowiące jego podstawę zostały podczas II Wojny Światowej wywie-zione z Muzeum Senckenberga we Frankfurcie nad Menem i niestety uległyzniszczeniu. Badania nad komarami Puszczy Kampinoskiej (TARWID 1938)przyniosły opisanie nowych gatunków, jak dotąd stwierdzonych tylko na ob-szarze Kampinoskiego PN. W latach trzydziestych XX w. badania na Pomo-rzu Zachodnim kontynuował O. KARL (1935), który działał w głównie w re-jonie Słupska, lecz badaniami objął całe Pomorze Zachodnie i Środkowe,włączając w to Słowiński Park Narodowy. Na ten okres przypada też działal-ność F. PAXa (1921), który podsumował wyniki badań nad fauną Dolnego


Śląska. Opracowanie to objęło również tereny górskie, wykorzystano w nimrównież dane o muchówkach wykazanych z terenów obecnych dwóch par-ków narodowych: Karkonoskiego i Gór Stołowych.

W okresie piątym (1945–1990) faunistyczne badania regionalne są pro-wadzone w oparciu o krajowe programy naukowe i obejmowały zwykle jed-ną krainę geograficzną, której centralnym punktem był park narodowy. Po-przedzało je dokładne rozpoznanie terenu badań od strony zróżnicowaniasiedliskowego i szaty roślinnej. Programem zbierania danych objęte byływszystkie typy siedlisk oraz uroczyska o szczególnych warunkach środowi-skowych dla fauny. Badania były prowadzone zespołowo, szczególnie w za-kresie zbierania materiału, jego opracowaniem zajmowali się poszczególnispecjaliści z różnych ośrodków akademickich kraju. Środki na te badaniaprzyznawane były centralnie na okresy pięcioletnie W tym okresie ma teżmiejsce wprowadzanie ilościowych metod do faunistycznych badań tereno-wych i określanie zgrupowań fauny charakterystycznych dla określonych śro-dowisk i uroczysk. Do badań wprowadzone są komputerowe metody groma-dzenia i opracowywania danych oraz metody matematyczne analizy danychfaunistycznych. Taki system badawczy był szczególnie przydatny do opraco-wań fauny parków narodowych, pozwalał bowiem na odpowiedzi oparte nadużej liczbie grup fauny i obszernym materiale zebranym metodami ilościo-wymi. Badaniami objęto wtedy Bieszczadzki PN, Pieniński PN, Świętokrzy-ski PN i Białowieski PN. W badaniach dipterologicznych dominującą rolęodegrał zespół naukowy Pracowni Dipterologicznej Instytutu Zoologii PAN,zaś wyniki badań były publikowane głównie w czasopiśmie „Fragmenta Fau-nistica”. W okresie późniejszym badania takie rozwinęły się równieżw ośrodkach akademickich Krakowa, Łodzi, Poznania, Gdańska i Lublina.

W okresie transformacji badania faunistyczne, odcięte od centralnychźródeł finansowania, straciły na sile i oparte na skąpych dotacjach (grantach)Komitetu Badań Naukowych uzależnione zostały głównie od indywidualne-go zapału poszczególnych badaczy, niekiedy wspieranego przez dyrekcjeparków narodowych.

Stopień rozpoznania składu gatunkowego muchówek w parkach narodo-wych Polski jest związany z wielkością kadry dipterologów prowadzących ba-dania, atrakcyjnością obszaru i jego odległością od środków akademickichoraz warunków finansowych prowadzenia badań. Każdy park narodowy łą-czy w sobie cechy reprezentatywności siedliskowej dla danej krainy geogra-ficznej oraz ostoi florystycznej i faunistycznej. Tu więc, w jego faunie wystę-puje najbardziej typowy i charakterystyczny dla danej krainy zestaw gatun-ków a jednocześnie największa ich różnorodność.


Najlepiej zbadanym pod względem dipterologicznym jest BiałowieskiPN. Według ostatniego opracowania (GUTOWSKI, JAROSZEWICZ (red.)2001) po polskiej stronie puszczy stwierdzono występowanie 1697 gatunkówmuchówek należących do 65 rodzin, stanowi to około 25% gatunków wyka-zanych z Polski. Dla Bieszczadzkiego PN liczba ta wynosi niecałe 17%.W pozostałych parkach procent wykazanych gatunków jest jeszcze niższy.Porównania te odnoszą się jedynie do gatunków z naszego kraju już wykaza-nych, przy zastosowaniu danych szacunkowych, wg których liczba gatunkówmuchówek Polski wynosi około 9000, wartości procentowe należy odpowied-nio zmniejszyć. Analiza stanu zbadania poszczególnych rodzin wskazuje nato, że w przypadku grup wymagających zastosowania specjalnych metodzbierania materiału, wiedza o ich występowaniu na danym obszarze jest zni-koma lub żadna. Pierwszą przyczyną takiego stanu rzeczy jest brak w kadrzedipterologów znawców licznych rodzin, szczególnie tych bogatych w gatunkii o skomplikowanej taksonomii, takich jak Tipulidae, Sciaridae, Scathopsidaeoraz wielu rodzin Acalyptrata.

Pchły Siphonaptera (K. BARTKOWSKA, inf. ustna)

W Polsce wykazano dotychczas 34 gatunki pcheł. Pasożyty te zbieranoz drobnych ssaków, nietoperzy i gniazd ptaków. Najlepiej rozpoznaną faunępcheł ma Tatrzański PN. Natomiast dobrze rozpoznane są parki: Białowie-ski, Wielkopolski, Roztoczański, Świętokrzyski, Karkonoski, Babiogórski,Gorczański, Pieniński i Bieszczadzki. Wiedzę tę zawdzięczamy aktywnościdwóch badaczy: K. BARTKOWSKIEJ (1973) i R. HAITLINGEROWI (1970,1971).

Uwagi ogólne i wnioski

1. Stopień poznania fauny owadów w polskich parkach narodowych jest bar-dzo nierównomierny. Tylko kilka z nich zbadano w stopniu zadowalają-cym – Białowieski, Ojcowski i Wielkopolski. Wiele parków, zwłaszcza no-woutworzonych, pozostaje prawie zupełnie nierozpoznanych, inne z koleiwymagają ponownych badań, dla aktualizacji danych i oceny zmian fauny.Stan rozpoznania poszczególnych grup prezentuje syntetyczna tabela(Tab. III).

2. Zachodzi pilna potrzeba stworzenia narodowego programu badań obsza-rów przyrodniczo cennych i ustawowo przeznaczonych dla zachowania bo-gactwa lokalnej fauny, do których należą przede wszystkim parki narodo-we.

38J. B

AN

ASZ

AK

, J. BU

SZK

O, S. C

ZA

CH

OR

OW

SKI, W

. CZ

EC

HO

WSK

A, G

. HE

BD

A i inni

Rząd/Ordo 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

Thysanura + - - - - - - - - - - - - - + - - - - + - - -

Diplura - - - - - - - - - + - - - - +++ - - + - + + - -

Protura + - - - + - + + - + + - + + +++ - + + - ++ ++ - +

Collembola + - - + + - + - - - + - - - ++ +++ + + - +++ ++ - +

Ephemeroptera - + + - ++ + + - - ++ - - +++ +++ +++ - - ++ ++ +++ +++ + +++

Odonata +++ + ++ + ++ ++ ++ +++ - +++ ++ +++ ++ +++ ++ ++ + + ++ + +++ - ++

Mantodea - - - - - - - - - - - - - - - - - - - + - + +

Blattodea +++ - - - ++ - - - - ++ ++ - + + + + + + + +++ + + +

Orthoptera + - + - ++ - + - - +++ +++ + +++ +++ +++ + + + + +++ + + +

Dermaptera +++ - - - ++ - - - - ++ ++ - + + + - - + + +++ + - +

Homoptera + + + + + - + - - + + + + + ++ + - + + + + - ++

Heteroptera ++ +++ + +++ ++ - + - - + + ++ +++ ++ + + + +++ + + + + ++

Coleoptera + + + + +++ - + - - + + + + ++ +++ ++ + +++ ++ ++ ++ + +++

Megaloptera - - - - - - + - - + - - - - ++ - - + - + ++ - -

Neuroptera - - - - + - ++ - - + ++ - + ++ + + - ++ - + + - -

Tab. III. Stan zinwentaryzowania poszczególnych rzędów owadów w polskich parkach narodowych.State of inventory of insect orders in the Polish national parks.

39P

RZ

EG

LĄ

D B

AD

AŃ

[...] NA

D O

WA

DA

MI W

PAR

KA

CH

NA

RO

DO

WY

CH

PO

LSK

IRząd/Ordo 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

Rhaphidioptera - - - - + - +++ - - + ++ + ++ +++ - - - ++ - + ++ - -

Hymenoptera + - + - +++ + + - - ++ ++ - + ++ ++ + - + - ++ + - +

Trichoptera - + +++ +++ +++ + + ++ - - - ++ +++ ++ ++ + + +++ +++ +++ +++ + +++

Lepidoptera ++ ++ + ++ +++ + + ++ - ++ + + ++ ++ +++ ++ - + + +++ +++ + ++

Diptera + ++ - - +++ - + - - + ++ ++ ++ ++ ++ + - - + ++ ++ - ++

Siphonaptera + + - + ++ - - - - ++ ? - ++ ++ + ++ + ++ ++ ++ +++ + ++

Parki narodowe – national parks: 1 – Woliński PN, 2 – Słowiński PN, 3 – Wigierski PN, 4 – Biebrzański PN, 5 – Białowieski PN,6 – Narwiański PN, 7 – PN „Bory Tucholskie”, 8 – Drawieński PN, 9 – PN „Ujście Warty”, 10 – Wielkopolski PN, 11 – Kampinoski PN,12 – Poleski PN, 13 – Roztoczański PN, 14 – Świętokrzyski PN, 15 – Ojcowski PN, 16 – Karkonoski PN, 17 – PN Gór Stołowych,18 – Babiogórski PN, 19 – Gorczański PN, 20 – Pieniński PN, 21 – Tatrzański PN, 22 – Magurski PN, 23 – Bieszczadzki PN.

+++ – dobrze zbadany (dane do całości rzędu) – fairly well investigated (data refer to the whole order).++ – nieźle zbadany (niektóre rodziny lub grupy gatunków dobrze opracowane) – rather well investigated (some families and groups of

species well elaborated).+ – słabo zbadany (fragmentaryczne dane) – poorly investigated (scarce data).

- – brak badań – no research conducted.


Na prawidłową inwentaryzację faunistyczną składają się następujące etapy:1. Zestawienie danych ze źródeł publikowanych i rękopiśmiennych (archi-

walnych).2. Zestawienie danych z istniejących kolekcji.3. Planowe badania inicjalne grup niedostatecznie poznanych i badania uzu-

pełniające (lub kontrolne) grup wcześniej zinwentaryzowanych. Stosowa-nie w badaniach wszystkich metod jakościowych pozwalających objąć ca-łość grupy systematycznej (np. oprócz pułapek czy czerpaka należy stoso-wać uzupełniająco także przesiewanie sitem, odłowy nocne do światłaitp.). Zabezpieczanie zbiorów dowodowych w placówkach PN lub w insty-tucjach naukowych.

4. Opublikowanie analityczno-syntetycznej monografii, zawierającej wykazwszystkich gatunków i ich stanowisk. Okresowe (np. dekadowe) publiko-wanie suplementów, zawierających nowe informacje oraz dane pominiętew podstawowym wykazie.

5. Założenie bazy danych o wszystkich gatunkach, zarówno w formie elek-tronicznej (umożliwiającej natychmiastowy dostep do danych) jak i w for-mie kartoteki. Baza wirtualna musi być obowiązkowo zdublowana przeztradycyjną kartotekę zawierającą bieżące wydruki, niezależnie od kopiielektronicznych przechowywanych na dyskietkach czy CDR-omach.

Istotnym dla inwentaryzacji faunistycznej w PN jest sposób przeprowa-dzania badań terenowych i wykorzystania ich potencjału. Dotyczy to przedewszystkim badań zamawianych, ale także innych badań, prowadzonych z ini-cjatywy placówek naukowych, które wszakże muszą być akceptowane przezZarząd PN po pozytywnym zaopiniowaniu przez Radę Parku. Jednymz istotnych warunków akceptacji powinno być zabezpieczanie (np. przezprzekazanie do placówki parkowej) prowizorycznie zakonserwowanego ma-teriału pozyskiwanego przy okazji badań, a nie wykorzystywanego bezpo-średnio przez badacza. Dotyczy to przede wszystkim materiałów gromadzo-nych w tzw. pułapkach Barbera i pułapkach feromonowych, ale także innych,pochodzących z czerpakowania, przesiewania, lepowania, strząsania, odło-wów na przynętę oraz do światła UV, itp. Umieszczone np. w szczelnych sło-ikach wypełnionych denaturatem i zaopatrzonych w etykietę zawierającapodstawowe dane o stanowisku – mogą być wykorzystane w przyszłości doinwentaryzacji także innych grup bezkręgowców. Tu wypada przypomnieć, iżniektórzy entomolodzy ignorują niepotrzebny im materiał, wyrzucając np.z czerpaka wszystko poza przedstawicielami „swojej grupy”. Przewodnią za-sadą etyczną entomologa-faunisty pracującego w terenie powinno być zabez-pieczanie wszystkich materiałów uzyskanych stosowaną metodą, a niezależ-nie od wymogów etyki naukowej powinny się tego domagać „instytucjesprawcze”, a w każdym razie Zarząd PN udzielający zezwolenia na prowa-


dzenie badań. Trzeba bowiem pamiętać, iż parki narodowe powołano w tymwłaśnie celu, aby zabezpieczyć dla potomności (m.in. dla badań poznaw-czych) najbardziej cenne i charakterystyczne fragmenty przyrody każdegokontynentu. Żaden materiał pozyskany w trakcie badań nie może być zmar-nowany! Jeśli w PN stosuje się wykładanie pułapek feromonowych, obsługi-wanych przez personel parkowy – pozyskany materiał musi być w całości za-bezpieczony do dalszych badań, a nie tylko do doraźnego przeliczeniaschwytanych osobników tzw. „szkodnika”; to samo dotyczy materiałów po-chodzących z lepowania.

Porównanie wyników badań współczesnych z przeprowadzonymi kilka-dziesiąt lat wcześniej, przed utworzeniem parku, w przypadku prostoskrzy-dłych, ale także innych grup jak np. motyle dzienne, błonkówki, wskazuje natrendy regresywne. W niektórych parkach (np. w Ojcowskim, Pienińskim)podjęto działania mające przeciwdziałać temu trendowi. Nasuwają się jed-nak pewne wątpliwości co do sensu takich działań. Chociaż odniosą z nich –być może – korzyści niektóre grupy zwierząt (m.in. prostoskrzydłe) to trud-no je pogodzić z zasadą minimum interwencji leżącą u podstaw idei powoły-wania parków narodowych. Nie jest też pewne czy samo hamowanie sukcesjilasu będzie wystarczające. Jedynie bardzo radykalne działania – intensywnywypas, karczowanie, wypalanie mogłyby prawdopodobnie wstrzymać eutro-fizację siedlisk i przywrócić im charakter sprzed lat kilkudziesięciu czy po-nad stu. Nie będzie to jednak powrót do pierwotnego charakteru, a jedyniepróba odtworzenia fragmentów krajobrazu kulturowego czy nawet zdewa-stowanego.

Doświadczenia w organizowaniu regionalnych badań faunistycznych,w których centrum zainteresowania stanowiły parki narodowe (Świętokrzy-ski PN, Roztoczański PN, częściowo Pieniński PN) wskazują, iż jedynie ba-dania zespołowe skoncentrowane na tym samym obszarze mogą przynieśćszybką poprawę stanu zbadania zarówno faun regionalnych, jak fauny par-ków narodowych. Nie uporają się z tym zadaniem pracownie czy działy na-ukowe samych parków, a nieskoordynowane działania pojedynczych osóbz różnych ośrodków są w sumie bardziej kosztowne niż badania zespołowe.

PIŚMIENNICTWO

ABRASZEWSKA-KOWALCZYK A., KOWALCZYK J. K., HEJDUK J., PRZYBYLSKI M., TUSZE-WICKI W. 2002: Świat zwierząt Brudzeńskiego Parku Krajobrazowego. Mantis, Olsztyn.101 ss.

ADAMCZEWSKI S. F. 1950: Motyle minujące na tle naturalnych środowisk BiałowieskiegoParku Narodowego. Ann. UMCS, Sectio C, 5: 135-195.


AGAPOW L., JASNOWSKI M. (red.) 1986: Przyroda projektowanego Drawieńskiego ParkuNarodowego. Materiały z konferencji naukowej (30–31 maja 1985 r.). Gorzowskie Tow.Nauk., Gorzów Wlkp. 154 ss.

ARGASIŃSKA I. 1995 [in lit.]: Biegaczowate (Carabidae) Hali Majerz w Pienińskim ParkuNarodowym. [praca magisterska; msk.], Kat. Ent. Leśnej AR Poznań. 29 ss.

ARGASIŃSKI M. 1995 [in lit.]: Biegaczowate (Coleoptera, Carabidae) koryt potoków zachod-niej części Pienińskiego Parku Narodowego. [praca magisterska; msk.], Kat. Ent. LeśnejAR Poznań. 34 ss.

BAŁAZY S. 1981: Badania entomologiczne w Wielkopolskim oraz w nadmorskich parkachnarodowych. [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PAN, PTEnt, PWN, Warszawa-Wrocław: 51-57.

BAŁAZY S., MICHALSKI J. 1964: Zespoły korników na tle typów drzewostanów Bieszczad.Pol. Pismo ent., B, 33-34: 101-104.

BANASZAK J. 1969: Przyczynek do znajomości fauny trzmieli (Bombus LATR.) Bieszczadów.Przegl. Zool., 13 (2): 187.

BANASZAK J. 1973: Pszczołowate (Apoidea) Wolińskiego Parku Narodowego. Bad. Fizjo-graf. Pol. Zach., B, 26: 79-88.

BANASZAK J. 1975: Materiały do znajomości fauny pszczół (Apoidea, Hymenoptera) siedliskkserotermicznych nad dolną Wisłą. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., C, 28: 109-122.

BANASZAK J. 1987: Pszczoły (Hymenoptera, Apoidea) wybranych zespołów roślinnych Wiel-kopolskiego Parku Narodowego. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 35: 5-23.

BANASZAK J., CZECHOWSKA W., CZECHOWSKI W., GARBARCZYK H., SAWONIEWICZ B. WI-ŚNIOWSKI B. 2000: Zagrożenia i perspektywy ochrony owadów błonkoskrzydłych (Hyme-noptera). Wiad. entomol., 18, Supl. 2: 177-211.

BANASZAK J., KRZYSZTOFIAK A. 1996: The Natural Wild Bee Resources (Apoidea, Hyme-noptera) of the Wigry National Park. Pol. Pismo ent., 65: 33-51.

BANASZAK J., PLEWKA T. 1981: Apoidea (Hymenoptera) Kampinoskiego Parku Narodowe-go. Fragm. faun., 25 (24): 435-452, 2 tab.

BANASZAK J., WENDZONKA J. 2002: Bees (Hymenoptera: Apoidea) of the Bory TucholskieNational Park (NW Poland). Pol. Pismo ent., 71: 327-350.

BARANIAK E. 1998: Motyle minujące Wielkopolskiego Parku Narodowego. Część I. Eriocra-niidae, Opostegidae, Nepticulidae, Heliozelidae, Incurvariidae, Tischeriidae. Roczn. nauk.Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 2: 119-133.

BARANIAK E., GAWROŃSKI A., GAWROŃSKA K. 2001: Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilio-noidea, Hesperioidea) Drawieńskeigo Parku Narodowego. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 48:45-53.

BARANIAK E., WALCZAK U. 1999: Motyle minujące Wielkopolskiego Parku Narodowego.Część II. Bucculatricidae, Gracillariidae, Lyonetiidae. Roczn. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr.„Salamandra”, 3: 87-98.

BARANIAK E., WALCZAK U. 2000: Motyle minujące Wielkopolskiego Parku Narodowego.Część III. Roeslerstammiidae, Yponomeutidae, Plutellidae, Acrolepidae, Elachistidae, Ba-trachedridae, Momphidae, Cosmopterigidae. Roczn. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Sala-mandra”, 4: 87-98.


BARANIAK E., WALCZAK U. 2001: Motyle minujące Drawieńskiego Parku Narodowego.Roczn. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 5: 61-77.

BARTKOWSKA J. 1989: Stonkowate (Coleoptera: Chrysomelidae) Gór Świętokrzyskich.Fragm. faun., 32: 259-277.

BARTKOWSKA K. 1973: Siphonaptera Tatr Polskich. Fragm. faun., 19 (10): 227-280.

BEIGER M. 1955: Owady minujące runa leśnego Wielkopolskiego Parku Narodowegow Osowej Górze. PTPN, Prace monogr. Przyr. WPN, Poznań, 2 (9): 1-39.

BEIGER M. 1960: Owady minujące Ojcowskiego Parku Narodowego. PTPN, Pr. Kom. Biol.,23 (2): 1-154.

BEIGER M. 1981: Studia nad owadami minującymi Tatrzańskiego Parku Narodowego. 12.Część faunistyczno-ekologiczna. PTPN, Prace Kom. Biol., 57: 3-68.

BIELAWSKI R. 1971: Biedronki (Coleoptera: Coccinellidae) Bieszczadów. Fragm. faun., 17:273-296.

BIELEWICZ M. 1973: Motyle Bieszczadów Zachodnich i Pogórza Przemyskiego, cz. I. tzw.Macrolepidoptera. Roczn. Muz. Górnośl., Przyroda, Bytom, 7: 1-170.

BIESIADKA E. 1973: Chrząszcze wodne (Coleoptera) torfowisk wysokich Karkonoszy i GórIzerskich. Przegl. zool., 17: 441-445.

BIESIADKA E. 1991: Środowiskowe rozmieszczenie chrzaszczy (Coleoptera) wodnych w Kar-konoszach. [W:] Geologiczne Problemy Karkonoszy. Materiały z sesji naukowej w Kar-paczu, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław: 263-273.

BIESIADKA E., PAKULNICKA J. 2004: Water beetles (Coleoptera) in Łomżyński LandscapePark of Valley of Narew River. Parki nar. Rez. przyr., Białowieża [w przygot.].

BISCHOFF H. 1925: Hymenoptera (Aculeata, Ichneuminidae, Chalostogastra). [W:] Beitragezur Natur-und Kulturgeschichte Lithauens und angrenzender Gebiete. Abt. BayerAkad. Wiss., München, Suppl., 6-9: 278-334.

BŁESZYŃSKI S., RAZOWSKI J., ŻUKOWSKI R. 1965: Fauna motyli Pienin. Acta zool. cracov.,10: 375–493.

BOJASIŃSKI T., PLEWKA T. 1981: Akcja badania entomofauny Kampinoskiego Parku Naro-dowego prowadzona w Oddziale Warszawskim Polskiego Towarzystwa Entomologiczne-go. [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PAN, PTEnt, PWN Warszawa-Wrocław:83-85.

BORKOWSKI A. 1969: Studien an Stigmelliden (Lepidoptera). Teil I. Zur Verbreitung, Biolo-gie und Ökologie der Stigmelliden in den polnischen Sudeten. Pol. Pismo ent., 39:95-122.

BOROWIEC L. 1984: Stonkowate (Coleoptera, Chrysomelidae) Bieszczadów. Fragm. faun.,28: 185-219.

BUCHHOLZ L. 2001 [in lit.]: Chrząszcze z nadrodziny sprężyków (Coleoptera: Elateroidea)jako wskaźniki wartości przyrodniczej ekosystemów i stan zbadania tej grupy w polskichparkach narodowych. [praca dyplomowa; msk], Studium Podyplomowe „Ochrona par-ków narodowych” przy Wydziale Leśnym SGGW w Warszawie. Ojców. 36 ss.


BUCZYŃSKI P., CZACHOROWSKI S., MOROZ M., STRYJECKI R. 2003: Odonata, Trichoptera,Coleoptera and Hydrachnidia of springs in Kazimierski Landskape Park (Eastern Po-land) and factors affecting the characters if these ecosystems. 2003. Supplementa adActa hydrobiol., 5: 13-29.

BUCZYŃSKI P., CZACHROWSKI S., LECHOWSKI L. 2001: Some groups of water insects (Odo-nata, Heteroptera, Coleoptera, Trichoptera) of the projected reserve „Hanging peat bogsby Jaczno Lake” and its surroundings: results of preliminary studies. Rocz. Nauk. Pol.Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 5: 27-42.

BUCZYŃSKI P., PIOTROWSKI W. 2002: Materiały do poznania chrząszczy wodnych (Coleopte-ra) Poleskiego Parku Narodowego. Parki Nar. Rez. Przyr., 21 (2): 185-194.

BUCZYŃSKI P., PRZEWOŹNY M. 2002: Water beetles (Coleoptera) of the KrzczonowskiLandskape. Parki Nar. Rez. Przyr., 21: 283-297.

BUCZYŃSKI P., SERAFIN E. 2004: Pierwsze dane o chrząszczach (Coleoptera) i chruścikach(Trichoptera) zbiorników antropogenicznych w parkach krajobrazowych Łuku Mużako-wa (Polska, Niemcy). Parki Nar. Rez. Przyr., (w druku).

BUCZYŃSKI P., SERAFIN E., LECHOWSKI L. 2004: Selected aquatic insects (Odonata, Hete-roptera, Coleoptera, Trichoptera) of Narwiański National Park – results of preliminarystudies. Parki Nar. Rez. Przyr., (w druku).

BUCZYŃŚKI P., G. TOŃCZYK: Rola parków narodowych w ochronie ważek (Odonata) w Pol-sce. Parki Nar. Rez. Przyr., (w druku).

BURAKOWSKI B. 1971: Sprężyki (Coleoptera, Elateridae) Bieszczadów. Fragm. faun., 17:221-272.

BURAKOWSKI B. 1979: Sprężyki (Coleoptera, Elateridae) Pienin. Fragm. faun., 24: 185-226.

BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1973–1997: Chrząszcze Coleoptera. Kat.Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 2–21.

BUSZKO J. 1993: Badania nad motylami minujacymi Polski. XIV. Motyle minujące (Lepidop-tera) Ojcowskiego Parku Narodowego. Wiad. entomol., 12: 201-214.

BUSZKO J. 1997: Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce 1986–1995. Turpress, To-ruń. 170 ss.

BUSZKO J. 2001: Lepidoptera – motyle (łuskoskrzydłe). [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZE-WICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 248-268.

BUSZKO J., MIKKOLA K., NOWACKI J. 2000: Motyle (Lepidoptera) Tatr Polskich. Część I.Wstęp, przegląd gatunków, geneza fauny. Wiad. entomol., 19, Suppl.: 1-43.

BÜTTNER F. O. 1880: Die Pommerschen insbesondere die Stettiner Microlepidopteren. Ent.Ztg., Stettin, 41: 383–473.

CELARY W. 2003: Fauna zwierząt bezkręgowych (Invertebrata) masywu Babiej Góry nie ob-jętych szczegółowymi opracowaniami. [W:] WOŁOSZYN B.W., WOŁOSZYN D. CELA-RY W. (red.): Monografia fauny Babiej Góry. Publikacje Komitetu Ochrony PrzyrodyPAN, Kraków: 373-396.

CHRZANOWSKI T. 1984: Gyrynidae (Coleoptera) jezior Laska, Zmarłe i Czarne w Borach Tu-cholskich. Dynamika sezonowa oraz uwagi o fenologii. Acta UNC, Biol., 26 (58): 20-35.

CIERZNIAK T. 2003: Changes in the bee fauna (Apoidea) of the Wielkopolski National Parkover the last half century. Fragm. faun., 46: 151-170.


ĆMAK J., SZCZYPCIAK J. 1987: Trzmiele Bombus Świętokrzyskiego Parku Narodowego.Chrońmy Przyr. Ojcz., 43 (5–6): 60-64.

CMOLUCH Z. 1989: Rüsselkäfer (Coleoptera, Curculionidae) von Polesie Lubelskie. Ann.UMCS, C, 44 (1):1-64.

CMOLUCH Z., ŁĘTOWSKI J. 1987: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) RoztoczańskiegoParku Narodowego. Ochr. Przyr., 45: 179-197.

CMOLUCHOWA A. 1974: Materiały do znajomości lądowych pluskwiaków różnoskrzydłych(Heteroptera) Polski. I. Pol. Pismo ent., 44: 753-757.

CMOLUCHOWA A. 1977: Materiały do znajomości lądowych pluskwiaków różnoskrzydłych(Heteroptera) Polski. II. Pol. Pismo ent., 47: 23-26.

CMOLUCHOWA A. 1981: Gatunki z rodzaju Agramma STEPH. (Heteroptera, Tingidae) w tor-fowiskowych rezerwatach Polesia Lubelskiego. [W:] Entomologia a gospodarka narodo-wa. PTEnt., PWN, Warszawa: 125-127.

CMOLUCHOWA A., LECHOWSKI L. 1977: Uzupełnienie do poznania pluskwiaków różno-skrzydłych (Hemiptera – Heteroptera) Beskidu Wschodniego i Bieszczadów. Ann.UMCS, 32: 265-269.

CMOLUCHOWA A., LECHOWSKI L. 1994: Lądowe pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera)Roztocza. Fragm. faun., 37 (7): 181-200.

CZACHOROWSKI S., MOROZ M.: Chruściki (Trichoptera) obszarów chronionych Polski i Bia-łorusi. Parki. nar. Rez. Przyr., (w druku).

CZACHOROWSKI S., BUCZYŃSKI P. 2000: Zagrożenia i ochrona owadów wodnych w Polsce.Wiad. entomol., 18, Supl. 2: 95-120.

CZACHOROWSKI S., MAJEWSKI T. 2003: Stan poznania chruścików (Trichoptera) obszarówchronionych Polski. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 7:167-181.

CZECHOWSKI W. 1992: Eksperymentalna kolonizacja mrówek w reglu górnym Masywu Ja-worzyny w Gorczańskim Parku Narodowym. Parki Nar. Rez. Przyr., 11: 51-71.

CZERWIŃSKI Sz. 1999 [in lit.]: Badania nad rodziną Scydamaenidae (Coleoptera) na tereniePienińskiego Parku Narodowego. [praca magisterska; msk.] Kat. Ent. Leśnej AR Po-znań. 62 ss.

CZUBIŃSKI Z., URBAŃSKI J. 1951: Park Narodowy na wyspie Wolinie. Chr. Przyr. ojcz.,7 (7–8): 3-56.

CZWALINA G. 1893: Neues Verzeichniss der Fliegen Ost- und Westpreussens. Ost. progr.Alstaeddt., Koenigsberg, 9 (2): 1-3.

CZYLOK A., HAŁAJ R., WOŹNICA A. 1988: Mszyce (Homoptera, Aphidomorpha) zbiorowiskroślinnych Bieszczadów Zachodnich. Acta Biol. Sil., 10: 93-109.

DAHL F. 1909: Die Alte und neue faunistische Forschung. Zool. Anz., 35 (415): 97-101.

DEMEL K. 1924: Nad Wigrami. Szkice naturalisty. Przyrodnik, Cieszyn, 1: 22-38, 66-75,97-108.

DYLEWSKA M. 1958: Fauna trzmieli (Bombus LATR.) i trzmielców (Psithyrus LEP.) Tatr Pol-skich. Acta zool. cracov., 3 (5): 137-197.

DYLEWSKA M. 1962: The Apoidea of the Pieniny National Park. Part I. Megachilidae andApidae (partine). Acta zool. cracov., 7 (14): 423-481 + 4 figs.


DYLEWSKA M. 1966: The Apoidea of the Babia óra Mountain. Acta zool. cracov., 11 (5):111-175 + 4 Fig.

DYLEWSKA M. 1990: Badania nad zmianami fauny pszczół Apoidea w Ojcowski Parku Naro-dowym po roku 1976. Prądnik. Prace Muz. Szefera, 2: 107-110.

DYLEWSKA M. 1991: Apoidea of the Tatra Mountain and the adjacent area. Part I. Colleti-dae, Andrenidae, Halictidae, Melittidae, Megachilidae and Anthophoridae. Acta zool. cra-cov., 34 (1): 189-265.

DYLEWSKA M. 1997: Trzmiele (Bombus LATR.) i trzmielce (Psithyrus LEP.) Parków Narodo-wych Ojcowskiego i Świętokrzyskiego. APW, Karniowice.

DYLEWSKA M. 1998: Trzmiele (Bombus LATR.) i trzmielce (Psithyrus LEP.) Parków Narodo-wych Tatrzańskiego i Babiogórskiego oraz czynna ochrona tych owadów. Tatrzański ParkNarodowy, Zakopane. 20 ss.

DYLEWSKA M., GĄSIENICA-CHMIEL M., KOSIOR A., SUMERA B., SZAFRANIEC S., WERSTAL

K., WIŚNIOWSKI B. 1998: Skład gatunkowy i liczebność trzmieli i trzmielców (Bombinae,Apoidea, Hymenoptera) na łąkach w wybranych parkach narodowych oraz kwiecistość łąkw tych parkach w 1998 roku. Prądnik. Prace Muz. Szefera, 11-12: 279-292.

DYLEWSKA M., NOSKIEWICZ J. 1963: Apoidea of the Pieniny National Park. Part II. Colleti-dae, Andrenidae, Halictidae, Melttidae, Apoidae (Nomada SCOP.). Acta zool. cracov.,8 (13): 477-532.

DYLEWSKA M., WIŚNIOWSKI B. 2003: Żądłówki (Hymenoptera, Aculeata) Ojcowskiego Par-ku Narodowego. OPN, Muzeum im. Prof. Władysława Szafera, Ojców. 306 ss.

ENDERLEIN G. 1907: Biologisch-Faunistische Moor- und Duenen-Studien. Berichte Westpr.Bot.-Zool. Ver., Danzig, 30: 5-238.

FRĄCKIEL K. 1999: Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) Biebrzańskie-go Parku Narodowego. Wiad. entomol., 18: 85-98.

GALEWSKI K. 1971: Pływakowate (Coleoptera, Dytiscidae) Bieszczadów. Fragm. faun., 17:179-211.

GALEWSKI K. 1979: Chrząszcze wodne (Haliplidae, Dytiscidae, Gyrinidae i Hydrophilidae)Pienin. Fragm. faun., 24: 227-281.

GARBARCZYK H. 1997: Uwagi do Hymenoptera. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierzątPolski, 5: 159.

GĄSIOREK G. 1996 [in lit.]: Korniki (Scolytidae, Coleoptera) wraz z fauną towarzyszącą w re-zerwacie ścisłym „Poręba” w Pienińskim Parku Narodowym. [praca magisterska; msk.]Kat. Ent. Leśnej AR Poznań. 83 ss.

GERHARDT J. 1868: Sammelbericht vom Riesengebirge. Ende Juli. Berliner ent. Z., 12: 367.

GERHARDT J. 1870: Die Wasserkäferfauna der weissen Wiese im Riesengebirge. Berlinerent. Z., 13: 259-261.

GERHARDT J. 1910: Verzeichnis der Käfer Schlesiens preussischen und österreichischenAnteils, geordnet nach dem Catalogus coleopterorum Europae vom Jahre 1906. Dritte,neubearb. Aufl. Berlin. XVI + 431 ss.

GŁOWACKA E. 1989: Koliszki (Psylloidea) Sudetów. Acta Biol. Sil., 13: 21-30.


GŁOWACKA E., MIGULA P. 1996: Koliszki Psylloidea Gorców. Parki nar. Rez. Przyr., 15 (3):59-71.

GORCZYCA J. 1999: Pluskwiaki różnoskrzydłe z rodziny tasznikowatych (Heteroptera, Miri-dae) w Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 18, 1(supl.): 93-101.

GORCZYCA J. 2001: Miridae – tasznikowate. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.):Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 101-103.

GRÜM L. 1959: Sezonowe zmiany aktywności biegaczowatych (Carabidae). Ekol. pol., A, 7:255-268.

GRÜM L. 1967: Remarks on fluctuations in density of Carabidae populations. Ekol. pol., A,15: 335-346.

GUTOWSKI J. M. 1988: Ocena stanu poznania kózkowatych (Coleoptera, Cerambycidae) Par-ków Narodowych i rezerwatów przyrody w Polsce. Ochr. Przyr., 46: 281-307.

GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.) 2001: Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL,Warszawa. 403 ss.

HABELMANN P. 1854: Eine neue Art der Käfergattung Teredus DEJ. Stett. ent. Ztg., 15:27-29.

HAITLINGER R. 1970: Die Flöhe (Siphonaptera) der Kleinsäuger aus den West- und Mittel-sudeten. Pol. Pismo ent., 40:749-762, 4 tab.

HAITLINGER R. 1971: Die Flöhe (Siphonaptera) der Kleinsäuger des Gebietes Beskid Ży-wiecki. Pol. Pismo ent., 41: 327-344, 5 tab.

HAŁKA-WOJCIECHOWICZ E. 1997: Communities of Heteroptera in flood-plain forests of se-lected sites in Puszcza Białowieska and the Mazowsze Lowland. Fragm. faun., 40 (3):27-45.

HEBDA G. 1999: Nowe stanowiska rzadkich na terenie Polski pluskwiaków różnoskrzydłych(Insecta: Heteroptera). Acta ent. Siles., 5-6: 11-13.

HERCZEK A. 1982: Miridae (Heteroptera) zespołów roślinnych okolic Dolistowa. Acta biol.,7: 22-29.

HERING [E.] 1880: Die Geometriden Pommerns. Ent. Ztg., 41: 309-326.

HERING [E.] 1881: Die Pommerschen Rhopaloceren, Sphingiden, Bombyciden und Noctu-iden. Ent. Ztg., 42: 133-140, 147-154, 338-341, 348-367.

HOLLY M. 2002: Nowe dla fauny BdPN i rzadko spotykane gatunki chrząszczy. Roczn.bieszcz., 10: 333-342.

HURUK S. 1993: Studia nad zgrupowaniami biegaczowatych (Carabidae, Coleoptera) uro-czysk Chełmowa Góra i Serwis w Świętokrzyskim Parku Narodowym. Fragm. faun., 36:339-371.

HURUK S. 1999: Current knowledge about the carabid beetles (Carabidae, Col.) of the Świę-tokrzyski National Park. Fragm. faun., 42: 95-102.

JAKUCZUN B. 1989: Bibliografia Wolińskiego Parku Narodowego. Międzyzdroje. 258 ss.

JANOSZEK M., TARNAWSKI D. 2001: Sprężykowate (Coleoptera: Elateridae) Parku Narodo-wego Gór Stołowych i jego otuliny. Szczeliniec, 5: 115-147.

JAROCKI F. P. 1838: Zoologija czyli zwierzętopismo ogólne. IV. Owadów część pierwsza.Warszawa. 699 ss.


KACZMAREK S. 1981: Stawonogi znalezione w gniazdach ptaków na terenie SłowińskiegoParku Narodowego. [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PAN, PTEnt, PWNWarszawa – Wrocław: 111-118.

KARL O. 1935: Die Fliegenfauna Pommerns. Diptera Brachycera. Ent. Zeit., Stettin, 96 (1):106-130.

KARPIŃSKI J. J. 1933: Fauna korników Puszczy Białowieskiej na tle występujących w puszczytypów drzewostanów. Rozpr. Spraw. Zakł. Dośw. L. P., Warszawa, 1: 1-68.

KARPIŃSKI J. J. 1948: Przyczynek do znajomości fauny korników Parku Narodowego w Pie-ninach. Fragm. faun., 5 (14): 225-232.

KARPIŃSKI J. J. 1949: Kózki (Cerambycidae) Puszczy Białowieskiej. Rozpr. Spraw. IBL,Warszawa, 55: 1-33.

KARPIŃSKI J. J. 1958: Ryjkowce (Curculionidae) w biocenozie Białowieskiego Parku Naro-dowego. Roczn. Nauk leśn., 21: 29-47.

KARPIŃSKI J. J., MAKÓLSKI J. 1954: Biegaczowate (Carabidae, Coleoptera) w biocenozieBiałowieskiego Parku Narodowego. Roczn. Nauk leśn., 5: 105-136.

KASPROWICZ A. 1963: Lądowe pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) okolic Poznania.Bad. Fizj. Pol. Zach., 12: 39-63.

KLUK J. K. 1779–1780: Zwierząt domowych i dzikich, osobliwie krajowych, historii natural-nej początki i gospodarstwo.

KNUTELSKI S., BILIŃSKI Sz. 2000: Wstępne wyniki badań faunistycznych ryjkowców (Cole-optera: Rhinomaceridae, Brentidae, Curculionidae) Parku Narodowego Gór Stołowych.Chrońmy Przyr. ojcz., 56 (3): 57-70.

KOCOREK A. 1998: Nowe stanowiska rzadkich ziemikowatych (Heteroptera: Cydnidae)w Polsce. Acta ent. sil., 4 (1-2): 26-27.

KORCZ A. 2003: Pluskwiaki (Heteroptera) w zróżnicowanych środowiskach SłowińskiegoParku Narodowego oraz Góry Rowokół. Rozpr. Nauk. IOŚ, 13: 1-226.

KORNOBIS S. 1975: Materiały do znajomości chrząszczy wodnych (Hydrocoleoptera) Wolina.Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 28: 167-170.

KORNOBIS S. 1979: Chrząszcze (Coleoptera) zbiorników wodnych Wolina i południowo-wschodniej części Uznamu. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 32: 19-44.

KOSIOR A. 1980: Rola trzmieli (Bombus LATR.) w biocenozach Bieszczadów Zachodnich.Ochr. Przyr., 43: 189-222.

KOSIOR A. 1990: Trzmiele Bombus LATR. Wybranych polan reglowych Tatrzańskiego ParkuNarodowego. Studia Nat.-Ser. A, 34: 113-123.

KOSIOR A. 2002: Trzmielowate Bombini, Apoidae, motyle dzienne Rhopalocera i kraśnikiZygaenidae Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Roczn. Bieszcz., 10: 401-410.

KOSIOR A., FIJAŁ J. 1992: Analiza faunistyczno-ekologiczna owadów pszczołowatych Apo-idea województwa zamojskiego. Studia Ośr. Dok. Fizjograf., Kraków, 20: 13-53.

KOSIOR A., KRÓL W., PŁONKA P. 2001: Trzmielowate (Bombini, Apoidea) Magurskiego Par-ku Narodowego i jego otuliny. Parki Nar. Rez. Przyr., 20 (1): 39-54.


KOSIOR A., KRÓL W., PŁONKA P. 2001: Changes in bumble-bees and cuckoo-bees (Bombini,Apoidea) in the Pieniny National Park and its buffor zone (Southern Poland). Nat. Con-serv., 58: 95-107.

KOSIOR A., MICHALIK S., WITKOWSKI Z. 1999: Nadobnica alpejska – Rosalia apina (Ceram-bycidae, Coleoptera) w Magurskim Parku Narodowym na tle jej rozmieszczenia w Polsce.Chr. Przyr. ojcz., 55 (1): 79-83.

KOSIOR A., PŁONKA P., WITKOWSKI Z. 1999: Zgrupowania trzmielowatych (Bombini, Apo-idae) w wybranych zbiorowiskach roślinnych Pienin. Ochr. Przyr., 56: 91-107.

KOTEJA J. 2000: Czerwce (Sternorrhyncha: Coccodea) Bieszczadów. [W:] PAWŁOWSKI J.(red.): Bezkręgowce Bieszczadów Zachodnich ze szczególnym uwzględnieniem Biesz-czadzkiego Parku Narodowego. Część I. Ustrzyki Dolne: 241-243.

KOTEJA J., ŻAK-OGAZA B. 1989: Czerwce (Homoptera: Coccinea) Gór Świętokrzyskich.Fragm. faun., 32: 243-258.

KOWALCZYK J. K. 1988: Uwagi o entomofaunie lądowej Świętokrzyskiego Parku Narodo-wego. Parki Nar. Rez. Przyr., 8 (2): 33-39.

KOWALCZYK J. K. 1990: Wybrane rodziny żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Świętokrzy-skiego Parku Narodowego. Fragm. faun., 33 (17): 285-306.

KOZIK J. 1998 [in lit.]: Ryjkowce (Coleoptera: Curculionidae) doliny Dunajca. [praca magi-sterska; msk.] Zakł. Zool. Syst. i Zoogeogr. UJ. 49 ss.

KRZYSZTOFIAK A. 2001: Struktura zgrupowań pszczół (Apoidea, Hymenoptera) w różnowie-kowych drzewostanach świerkowo-sosnowych Wigierskiego Parku Narodowego. Zesz.Nauk. AB., Studia Przyr., Bydgoszcz, 15: 113-115.

KRZYWICKI M. 1967: Fauna Papilionoidea i Hesperioidea (Lepidoptera) Puszczy Białowies-kiej. Ann. zool., 25: 1-213.

KRZYWICKI M. 1962: Przyczynek do znajomości fauny Rhopalocera Tatr Polskich. Ann.zool., 21: 151-222.

KUBISZ D. 1995: Chrząszcze (Coleoptera) z wybranych rodzin jako element monitoringuekologicznego w Puszczy Białowieskiej. Pr. IBL, A, 797: 161-176.

KUBISZ D., HILSZCZAŃSKI J. GARBELIŃSKI P. 2000: Chrząszcze (Coleoptera) rezerwatówCzerwińskie Góry I i II i ich otuliny w Puszczy Kampinoskiej. Parki Nar. Rez. Przyr.:19 (4): 83-89.

KUBISZ D., PAWŁOWSKI J. 1998: Suplement do znajomości chrząszczy (Coleoptera) Ojcow-skiego Parku Narodowego i jego otuliny (w 145 rocznicę rozpoczęcia inwentaryzacji fau-nistycznej w Ojcowie). Prądnik. Prace Muz. Szafera, 11-12: 293-323.

KUBISZ D., SZAFRANIEC S. 2003: Chrząszcze (Coleoptera) masywu Babiej Góry. [W:] WO-ŁOSZYN B. W., WOŁOSZYN D., CELARY W. (red.): Monografia fauny Babiej Góry. Publ.KOP PAN: 163-221.

KULWIEĆ K. 1902: Notatki z wycieczki do Wigier. Wszechświat, 21: 321-325.

KUNTZE R. 1934: Problemy zoogeograficzne Pienin. Kosmos, B, 59: 217-242.

KUNTZE R. 1936: Zapiski entomologiczne z wycieczek w Pieninach. Pol. Pismo ent., 13:190-193.


KUŚKA A. 1989a: Ryjkowce (Coleoptera: Attelabidae, Apionidae, Curculionidae) Gór Święto-krzyskich. Fragm. faun., 32: 319-355.

KUŚKA A. 1989b: Omomiłki (Coleoptera: Cantharidae) Gór Świętokrzyskich. Fragm. faun.,32: 357-368.

LENGERKEN H. 1929: Die Salzkäfer der Nord- und Ostseeküste mit Berücksichtigung derangrenzenden Meere sowie der Mittelmeeres, des Schwarzen und des Kaspischen Me-eres. Eine ökologisch-biologisch-geographische Studie. Z. wiss. Zool., 135: 1-162.

LEŚNIAK A. 1984: Carabidae lasów Karkonoskiego Parku Narodowego. Zesz. Kark. Tow.Nauk., 1984: 37-70.

LEŚNIAK A. 1990: Biegaczowate (Coleoptera: Carabidae) głównych typów siedliskowych lasuw Świętokrzyskim Parku Narodowym. Fragm. faun., 33: 247-259.

LIS B. 2001: Nowe stanowiska rzadkich w faunie Polski gatunków pluskwiaków różnoskrzy-dłych (Hemiptera: Heteroptera). Przegl. zool., 45 (1-2): 89-93.

LIS B., LIS J. A. 2002: Emblethis duplicatus SEIDENSTÜCKER, 1963 (Hemiptera: Heteroptera:Rhyparochromidae) – a ponto-mediterranean species new to the Polish fauna. Pol. Pismoent., 71 (4): 317-321.

LIS B., MĄSIOR J., LIS J. A. 2002: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Hemiptera: Heteroptera) BabiejGóry (Beskid Zachodni). Wiad. entomol., 20 (3-4): 103-111.

LIS J. A., GORCZYCA J. 1991: Terrestrial bugs (Insecta: Heteroptera) new to the Wolin Island.Ann. Upper Siles. Mus., Ent., 2: 93-102.

LIS J. A., LIS. B., GORCZYCA J. 1995: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) środkowegobasenu Doliny Biebrzy. Wiad. entomol., 14 (2): 85-93.

LIS J. A. 1990: Aradus aterrimus FIEBER, 1864 – nowy dla fauny Polski gatunek pluskwiakaoraz trzecie stanowisko dla A. truncatus FIEBER, 1861 (Heteroptera, Aradidae). Przegl.zool., 34 (2–3): 269-270.

LIS J. A. 1992: New records of terrestrial bugs (Heteroptera) from the Wolin Island. Ann.Upper Siles. Mus., Ent., 3: 67-70.

LUTEREK R. 1989: Przyczynek do znajomości fauny Carabidae (Coleoptera) KarkonoskiegoParku Narodowego. Roczn. AR w Poznaniu CXCIII, Leśnictwo, 24: 55-60.

LUTEREK R., STACHOWIAK P., SZLACHTA J. 1995: Chrząszcze (Coleoptera) dębów w Wielko-polskim i Białowieskim Parku Narodowym. Parki nar. Rez. Przyr., 13 (1):65-71.

ŁAGOWSKA B. 2001: Coccinea – czerwce. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.):Katalog fauny Puszczy Białopwieskiej. IBL, Warszawa: 107-108.

ŁAGOWSKA B., KOTEJA J. 1996: Czerwce (Homoptera, Coccinea) Roztocza. Fragm. faun.,39: 29-42.

ŁOMNICKI M. 1868: Wykaz chrząszczów tatrzańskich według rozsiedlenia pionowego. Spr.Kom. Fizjogr., 9: 152.

MALCHER M. 2001: Apoidea – pszczoły. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Ka-talog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 221-223.

MAZUR A. 1995. Zgrupowanie kusakowatych Col., Staphylinidae płatów śnieżnych w Karko-noskim Parku Narodowym. Parki nar. Rez. Przyr., 13 (1): 43-46.


MELKE A., GUTOWSKI J. M. 1995: Zmiany fauny kusakowatych (Coleoptera: Staphylinidae)środowiska leśnego jako element monitoringu ekologicznego w północno-wschodniejPolsce. Prace IBL, A, 793: 87-105.

MICHALSKA Z. 1976: Owady minujące Białowieskiego Parku Narodowego. Prace KomisjiBiologicznej PTPN, 44: 1-81.

MICHALSKA Z. 1988. Badania nad owadami minującymi Gór Świętokrzyskich. Wyd. Nauk.UAM, Poznań. 231 ss.

MICHALSKA Z. 1994: Motyle minujące Wielkopolskiego Parku Narodowego. II. Eriocranii-dae, Nepticulidae, Tischeriidae, Bucculatricidae, Yponomeutidae, Lyonetiidae. Bad. fi-zjogr. Pol. zach., C, 42: 57-67.

MICHALSKA Z. 1995: Motyle minujące Wielkopolskiego Parku Narodowego. I. Gracillarii-dae Bad. fizjogr. Pol. zach., Seria C, Zoologia 41: 17-24.

MICHALSKI J. 1996: Korniki (Coleoptera: Scolytidae) na terenie Parku Narodowego Gór Sto-łowych. Szczeliniec, 1: 189-195.

MICHALSKI J., RATAJCZAK E. 1989: Korniki (Coleoptera: Scolytidae) wraz z towarzyszącą imfauną w Górach Świętokrzyskich. Fragm. faun., 32: 279-318.

MICHALSKI J., RATAJCZAK E. 1990: Korniki (Coleoptera: Scolytidae) wraz z towarzyszącą imfauną w Roztoczańskim Parku Narodowym. [W:] Fauna Roztocza – zasoby, przemiany,ochrona. Materiały na sympozjum. Warszawa: 48-49.

MICHEJDA J. 1954: Analiza stosunków ekologicznych źródeł i potoków gór Stołowych. Pr.Kom. biol. Wydz. Mat.-Przyr. PTPN, 14 (6): 1-110.

MILLER L. 1859: Eine Excursion in das Tatra-Gebirge. Wien. ent. Monatschr., 3: 300-311,353-366.

MOKRZYCKI M. 1995: Zmiany fauny korników (Coleoptera: Scolytidae) jako element moni-toringu ekologicznego na terenie północno-wschodniej Polski. Prace IBL, A, 796:148-160.

MROCZKOWSKI M. 1957: Carpathobyrrhulus tatricus sp. n. from the Tatry (Coleoptera, Byrr-hidae). Ann. zool., 16: 215-221.

MROCZKOWSKI M., 1971: Silphidae, Byrrhidae i Dermestidae Bieszczadów. Fragm. faun., 17:213-220.

MROCZKOWSKI M. 1978: Staphylinoidea nekrofagiczne Pienin (Coleoptera). Fragm. faun.,22: 235-245.

NOSKIEWICZ J. 1920: Przyczynek do znajomości fauny żądłówek Tatr Polskich. Kosmos,Lwów, 45: 145-155.

NOSKIEWICZ J., SEMBRAT K., SZARSKI K. 1961. Osobliwości faunistyczne KarkonoskiegoParku Narodowego. Ochr. Przyr., 27: 27-40.

NOWACKI J. 1992a: Motyle dzienne Roztoczańskiego Parku Narodowego. Wiad. entomol.,11: 221-228.

NOWACKI J. 1992b: Sówkowate (Lepidoptera, Noctuidae) Roztocza. Fragm. faun., 35:397-414.

NOWACKI J. 1994: Struktura zasięgów sówkowatych (Lepidoptera, Noctuidae) w pasie wydmnadmorskich polskiego wybrzeża Bałtyku. Wiad. entomol., 12, Suppl.: 1-127.


NOWACKI J. 1998: Sówkowate (Lepidoptera, Noctuidae) Karkonoszy Polskich. Wiad. ento-mol., 16: 177-188.

NOWACKI J., HOŁOWIŃSKI M. 1999: Sówkowate (Lepidoptera: Noctuidae) Lasów Sobibor-skich na obszarze Polskiego Polesia. Wiad. entomol., 18, Supl. 1: 1-60.

NOWACKI J., RUDNY J. 1992: Sówkowate (Lepidoptera, Noctuidae) Puszczy Augustowskiej.Wiad. entomol., 11: 37-57.

NOWAKOWSKI J. T. 1954: Owady minujące wyspy Wolina i półwyspu Dziwnowskiego. Pr.Kom. biol. PTPN, 15: 1-15.

NOWICKI M. 1858: Coleopterologisches über Ostgalizien, Jahres-Bericht d. k.k. Ober-Gymn. zu Sambor f. d. Schuljahr 1858, Wien: 1-24.

NOWICKI M. 1867: Zapiski z fauny tatrzańskiej. Spraw. Kom. Fizyogr. PAU, 1: 179-206.

NOWICKI M. 1868: Wykaz motylów tatrzanskich według pionowego rozsiedlenia. Spr. Kom.fizjogr. PAU, 2: 121-127.

OKOŁÓW Cz. 1981: Badania entomologiczne w Białowieskim i Kampinoskim Parku Naro-dowym (Stan, potrzeby). [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PAN, PTEnt,PWN, Warszawa – Wrocław: 19-36.

OLEJNICZAK I. 1998: The carabid communities of natural and drained peatlands in the Bie-brza valley, NE Poland. Pol. J. ecol., 46 (3): 243-260.

PAJKERT W. 1988 [in lit.]: Carabidae, Col. Słowińskiego Parku Narodowego. [rozprawa dok-torska; msk.]. ATR w Bydgoszczy. 91 ss.

PAWLIKOWSKI T. 1993: Materiały do studiów nad strukturą zespołów żądłówek (Hymenopte-ra, Aculeata) Polski. 2. Osy społeczne (Vespinae) wschodnich Karkonoszy. Wiad. ento-mol., 12 (1): 41-44.

PAWLIKOWSKI T. 1997: Materiały do studiów nad strukturą zespołów żądłówek (Hymenopte-ra, Aculeata) Polski. 2. Osy społeczne (Vespinae) polskich Tatr. Wiad. entomol., 16 (1):29-34.

PAWŁOWSKI J. 1967: Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry. Acta zool. cracov., 12: 419-665.

PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., MAZUR M. 2002: Coleoptera Chrząszcze [W:] GŁOWACIŃSKI Z.(red.): Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków:88-110.

PAWŁOWSKI J., KUŚKA A., WARCHAŁOWSKI A. 1987: Ecological interpretation of the beetleassemblages (Coleoptera faunal units) from the „Kluki 74” holocene profile. Preliminaryresults. Acta palaeobot., 27: 223-226.

PAWŁOWSKI J., MAZUR M., MŁYNARSKI J.K., STEBNICKA Z., SZEPTYCKI A., SZYMCZAKOW-SKI W. 1994: Chrząszcze (Coleoptera) Ojcowskiego Parku Narodowego i terenów ościen-nych. OPN. Prace i Mat. Muz. Szafera, Ojców. 247 ss. + mp. nlb.

PAWŁOWSKI J., PETRYSZAK B., KUBISZ D., SZWAŁKO P. 2000: Chrząszcze (Coleoptera)Bieszczadów Zachodnich. Monogr. bieszcz., 8: 9-143.

PAX F. 1921: Die Tierwelt Schlesiens. Jena. VIII+342 ss.

PETRYSZAK B. 1976: Materiały do znajomości Nemonychidae (=Rhinomaceridae) i Attelabi-dae Pienin. Zesz. nauk. UJ 433, Pr. zool., 22: 87-94.


PETRYSZAK B. 1977: Materiały do znajomości ryjkowców (Curculionidae, Coleoptera) Biesz-czad i Pogórza Dynowsko-Przemyskiego. Zesz. nauk. UJ 461, Pr. zool., 23: 127-164.

PETRYSZAK B. 1980: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) Pienin. Zesz. nauk. UJ 572, Pr.zool., 26: 109-173.

PETRYSZAK B. 1983: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) Małych Pienin. Zesz. nauk. UJ1044, Pr. zool., 38: 7-27.

PETRYSZAK B. 1992: Stan badań nad fauną Gorców. Parki nar. Rez. Przyr., 11 (4): 5-24.

PETRYSZAK B. 1998a: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) Bieszczad Wysokich. St. Ośr.Dok. Fizj., 25: 89-135.

PETRYSZAK B. 1998b: Pędrusie (Coleoptera, Apionidae) Bieszczad Wysokich. St. Ośr. Dok.Fizj., 25: 149-157.

PETRYSZAK B. 2003: Ryjkowce (Apionidae, Curculionidae). [W:] A.GÓRECKI (red.): Przyro-da Magurskiego Parku Narodowego.

PETRYSZAK B., SKALSKI T. 1998a: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) jako podstawa wa-loryzacji faunistycznej Bieszczadzkiego Parku Narodowego. St. Ośr. Dok. Fizj., 25:137-148.

PETRYSZAK B., SKALSKI T. 1998b: Pędrusie (Coleoptera, Apionidae) jako podstawa walory-zacji faunistycznej Bieszczadzkiego Parku Narodowego. St. Ośr. Dok. Fizj., 25: 159-176.

PFEIL O. 1866: Zwei entomologische Riesengebirgs-Excursionen. Berliner ent. Z., 9:219-233.

PIETRYKOWSKA E., STĄCZEK Z. 2001: Biedronkowate (Coleoptera: Coccinellidae) Poleskie-go Parku Narodowego i okolic. Cz. I. Parki nar. Rez. Przyr., 20 (1): 55-62.

PIOTROWSKI W. 1994: Wykaz fauny Poleskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. Przyr.,13 (1): 47-61.

PIOTROWSKI W. 1996: Omarlicowate (Coleoptera, Silphidae) Poleskiego Parku Narodowwe-go. Parki nar. Rez. Przyr., 15 (1): 77-86.

PISARSKI B., CZECHOWSKI W. 1990: The course of artificial colonization of red wood ants inthe Gorce National Park. Memorab. zool., 44: 37-46.

PLEWKA T. 1981: Niektóre interesujące gatunki owadów fauny Kampinoskiego Parku Naro-dowego. [W:] Entomologia a gospodarka narodowa. PAN, PTEnt, PWN, Warszawa– Wrocław: 91-93.

PODGÓRNIAK R. 1960: Chrząszcze wodne wyspy Wolina. Część I. Hydradephaga wód słona-wych. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, 6: 51-67.

POLIŃSKI W. (red.) 1921–1929: Podręcznik do zbierania i konserwowania zwierząt należą-cych do fauny polskiej. Warszawa. I–IV: 1-72, 1-155, 1-50, 1-160, 1-127, 1-99.

PRZYBYŁOWICZ Ł. 2000: Motyle (Lepidoptera) Bieszczadów Zachodnich. Monogr. bieszcz.,8: 251-303.

RAZOWSKI J. 1995: Motyle Ojcowskiego Parku Narodowego. Prądnik. Prace Muz. Szafera,9: 179-215.

RAZOWSKI J. (red.) 1991: Wykaz zwierząt Polski. Tom II. Ossolineum, Kraków. 342 ss.


RAZOWSKI J. (red.) 1997: Wykaz zwierząt Polski. Tom V. Wyd. Instytutu Systematyki i Ewo-lucji Zwierząt PAN, Kraków. 260 ss.

ROSSA R., SOCHA G. 1998: Kózkowate (Coleoptera, Cerambycidae) Pienińskiego Parku Na-rodowego. Pieniny Przyr. Człow., 6: 71-81.

ROUBAL J. 1910: K faunie żestkokryłych Litvy. Russ. ent. Obozr., 10: 195-204.

SACK P. 1925: Die Zweifluegler des Urwaldes Bialowies. Abh. mat.-naturw. Abt. Bayer.Akad. Wiss., Muenchen, 5 (Suppl.): 259-277.

SCHMIDT E. 1928: Verzeichnis der pommerschen Wanzen nach dem Material des Pommer-schen Museums für Naturkunde. Abh. Ber. Pomm. Natf. Ges., 9: 188-196.

SCHROEDER G. 1909–1924: Beitraege zur Dipterenfauna Pommerns. Ent. Zeit., Stettin,70: 353-367; 71: 383-396; 72: 343-689; 73: 179-205; 74: 156-173; 83: 173-176; 84: 187-189.

SCHUMACHER F. 1919: Mezira tremulae (GERMAR), ein Naturdenkmal aus dem Urwaldevon Bialowies in Polen. Dtsch. Ent. Zeit., ?: 285-288.

SCHUMANN E. 1904–1908: Coleopteren der Provinz Posen. Zeitschr. naturw. Abt. in Posen,11: 15-21; 12: 33-40; 13: 55-61; 14: 36-41; 15: 40-50.

SKIBIŃSKA E. 2001a: Chrysidoidea – Pompiloidea. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B.(red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 215-217.

SKIBIŃSKA E. 2001b: Sphecoidea. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalogfauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 219-220.

SKÓRKA S. 1995: Nowe stanowiska Lygaeus simulans DECKERT, 1985 i L. equestris (LINNA-EUS, 1758) (Heteroptera: Lygaeidae) w Polsce. Acta ent. siles., 3 (1-2): 35.

SKURATOWICZ W., URBAŃSKI J. 1953: Rezerwat leśny na Bukowej Górze koło Zwierzyńcaw województwie Lubelskim i jego fauna. Ochr. Przyr., 21: 193-216.

SMRECZYŃSKI S. 1954: Materiały do fauny pluskwiaków (Hemiptera) Polski. Fragm. faun., 7:1-146.

STACHOWIAK M. 1998: Wstępna inwentaryzacja chrząszczy Parku Narodowego Bory Tu-cholskie. [W:] BANASZAK J., TOBOLSKI K. (red.): Park Narodowy Bory Tucholskie:371-438.

STACHOWIAK P. 1988: Ryjkowce Attelabidae, Apionidae, Curculionidae – Coleoptera Karko-noskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. Przyr., 8 (2): 41-55.

STACHOWIAK P. 1993: Uwagi o stanie poznania ryjkowców (Anthribidae, Nemonychidae, At-telabidae, Apionidae, Curculionidae – Coleoptera) Karkonoszy. [W:] Geologiczne proble-my Karpat. Wrocław: 241-244.

STACHOWIAK P. 1994: Ryjkowce Anthribidae, Attelabidae, Apionidae, Curculionidae – Cole-optera Bieszczadów. Parki nar. Rez. Przyr., 13 (1): 5-24.

STACHOWIAK P. 1995: Występowanie ryjkowców (Coleoptera: Anthribidae, Rhinomaceridae,Apionidae, Curculionidae) w różnych środowiskach leśnych jako element monitoringuekologicznego w północno-wschodniej Polsce. Pr. IBL, A, 795:129-148.

STACHOWIAK P., BARANIAK E. 1980: Ryjkowce Curculionoidea Wielkopolskiego Parku Na-rodowego. Cz. I. Parki nar. Rez. Przyr., 1, 1: 17-23.


STEBNICKA Z. 1976: Żukowate (Coleoptera, Scarabaeidae) Pienin. Fragm. faun., 21:331-351.

STOBIECKI S. 1883: Do fauny Babiej Góry. Spraw. Kom. Fizyogr. PAU, 17: 1-85.

STRAWIŃSKI K. 1936: Badania nad fauną drzew i krzewów w Polsce. Rozpr., Spraw. IBL, 17:1-216.

STRAWIŃSKI K. 1956: Owady z rzędu Heteroptera w biocenozie Puszczy Białowieskiej.Roczn. Nauk Leśn., 14: 1-123.

STRAWIŃSKI K. 1962: Hemiptera – Heteroptera Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Ann.UMCS, C, 17: 165-193.

STRAWIŃSKI K. 1964: Hemiptera – Heteroptera stwierdzone w rezerwacie leśnym BukowaGóra pod Zwierzyńcem (pow. Zamość). Ann. UMCS, C, 19 (3): 37-48.

STRAWIŃSKI K. 1965: Interesujące i rzadsze gatunki Hemiptera – Heteroptera charaktery-styczne dla torfowisk z okolic Sosnowicy (pow. Parczew, woj. lubelskie) Fragm. faun., 11:399-402.

STRAWIŃSKI K. 1966: Hemiptera – Heteroptera na nieużytkach śródpolnych w okolicachZwierzyńca (powiat Zamojski). Pol. Pismo ent., 43-44: 315-334.

STROJNY W. 1968: Kózki (Cerambycidae) Pienińskiego Parku Narodowego. Przegl. zool.,12 (1): 55-70.

STRONCZYŃSKI K. 1835: Rozrywki Entomologiczne dla Młodzieży. Pisemko zawierającew sobie opisy pospolitszych owadów krajowych. I-IV. Warszawa.

[STRONCZYŃSKI K., TACZANOWSKI W., WAGA A.] 1855, 1857: Sprawozdanie z podróży na-turalistów odbytéj w r. 1854 do Ojcowa. Bibl. Warsz., 58: 1855: 142-172, 1857: 161-227.

SZCZĘSNY B. 2002: Chruściki (Trichoptera). [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona listazwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków: 76-79.

SZPIEGA M. 2002 [in lit.]: Analiza zoogeograficzna biegaczowatych (Coleoptera, Carabidae)wybranych Parków Narodowych Polski. [praca magisterska; msk.]. Zakł. Zoologii Aka-demii Świetokrzyskiej, Kielce. 116 ss.

SZUJECKI A. (red.) 2001: Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej meto-dą zooindykacyjną. Kat. Ochr. Lasu i Ekol. SGGW, Warszawa. 411 ss. + 7 tt. nlb.

SZUJECKI A. 1969: Bemerkungen über Xantholinus azuganus REITTER, 1908 (Col., Staphyli-nidae) samt Beschreibung von Xantholinus azuganus trellai ssp. nov. Bull. Ac. Pol. Sci.,cl. V., S. sci. biol., 17: 481-485.

SZUJECKI A. 1970: Edaficzne Staphylinidae (Coleoptera) Bieszczadów Zachodnich. Pol. Pi-smo ent., 40: 591-599.

SZUJECKI A. 1970: Kusakowate (Coleoptera, Staphylinidae) Bieszczadów Zachodnich. Fun-dacja “Rozwój SGGW”, Warszawa. 224 ss.

SZULCZEWSKI J. W. 1939: Błonkówki (Hymenoptera) Cz. I. Liściarki (Tenthredinoidea).PTPN, Poznań. 30 ss.

SZULCZEWSKI J. W. 1939: Błonkówki (Hymenoptera) Cz. II. Gąsieniczniki (Ichneumonidae).PTPN, Poznań. 28 ss.


SZULCZEWSKI J. W. 1948: Błonkówki (Hymenoptera) Cz. III. Pszczołowate (Apoidae).PTPN, Prace Monogr. Przyr. WPN, 2 (3): 72-90.

SZULCZEWSKI J. W. 1950: Błonkówki (Hymenoptera). Cz. IV. Żądłówki (Aculeata). PTPN,Prace Monogr. Przyr. WPN, 2 (4): 1-20.

SZULCZEWSKI J.W. 1923: Chrząszcze Wielkopolski. Pr. Kom. Mat.-Przyr. PTPN, B, 1 (3-4):183-243.

SZWAŁKO P. 1995: Chrząszcze żukowate (Coleoptera: Scarabaeoidea) Puszczy Białowieskiejw aspekcie dotychczasowych wyników badań monitoringowych na terenie północno-wschodniej Polski. Pr. IBL, A, 794: 107-128.

SZWEDO J. 1992: Piewiki (Homoptera, Auchenorrhyncha) wybranych zbiorowisk roślinnychOjcowskiego Parku Narodowego. Prądnik. Prace i Mat. Muz. W. Szafera, 5: 223-233.

ŚLIPIŃSKA E. 2001: Saldidae – Pentatomidae. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.):Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 98-101.

ŚLIWIŃSKI Z., NOWAKOWSKI E. 1990: Kózkowate (Coleoptera, Cerambycidae) Gór Święto-krzyskich. Fragm. faun., 33: 261-284.

ŚLIWIŃSKI Z., WIĄCKOWSKI S., MARCINIAK B., 1991: Motyle (Lepidoptera) Świętokrzyskie-go Parku Narodowego. Fragm. faun., 35: 123-145.

TENENBAUM Sz. 1913: Chrząszcze (Coleoptera) zebrane w Ordynacyi Zamojskiej w gub. Lu-belskiej. Pam. fizyogr., 21 (III): 1-72.

TENENBAUM Sz. 1918: Dodatek do spisu chrząszczy z Ordynacyi Zamojskiej. Pam. fizyogr.,25: 1-35.

TROJAN P. 1998: Faunistic studies in Poland – historiography and stages of development.Fragm. faun., 41 (10): 139-150.

WANAT M. 2003: Uzupełnienia i poprawki do wykazu ryjkowców (Coleoptera: Curculiono-idea) Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 22 (2): 267-278.

WĘGIEREK P., WOJCIECHOWSKI W. 1999: Stan poznania mszyc (Homoptera: Aphidinea)Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 18.1 (suplement): 103-107.

WIŚNIOWSKI B. 2000: Błonkówki (Hymenoptera) polskich Bieszczadów ze szczególnymuwzględnieniem Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monogr. Bieszcz., 8: 145-187.

WIŚNIOWSKI B. 2003: Przegląd systematyczny żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) Ojcow-skiego Parku Narodowego. [W:] DYLEWSKA M., WIŚNIOWSKI B.: Żądłówki (Hymenopte-ra, Aculeata) Ojcowskiego Parku Narodowego. OPN, Muzeum im. Prof. WładysławaSzafera, Ojców: 21-28.

WOCKE M. F. 1872: Verzeichnis der Falter Schlesiens. Z. Ent., 3: 1-86.

WOCKE M. F. 1874: Verzeichnis der Falter Schlesiens. II Microlepidoptera, Z. Ent., 4: 1-106.

WOJAS T. 1991: Nowe stanowiska rzadkich gatunków chrząszczy z rodziny biegaczowatych(Coleoptera, Carabidae) w Polsce. Wiad. entomol., 10 (1): 15-16.

WOJAS T. 1996 [in lit.]: Biegaczowate (Coleoptera, Carabidae) Gorców. [rozprawa doktor-ska; msk.] IsiEZ PAN, Kraków. 200 ss.

WRÓBLEWSKI A. 1966: Shorebugs (Heteroptera, Saldidae) of Poland. Pol. Pismo ent., 36:219-302.


Europejskie ostoje entomofauny – chruściki (Trichoptera)obszarów chronionych Europy Środkowej i Wschodniej

European refuges of entomofauna – caddisflies (Trichoptera)in protected areas in Central and Eastern Europe

STANISŁAW CZACHOROWSKI 1, GIEDRE VISINSKIENE 2, AKOS UHERKOVICH 3, PAVEL CHOJKA 4, MARTINS KALNINS 5, MIKHAIL MOROZ 6, PETER NEU 7,

THOMAS PITSCH 8, VLADIMIR D. IVANOV 9, ROMAN GODUŃKO 10,LUJZA UJVAROSI 11

1 Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, Plac Łódzki 3, 10-719 Olsztyn, Poland2 Institute of Ecology, Vilnius University, Vilnius, Lithuania

3 Pécs, Hungary4 Department of Entomology, National Museum, Praha, Czech Republic

5 Environmental State Inspectorate, Nature Protection Control Division, Riga, Latvia6 Institute of Zoology, Belarussian Academy of Science, Minsk, Belarus

7 Bitburg, Germany8 University of Rostock, Rostock, Germany

9 Department of Entomology, Faculty of Biology. St. Petersburg State University,St. Petersburg, Russia

10 State Museum of Natural History, National Academy of Sciences of Ukraine,Lviv, Ukraine

11 Department of Zoology, Babes-Bolyai University, Cluj-Napoca, Romania

ABSTRACT: Caddisfly faunas of the protected areas in Latvia, Lithuania, Poland, Belarus,Germany, Ukraine, Russia, Czech Republic, Hungary and Romania are analyzed. AvailableLocal Red Lists for some European countries including the ones listed above, as well asFrance, Spain, Italy, Denmark, Norway, Sweden, and Slovakia are analyzed and comparedto estimate the diversity of the protected caddisflies. Endangered or extinct Trichoptera spe-cies are yet abundant in some protected areas, especially in Poland, Belarus, Lithuania. Themost countries have no lists of caddisflies occuring in the protected areas. International co-operation of research on caddisfly fauna in the East European countries is strongly recom-mended. Many sanctuaries, national parks, landscape parks, biosphere reserves and otherprotected areas can play an important role of European refuges for caddisflies as well as forother aquatic insects.

KEY WORDS: Trichoptera, protected areas, threatened species, red lists, protection ofnature.

58 S. CZACHOROWSKI, G. VISINSKIENE, A. UHERKOVICH, P. CHOJKA i inni

W Europie występuje ponad 900 gatunków chruścików (BOTOSANEANU,MALICKY 1978). Raczej nie opisuje się już nowych gatunków dla nauki, czę-ściej natomiast dokonuje się rewizji powołując lub likwidując podgatunki.Główny nurt zainteresowań ostatnich lat dotyczy opracowywania krajowychlist gatunków (np. CHVOJKA, NOVÁK 2001; CZACHOROWSKI 1997; CZACHO-ROWSKI, PRISHCHEPCHIK 1998; KLIMA i in. 1994; ROBERT w przyg.; SZCZĘ-SNY 1991). W ostatnim czasie spisy gatunków dla poszczególnych krajów pu-blikowane są w Internecie. Wyraźne białe plamy pojawiają się we wschodniejczęści kontynentu. Przykładowo pierwszy spis gatunków dla Ukrainy jest do-piero w opracowaniu (CZACHOROWSKIM, GODUŃKO w przyg.). W miaręrozwoju badań i gromadzenia danych, zaczęły pojawiać się regionalne wyka-zy gatunków, czasami z bardzo dokładnymi atlasami rozmieszczenia (np.CZACHOROWSKI, PIETRZAK 20002; CZACHOROWSKI i in. 2002; ROBERT,WICHARD 1994). Takich danych jest jednak stanowczo za mało.

Pod koniec ubiegłego wieku, wraz z zainteresowaniem się zachodzącymizmianami w środowisku oraz rosnącym zagrożeniem dla dziko żyjących ga-tunków, powstawać zaczęły krajowe i regionalne „czerwone listy”, (np., CZA-CHOROWSKI, PIETRZAK 2002; KLIMA i in. 1994; NÓGRADI, UHERKOVICH1999; MALICKY 1994; SZCZĘSNY 1992, 2002; TOBIAS, TOBIAS 1984; WI-CHARD, ROBERT 1999; WIDDIG 1998). Znacznie więcej opracowań tegotypu opublikowano w Internecie. Wieloletnie badania wykazały, że niektóregatunki wymarły lokalnie lub są silnie zagrożone wymarciem w poszczegól-nych krajach lub regionach. Dokładniejsze analizy zmian w europejskiej fau-nie chruścików nie są jednak możliwe, ze względu na brak wystarczającej ilo-ści danych. Niezbędne są więc dalsze, faunistyczne badania inwentaryzacyj-ne i monitoringowe w wielu częściach Europy.

Główną przyczyną wymierania chruścików są zmiany w środowisku: za-nieczyszczenie i eutrofizacja wód, melioracyjne przekształcanie dolin rzecz-nych, eksploatacja i osuszanie torfowisk. W niektórych krajach część gatun-ków uznano za wymarłe (np. Hydropsyche tobiasi MAL., Apatania intermediaNIELS., A. nielseni SCHM.) inne za silnie zagrożone wyginięciem. Jednocze-śnie w ostatnich latach zauważyć można procesy oczyszczania wód po-wierzchniowych i poprawy ich stanu, a także aktywne działania renaturaliza-cyjne w skali krajobrazu. Istniałaby więc szansa na rekolonizacje i odbudowęzagrożonych populacji. Pod jednym jednakże warunkiem: muszą zachowaćsię ostoje tych gatunków w Europie. Wydaje się, że parki narodowe, krajo-brazowe oraz rezerwaty biosfery mogą pełnić taką funkcję, nie tylko w od-niesieniu do pojedynczych krajów, lecz także w odniesieniu dla Europy. Dotej pory takiej oceny trichopterofauny dokonano jedynie dla obszarów chro-nionych Polski (CZACHOROWSKI, MAJEWSKI 2003).

59EUROPEJSKIE OSTOJE ENTOMOFAUNY – CHRUŚCIKI OBSZARÓW CHRONIONYCH [...]

Już dość dawno zauważono, że skuteczna ochrona bioróżnorodnościmożliwa jest tylko przy współpracy międzynarodowej i łączeniu wspólnychwysiłków. Dotyczy to nie tylko ptaków, podejmujących dalekie wędrówki.Znaczenia ma to także dla wodnych bezkręgowców. Konstatacje te znalazłyswoje odbicie w ogólnoeuropejskich projektach ekologicznych sieci obsza-rów chronionych, np. Natura 2000 (MAKOMASKA-JUCHIEWICZ, TWOREK2003; ŚWIERKOSZ 2003). Także w odniesieniu do Trichoptera współpracamiędzynarodowa ułatwić może ochronę różnorodności biologicznej tychowadów.

W odróżnieniu od silniej uprzemysłowionej Europy Zachodniej, krajeEuropy Wschodniej i niektóre kraje Europy Środkowej wydają się mieć le-piej zachowaną przyrodę. Obszary chronione tej części kontynentu mogłybystanowić refugia i ostoje dla zagrożonych gatunków entomofauny wodnej,w tym Trichoptera. W największym stopniu dotyczy to torfowisk, puszczań-skich zbiorników wodnych i dużych rzek nizinnych.

Celem prezentowanych badań jest zebranie informacji o stanie trichopte-rofauny kilku krajów środkowej i wschodniej Europy, ze szczególnymuwzględnieniem obecności gatunków uznanych za zagrożone, jak równieżposzukiwanie odpowiedzi na pytanie czy i gdzie zlokalizowane mogą być eu-ropejskie ostoje zagrożonych wyginięciem gatunków chruścików.

Analizowane były listy gatunków i obszary chronione z następującychkrajów: Łotwa, Litwa, Polska, europejska część Rosji, Białoruś, Niemcy,Czechy, Słowacja, Węgry, Ukraina, Rumunia. Analizowano także „czerwonelisty”, uwzględniając także inne kraje europejskie. Próbowano – w miarę po-siadanych danych – odpowiedzieć na następujące pytania:

• Ile i jakie gatunki chruścików są zagrożone w poszczególnych krajach?• Czy w Europie występują naturalne ostoje zagrożonych gatunków?• Jeśli tak to gdzie te obszary się znajdują?• Czy obszarowa ochrona przyrody w Europie zabezpiecza bezpieczną eg-

zystencję chruścików?

Ochroną obszarową w Polsce objęte jest ponad 9% terenu kraju. Składa-ją się na to 23 parki narodowe, 119 parków krajobrazowych i ponad 1300małych rezerwatów. Spośród 23 parków narodowych dla 19 posiadamy mniejlub bardziej dokładne dane o faunie chruścików. Spośród parków krajobra-zowych jedynie 21 zostało zbadanych pod kątem Trichoptera, z tym, że tylkoniektóre dokładniej. Dotychczasowe badania wykazały, że spośród blisko280 gatunków do tej pory nie wykazano w obszarach chronionych 31 gatun-ków, w tym 22 umieszczonych na czerwonej liście. Do przygotowywanej


czerwonej księgi zaproponowano trzy gatunki: Allogamus starmachi SZCZĘ-SNY, Hagenella clathrata (KOL.) i Limnephilus elegans CURT. Natomiast Cru-noecia irrorata (CURT.) zaproponowana została do ochrony gatunkowej.

Na Białorusi trichopterofauna zbadana została jedynie na 13 obszarachchronionych. Spośród 130 gatunków wykazanych do tej pory z Białorusi,w obszarach chronionych występuje 112 gatunków. Ochroną obszarową ob-jęto ponad 8% terenu republiki, ustanawiając 4 parki narodowe, 90 parkówkrajobrazowych i ponad 700 innych obszarów o niewielkiej powierzchni. NaBiałorusi nie opracowano jeszcze czerwonej listy chruścików, lecz zapropo-nowano trzy gatunki do czerwonej księgi (te same co w Polsce). W licznychobszarach wodno-błotnych Białorusi odnotowano obecność niektórych ga-tunków, które w krajach Europy Środkowej i Zachodniej uznane są za wy-marłe lub silnie zagrożone. Przykładowo w rezerwacie Dzikoje (na skrajubiałoruskiej części Puszczy Białowieskiej) Limnephilus dispar MCL. jest bar-dzo liczny i występuje w klasie dominantów.

Na Litwie do tej pory zbadano pod kątem trichopterofauny trzy rezerwa-ty ścisłe, jeden rezerwat biosfery oraz 5 parków narodowych. Na opracowa-nie pod kątem trichopterofauny czeka 30 parków regionalnych oraz 357 re-zerwatów. Łącznie obszary chronione zajmują ponad 12% powierzchni kra-ju. Na terenie Litwy występuje 171 gatunków chruścików, spośród nich 134(78% krajowej trcihopterofauny) wykazano z obszarów chronionych. Trzygatunki rzadkie: Philopotamus montanus (DON.), Semblis phalaenoides (L.)i Apatania zonella ZETT. zostały umieszczone w litewskiej czerwonej księ-dze. Do tej pory nie opracowano czerwonej listy gatunków zagrożonych.W rezerwacie ścisłym „Kamanos” stwierdzono w występowanie 21 gatunkówTrichoptera. Znacznie więcej gatunków wykazano w rezerwacie „Cepkeliai”– 45 i w rezerwacie „Viesvile” – 84. W Rezerwacie Biosfery Zuvintas obec-nych jest 40 gatunków, w Parku Narodowym Aukstaitija – 86 gatunków,w Parku Narodowym Zemaitija – 83, w Parku Narodowym Dzukija – 19(w tym Semblis phalaenoides), w Historycznym Parku Narodowym Trakai –66 gatunków i Parku Narodowym Mierzei Kurońskiej – 48 gatunków.

Na Łotwie stwierdzono obecność 196 gatunków. Nie opracowano do tejpory czerwonej listy, natomiast dwa gatunki zostały umieszczone w łotew-skiej czerwonej księdze: Semblis phalaenoides i Arctopsyche ladogensis(KOL.). Ochroną obszarową objęte jest blisko 9% powierzchni republiki,w tym 4 ścisłe rezerwaty przyrody, 3 parki narodowe, 1 rezerwat biosfery, 25regionalnych parków, 6 parków krajobrazowych oraz około 500 małych re-zerwatów.


Na Węgrzech utworzono 10 parków narodowych, 29 parków krajobrazo-wych oraz wiele innych obszarów o różnorodnym statusie. Łącznie obejmująone ponad 8 tys. km2 i stanowią 8,5% powierzchni kraju. Na Węgrzech wyka-zano obecność 210 gatunków. Ochroną gatunkową objętych jest 11 gatun-ków: Rhyacophila hirticornis MCL., Plectrocnemia minima KLAP., Oligotrichastriata L., Apatania muliebris MCL., Limnephilus elegans CURT., Drusus trifi-dus MCL., Melampophyalx nepos MCL., Chaetopteryx rugulosa KOL., Cerac-lea nigronervosa RETZ., w tym dwa ochroną ścisłą: Platyphylax frauenfeldiBRAU., Chaetopteryx schmidi mecsekensis NÓGRÁDI. Na czerwonej liścieznalazło się 6 gatunków wymarłych lub prawdopodobnie wymarłych, 67 – sil-nie zagrożonych i 48 zagrożonych. Wśród gatunków wymarłych na Węgrzechznalazł się także Limnephilus nigriceps (ZETT.) – gatunek stosunkowo częstoi licznie spotykany w obszarach chronionych Polski i Białorusi.

Na Węgrzech, spośród 10 parków narodowy osiem jest dobrze poznanychpod kątem Trichoptera, w tym dwa bardzo dobrze. Natomiast zaledwie 7 par-ków krajobrazowych posiada informacje o chruścikach. Pozostałe obszarychronione nie były badane. Pomimo to, wszystkie gatunki uznane za zagro-żone na Węgrzech obecne są w zbadanych obszarach chronionych. Możnawięc uznać, że Trichoptera są dobrze i skutecznie chronione w tym kraju.

W Republice Czeskiej utworzono do tej pory 4 parki narodowe, 24 obsza-rów chronionego krajobrazu oraz ponad 2 tys. małych rezerwatów i innychobszarów chronionych różnego statusu. Pod względem fauny chruścikówzbadanych jest 13 parków narodowych i krajobrazowych, kolejnych 13 posia-da jedynie bardzo fragmentaryczne dane. Spośród 247 gatunków chruścikówwykazanych dla Czech na czerwonej liście znalazło się 10 gatunków uzna-nych za wymarłe, 18 – krytycznie zagrożone, 25 – zagrożone i 29 – narażone.

W Niemczech wykazano obecność 314 gatunków chruścików. Za wymar-łe uznano 11 gatunków: Agrypnia picta KOL., Ceraclea albimacula (RAMB.),Ceraclea aurea (PICT.), Ceraclea riparia (ALB.), Hydropsyche tobiasi MAL.,Limnephilus externus HAG. Molanna nigra (ZETT.), Rhyacophila pascoeiMCL., Stactobia maclachlani KIM., Stactobiella risi (FELB.), Ylodes consper-sus (RAMB.). Duża część z nich występuje w Polsce, Białorusi, Litwie, Ło-twie, Rosji, czasami dość licznie. Przykładowo liczna populacja Limnephilusexternus występuje w Obwodzie Kaliningradzkim na torfowisku Celau (Ze-hlau). Za zagrożone wymarciem w Niemczech uznano 24 gatunki, za zagro-żone – 41, zaś 56 za słabiej zagrożonych. Wiele z gatunków uznanych za sil-nie zagrożonych wymarciem została wykazana z terenów Polski, Białorusiczy Łotwy.


Spośród analizowanych krajów, w Rumunii, Ukrainie i europejskiej czę-ści Rosji wiedza o występowaniu i rozmieszczeniu chruścików jest dużomniejsza. Brakuje zwłaszcza danych o obecności w obszarach chronionych.W Europejskiej części Rosji chruściki pojawiły się jedynie w czerwonej księ-dze Karelii (IVANOV 2000). Opracowywana została także czerwona lista ob-wodu St. Petersburga, do której wytypowano 45 gatunków Trichoptera, nato-miast 11 gatunków (Philopotamus montanus, Wormaldia subnigra, Plectroc-nemia conjuncta, Agapetus ochripes, Glossososma boltoni, Semblis phalaeno-ides, Chilostigma sieboldi, Apatania vepsica, Micrasema setiferum, Lasioce-phala basalis, and Erotesis baltica) zostało umieszczonych w czerwonej księ-dze i objętych ochroną gatunkową (NOSKOV 2002).

Wnioski

Stan badań nad poznaniem zagrożenia chruścików oraz rozmieszczeniaw obszarach chronionych w wielu krajach jest niewystarczający. Wobec bra-ku wystarczającej liczby specjalistów, niezbędna jest współpraca międzyna-rodowa. Za pilne należy uznać zbadanie chruścików obszarach chronionychUkrainy. Kontynuacji wymagają także badania w obszarach chronionychPolski, Białorusi, republik bałtyckich, Rumunii oraz europejskiej części Ro-sji. W niektórych krajach opracować należy czerwone listy Trichoptera,a w dalszej kolejności przydatna byłaby europejska czerwona lista.

Wiele silnie zagrożonych gatunków oraz uznanych za wymarłe w niektó-rych krajach ma swoje silne populacje w niektórych obszarach chronionychEuropy Centralnej i Europy Wschodniej. Tak więc obszary chronione mogąpełnić rolę europejskich ostoi dla Trichoptera. Konieczne jest jednak lepszerozeznanie obecnego stanu trichopterofauny oraz niezbędne będą skoordy-nowane, międzynarodowe działania.

SUMMARY

Caddisfly fauna from protected areas in Latvia, Lithuania, Poland, Belarus, Germany,Ukraine, Russia, Czech Republic, Hungary and Romania was analyzed. The red lists ofcaddisflies from the countries were analyzed and compared (including other Europeancountries: France, Spain, Italy, Denmark, Norway, Sweden, Slovakia etc.).

There are 282 species of caddislies in Poland. 31 of them (including 22 species from thePolish red list) do not occur in protected areas. 19 national parks and only 21 landscapeparks have data about caddisflies. Three species (Allogamus starmachi, Hagenella clathrataand Limnephilus elegans) were proposed to Polish Red Book. In the Polish red list, two spe-cies have been listed as extinct, 12 as probably extinct, 1 – vulnerable, 15 – near threatened,48 – least concern and 15 as data deficient. The list will be revised and corrected.


Among 130 species of caddisflies occurring in Belarus, 112 are recorded from protectedareas. Many protected areas need investigations. There are not Belarussian red list ofcaddisflies. There are 196 species of caddisflies in Latvia. There is no Latvian red list, buttwo species: Semblis phalaenoides and Arctopsyche ladogensis are included into the red book.

In Lithuania, all the material describes Trichoptera from 3 strict nature reserves,1 biosphere reserve, and 5 national parks. The most exhaustive investigations were inVieðvilë reserve, and some national parks, where automatic light traps were used. Manyprotected areas still need to be investigated. There are 171 caddisflies species in Lithuania,134 species were found in protected areas (77,9% species recorded in Lithuania) till 2003.3 rare species (Philopotamus montanus, Semblis phalaenoides, and Apatania zonella) areincluded in Lithuanian Red Data Book.

10 national parks, 29 landscape protection areas and many natural protection areas ofvarious rank occur in Hungary. There are 210 species in Hungary, among them nineprotected and two strictly protected caddisflies are occurring: Rhyacophila hirticornis,Plectrocnemia minima, Oligotricha striata, Apatani muliebris, Limnephilus elegans, Drusustrifidus, Melampophyalx nepos, Chaetopteryx rugulosa, Ceraclea nigronervosa, Platyphylaxfrauenfeldi, Chaetopteryx schmidi mecsekensis. Nine species are unknown or insufficientlyknown, 6 species are extinct or vanished, 67 – endangered , 48 – vulnerable, 43 – presumedvulnerable and 36 species are not threatened. All threatened species occur in the protectedareas.

In Czech Republic 13 national and landscapes parks have more or less complete dataabout caddisflies and 13 ones have none or very fragmentary data. The knowledge ofTrichoptera fauna of some other is very low. Only small percentage of reserves wasinvestigated, but on the other hand many reserves are only terrestrial biotopes without anywetlands. There are several threatened species which are known only from localities outsideof protected areas. However, caddisfly fauna of many protected areas is completelyunknown and so it is difficult resolve this question. There are 247 species in Czech Republicand 218 species in Slovakia. Red list for Czech Republic are preparing (10 species EX,18 – CR, 25 – EN, 29 – VU).

There are two regional red books in Russia: for Karelia and for the Leningrad Districtand for St.Petersburg City Area.11 species (Philopotamus montanus, Wormaldia subnigra,Plectrocnemia conjuncta, Agapetus ochripes, Glossososma boltoni, Semblis phalaenoides,Chilostigma sieboldi, Apatania vepsica, Micrasema setiferum, Lasiocephala basalis, andErotesis baltica) are actually protected.

314 species of caddisflies occur in Germany. Eleven species have been listed as extinct,24 as critically endangered, 41 – endangered and 56 – vulnerable.

Many endangered or extinct in one country species are occurring in some protected areasin other countries. Not all countries have a good recognition for caddisflies distribution inprotected areas. International cooperation is strong needed for researches on caddisfly faunain eastern-European countries. Work on the European Red List of Trichoptera was proposed.

PISMIENNICTWO

BOTOSANEANU L., MALICKY H. 1978: Trichoptera. [W:] ILLIES, J. (red.): Limnofauna Euro-paea. 2. Aufl. Stuttgart: 333-359.

CHVOJKA P., NOVÁK K. 2001: Additions and corrections to the checklist of Trichoptera (In-secta) from the Czech and Slovak Republik. Acta Mus. Nat. Pragae, Ser B, Hist. nat., 56[2000] (3-4): 103-120.


CZACHOROWSKI S. 1997: The first checklist of Belarusian Trichoptera. Braueria, 24: 11-12.

CZACHOROWSKI S., MAJEWSKI T. 2003: Stan poznania chruścików (Trichoptera) obszarówchronionych Polski. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 7: 167-181.

CZACHOROWSKI S., PIETRZAK L. 2002: Chruściki (Trichoptera) Pomorza – stan poznaniarozmieszczenia regionalnego. Przegl. przyr., 13: 75-90.

CZACHOROWSKI S., SERAFIN E., BUCZYŃSKI P. 2002: Chruściki (Insecta: Trichoptera) woje-wództwa lubelskiego – stan poznania. Przegl. przyr., 13: 91-102.

CZACHOROWSKI S., PRISHCHEPCHIK O. 1998: Further data on Belarussian Trichoptera.Braueria, 25: 11.

IVANOV V. D. 2000: Izmenenija fauny i problemy okhrany ruchejnikov. [W:] Fauna, proble-my ekologii, etologii i fiziologii amfibioticheskikh i vodnykh nasekomyh Rossii. Voro-nezh: 19-23.

KLIMA F. 1998: Rote Liste der Köcherfliegen (Trichoptera). [W:] BINOT M., BLESS R., BOYEP., GRUTTKE H., PRETSCHER P. (red.): Rote Liste gefährdeter Tiere Deutschlands.Schriftenreihe für Landschaftspflege und Naturschutz, 55: 112-118.

KLIMA, F., BELLSTEDT R., BOHLE H.-W., BRETTFELD R., CHRISTIAN A., ECKSTEIN R.,KOHL R., MALICKY H., MEY W., PITSCH T., REUSCH H., ROBERT B., SCHMIDT C.,SCHÖLL F., TOBIAS W., VERMEHREN H.-J., WAGNER R., WEINZIERL A., WICHARD W.1994: Die aktuelle Gefährdungssituation der Köcherfliegen Deutschlands (Insecta, Tri-choptera). Natur und Landschaft, 69 (11): 511-518.

MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., TWOREK S. (red.) 2003: Ekologiczna sieć Natura 2000– problem czy szansa. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 237 ss.

MALICKY H. 1994: Rote Liste gefährdeten Köcherfliegen (Trichoptera) Österreichs. [W:]GEPP J. (red.): Rote Liste gefährdeter Tiere Österreichs. Grüne Reihe d. Bundesmini-steriums f. Umwelt, Jugend und Familie, Bd. 2: 207-214.

NÓGRÁDI S., UHERKOVICH A. 1999: Protected and threatened caddisflies (Trichoptera) ofHungary. Proceedings of the 9th International Symposium on Trichoptera 1998. ChiangMai 1999: 291-297.

NOSKOV G.A. (red.) 2002: Red Data Book of Nature of the Leningrad Region. Vol. 3.– Animals. St. Petersburg, World and Family Publ.Co. 480 ss.

ROBERT B., WICHARD W. 1994: Kartierung der Köcherfliegen (Trichoptera) in Nordrhein-Westfalen. Entom. Mitt. Löbbecke Museum + Aquazoo Beiheft, 2: 1-227.

ROBERT B. [w przyg.]: Systematisches Verzeichnis der Köcherfliegen (Trcihoptera) Deutsch-lands (Fortschreibung 02/2004). Entomologie heute, Düsseldorf, 1.

SZCZĘSNY B. 1991: Trichoptera. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwierząt Polski, 2. Ossoli-neum, Wrocław: 7-14.

SZCZĘSNY B. 1992: Chruściki (Trichoptera). [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona listazwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. ZOP i ZN PAN, Kraków: 59-64.

SZCZĘSNY B. 2002: Chruściki (Trichoptera). [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona listazwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków:76-79.


ŚWIERKOSZ K. 2003: Wyznaczanie ostoi Natura 2000. WWF Polska Światowy Fundusz naRzecz Przyrody, Warszawa. 64 ss.

TOBIAS D., TOBIAS W. 1984: Rote Liste der Köcherfliegen (Trichoptera). [W:] BLAB J., NO-WAK E., TRAUTMANN W., SUKOPP H. (red.): Rote Liste der gefährdeten Tiere undPflanzen in der Bundesrepublik Deutschland. 4: 67-69.

WICHARD W., ROBERT B. 1999: Rote Liste der gefährdeten Köcherfliegen (Trcihoptera) inNordrhein-Westfalen. [W:] Landesanstalt für Ökologie, Bodenordnung und Forsten/Landesamt Agrarordnung NRW (Hrsg.): 627-641.

WIDDIG T. 1998: Rote Liste der Köcherfliegen (Trichoptera) Hessens. Natur in Hessen,Hessisches Ministerium des Innern und für Landwirtschaft, Forsten und Naturschutz.38 ss.


Puszcza Białowieska jako ostoja europejskiej fauny owadów

Białowieża Primeval Forest as a refuge of the European entomofauna

JERZY M. GUTOWSKI 1, BOGDAN JAROSZEWICZ 2

1 Zakład Lasów Naturalnych IBL, 17-230 Białowieża2 Białowieski Park Narodowy, 17-230 Białowieża

ABSTRACT: Białowieża Primeval Forest is well known as model of European natural for-est. Up to now over 12 thousands species of animals have been recorded from its territory,including over 9600 species of insects. Large number of species are relics of primeval forests– they are known recently only from a few localities in Europe. Conservation of this uniquefauna will be possible only by increase of protection regimes of old tree stands includingleaving in the forest large amounts of dead wood.

KEY WORDS: Białowieża Primeval Forest, insects, Coleoptera, Lepidoptera, biodiversity,natural forest.

Wstęp

Różnorodność biologiczna, wg Konwencji z Rio de Janeiro (1992 r.)oznacza zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących naZiemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespo-łach ekologicznych, których są częścią; dotyczy to różnorodności w obrębiegatunku, pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów (WEIGLE,ANDRZEJEWSKI 2003). Owady, które tutaj rozpatrujemy na poziomie ga-tunkowym, są najbardziej różnorodną, najbogatszą grupą organizmów naświecie. Dotychczas opisano około 1 mln gatunków, a przypuszcza się, żerzeczywista ich liczba może sięgać nawet kilku (kilkunastu) milionów.W Polsce stwierdzono nieco ponad 26 tys. gatunków owadów (CHUDZICKA,SKIBIŃSKA 2003).

68 J. M. GUTOWSKI, B. JAROSZEWICZ

Puszcza Białowieska jest unikatowym kompleksem leśnym powszechnieuważanym za wyjątkowy w skali Europy, nie tylko ze względu na wielką róż-norodność form życia, zwłaszcza grzybów i zwierząt, ale także z uwagi na na-turalny (zbliżony do pierwotnego) charakter zbiorowisk roślinnych oraz ży-jących w nich zespołów zwierząt. Właśnie tutaj można poznawać funkcjono-wanie ekosystemów oraz strukturę populacji różnych gatunków – mieszkań-ców dawnych puszcz, rozciągających się niegdyś na znacznej części Europy.Największą wartość przyrodniczą PB są składniki i cechy stanowiące reliktylasu pierwotnego, zachowane głównie dzięki konsekwentnej, kilkusetletniejochronie tego obszaru.

Puszcza Białowieska to wielki zwarty kompleks leśny, leżący na granicyPolski i Białorusi, obejmujący teren około 1500 km2. W granicach naszegokraju znajduje się 632 km2, reszta położona jest na terytorium Białorusi(Ryc.). Cała białoruska część Puszczy, razem z przedpolem, objęta jest

No wyKornin

Orzeszkow o Czer lo nka

Gród ek

243

274

303

Budy

313

367

390391

340

370

398

255

222

410

446

463 474465

Kamjanjuki

Lavy

Pashuki

106

195

228

319

429

348

406

456

478

506493

523531

560

590582

621608 613

673

706 709 713

679

656639

719

748

777 789

810 815

830 835825

849845 852 856

868862

886

896

898

908

917

920

978

986

972

968

966

951

943

982

828822

794

731

694

666

627

596

567

538

517 519

292

268

231

205

134

167

144

111

90

71

30

20

11

67

45

31

11 13

234237

241

246

92

230

18

248 22 26

254

255

28

41

52

57 63

82

96102

110

122

138

149156

172

183179

196

Borki

208

191

216

204

Narew

Ljadsk

oe

Le�na

Lesnaja

Hajnów ka

Na rew ka

Mik³aszewo

Siemianów ka

753

3456

22

775

16

37

9

51

£osinka

7678

61

95

119 128

157

Vjaliki Krasnik

Do bravolja

Kaèki

Skupow o

Lew ko wo

Eliaszuki

Borysów ka

No wosady

Amjalja nec

Witowo

Topi³o

Bjela ja

Ljadskie

Perero v

Viskuli

Jasen

£ozice

Du brau cyRa �kouka

Ha muciny

Dimitravièy

HidryAgorodniki

Biely L esok

Krynica

Ro ubick

Hvojnik

CihavoljaRu dnja

Brousk Na vasjolki

No vy D wor

Polska Bia³oru�

Bia³o wie¿a

Nar ewka

POLSKA

BIA£ORU�

0 2 4 6 8 10 km

Miasta i wsie

Granica pañstwa

Rezerwaty �cis³e

Lasy rekreacyjne

Rezerwaty czê�ciowe

Las gospodarczy

604

577

27

Terem iski

217

181

436

Tushem ljaMasiewo

306

332

147

Pogo rzelce

281

Gruszki

Bia³owieski

Park

Narodowy

Ryc. Mapa sytuacyjna Puszczy Białowieskiej.Fig. Map of the Białowieża Primeval Forest.

69PUSZCZA BIAŁOWIESKA JAKO OSTOJA EUROPEJSKIEJ FAUNY OWADÓW

ochroną w formie parku narodowego (łącznie około 1650 km2). Po polskiejstronie park narodowy zajmuje zaledwie 16,6% (około 105 km2) jej terenu.Ochroną ścisłą objęte jest po polskiej stronie około 48 km2, po białoruskiej –około 157 km2. W PB (po obu stronach granicy) występuje około 1070 ga-tunków roślin naczyniowych (SOKOŁOWSKI 1995; SOKOŁOWSKI, WOŁKO-WYCKI 2000), w tym 24 gatunki drzew i 55 gatunków krzewów. Wyróżnionona tym terenie 143 zbiorowiska roślinne w randze zespołu, w tym 27 leśnychi 3 zaroślowe.

Uzupełniające dane dotyczące charakterystyki przyrodniczej PB znaleźćmożna m.in. w opracowaniach TOMIAŁOJCIA (1991), FALIŃSKIEGO (1994),KWIATKOWSKIEGO (1994), SOKOŁOWSKIEGO (1998) i BOBCA (2002).

Na unikatowość PB składają się m.in. następujące czynniki:

•Znaczna wielkość i duża zwartość masywu leśnego;

•Wielkie bogactwo gatunków wynikające m.in. z:a) położenia w strefie przejściowej między Europą Środkową i Wschod-

nią, a zarazem dość daleko na północy, co umożliwia bytowanie zarów-no elementów zoogeograficznych północnych i wschodnich, jak i połu-dniowych oraz zachodnich (FALIŃSKI 1994),

b) zróżnicowanej strukturalnie, bogatej i dobrze zachowanej szaty roślin-nej, z dużym udziałem drzewostanów starszych klas wieku;

•Największe w Europie bogactwo leśnych gatunków ptaków (118, w tym9 gatunków dzięciołów) oraz pierwotne proporcje zbiorowisk ptasich(bardzo duża różnorodność gatunkowa przy stosunkowo niewielkiej li-czebności poszczególnych populacji) (TOMIAŁOJĆ 2001);

•Niezwykle bogata fauna owadów (dotychczas stwierdzono występowanieponad 9600 gatunków);

•Wielkie bogactwo gatunkowe grzybów (dotychczas stwierdzono ok. 2 tys.gatunków (FALIŃSKI, MUŁENKO 1996), można przypuszczać, że jest ich3–4 tys.);

•Obecność prawie wszystkich europejskich nizinnych dużych ssaków, z żu-brem na czele;

•Występowanie licznych reliktów puszczańskich, gatunków unikatowych,niewystępujących gdzie indziej, lub ograniczonych do nielicznych, rozpro-szonych stanowisk;

•Niezakłócony na znacznym obszarze przebieg naturalnych procesów przy-rodniczych od czasów przedhistorycznych;

•Wiodąca rola naturalnych zaburzeń (szczególnie wiatrowałów, śniegoło-mów, gradacji kornika drukarza) w kształtowaniu dynamiki i strukturyzbiorowisk leśnych;


• Stała obecność martwych drzew stojących i leżącego drewna, stanowią-cych razem około jednej czwartej całej naziemnej biomasy ekosystemów(ponad 100 m3/ha) (GUTOWSKI i in. 2004);

• Wielka obfitość drzew dziuplastych;

• Wybitna rola zoofagów (drapieżców, parazytoidów, pasożytów) na każ-dym poziomie piramidy pokarmowej, w tym dużych drapieżników: wilkai rysia;

• Pierwotny behawior lęgowy ptaków (np. jerzyki – ptaki niemal wyłącznieznane dziś ze środowisk miejskich, gnieżdżą się w Puszczy dziuplach wyso-kich drzew);

• Przewaga środowiska wnętrza lasu nad środowiskami otwartymi i ekoto-nowymi;

• Stosunkowo mały udział krajobrazu antropogenicznego oraz niskie skaże-nie środowiska;

• Niewielki stopień „zaśmiecenia” puszczańskiej flory, fungii i fauny przezobce gatunki zawleczone;

• Możliwość badania pierwotnej struktury populacji wielu gatunków le-śnych i wzajemnych powiązań między zespołami zwierząt i środowiskiemoraz bezpośredniego obserwowania wpływu gospodarki człowieka na lasnaturalny;

• Stosunkowo dobry stopień poznania przyrody Puszczy, co daje szansęszerszej i głębszej analizy badanych zjawisk niż byłoby to możliwe w in-nych tego rodzaju obiektach Europy.

Charakterystyka owadów Puszczy Białowieskiej

Stan poznania owadów PB trudno jest ocenić jednoznacznie. Z jednejstrony stwierdzono tu ogromne bogactwo owadów (przeszło 9,6 tys. gatun-ków), co jest liczbą niespotykaną w porównywalnej wielkości obiektach przy-rodniczych tej strefy klimatycznej Europy. Z drugiej strony z całą pewnościąwystępuje ich tutaj znacznie więcej, być może nawet dwa razy tyle. Ponadtopoznanie to jest wielce zróżnicowane. Jedne grupy prawie w ogóle nie byłybadane (np. gryzki Psocoptera), wśród innych trudno się spodziewać znale-zienia nawet pojedynczych nowych gatunków (np. rybiki Zygentoma, skorkiDermaptera). Do najlepiej poznanych w Puszczy należą: Zygentoma (1 gatu-nek, ale trudno spodziewać się znalezienia kolejnych z tej nielicznej w Pol-sce, wybitnie ciepłolubnej grupy), Odonata (69% fauny Polski), Orthoptera(48%), Dermaptera (83%), Dictyoptera (71%), Raphidioptera (56%) i Sipho-


naptera (57%). Dość dobrze poznana jest bardzo bogata gatunkowo grupachrząszczy (Coleoptera), licząca tutaj aż 3138 gatunków i motyli (Lepidopte-ra), licząca 1609 gatunków (w obu przypadkach około 51% fauny Polski)(Tab. I).

GROMADA / CLASSLiczba gatunków / Number of species

Puszcza Białowieska % fauny krajowej PolskaRząd / Order Białowieża Forest % of Polish fauna Poland

INSECTA – OWADY 9623 37 26041

Zygentoma – rybiki 1 33 3

Microcoryphia – przerzutki - 0 5

Ephemeroptera – jętki 26 22 119

Odonata – ważki 50 69 72

Plecoptera – widelnice 2 2 113

Orthoptera – prostoskrzydłe 39 48 82

Dermaptera – skorki 5 83 6

Dictyoptera – karaczany i modliszki 5 71 7

Psocoptera – gryzki 1 1 73

Phthiraptera – wszoły i wszy 39 10 391

Thysanoptera – wciornastki 50 24 207

Hemiptera – pluskwiaki 652 29 2281

Megaloptera – wielkoskrzydłe 1 25 4

Raphidioptera – wielbłądki 5 56 9

Neuroptera – sieciarki 41 48 86

Coleoptera – chrząszcze 3199 51 6197

Strepsiptera – wachlarzoskrzydle - 0 2

Hymenoptera – błonkówki 2005 33 6000

Trichoptera – chruściki 80 29 274

Lepidoptera – motyle 1609 51 3156

Mecoptera – wojsiłki 6 67 9

Diptera – muchówki 1772 26 6875

Siphonaptera – pchły 40 57 70

Tab. I. Owady Puszczy Białowieskiej na tle entomofauny Polski.Insects of the Białowieża Primeval Forest on the background of Polish entomofauna.


Bardzo słabym stopniem poznania faunistycznego w PB charakteryzująsię jętki (Ephemeroptera), widelnice (Plecoptera); gryzki (Psocoptera); wcior-nastki (Thysanoptera); pluskwiaki (Hemiptera), a wśród nich zwłaszcza mszy-ce (Aphidinea), czerwce (Coccinea) i koliszki (Psylloidea); wszoły i wszy(Phthiraptera); błonkówki (Hymenoptera), a wśród nich zwłaszcza owadziar-ki (Terebrantia); oraz muchówki (Diptera) (Tab. I).

Coleoptera i Lepidoptera – dwa rzędy bardzo liczne pod względem gatun-kowym, a jednocześnie bardzo dobrze rozpoznane pod względem faunistycz-nym (Tab. IIa, IIb) zostaną szerzej omówione w dalszej części pracy. Spo-śród Coleoptera najlepiej poznane w PB rodziny (50–100% fauny Polski) to:Microsporidae, Haliplidae, Noteridae, Dytiscidae, Rhysodidae, Hydrochidae,Hydrophilidae, Sphaeritidae, Silphidae, Staphylinidae, Lucanidae, Trogidae,Geotrupidae, Eucinetidae, Scirtidae, Dascillidae, Buprestidae, Eucnemidae,Throscidae, Elateridae, Drilidae, Lycidae, Lampyridae, Cantharidae, Noso-dendridae, Dermestidae, Anobiidae, Lymexylidae, Trogossitidae, Sphindidae,Kateretidae, Nitidulidae, Monotomidae, Silvanidae, Cucujidae, Phalacridae,Cryptophagidae, Erotylidae, Byturidae, Biphyllidae, Cerylidae, Endomychidae,Coccinellidae, Corylophidae, Latridiidae, Mycetophagidae, Ciidae, Tetratomi-dae, Melandryidae, Colydiidae, Tenebrionidae, Prostomidae, Boridae, Pythi-dae, Pyrochroidae, Salpingidae, Aderidae, Scraptiidae, Cerambycidae, Nemo-nychidae, Apionidae, Scolytidae i Platypodidae. Do dobrze poznanychw Puszczy zaliczyć też można Carabidae, Scraptiidae, Anthribidae i Curculio-nidae, mimo że ich udział w PB nie sięga 50% fauny naszego kraju. Jednakw grupach tych nie można już spodziewać się znalezienia wielu gatunków.

Spośród Lepidoptera, rodziny, w których liczba gatunków stwierdzonychw Puszczy Białowieskiej przekracza 50% fauny naszego kraju to: Eriocranii-dae, Hepialidae, Opostegidae, Roeslerstammiidae, Chimbachidae, Batrache-dridae, Amphibastidae, Limacodidae, Zygaenidae, Cossidae, Pterophoridae,Lasiocampidae, Endromididae, Saturniidae, Sphingidae, Hesperiidae, Papilio-nidae, Pieridae, Lycaenidae, Nymphalidae, Drepanidae, Geometridae, Noto-dontidae, Noctuidae, Pantheidae, Lymantriidae, Nolidae, Arctiidae. W przy-padku wszystkich rodzin należących do grupy Macrolepidoptera ich poznaniefaunistyczne w Puszczy Białowieskiej jest bardzo dobre.

Najniższy stopień rozpoznania składu gatunkowego (poniżej 40% faunykrajowej) dotyczy następujących rodzin: Hydraenidae, Leiodidae, Clambidae,Byrrhidae, Elmidae, Heteroceridae, Ptinidae, Cleridae, Malachiidae i Laemo-phloeidae wśród Coleoptera oraz Micropterigidae, Heliozelidae, Adelidae, Pro-doxidae, Tischeriidae, Tineidae, Psychidae, Douglasidae, Bucculatricidae,Yponomeutidae, Acrolepiidae, Lyonetiidae, Ethmiidae, Elachistidae, Scythri-didae, Oecophoridae, Coleophoridae, Momphidae, Blastobasidae, Cosmopte-


Tab. II a. Chrząszcze (Coleoptera) Puszczy Białowieskiej.

Beetles (Coleoptera) of the Białowieża Primeval Forest.

Liczba % fauny Liczba % faunyRodzina gatunków Polski Rodzina gatunków Polski

Family Number % of Polish Family Number % of Polishof species fauna of species fauna

1 2 3 1 2 3

Microsporidae 1 100 Elmidae 2 11

Gyrinidae 7 44 Dryopidae 5 42

Haliplidae 12 75 Heteroceridae 4 36

Noteridae 2 100 Eucnemidae 17 85

Dytiscidae 84 60 Throscidae 4 57

Rhysodidae 1 100 Elateridae 70 53

Carabidae 239 46 Drilidae 1 50

Hydrochidae 4 57 Lycidae 8 89

Hydrophilidae 57 58 Lampyridae 3 100

Sphaeritidae 2 100 Cantharidae 45 53

Histeridae 36 45 Nosodendridae 1 100

Hydraenidae 10 24 Dermestidae 19 53

Ptiliidae 30 48 Anobiidae 34 52

Leiodidae 57 38 Ptinidae 10 38

Scydmaenidae 18 46 Lymexylidae 3 100

Silphidae 18 69 Trogossitidae 7 70

Staphylinidae 684 51 Cleridae 6 26

Lucanidae 7 100 Melyridae 9 40

Trogidae 4 80 Malachiidae 12 32

Geotrupidae 5 56 Sphindidae 2 50

Scarabaeidae 68 46 Kateretidae 9 82

Eucinetidae 1 50 Nitidulidae 86 67

Clambidae 3 38 Monotomidae 17 74

Scirtidae 14 70 Silvanidae 9 75

Dascillidae 1 100 Cucujidae 4 100

Buprestidae 45 52 Laemophloeidae 5 29

Byrrhidae 6 24 Phalacridae 13 57


rigidae, Gelechiidae, Tortricidae, Choreutidae, Epermeniidae wśród Lepidop-tera. Z występujących w Polsce rodzin z rzędu Lepidoptera: Lypusidae, Helio-dinidae, Bedelliidae, Agonoxenidae, Deuterogoniidae, Urodidae, Schrenkenste-iniidae, Alucitidae, Thyrididae nie wykazano z Puszczy Białowieskiej dotych-czas ani jednego gatunku.

Rozpatrując grupy ekologiczne zauważamy, że najlepiej reprezentowanesą owady typowo leśne (WANAT 1994; GUTOWSKI, JAROSZEWICZ 2001). Bo-gactwo gatunkowe owadów związanych z tą formacją, a zwłaszcza uzależnio-nych od martwego drewna jest ogromne. Przykładowo spośród samychchrząszczy odnotowano tu ponad 1000 gatunków saproksylicznych. Puszczaodgrywa również istotną rolę jako ostoja gatunków ekotonowych i typowychdla naturalnych lukowatych drzewostanów i siedlisk podmokłych. Dla innychgrup ekologicznych PB ma nieco mniejsze znaczenie jako ostoja europej-skiej fauny, gdyż udział powierzchniowy takich środowisk jest w Puszczy

1 2 3 1 2 3

Cryptophagidae 68 58 Meloidae 4 25

Erotylidae 11 79 Boridae 1 100

Byturidae 2 100 Pythidae 3 100

Biphyllidae 2 100 Pyrochroidae 2 67

Bothrideridae 2 40 Salpingidae 9 64

Cerylidae 6 86 Anthicidae 9 41

Endomychidae 6 60 Aderidae 4 80

Coccinellidae 45 61 Scraptiidae 12 57

Corylophidae 10 67 Cerambycidae 119 63

Latridiidae 51 75 Megalopodidae 2 40

Mycetophagidae 12 86 Chrysomelidae 201 42

Ciidae 39 93 Nemonychidae 2 67

Tetratomidae 1 50 Anthribidae 8 35

Melandryidae 24 75 Attelabidae 14 48

Mordellidae 21 41 Apionidae 81 63

Colydiidae 9 53 Curculionidae 399 40

Tenebrionidae 48 57 Scolytidae 74 69

Prostomidae 1 100 Platypodidae 1 100

Oedemeridae 12 48RAZEMTOTAL 3138 51


Tab. II b.Motyle (Lepidoptera) Puszczy Białowieskiej.

Lepidoptera of the Białowieża Primeval Forest.

Liczba % fauny Liczba % faunyRodzina gatunków Polski Rodzina gatunków Polski

Family Number % of Polish Family Number % of Polishof species fauna of species fauna

1 2 3 1 2 3

Micropterigidae 2 29 Oecophoridae 8 22

Eriocraniidae 4 57 Batrachedridae 2 100

Hepialidae 5 83 Coleophoridae 47 32

Nepticulidae 44 44 Momphidae 2 13

Opostegidae 2 67 Blastobasidae 1 25

Heliozelidae 1 14 Autostichidae 1 50

Adelidae 10 36 Amphibastidae 3 75

Prodoxidae 3 27 Cosmopterigidae 4 24

Incurvariidae 4 50 Gelechiidae 52 26

Tischeriidae 3 38 Limacodidae 2 100

Tineidae 19 38 Zygaenidae 16 89

Psychidae 13 34 Sesiidae 14 48

Roeslerstammiidae 2 100 Cossidae 4 100

Douglasidae 1 20 Tortricidae 166 38

Bucculatricidae 7 39 Choreutidae 2 33

Gracillariidae 50 45 Epermeniidae 1 8

Yponomeutidae 20 33 Pterophoridae 27 51

Ypsolophidae 8 42 Pyralidae 110 45

Plutellidae 3 43 Lasiocampidae 16 84

Acrolepiidae 2 25 Endromididae 1 100

Glyphipterygidae 3 50 Saturniidae 2 66

Lyonetiidae 4 31 Lemoniidae 1 50

Ethmiidae 1 17 Sphingidae 16 80

Depresariidae 25 40 Hesperiidae 12 71

Elachistidae 7 12 Papilionidae 3 60

Scythrididae 1 4 Pieridae 13 76

Chimbachidae 2 66 Lycaenidae 33 67


zdecydowanie mniejszy. Tym niemniej, niektóre z tych środowisk mogą byćna tyle atrakcyjne i znaczące dla pewnych grup owadów, że odnotowujemytu występowanie wielu gatunków, w tym unikatowych. Przykładem takiejgrupy są zarówno higrofilne gatunki ryjkowców, a więc typowo wodne, jak izwiązane z roślinnością szuwarową, porastającą brzegi zbiorników i ciekówwodnych, torfowiska, turzycowiska i podmokłe łąki (WANAT 1994, 1999). Cozaskakujące, w Puszczy występują też owady kserotermofilne, mimo żeudział odpowiednich środowisk (murawy psammofilne, zarośla kseroter-miczne, wydmy) jest znikomy. Jednak ich udział w faunie, mimo obecnościniektórych interesujących gatunków, np. Agrilus antiquus sperkii SOL. (Bu-prestidae), Deilus fugax (OLIV.) (Cerambycidae), jest bardzo mały (GUTOW-SKI i in. 1994; GUTOWSKI, ŁUGOWOJ 2000; WANAT 1994, 1999). Nie znaj-dziemy tu owadów związanych ze słonawiskami, bardzo mało jest też gatun-ków synantropijnych.

W Puszczy Białowieskiej stwierdzono obecność wielu gatunków unikato-wych, zwłaszcza spośród typowo leśnych. Występują m.in. gatunki tajgowe(borealne i syberyjskie), mające tu jedne z nielicznych, a nawet jedyne stano-wiska w Europie Środkowej (m.in. Carphoborus cholodkovskyi SPESS., Poly-graphus punctifrons THOMS., Pityogenes saalasi EGG., Orthotomicus starkiSPESS., Cryphalus saltuarius WEISE, Pityophthorus morosovi SPESS. – Scolyti-dae; Acmaeops angusticollis (GEBL.), Evodinus borealis (GYLL.), Stictoleptu-ra variicornis (DALM.), Leptura thoracica CREUTZ., Xylotrechus ibex(GEBL.), Mesosa myops (DALM.) – Cerambycidae. Puszcza jest także ostojąborealnych motyli związanych z torfowiskami. W przeszłości występowały tu:Coenonympha oedippus (FABR.), Boloria aquilonaris STICH. i B. titania(ESP.), wciąż występują tu liczne populacje Colias palaeno (L.), Vacciniinaoptilete (KNOCH), Boloria eunomia (ESP.), Euphydrias maturna (L.) i E. auri-nia (ROTT.). Stwierdzono też gatunki należące do innych elementów zooge-ograficznych: Buprestis splendens (FABR.), Eurythyrea quercus (HERBST),Agrilus pseudocyaneus KIESENW. – Buprestidae; Isorhipis marmottani(BONV.) – Eucnemidae; Alosterna ingrica (BAECKM.) – Cerambycidae; Pachy-tychius sparsutus (OLIV.) – Curculionidae.

1 2 3 1 2 3

Nymphalidae 55 73 Pantheidae 2 66

Drepanidae 13 81 Lymantriidae 14 88

Geometridae 287 69 Nolidae 14 88

Notodontidae 33 92 Arctiidae 32 71

Noctuidae 353 74RAZEMTOTAL 1609 51


Na uwagę zasługuje obecność w PB gatunków reliktowych (puszczań-skich) – typowych dla lasów naturalnych. Są to najczęściej gatunki saproksy-liczne. Grupa owadów związanych z martwym drewnem to jedna z najcen-niejszych części fauny PB, świadcząca o puszczańskości tego obiektu i tymsamym o unikatowych jego walorach na niżu europejskim. Z uwagi na dobrystan zachowania lasów, stosunkowo duży obszar oraz ich ciągłość historycz-ną od kilku tysięcy lat, w Puszczy żyje wiele gatunków, które w innych rejo-nach Europy dawno już wyginęły. Ostały się tutaj gatunki niemające szansbytowania w monokulturach leśnych pokrywających większość naszego kon-tynentu, chociaż ze starych publikacji, bądź ze zbiorów muzealnych wynika,że kiedyś występowały one znacznie szerzej. Przykładami takich gatunkówreliktowych są: Rhysodes sulcatus (FABR.) (Rhysodidae), Otho sphondyloides(GERM.) (Eucnemidae), Lacon lepidopterus (PANZ.) (Elateridae), Lopheroslineatus (GORHAM) (Lycidae), Bothrideres bipunctatus (GMEL.) (Bothrideri-dae), Mycetoma suturale (PANZ.) (Melandryidae), Boros schneideri (PANZ.)(Boridae), Pytho kolwensis SAHLB. (Pythidae), Tragosoma depsarium (L.), Ni-vellia sanguinosa (GYLL.) (Cerambycidae).

Niektóre z występujących w PB owadów można by zaliczyć do tzw. gatun-ków sztandarowych (flagship species), powszechnie znanych i postrzeganychprzez społeczeństwo jako charyzmatyczne. Spośród kręgowców niewątpliwienależy do nich żubr. Wśród owadów kryterium temu prawdopodobnie odpo-wiada jelonek rogacz – Lucanus cervus (L.), bogatek wspaniały – Buprestissplendens, kozioróg dębosz – Cerambyx cerdo L. i paź królowej – Papilio ma-chaon (L.).

Warto zwrócić uwagę na tzw. gatunki kluczowe (keystone species), odktórych zależy prawidłowy przebieg procesów przyrodniczych. Jednym z nichjest kornik drukarz – Ips typographus (L.), którego stała obecność w PB wa-runkuje m.in. występowanie co najmniej setki innych gatunków chrząszczy(GUTOWSKI 2004a; GUTOWSKI i in. 2004).

Szereg gatunków owadów występujących w PB umieszczonych jest w za-łącznikach tzw. dyrektywy habitatowej UE. Należą do nich: Boros schneideri,Buprestis splendens, Cerambyx cerdo, Coenonympha oedippus (FABR.), Coliasmyrmidone (ESPER), Cucujus cinnaberinus (SCOP.), Dytiscus latissimus L.,Euphydryas aurinia, E. maturna, Graphoderus bilineatus (DE GEER), Leucor-rhinia pectoralis (CHARP.), Lucanus cervus, Lycaena dispar (HAWORTH),L. helle (DENIS et SCHIFF.), Maculinea arion (L.), Mesosa myops (DALM.),Ophiogomphus cecilia (FOURC.), Osmoderma eremita (SCOP.), Oxyporusmannerheimi GYLL., Parnassius mnemosynae (L.), Phryganophilus ruficollis(FABR.), Proserpinus proserpina (PALL.), Pytho kolwensis, Rhysodes sulcatus.

Niektóre znalazły się w załącznikach do Konwencji Berneńskiej: Aeshnaviridis EVERS., Leucorrhinia albifrons (BURM.), L. pectoralis, Ophiogomphus


cecilia, Buprestis splendens, Cerambyx cerdo, Cucujus cinnaberinus, Dytiscuslatissimus, Graphoderus bilineatus, Osmoderma eremita, Coenonympha hero(L.), C. oedippus, Euphydryas aurinia, E. maturna, Lopinga achine (SCOP.),Lycaena dispar, Maculinea arion, Parnassius mnemosynae, Proserpinus pro-serpina.

Na czerwonej liście IUCN znalazły się następujące gatunki owadów wy-stępujące w Puszczy Białowieskiej: Buprestis splendens, Carabus intricatus L.,Cerambyx cerdo, Cucujus cinnaberinus, Dytiscus latissimus, Graphoderus bili-neatus, Osmoderma eremita spośród Coleoptera oraz Lycaena dispar, Maculi-nea arion, Euphydrias maturna, Coenonympha oedippus i Phyllodesma ilicifo-lia (L.) spośród Lepidoptera.

Jest też w PB wiele gatunków ginących i zagrożonych w całym swoim za-sięgu, a nieumieszczonych na powyższych listach.

W PB niektóre zagrożone rzadkie zwierzęta posiadają znaczące (liczne)populacje – istotne dla zachowania gatunku. Tak jest, oczywiście, w przypad-ku Bison bonasus (L.), ale i wśród owadów można znaleźć podobne przykła-dy. Jednym z nich jest bogatek Agrilus pseudocyaneus, który w Polsce znanyjest tylko z Bieszczad (1 okaz sprzed 50 lat), a za granicą z kilku zaledwiestanowisk, mających w większości znaczenie tylko historyczne (najmłodszepochodzą sprzed 60 lat) (GUTOWSKI, ŁUGOWOJ 2000). Jedynie w PBchrząszcz ten występuje regularnie, wykazuje stabilność i ma stosunkowowysoką liczebność. Drugim przykładem może być Aulonothroscus laticollis(RYBIŃSKI) (Throscidae), gatunek znany, poza Polską, tylko z pojedynczychstanowisk w Chorwacji i wschodniej Finlandii (BURAKOWSKI 2000). W Pusz-czy Białowieskiej, która obecnie jest jedynym miejscem jego występowaniaw Polsce (w P. Niepołomickiej wyginął), jego populacja jest bardzo licznai stabilna.

Przyglądając się udziałowi w PB różnych elementów zoogeograficznych(np. GUTOWSKI 1995; GUTOWSKI, ŁUGOWOJ 2000; BUSZKO 2001) konstatu-jemy, że z uwagi na swoje położenie geograficzne i brak barier ograniczają-cych migracje występują tu owady różnego pochodzenia, zarówno kontynen-talne, jak i atlantyckie, a także borealne i południowe. Elementy północne sąw większości na granicy swojego zasięgu, stąd też ich potencjalne migracjena południe i zachód są ograniczone klimatycznie. Nawet w przypadku od-budowania korytarzy ekologicznych zasięg ich występowania nie rozszerzysię w tym kierunku. Bardziej prawdopodobne może być raczej wycofywaniesię niektórych z powodu obserwowanego ocieplania klimatu. W odniesieniudo elementów południowych i atlantyckich, które znalazły tu swoje ostatnieostoje, sytuacja ma się inaczej. Zniknęły one z większości terytorium Europyz powodu zniszczenia ich siedlisk, a więc po ewentualnym odtworzeniu śro-dowisk ich życia będą mogły powrócić do dawniej zajmowanych areałów.


Reasumując: PB ma duże znaczenie jako ostoja fauny owadów saproksy-licznych – najwięcej unikatowych gatunków zachowało się właśnie z tej gru-py, niektóre nawet w stosunkowo liczebnych populacjach. Nieco mniejsząrolę może ona odgrywać jako refugium fauny owadów higrofilnych, a zupeł-nie marginalną (z nielicznymi wyjątkami) dla owadów kserofilnych i in. Naj-bardziej predestynowane do ponownego zasiedlenia Europy z PB są związa-ne z drewnem owady pochodzenia południowego i atlantyckiego.

Porównanie fauny Puszczy z fauną Polski i Europy

Trudno jest dokonać całościowego porównania fauny owadów PB z po-dobnym obiektem przyrodniczym, gdyż brakuje syntetycznych opracowań,porównywalnych z „Katalogiem fauny Puszczy Białowieskiej” dla takichobiektów. Z konieczności więc dyskusja zostanie ograniczona do kilku przy-kładów dotyczących węższych jednostek systematycznych.

Interesujące może być porównanie wybranych grup bezkręgowców żyją-cych w Puszczy Białowieskiej, w Polsce i w Szwecji (Tab. III). Można zauwa-żyć, że grupy lepiej w PB poznane (Coleoptera, Lepidoptera) mają bogactwogatunkowe wyższe niż fauna owadów leśnych należących do tych rzędóww całej Szwecji.

W słynnym masywie leśnym Fontainebleau we Francji występuje około3200 gatunków Coleoptera (DAJOZ 2000), a więc jest to liczba porównywalna

Tab. III. Wybrane grupy bezkręgowców w Puszczy Białowieskiej, w Polsce i w Szwecji.Selected group of invertebrates in the Białowieża Primeval Forest, in Poland and in Sweden.

SzwecjaGrupa zwierząt Puszcza Białowieska Polska** (w nawiasie liczba

gatunków leśnych)*

SwedenAnimal group Białowieża Primeval Poland** (In brackets number

Forest of forest species)*

INVERTEBRATA ok. (about) 11350 35368 34500 (17000)

Hymenoptera 2003 6000 9100 (4300)

Diptera 1768 6875 7020 (3200)

Coleoptera 3199 ok. (about) 6500 4360 (2384)

Lepidoptera 1593 3156 2671 (1421)

Hemiptera 654 2281 1691 (750)

* wg (after) NILSSON i in. (2001); ** wg (after) CHUDZICKIA, SKIBIŃSKA (2003)


do tej stwierdzonej w PB. Trzeba jednak pamiętać, że ten francuski las poło-żony jest w znacznie korzystniejszych warunkach klimatycznych i należałobysię spodziewać tam jeszcze więcej gatunków. Uwzględniając wszystkie owa-dy, znaleziono tam tylko 6000 gatunków – znacznie mniej niż w PB. W okrę-gu Altenburg (Niemcy) stwierdzono około 1800 gatunków chrząszczy (NEU-MANN 1993), a w Parku Narodowym Oulanka w Finlandii 820 gatunków.W tym ostatnim badania nie zostały jeszcze zakończone i można się spodzie-wać większej liczby gatunków (DAJOZ 2000).

Porównując PB z Ojcowskim Parkiem Narodowym i jego otuliną – jedy-nym w Polsce obiektem przyrodniczym podobnej rangi, w którym zbadanoskład gatunkowy Coleoptera (PAWŁOWSKI i in. 1994; KUBISZ, PAWŁOWSKI1998) zauważamy, że w Puszczy liczba stwierdzonych gatunków jest znaczniewiększa (w OPN 1712 gatunków). Przede wszystkim w PB więcej jest gatun-ków saproksylicznych, brak jest natomiast niektórych chrząszczy bardzo cie-płolubnych oraz o górskim i podgórskim typie rozmieszczenia.

Liczba gatunków motyli występujących w Puszczy Białowieskiej przewyż-sza liczby podawane z południowych, a więc hipotetycznie bogatszych w ga-tunki regionów naszego kraju: Krakowa, Pienin, Bieszczad Zachodnich(BUSZKO i in. 1996).

Jedna z dobrze poznanych w PB rodzin chrząszczy – Cerambycidae – liczytu 119 gatunków, a więc bogactwo niespotykane w żadnym innym porówny-walnym obiekcie przyrodniczym na niżu Europy. W Polsce występuje 190 ga-tunków z tej rodziny, a w całej Europie około 600 (GUTOWSKI 2004b).

Kolejny przykład – Buprestidae. Zwarty kompleks leśny, o stosunkowoniewielkim procencie terenów otwartych, a więc generalnie środowisko ra-czej zacienione, wilgotne, nie sprzyja szerokiemu występowaniu tej grupy.Gatunki bogatkowatych preferują bowiem bardzo ciepłe, silnie nasłonecz-nione stanowiska – są w większości kserotermofilne. Mimo to różnorodnośćtej ciepłolubnej rodziny chrząszczy jest w Puszczy bardzo duża – 45 gatun-ków (w Polsce 86, w całej Europie ok. 200).

W Polsce, z porównywalnych obiektów przyrodniczych, zostało opraco-wane Roztocze, skąd wykazano 38 gatunków. Trzeba jednak zauważyć, że te-ren Roztocza jest kilkakrotnie większy i położony bardziej na południu,z uwagi na swoje wywyższenie umożliwia bytowanie również gatunków gór-skich, a ponadto leży na szlakach migracyjnych tej grupy owadów, prowadzą-cych z Podola na północny zachód. Istnieje też sporo informacji o bogatko-watych Wielkopolskiego Parku Narodowego, skąd znanych jest 29 gatun-ków, Puszczy Knyszyńskiej – 25 gatunków, okolic Puław – 20 gatunków,P. Augustowskiej – 20 gatunków i Biebrzańskiego PN – 17 gatunków (GU-TOWSKI, ŁUGOWOJ 2000).


W innych krajach na Niżu Europy, najbliższe dość dobrze poznane miej-sca to okolice miasta Belgorod (w pobliżu granicy Rosji i Ukrainy, szerokośćgeograficzna porównywalna z południem Polski) oraz okolice miasta Mainzw Niemczech (położone nieco na południe od 50. równoleżnika). Z uwagi napołożenie geograficzne w miejscach tych należałoby się spodziewać większejniż w PB liczby gatunków. Wykazano jednak: z okolic Belgorodu 40 gatun-ków (VOLKOVICH 1977), a z okolic Mainz – 27 gatunków (NIEHUIS 1987).To dodatkowo potwierdza wartość PB jako ostoi rzadkich i zagrożonych ga-tunków bogatkowatych (GUTOWSKI, ŁUGOWOJ 2000).

Puszcza Białowieska charakteryzuje się, w porównaniu z innymi obiekta-mi przyrodniczymi w Polsce i na niżu Europy, dużym bogactwem gatunko-wym owadów, zwłaszcza saproksylicznych, przy stosunkowo niewielkiej licz-bie gatunków powiązanych ze środowiskami antropogenicznymi. W przy-padku wielu gatunków synantropijnych proces kolonizacji terenów otwar-tych, związanych z człowiekiem (pola uprawne, łąki, sady itp.) i zabudowań,dopiero następuje (znajdują się np. na obrzeżach Puszczy, a nie ma ich jesz-cze wewnątrz głównego kompleksu leśnego). Szeregu gatunków synantropij-nych, pospolitych w innych, bardziej odkształconych rejonach Europy, tutajjeszcze w ogóle nie stwierdzono (GUTOWSKI, JAROSZEWICZ 2001).

Prawdopodobne zmiany w faunie owadów PB w najbliższej przyszłości

Prognozy, zwłaszcza w dłuższej perspektywie, są zazwyczaj trudne. Biorącpod uwagę obserwowaną w PB eutrofizację siedlisk (wynikającą m.in. z ku-mulowania się zanieczyszczeń w środowisku (MALZAHN 2004)), sukcesję ro-ślinności i ocieplanie klimatu, prawdopodobne jest wycofywanie się gatun-ków borealnych, a zwiększanie udziału i/lub liczebności gatunków południo-wych i atlantyckich. Najczulszymi wskaźnikami zachodzenia takich zmian sąowady o dużej mobilności, np. motyle. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu latz Puszczy zniknęły niektóre spośród torfowiskowych borealnych gatunkówmotyli Boloria aquilonaris i B. titania, obserwowane jest także wycofywaniesię gatunków o charakterze wschodnim, np. Nymphalis xanthomelas (DEN.et SCHIFF.) oraz brak ponownych przypadków migracji Nymphalis vaualbum(DEN. et SCHIFF.). Z drugiej strony pojawiły się w Puszczy nowe gatunki mo-tyli, uznawane za element atlantycki, np. Proserpina proserpinus (Sphingi-dae).

Gospodarka leśna i rolna w Puszczy, sieć dróg oraz obserwowany rozwójturystyki sprzyjają kolonizacji i występowaniu w PB gatunków ciepłolub-nych. Porzucanie uprawy pól i wykaszania łąk przez rolników w rejonie PB,mające duży rozmiar, powoduje zarastanie terenów otwartych roślinnościądrzewiastą, co zagraża bytowi wielu gatunków związanych z takimi środowi-


skami, w tym rzadkości faunistycznych na skalę krajową i europejską (WA-NAT 1999). Aby spowolnić ten proces, choćby tylko w minimalnym stopniu,podejmuje się aktywną ochronę niektórych terenów otwartych w Białowie-skim Parku Narodowym. Mamy też nadzieję, że w przyszłości ochrona za-grożonych elementów przyrody PB (gatunków, środowisk) będzie adekwat-na do potrzeb i skuteczna.

Jednym ze szczegółowych zagadnień związanych z tym problemem jestkwestia występowania gatunków uzależnionych od obecności na terenie PBświerka pospolitego. Gatunek ten poddany presji różnych czynników,zwłaszcza klimatycznych, od kilkudziesięciu już lat zmniejsza swój udziałw drzewostanach puszczańskich, zwłaszcza na żyźniejszych siedliskach. Jed-nak, jak wskazują badania i analizy (m.in. GUTOWSKI i in. 2003), nie maobaw, by w najbliższych kilkudziesięciu latach świerk ustąpił całkowiciez tego rejonu, chociaż jego udział będzie zapewne malał. Może się to wiązaćz obniżeniem liczebności owadów biologicznie uzależnionych od tego drze-wa, zwłaszcza kornika drukarza, ale nie powinno raczej przynieść wyginięciażadnego gatunku na tym terenie.

Reasumując uważamy, że jest szansa na przetrwanie całego bogactwaowadów PB przez następne kilkadziesiąt lat, pod warunkiem, że nastąpi za-chowanie obecnego stanu ekosystemów leśnych i otwartych przestrzeni śród-leśnych. Jeśli zmiany zachodzące w środowisku Puszczy Białowieskiej będąnastępowały w tempie obserwowanym przez ostatnie dwadzieścia lat, możeto zagrozić trwaniu wielu gatunków, zwłaszcza związanych ze środowiskamiotwartymi, okrajkowymi i ekotonowymi.

Prawdopodobne drogi migracji unikatowej fauny owadów z PB do odbudowa-nych przez człowieka ich potencjalnych siedlisk (środowisk) w Europie

Zakładając, że w lasach Europy odbudowane zostaną starodrzewy z du-żym udziałem martwego drewna należałoby się przyjrzeć potencjalnym dro-gom migracji owadów z białowieskiej ostoi. Należałoby też wskazać najważ-niejsze korytarze ekologiczne i ewentualne bariery. Przyjrzenie się sieciomECONET (EURONET), CORINE, sieci ostoi ptasich (GROMADZKI i in.1994) oraz sieci NATURA 2000 nie napawa optymizmem. W przypadku tejostatniej trudno wręcz mówić o sieci, gdyż jest to zbiór tzw. ostoi, pozbawio-ny jakichkolwiek spajających je korytarzy ekologicznych. Pozostałe posiada-ją wiele luk i barier – często są niedostosowane do migracji specyficznej fau-ny, w tym przypadku zwłaszcza owadów saproksylicznych. Trzeba bowiemwziąć pod uwagę fakt, że nie wystarczy, by takie korytarze tworzyły jakiekol-wiek lasy. Musi to być las starszych klas wieku, zróżnicowany gatunkowo– i najważniejsze, z dużym udziałem martwego drewna (zarówno leżącego


jak i stojącego). Najbardziej unikatowe gatunki owadów, które zachowałysię w PB to przede wszystkim te powiązane z grubymi martwymi drzewamioraz z drzewami dziuplastymi. By zbudować takie korytarze, bądź zmodyfi-kować istniejące, potrzeba co najmniej kilkudziesięciu lat. Odrębną sprawąpozostaje tempo migracji. Większość owadów saproksylicznych to gatunkimało mobilne. Stąd też zasiedlenie z powrotem lasów Europy mogłoby po-trwać setki lat.

Problem ten wymaga odrębnych studiów, które pozwoliłyby stwierdzićrzeczywiste sposoby i tempo migracji tych organizmów. Już u samego źródła,w pobliżu granic PB, korytarze migracyjne są nieciągłe. Dwie potencjalnedrogi migracji leśnych owadów na południe i zachód: doliną Narwi oraz po-przez kompleks lasów wzdłuż granicy polsko-białoruskiej do doliny Bugu sąna pewnych odcinkach odlesione lub pokryte drzewostanami młodszych klaswieku.

Uwagi na temat sposobów ochrony owadów Puszczy Białowieskiej orazdziałań zmierzających do odtworzenia wymarłej fauny w różnych regionachEuropy

1. Aby zachować najcenniejsze elementy fauny owadów PB należałoby ob-jąć całość tego obszaru rzeczywistą ochroną, zapewniającą powstrzyma-nie utraty naturalnych starodrzewów i ich bogactwa przyrodniczego.

2. Należy objąć ochroną bierną wszelkie pozostałości lasów naturalnych.3. Ochrona zabezpieczająca ciągłość naturalnych procesów, w tym wpływ

czynników uznawanych w leśnictwie za niepożądane (np. wiatrowały, kor-nik drukarz), stanowi niezbędny warunek trwania białowieskiej ostoiowadów leśnych.

4. Ochrona owadów saproksylicznych jest bardzo tania – wymaga tylko za-niechania działań.

5. Najcenniejsze dla PB są gatunki owadów związane z lasem – relikty pusz-czańskie, ale ochrona niektórych najbardziej wartościowych stanowiskotwartych, mimo ich po części antropogenicznego pochodzenia, jest rów-nież konieczna. Są to stanowiska cenne dla ochrony różnorodności biolo-gicznej w skali całej Polski czy Europy Środkowej, a ponadto krajobrazkulturowy w PB, mimo że zajmuje stosunkowo niedużą jej część ma jużwielowiekową tradycję.

6. W przypadku najcenniejszych dla entomofauny terenów otwartych, czę-ściowo zalesionych przez człowieka, lub spontanicznie, oprócz odlesieniatrzeba by proponować częściowe użytkowanie. Może to być pobieranie


piasku, żwiru, koszenie, wypasanie, a nawet częściowe wypalanie, w zależ-ności od potrzeb danej grupy gatunków, które mają być na danym stano-wisku traktowane w sposób priorytetowy. Powinno się zezwolić na dalszekształtowanie środowiska tym czynnikom, które sprawiły, że dany obiekt(stanowisko) istnieje i charakteryzuje się bogatą różnorodnością biolo-giczną. Bardzo ekstensywne tradycyjne użytkowanie zapewnia istnieniewszystkich faz procesu sukcesyjnego niezbędnych do utrzymania bogac-twa gatunkowego fauny: od świeżego wyrobiska żwirowni poprzez trawyi zarośla po las.

W wielu krajach europejskich ochrona przyrody, w tym owadów, nabieracoraz większej rangi. Zaczyna się też dostrzegać konieczność ochrony sie-dlisk owadów, a nie samych gatunków w oderwaniu od ich środowiska życia.Coraz większą uwagę zwraca się także na znaczenie martwego drewna dlaprawidłowego funkcjonowania ekosystemów leśnych. Są przesłanki, że pro-cesy te będą się pogłębiać (GUTOWSKI i in. 2004).

W związku z powyższym wskazane byłoby, aby wszelkie pozostałości la-sów zbliżonych do naturalnych w Europie zostały objęte ochroną bierną. Po-nadto celowe byłyby reintrodukcje wybranych gatunków do najlepiej przygo-towanych, odtworzonych środowisk leśnych, m.in. z ostoi białowieskiej, przyzachowaniu wszelkich prawnych procedur wymaganych w takich przypad-kach. Naturalna migracja wielu gatunków trwałaby bowiem bardzo długo.

Podsumowanie

Fauna owadów PB jest bardzo bogata (ponad 9,6 tys. gatunków) i repre-zentatywna dla niżu Europy. Dzięki znacznej wielkości, zwartości komplek-su i dobremu stanowi zachowania lasów PB, dotrwały do naszych czasów ga-tunki, które w innych regionach Polski czy Europy już wyginęły, bądź posia-dają tylko nieliczne, rozproszone stanowiska. W PB występuje wiele rzad-kich i zagrożonych wyginięciem gatunków, zwłaszcza związanych z martwymdrewnem (saproksylicznych).

W związku z dobrym stanem zachowania lasów (ciągłość procesów ekolo-gicznych nie została tutaj nigdy przerwana od czasów przedhistorycznych)Puszcza może służyć, i służy, jako model (wzorzec) lasu naturalnego na niżuEuropy we wszelkich badaniach i odniesieniach dotyczących różnych proble-mów przyrodniczych zachodzących w lasach. Trzeba podkreślić, że bez mar-twego drewna i ciągłości jego występowania od czasów przedhistorycznychPB nie byłaby takim wzorcem.

Fauna Puszczy jest w bardzo małym stopniu „zaśmiecona” gatunkami ob-cymi.


Puszcza Białowieska stanowi najważniejsze refugium i miejsce ochrony„in situ” fauny puszczańskiej na niżu Europy, z którego możliwy będzie wprzyszłości (po utworzeniu odpowiednich korytarzy ekologicznych) powrótpewnych gatunków na dawniej zajmowane tereny.

SUMMARY

Fauna of insects of the Białowieża Primeval Forest is very rich (over 9.6 thousands spe-cies have been recorded) and representative for European Lowlands. Large territory of theForest, its compactness and well preserved tree stands allowed to survive for species, whichalready had extinct in other localities or are known only from single spots across of the Eu-rope. There are a lot of threatened and rare species of invertebrates present there, includ-ing species dependent on dead wood.

Owing to well preserved forests (the course of forest ecological processes was not brokensince thousands of years) Białowieża Primeval Forest is used as reference natural forest inresearches and comparisons. It is worth to stress, that without abundance of dead woodwhich was always present there Białowieża Forest would not play so important role.

Fauna of the Białowieża Primeval Forest include small share of the not native and nonforest species.

Białowieża Primeval Forest plays role of the most important refuge and place of „in situ”conservation for European natural forest’s fauna. If ecological corridors will be developedin the future, relic species from Białowieża Refuge will be able to recolonise their previousranges in Europe.

PIŚMIENNICTWO

ANDRZEJEWSKI R., WEIGLE A. (red.) 2003: Różnorodność biologiczna Polski. NarodowaFundacja Ochrony Środowiska, Warszawa. 284 ss.

BOBIEC A. 2002: Białowieża Primeval Forest. The largest area of natural deciduous lowlandforest in Europe. International J. Wilderness, 8, 3: 33-37.

BURAKOWSKI B. 2000: Redescription of Aulonothroscus laticollis (RYBIŃSKI, 1897) (Coleo-ptera: Throscidae). Ann. zool., 50, 1: 27-34.

BUSZKO J., KOKOT A., PALIK E., ŚLIWIŃSKI Z. 1996: Motyle większe (Macrolepidoptera)Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 15, 4: 3-46.

BUSZKO J. 2001: Lepidoptera – motyle [=łuskoskrzydłe]. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZE-WICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. Wyd. Inst. Bad. Leśn., Warszawa:248-268.

CHUDZICKA E., SKIBIŃSKA E. 2003: Różnorodność gatunkowa – zwierzęta. [W:] ANDRZE-JEWSKI R., WEIGLE A. (red.): Różnorodność biologiczna Polski. Narodowa FundacjaOchrony Środowiska, Warszawa: 93-138.


DAJOZ R. 2000: Insects and forests. The role and diversity of insects in the forest environ-ment. Londres – Paris – New York. 668 ss.

FALIŃSKI J. B. 1994: Concise geobotanical atlas of Białowieża Forest. Phytocoenosis, (N. S.)Suppl. Cartogr. Geobot., 6: 3-34.

FALIŃSKI J. B., MUŁENKO W. (red.) 1996: Cryptogamous plants in the forest communitiesof Białowieża National Park. Phytocoenosis Vol. 8 (N.S.) Arch. geobot., 6: 1-224.

GROMADZKI M., DYRCZ A., GŁOWACIŃSKI Z., WIELOCH M. 1994: Ostoje ptaków w Polsce.Biblioteka Monitoringu Środowiska. Gdańsk. Wydaw. OTOP. 403 ss.

GUTOWSKI J. M. 1995: Kózkowate (Coleoptera: Cerambycidae) wschodniej części Polski.Prace Inst. Bad. Leśn., A, 811: 1-189 + 1 tab.

GUTOWSKI J. M. 2001: Coleoptera Puszczy Białowieskiej – podsumowanie. [W:] GUTOWSKI

J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. Wyd. Inst. Bad.Leśn., Warszawa: 205-207.

GUTOWSKI J. M. 2004a: Kornik drukarz – gatunek kluczowy. Parki Narodowe, 1: 13-15.

GUTOWSKI J. M. 2004b: Buprestidae, Cerambycidae. [W:] BOGDANOWICZ W., CHUDZICKA

E., PILIPIUK I., SKIBIŃSKA E. (red.): Fauna Polski: charakterystyka i wykaz gatunkow.Tom I: Annelida, Insecta (Coleoptera, Hemiptera, Hymenoptera, Lepidoptera). Muzeum iInstytut Zoologii PAN, Warszawa. [w druku]

GUTOWSKI J. M. (red.), BOBIEC A., PAWLACZYK P., ZUB K. 2004: Drugie życie drzewa.WWF Polska, Warszawa – Hajnówka. 245 ss.

GUTOWSKI J. M., GRODZKI W., PALUCH R., KECZYŃSKI A. 2003 [in lit.]: Określenie wpły-wu kornika drukarza na drzewostany z udziałem świerka w obszarze ochrony ścisłej Bia-łowieskiego Parku Narodowego w kontekście przebiegu tych samych zjawisk w lasachgospodarczych i rezerwatach przyrody Puszczy Białowieskiej. Opracowanie dla Woj.Konserw. Przyr. w Białymstoku. [mscr.]

GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.) 2001: Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. Wyd.Inst. Bad. Leśn., Warszawa. 403 ss.

GUTOWSKI J. M., ŁUGOWOJ J. 2000: Buprestidae (Coleoptera) of the Białowieża PrimevalForest. Pol. Pismo ent., 69, 3: 279-318.

GUTOWSKI J. M., SZYPUŁA J., WANAT M. 1994: Deilus fugax (OLIVIER, 1790) (Coleoptera,Cerambycidae) w Polsce. Wiad. entomol., 13, 1: 21-28.

KWIATKOWSKI W. 1994: Krajobrazy roślinne Puszczy Białowieskiej (mapa w skali 1 : 50 000z tekstem objaśniającym). Phytocoenosis, N. S. Suppl. Cartogr. Geobot., 6: 35-87 +1 mapa i 1 ryc.

MALZAHN E. 2004: Kierunek zmian poziomu zanieczyszczeń powietrza i czynników klima-tycznych w Puszczy Białowieskiej. Leśne Prace Bad., 1: 55-85.

NEUMANN E. 1993: Fauna Coleoptera des Kraises Altenburg. Zweite Ergänzung. Mauritia-na, 14, 3: 243-254.

NIEHUIS M. 1987: Die Käferfauna (Insecta: Coleoptera) der Flugsandgebiete bei Mainz(NSG Mainzer Sand und Gonsenheimer Wald). Mainzer naturw. Arch., 25: 409-524.


NILSSON S. G., HEDIN J., NIKLASSON M. 2001: Biodiversity and its assessment in boreal andnemoral forests. Scand. J. For. Res. Suppl., 3: 10-26.

SOKOŁOWSKI A. W. 1995: Flora roślin naczyniowych Puszczy Białowieskiej. Wyd. Białowie-ski Park Narodowy, Białowieża. 273 ss.

SOKOŁOWSKI A. W. 1998: Naukowe walory Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 17,3 (supl.): 5-15.

SOKOŁOWSKI A. W., WOŁKOWYCKI M. 2000: Uzupełnienie do flory roślin naczyniowychPuszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 19, 4: 71-75.

TOMIAŁOJĆ L. 1991: Characteristics of old growth in the Bialowieza Forest, Poland. NaturalAreas J., 11, 1: 7-18.

TOMIAŁOJĆ L. 2001: Aves – ptaki. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B. (red.): Katalogfauny Puszczy Białowieskiej. Wyd. Inst. Bad. Leśn., Warszawa: 315-325.

VOLKOVICH M. G. 1977: Zlatki (Coleoptera, Buprestidae) leskhoza „Les na Vorskle”. [W:]Novye i maloizvestnye vidy nasekomykh evropejjskoj chasti SSSR. Leningrad: 23-27.

WANAT M. 1994: Ryjkowce (Coleoptera: Curculionoidea: Anthribidae, Rhinomaceridae,Rhynchitidae, Attelabidae, Apionidae, Curculionidae) Puszczy Białowieskiej. Pol. Pismoent., 63: 37-112.

WANAT M. 1999: Ryjkowce (Coleoptera: Curculionoidea bez Scolytidae i Platypodidae) Pusz-czy Białowieskiej – charakterystyka fauny. Parki nar. Rez. Przyr., 18, 3: 25-47.

WEIGLE A., ANDRZEJEWSKI R. 2003: Wstęp. [W:] ANDRZEJEWSKI R, WEIGLE A. (red.):Różnorodność biologiczna Polski. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa:9-12.


Obce gatunki inwazyjne zagrożeniem dla entomofaunyEuropy i Polski

Alien invasive species – a threat for entomofauna of Europe and Poland

JERZY J. LIPA

Instytut Ochrony Roślin, ul. Miczurina 20, 60-318 Poznań

ABSTRACT: The role of the International Convention on Plant Protection (IPPC) thataims to limit the pests spread and avoidance of economic losses in agriculture and forestryis discussed. With the acceptance of the Convention on Biological Diversity (CBD) andlater of the Bernen Convention new categories of harmful organisms such as alien speciesand invasive alien species were established. These species are a serious threat for agricul-ture, forestry and the environmental integrity. General and specific problems are discussedconcerning insects as invasive alien species.

KEY WORDS: plant quarantine, biological diversity, quarantine pests, alien organisms, in-vasive alien species, invasive species, convention on plant protection, con-vention of biological diversity, plant pests.

Wstęp

Był czas konfliktu między ochroną roślin uprawnych a ochroną przyrody,następstwem czego była racjonalizacja chemicznej ochrony roślin i szerokiewdrożenie metod biologicznych oraz rezygnacja ze stosowania trwałych pe-stycydów (LIPA 1970, 1976). Zaowocowało to opracowaniem naukowychkoncepcji oraz praktycznych technologii integrowania metod ochrony roślinzgodnych z zasadami ochrony środowiska (LIPA 1984).

Dzisiaj można stwierdzić, że ochrona roślin, a zwłaszcza jej dział – kwa-rantanna roślin – wspiera ochronę przyrody przez stawianie barier zawleka-niu agrofagów o charakterze inwazyjnym, które stanowią nie tylko zagroże-nie dla sektorów rolnictwa i leśnictwa, ale także dla różnorodności biologicz-nej (BRITTON 2004; DGEBAUDZE i in. 2002; LIPA 2000).

90 J. J. LIPA

Międzynarodowa Konwencja Ochrony Roślin (IPPC)

Kwarantanna roślin odgrywa bardzo pozytywną rolę w ochronie gospo-darki rolnej i leśnej. Jest to skutek Międzynarodowej Konwencji OchronyRoślin (IPPC), Międzynarodowej Konwencję Harmonizacji GranicznejKontroli Towarów (ICHFCG), Porozumienia o Środkach Sanitarnych i Fito-sanitarnych Światowej Organizacji Handlu, a także wielu Dyrektyw Unii Eu-ropejskiej. Następstwem konwencji i porozumień jest działanie kilku regio-nalnych organizacji ochrony roślin m.in. Europejskiej Organizacji OchronyRoślin (EPPO) – do której należy 45 krajów – w tym także Polska (LIPA1998).

W Polsce zagadnienia ochrony i kwarantanny roślin są w zakresie dzia-łania Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN), a ochrona i moni-toring środowiska należy do zadań Inspekcji Ochrony Środowiska (PIOŚ1995).

Międzynarodowa Konwencja o Ochronie Biologicznej Różnorodności (CBD)

Ponieważ jednak konwencje i porozumienia działające w obrębie ochronyroślin uprawnych, nie zapobiegały rozprzestrzenianiu się organizmów szko-dliwych dla środowisk naturalnych, Światowa Unia Ochrony Przyrody(IUCN) doprowadziła w 1992 r. do „Szczytu Ziemi” w Rio de Janeiro, naktórym przyjęto „Konwencję o Ochronie Biologicznej Różnorodności” (Co-nvention of Biological Diversity = CBD) (INTERNET – a).

W wyniku Konwencji uściślono dawne oraz wprowadzono wiele nowychdefinicji i terminów naukowych, m.in. określono, że: a) introdukcja – to zamierzone wprowadzenie pożytecznego gatunku, nie-

zależnie od jego dalszego losu/użytkowania; b) zawleczenie – to przypadkowe lub zamierzone przewiezienie gatunku

poza areał jego naturalnego występowania; c) inwazja – to przeniknięcie, zasiedlenie i rozprzestrzenianie się obcego

gatunku poza obszar jego naturalnego występowania, następstwem cze-go są niepożądane gospodarczo, ekologicznie i/lub społecznie zmiany nanowym obszarze występowania.

Wprowadzony przez konwencję CBD termin „obcy gatunek inwazyjny”(alien invasive species), bardzo szeroko się upowszechnił. Co więcej art. 8hokreśla, że celem Konwencji jest „...zapobiegać zawlekaniu, kontrolować lubniszczyć te obce gatunki, które zagrażają ekosystemom lub miejscowym ga-tunkom”.

91OBCE GATUNKI INWAZYJNE ZAGROŻENIEM DLA ENTOMOFAUNY EUROPY [...]

Rada Europy (Council of Europe) przyjęła w 1997 r. Konwencję Berneń-ską, która w art. 26 par. 2b stwierdza, że „...wszystkie kraje członkowskieKonwencji winny zapewnić ścisłą kontrolę nad obcymi gatunkami inwazyjny-mi”.

Zbliżonych zagadnień dotyczy także Rozporządzenie Rady Europy79/409/EEC o zachowaniu i ochronie naturalnych miejsc dzikiej fauny i floryoraz jej ochrony przed obcymi gatunkami inwazyjnymi.

Definicje: „gatunek kwarantannowy” i „obcy gatunek inwazyjny”

W literaturze ochrony roślin zostały dobrze spopularyzowane wprowa-dzone przez Międzynarodową Konwencję Ochrony Roślin (IPPC) takie ter-miny jak: (1) agrofag podlegający przepisom; (2) agrofag kwarantannowy;(3) agrofag niekwarantannowy podlegający przepisom, których definicjei zakres stosowania wyjaśnia „Słownik Terminów Fitosanitarnych FAO”(ŻANDARSKI i in. 2002). Porównania cech kategorii agrofagów z cechami ga-tunku inwazyjnego przedstawia tabela (Tab.).

Tab. Porównanie cech agrofaga kwarantannowego, agrofaga niekwarantnnowego podlega-jącego przepisom oraz obcego gatunku inwazyjnego (LIPA 2004b).

Comparison of features of quarantine pest with non-quarantine regulated pests andwith invasive alien species (LIPA 2004b).

Kryteria Agrofag Agrofag Gatunekkwarantannowy niekwarantannowy inwazyjny

Status agrofaga Nie notowany lub Występuje, nawet Nie notowany lubnotowany lokalnie powszechnie występuje

Droga Środki fitosanitar- Środki fitosanitarne Środki fitosanitarneprzenikania ne stosowane przy stosowane tylko przy stosowane tylko wte-

każdej drodze przenikaniu z rośli- dy gdy jest uznanyprzenikania nami do siewu/sadze- także jako agrofag

nia kwarannowy

Skutki Skutki są Skutki są znane Skutki są znanegospodarcze przewidywalne

Urzędowe Gdy wykryty zwal- Zwalczany urzędowo Zwalczany urzędowozwalczanie czany urzędowo tylko na roślinach tylko wtedy gdy jest

celem eradykacji przeznaczonych do dodatkowo uznanylub powstrzymania sadzenia/siewu ce- za agrofaga kwaran-

lem stłumienia/obni- tannowegożenia liczebności

92 J. J. LIPA

Agrofag kwarantannowy (quarantine pest), to agrofag o potencjal-nym znaczeniu gospodarczym dla obszaru zagrożonego, na którym dotąd niewystępuje albo występuje, lecz nie jest szeroko rozprzestrzeniony i podlegaurzędowemu zwalczaniu.

Natomiast Konwencja o Ochronie Biologicznej Różnorodności (CBD),a także Konwencja Berneńska w opracowanej w 2003 r. „Europejskiej Stra-tegii Dotyczącej Inwazyjnych Gatunków Obcych” przyjęła następujące defi-nicje:

Gatunek obcy (alien species): gatunek, podgatunek lub niższy taksonintrodukowany (przeniesiony) poza zasięg, w którym występuje on (lub wy-stępował w przeszłości) w sposób naturalny, włącznie z częściami, gametami,nasionami, jajami lub propagulami tego gatunku, dzięki którym może onprzeżywać i rozmnażać się.

Inwazyjny gatunek obcy (invasive alien species, IAS): gatunek obcy,którego introdukcja i/lub rozprzestrzenianie się zagraża różnorodności bio-logicznej.

Należy podkreślić, że gatunki kwarantanowe podlegają urzędowemu, czy-li obowiązkowemu zwalczaniu, a decyzję administracyjną podejmuje inspek-tor PIORiN. Takie postępowanie nie dotyczy jednak gatunku inwazyjnego,który nie ma statusu „gatunku kwarantannowego”. W rezultacie oczywistygatunek inwazyjny jakim jest szrotówek kasztanowcowiaczek (Camerariaohridella DESCHKA et DIMIC) nie podlega obowiązkowi zwalczania i gwał-townie rozprzestrzenia się w Europie i w Polsce (ŁABANOWSKI 2004). Nato-miast zachodnia kukurydziana stonka korzeniowa (Diabrotica virgifera virgi-fera LECONTE), która jest gatunkiem inwazyjnym oraz gatunkiem kwaran-tannowym, podlega obowiązkowi zwalczania w Polsce i całej Europie (LIPA2004a).

Globalny program dotyczący gatunków inwazyjnych (GISP)

Jest oczywiste, że grupa „obcych gatunków inwazyjnych” jest bardzo sze-roka i obejmuje znacznie więcej gatunków niż grupa „szkodników kwaran-tannowych”. Na przykład, liczbę obcych inwazyjnych gatunków roślin i zwie-rząt zawleczonych do Ameryki Północnej ocenia się na 30 000, gdzie wyrzą-dzają one gospodarcze straty ocenianie na 123 miliardy dolarów rocznie,z czego 20 mld dolarów przypada na szkodliwe owady.

Z powyższych względów Organizacja Narodów Zjednoczonych oraz rządNorwegii zorganizowały w Trondheim (1–5 lipca 1996) konferencję, któraustaliła, że „Obce Gatunki Inwazyjne” (Alien Invasive Species) stanowiąjedno z najważniejszych zagrożeń dla bioróżnorodności na Ziemi. Wynikiemkonferencji było uruchomienie w 1997 r. „Globalnego Programu nad Gatun-


kami Inwazyjnymi” (Global Invasive Species Programme = GISP) (INTER-NET – b, c, d). Celem programu jest chronić bioróżnorodność i zachowaćśrodowisko życia ludzi minimalizując rozprzestrzenianie się i szkodliwośćobcych gatunków inwazyjnych.

I Faza GISP (1997–2000) – administrowana przez Naukowy Komitet Pro-blemów Środowiska (SCOPE), Światową Unię Ochrony Przyrody (IUCNWCU) oraz przez Centrum Rolnictwa i Biologicznych Nauk (CAB Interna-tional), została zrealizowana z udziałem ponad 50 państw.

II Faza GISP (2000–2005) – ma na celu wypracowanie najskuteczniej-szych sposobów informowania państw i ich społeczeństw w zakresie zapobie-gania rozprzestrzeniania się gatunków inwazyjnych. Faza ta zapoczątkowanaKonferencją w Cape Town (15–16 września 2000) w Południowej Afryce jestrealizowana z udziałem 42 państw.

Bardzo istotną rolę w realizacji programu GISP odgrywa „Grupa Specja-listów ds. Gatunków Inwazyjnych” (Invasive Species Specialist Group =ISSG), która działa w ramach „Komisji ds. Zachowania Gatunków” (SpeciesSurvival Commission = SSC) „Światowej Unii Ochrony Przyrody” (IUCN)(INTERNET – c, d; IUCN 2000). Celem ISSG jest wyeliminowanie lub zmniej-szenie zagrożeń dla naturalnych ekosystemów i związanych z nimi gatunka-mi przez nagłaśnianie informacji o inwazjach obcych organizmów oraz spo-sobach ich zapobiegania, kontrolowania i wyniszczania.

Grupa ISSG wydaje biuletyn „Aliens” ukazujący się dwa razy w roku orazutrzymuje „Aliens-l” serwer dotyczący gatunków inwazyjnych.

Udział problematyki entomologicznej w GISP

Program GISP jest bardzo szeroki i obejmuje wszystkie organizmy, w tymtakże gatunki owadów, które wykazują inwazyjność w stosunku do zajmowa-nych ekosystemów, do których zostały introdukowane celowo przez człowie-ka albo przeniknęły tam przypadkowo.

W oparciu o analizę światowej bazy danych o inwazyjnych organizmachsporządzono wykaz „100 Światowych Najbardziej Inwazyjnych Gatunków”(„100 of the World’s Worst Invasive Alien Species”). Wykaz ten został opu-blikowany w formie broszury oraz jest dostępny na stronie internetowejwww.issg.org/database (INTERNET – b).

Wiele gatunków owadów jest uznawanych za ważne gatunki inwazyjneo dużym znaczeniu rolniczym, leśnym, medyczno-weterynaryjnym i śro-dowiskowym. Są one ujęte w bazach danych GISP, w książkowym opra-cowaniu WITTENBERGA i COCKA (2001) oraz na stronie internetowejwww.cabi-bioscience.ch/wwwgisp/gt1cslist.htm.

94 J. J. LIPA

Oto wybrane przykłady gatunków owadów uznanych za obce gatunki in-wazyjne: 3.2. Afrykańska pszczoła; 3.5. Anoplophora glabripennis; 3.22. Owa-dy leśne z Syberii; 4.2. Pseudotsuga spp.; 4.8. Coccidae na Hibiscus spp.;4.9. Aphididae – wektory wirusowych chorób drzew cytrusowych; 4.11. Mszy-ca cyprysowa; 5.9. Muchy – pasożyty zwierząt, 5.10. Mrówki Solenopsis spp.,5.24 Biologiczne zwalczanie owadów na Wyspie Św. Heleny; 5.25. Bacillusthuringiensis jako biopestycyd; 5.29. Cameraria ohridella.

Inwazyjne gatunki obce a parki narodowe

We wrześniu 2003 r. w Durban (Południowa Afryka) miał miejsceV Światowy Kongres Parków Narodowych pod hasłem „Korzyści Poza Gra-nicami”. Jedno z sympozjów zorganizowane 12–13 września 2003 r. miało te-mat: „Utrzymanie obszarów chronionych obecnie i w przyszłości: Skutecz-ność wysiłków”. Było ono poświęcone obcym gatunkom inwazyjnym w od-niesieniu do parków narodowych, wysp i innych ekosystemów pozarolni-czych. Przedstawione informacje oraz dyskusja wskazują, że tereny parkównarodowych są łatwo opanowywane przez gatunki inwazyjne, a zjawisko tobędzie się nasilać. Dlatego tez zagadnienie ochrony parków przed obcymigatunkami inwazyjnymi wymaga dużego zainteresowania ze strony środowi-ska naukowego i administracji państwowej.

To, że obecny XLV Zjazd PTE oraz III Ogólnopolska Konferencja Na-ukowa „Ochrona Owadów” nt.: „Parki narodowe i rezerwaty przyrodyw Polsce jako naturalne ostoje europejskiej fauny owadów” ma swoją wymo-wę. Jestem przekonany, że konferencja przyczyni się do wypracowania okre-ślonego programu badań, a także inicjatyw naukowych, programowych i le-gislacyjnych mających na celu ustrzeżenie obszaru Polski przed „inwazyjny-mi gatunkami obcymi” jakie zostały w ostatnich latach zanotowane na ob-szarze Europy. Rosyjskie środowisko entomologiczne dokonało szczegóło-wej oceny zagrożeń ze strony inwazyjnych gatunków owadów dla lasów i po-wołało Rosyjskie Centrum Biologicznych Inwazji (DGEBAUDZE i in. 2002;INTERNET – d).

Obce gatunki inwazyjne – wyzwaniem dla polskiego środowiska entomologicz-nego

Znajomość gatunków owadów mających znaczenie kwarantannowe w od-niesieniu dla upraw rolniczych i leśnych jest w Polsce bardzo dobre dziękinowelizacjom „Ustawy o ochronie roślin uprawnych”, a jej ostatniej aktuali-zacji dokonał Sejm w dniu 18 grudnia 2003 r. Zgodnie z art. 6 i 13 ustawy,Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, w porozumieniu z innymi Ministrami,


wydaje lub aktualizuje „Rozporządzenie w sprawie zwalczania organizmówszkodliwych” (Dz. U. z 14.II.1996 r., Nr 15, rozp. 86), które zawiera sześć na-stępujących załączników.Zał. nr 1: „Wykaz organizmów szkodliwych podlegających obowiązkowi

zwalczania oraz których przywóz jest zabroniony”. Wykaz tenskłada się z: listy A: „Organizmy szkodliwe dla roślin i produktówroślinnych”; i listy B: „Organizmy szkodliwe dla określonych ro-ślin i produktów roślinnych”. Obydwie listy obejmują 221 gatun-ków wiroidów, wirusów, bakterii, grzybów, roztoczy, owadów, ni-cieni, roślin pasożytniczych i chwastów.

Zał. nr 2: „Wykaz roślin, produktów roślinnych i przedmiotów, którychprzywóz jest zabroniony”.

Zał. nr 3: Wzory „Świadectwa fitosanitarnego” i „Świadectwa fitosanitarne-go dla reeksportu”.

Zał. nr 4: „Wykaz roślin, produktów roślinnych i przedmiotów, które mogąbyć przewożone bez świadectw fitosanitarnych i które nie podle-gają granicznej kontroli fitosanitarnej”.

Zał. nr 5: to obszerne „Wymagania fitosanitarne dla przywożonych roślin,produktów roślinnych i przedmiotów” zestawione dla trzech gruptowarowych. I. Rośliny. Grupa II. Produkty roślinne m.in. . drew-no oraz drewno pakunkowe. Grupa III. Inne. Należy podkreślić,że w ramach wymagań specjalnych rośliny iglaste (Coniferales)sprowadzane z Rosji muszą pochodzić ze szkółek wolnych od bar-czatki syberyjskiej (Dendrolimus sibiricus TSCHETW.).

Zał. nr 6: „Wykaz miejsc odpraw celnych, w których przeprowadza się gra-niczną kontrolę fitosanitarną” tj. wykaz 38 placówek w 34 miejsco-wościach.

Brak jest analogii w polskim ustawodawstwie w odniesieniu do kategorii„inwazyjnych gatunków obcych”. Tylko w przypadku, gdy gatunek kwaran-tannowy jest jednocześnie uznany jako „gatunek inwazyjny”, wtedy przepisychronią terytorium Polski przed jego wwiezieniem. Odnosi się to m.in. dozachodniej kukurydzianej stonki korzeniowej (Diabrotica virgifera virgiferaLECONTE) lub Anoplophora glabripennis MOTCHULSKY) – potencjalnie bar-dzo niebezpiecznego szkodnika drzew liściastych w drzewostanach leśnychi miejskich. Obydwa te gatunki zostały już wykazane w krajach Europy Środ-kowej m.in. w Austrii i Słowacji.

Środowisko entomologów Polski winno mocno wspierać monitoringokreślonych gatunków inwazyjnych i kwarantannowych prowadzony urzędo-wo przez Inspekcję Ochrony Roślin i Nasiennictwa oraz Inspekcję OchronyŚrodowiska. O tym, że międzynarodowe środowiska ochrony roślin bardzo

96 J. J. LIPA

żywo interesują się kategorią gatunków inwazyjnych świadczy zorganizowa-nie międzynarodowej konferencji pt. „Inwazyjne gatunki obce a Międzyna-rodowa Konwencja Ochrony Roślin” zorganizowanej w dniach 22–26 wrze-śnia 2003 roku w Brunszwiku w Niemczech. Program konferencji i streszcze-nia wystąpień uczestników są dostępne na stronie internetowej Europejskieji Środziemnomorskiej Organizacji Ochrony Roślin (EPPO), która na 52. Se-sji Rady w 2002 r. uruchomiła program działań związany z inwazyjnymi ga-tunkami obcymi oraz powołała „Panel Ekspertów ds. Inwazyjnych Gatun-ków Obcych”.

Wnioski końcowe

Skala zainteresowań kategorią „obcych gatunków inwazyjnych” w po-szczególnych krajach jest różna i zależy od ich znaczenia dla gospodarki na-rodowej. W Stanach Zjednoczonych zagadnienie to uzyskało znaczenie naj-wyższe z możliwych, gdyż Kongres ustawą nr 206 z dnia 8 stycznia 2003 r. po-wołał „Narodową Radę ds. Gatunków Inwazyjnych” („The National Invasi-ve Species Council”) w następującym składzie: Minister Spraw Wewnętrz-nych, Minister Rolnictwa, Minister Handlu, Minister Spraw Zagranicznych,Minister Skarbu, Minister Obrony, Minister Transportu, Minister Zdrowiai Spraw Ludzkich, Dyrektor Agencji Ochrony Środowiska, Dyrektor AgencjiMiędzynarodowego Rozwoju.

Rada zbiera się co najmniej dwa razy w roku i na podstawie zaleceń Do-radczego Komitetu dokonuje oceny działań w zakresie: zapobiegania, wy-niszczania, kontroli, monitoringu, badań i upowszechniania informacji o in-wazyjnych gatunkach obcych, z których bardzo duża grupa to agrofagi kwa-rantannowe.

Zgodnie z art. 6 Konwencji o Ochronie Różnorodności Biologicznej Pol-ska przygotowała „Krajową Strategię Ochrony i Zrównoważonego Użytko-wania Różnorodności Biologicznej”, w której ujęto także zagadnienie gatun-ków obcych. Krajowa strategia oraz opracowanie pt. „Uwagi dotyczące pro-blemu gatunków obcych w Krajowej Strategii Ochrony i ZrównoważonegoUżytkowania Różnorodności Biologicznej” zgłoszone przez Instytut Ochro-ny Przyrody PAN w Krakowie znajdują się na stronie internetowej (INTER-NET – e).

Nie sposób nie podkreślić ukazania się bardzo cennej i wiążącej się z po-ruszanym zagadnieniem książki pt. „Różnorodność Biologiczna Polski”, któ-ra pod redakcją profesorów Romana ANDRZEJEWSKIEGO i Andrzeja WE-IGLE ukazała się w 2003 r. nakładem Narodowej Fundacji Ochrony Środowi-ska. Jest to drugi o bioróżnorodności w Polsce raport, gdyż pierwszy pt. „Pol-skie Studium Różnorodności Biologicznej” był wydany przed laty (ANDRZE-JEWSKI, WEIGLE 1992).


Gromada „Owady (Insecta)” w liczbie 26 041 gatunków została ujętaw rozdz. 9 „Różnorodność gatunkowa – zwierzęta” (s. 93–138) autorstwaElżbiety CHUDZICKIEJ i Ewy SKIBIŃSKIEJ z Muzeum i Instytutu ZoologiiPAN. Celowa byłaby analiza tego wykazu pod kątem liczby gatunków owa-dów wykazanych w Polsce należących do kategorii „gatunków kwarantanno-wych” oraz „gatunków obcych”. Albowiem wykaz „Gatunki obce w Polsce”znajdujący się na stronie internetowej Instytutu Ochrony Przyrody PAN jestdaleko niepełny.

SUMMARY

For decades only plant quarantine pests were the objects of international regulations dueto acceptance in 1881 the International „Convention against grapewine pest Phylloxeravastatrix”. This convention has been replaced in 1929 by the „International Plant ProtectionConvention” (IPPC) being revised in 1951, 1979 and in 1997. The Convention aimed tolimit the plant pests spread in order to avoid economic losses in agriculture and forestrythrough activities of the Regional (RPPO) and National (NPPO) Plant Protection Organi-zations.

With the acceptance of the Convention on Biological Diversity (CBD) in 1992 and laterof the Bernen Convention new categories of harmful organisms such as „alien species” and„invasive alien species” were recognized as they create a threat for the biological diversitywithin environment.

General and specific problems are discussed concerning insects as invasive alien speciesand phytosanitary and sanitary pests.

PIŚMIENNICTWO

ANDRZEJEWSKI R., WEIGLE A. (red.) 1992: Polskie studium różnorodności biologicznej.NFOŚ, Warszawa. 198 ss.

ANDRZEJEWSKI R., WEIGLE A. (red.) 2003: Różnorodność biologiczna Polski. NFOŚ, War-szawa. 264 ss.

BRITTON K. O. (red.) 2004: Biological pollution – an emerging global menace. APS Press,St. Paul. 113 ss.

DGEBAUDZE Yu. Yu., IZHEVSKY S. S., KREVER O. N. 2002: Environmental Safety and Inva-sions of Alien Species. IUCN CIS & A. N. Severtsov Institute of Ecology and EvolutionRAS, Moscow. 116 ss.

INTERNET – a: http://www.biodiv.org.

INTERNET – b: http://www.isgg.org/database/ISSG Global Invasive Database, 2001.

INTERNET – c: http://www.issg/org/Invasive Species Specialists Group of the IUCN SpeciesSurvival Commission, 2001.

98 J. J. LIPA

INTERNET – d: http://www.zin.ru/Regional Biological Invasions Centre.

INTERNET – e: http://www.salamandra.org.pl/news/2002/dokumenty/strategia_opinia_pan.html.

IUCN 2000: The IUCN Guidelines for the Prevention of Biodiversity Loss Caused by AlienSpecies.

LIPA J. J. 1970: Bezdroża chemizacji: ochrona roślin na nowych torach. [W:] „Ochrona śro-dowiska Człowieka” – Materiały Sesji Pop.-Naukowej LOP: 80-90.

LIPA J. J. 1976: Biologiczne zwalczanie szkodników roślin. [W:] Entomologia a OchronaŚrodowiska (Wisła - Uzdrowisko 10–12.X.1974.). Pol. Tow. Ent., Warszawa: 221-225.

LIPA J. J. 1984: Integrowanie metod zwalczania i sterowanie populacjami agrofagów w no-woczesnych programach ochrony roślin. Mat. XXIV Sesji Nauk. Inst. Ochr. Roślin,Poznań: 31-48.

LIPA J. J. 1998: Rola EPPO i innych regionalnych organizacji w świetle MiędzynarodowejKonwencji Ochrony Roślin. Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roslin, 38(1): 310-315.

LIPA J. J. 2000: Konferencja NATO „Wdrożenie ekologicznej integralności: odtworzenie re-gionalnego i globalnego zdrowia ludzi i zdrowego środowiska”. Nauka, 4: 239-243.

LIPA J. J. 2004a: Zachodnia stonka kukurydziana (Diabrotica virgifera subsps. virgiferaLECONTE) u granic Polski. Ochr. Rośl., nr 1: 10-11.

LIPA J. J. 2004b: Niekwarantannowe agrofagi podlegające przepisom – nowa kategoriaszkodników roślin uznana przez Międzynarodową Konwencję Ochrony Roślin (IPPC)i Regionalne Organizacje. Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin,[w druku].

ŁABANOWSKI G. 2004: I Międzynarodowe sympozjum Cameraria. Ochr. Rośl., nr 1: 38-40.

PIOŚ 1995: Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska 1995. Państwowy Monitoring Środo-wiska – zadania struktura i zasady funkcjonowania. Warszawa. 46 ss.

WITTENBERG R., COCK M. J. W. (red.) 2001: Invasive Alien Species: a toolkit of best pre-vention and management practices. CAB International, Wallingford. 228 ss.

ŻANDARSKI J., KONEFAŁ T., LIPA J. J. 2002: Słownik terminów fitosanitarnych FAO 2002.Ochr. Rośl., nr 10/11: 2-17.


Piewiki (Hemiptera: Fulgoromorpha, Cicadomorpha)parków narodowych w Polsce

Planthoppers and leafhoppers (Hemiptera: Fulgoromorpha, Cicadomorpha)of the national parks in Poland

SEBASTIAN PILARCZYK 1, DANIEL GAJ 1, JACEK SZWEDO 2

1 Uniwersytet Śląski, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Katedra Zoologii,ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice; e-mail: [email protected]; [email protected]

2 Polska Akademia Nauk, Muzeum i Instytut Zoologii, ul. Wilcza 64, 00-679 Warszawa;e-mail: [email protected]

ABSTRACT: The paper presents state of knowledge on planthoppers and leafhoppers oc-curring in the national parks in Poland. Faunistic composition and percentage contributionin the Polish fauna of these insects in particular parks, as well as some data about rare spe-cies are given.

KEY WORDS: Insecta, Hemiptera, Fulgoromorpha, Cicadomorpha, planthoppers, leafhop-pers, national parks, Poland.

Piewiki (Fulgoromorpha et Cicadomorpha) to grupy pluskwiaków współ-cześnie pospolicie występujące niemal we wszystkich siedliskach na całymświecie. Wcześniej obydwie te jednostki były uznawane za wspólną grupęzwaną „Auchenorrhyncha”. Są one ważnym składnikiem ekosystemów lądo-wych, w których tworzą charakterystyczne gatunkowo zgrupowania. Obiegrupy są bardzo zróżnicowane pod względem morfologii, zaś wewnętrznaklasyfikacja wciąż jest niepełna i wymaga dalszych badań. Jednakże ostatniebadania, zarówno morfologiczne jak i molekularne wskazują, że Fulgoro-morpha i Cicadomorpha należą do dwóch różnych podrzędów w obrębie rzę-du Hemiptera (BOURGOIN, CAMPBELL 2002; SZWEDO, BOURGOIN, LEFE-BVRE 2004).

100 S. PILARCZYK, D. GAJ, J. SZWEDO

Przedstawiciele obu podrzędów to fitofagi. Większość z tych owadów wy-kazuje powinowactwo do określonych typów zbiorowisk oraz określonychgatunków roślin. Często spotykamy wśród nich gatunki monofagiczne, więk-szość z nich to oligofagi żyjące zazwyczaj na kilku rodzajach roślin żywiciel-skich. Gatunki polifagiczne spotykane są rzadziej. Największa liczba roślinżywicielskich została odnotowana u gatunku Philaenus spumarius (L.), z ro-dziny Aphrophoridae (Cicadomorpha: Cercopoidea).

Do tej pory opisano ponad 50 tysięcy gatunków Fulgoromorpha i Cicado-morpha (OMAN, SAILER 1986; O’BRIEN 2002; DIETRICH 2002), zaś ich rze-czywistą liczbę szacuje się na co najmniej cztery razy większą. Oba podrzędynajliczniejszą gatunkowo reprezentację mają w strefach tropikalnej i subtro-pikalnej, z terenu Europy znanych jest ponad 1700 gatunków (NAST 1987),co stanowi 4% światowej cykadofauny. Z terenu Polski znanych jest 515 ga-tunków (ŚWIERCZEWSKI, GĘBICKI 2003a, 2003b), co stanowi około 30% eu-ropejskiej fauny tych pluskwiaków. W Polsce zarówno Fulgoromorpha jaki Cicadomorpha reprezentowane są przez 6 rodzin. W obrębie najliczniejszejgatunkowo rodziny Cicadellidae najbogatsze pod względem ilości gatunkówwykazanych z terenu Polski są podrodziny Typhlocybinae oraz Deltocephali-nae.

Pierwsze wzmianki o występowaniu tych owadów na obszarach dzisiej-szych Parków Narodowych podał Antoni WAGA. Dotyczą one występowaniaw Dolinie Prądnika dwóch bardzo rzadko w Polsce zbieranych gatunków Le-dra aurita (L.) z podrzędu Cicadomorpha: (WAGA 1854a, 1854b, 1857, 1860)i Tettigometra obliqua (PANZ.) z podrzędu Fulgoromorpha (WAGA 1857). Ko-lejne wzmianki o tych owadach podaje NOWICKI (1868). Na 80 wykazanychprzez niego gatunków piewików, 38 pochodziło z obecnego obszaru Polski,w tym głównie z terenu Tatr. W pracy STOBIECKIEGO (1915) można odna-leźć informację o kilku gatunkach piewików występujących na Babiej Górze.Dane o występowaniu Fulgoromorpha i Cicadomorpha na terenach dzisiej-szych Parków Narodowych rozproszone są w licznych publikacjach fauni-stycznych, faunologicznych i taksonomicznych (BOKŁAK i in. 2003; DWORA-KOWSKA 1968, 1970, 1972, 1973a, 1973b, 1976; GAJEWSKI 1961; GĘBICKI,SZWEDO 1991; GĘBICKI i in. 1982; GOTKIEWICZ, SZAFER 1950; KARPIŃSKI1949, 1951; NAST 1936, 1938a, 1938b, 1955, 1958, 1966, 1973, 1976a, 1979,1981, 1986; SMRECZYŃSKI 1910a, 1910b, 1954, 1955; SZWEDO i in. 1998;WINCEK 1989). Wykazy i publikacje stricte dotyczące piewików niektórychparków narodowych w Polsce to prace: CELAREGO (2003), CHUDZICKIEJi STROIŃSKIEGO (2000), KARPIŃSKIEGO (1958), NASTA (1976b), PAWŁOW-SKIEGO i SZEPTYCKIEGO (1977), SZWEDO (1992, 1999, 2001a, 2001b).

101PIEWIKI PARKÓW NARODOWYCH W POLSCE

Większość danych dotyczących występowania Fulgoromorpha i Cicado-morpha na obszarach parków narodowych Polski jest bardzo fragmentarycz-na (m.in. Woliński Park Narodowy, Słowiński Park Narodowy, Park Narodo-wy Bory Tucholskie, Park Narodowy Gór Stołowych). W wielu wypadkachdane są nieprecyzyjne i nie zawsze pochodzą dokładnie z obszarów objętychochroną (np. Gorczański Park Narodowy). Niektóre zaś dane pochodząz obszarów przylegających do Parków, wchodzących najczęściej w skład ichotuliny.

Tylko niektóre z parków narodowych Polski południowej i wschodniej do-czekały się szerszych opracowań faunistycznych. Mimo to większość danychopartych jest na danych katalogowych (NAST 1976a), uzupełnionych infor-macjami z rozmaitych prac faunistycznych, systematycznych i innych. W kil-ku zaledwie Parkach Narodowych prowadzono ostatnio bądź prowadzi sięobecnie badania nad składem i strukturą faunistyczną Fulgoromorpha i Cica-domorpha. Pod względem ilości gatunków (Tab.) wykazanych z obszarów po-szczególnych Parków najlepiej poznanymi są: Pieniński Park Narodowy– 209 gatunków, Białowieski Park Narodowy (dane z terenu całej PuszczyBiałowieskiej) – 200 gatunków, Ojcowski Park Narodowy – 162 gatunki, Ta-trzański Park Narodowy (dane z terenu całych Tatr) – 151 gatunków, Bie-brzański Park Narodowy – 131 gatunków oraz Bieszczadzki Park Narodowy– 123 gatunki. Bardzo fragmentaryczne dane pochodzą z obszarów parkówzlokalizowanych w północnej i zachodniej części Polski (Tab.; Ryc. 1, 2).

Brak opracowań zarówno faunistycznych jak i faunologicznych mogącychscharakteryzować faunę pozostałych Parków Narodowych jest ogromnymmankamentem stanu wiedzy o bioróżnorodności Polski, zwłaszcza obszarówbędących pod szczególna formą ochrony, jaką są parki narodowe. Jest toszczególnie istotne, bowiem fauna Fulgoromorpha i Cicadomorpha jest bar-dzo istotnym komponentem biocenoz oraz czułym wskaźnikiem zmianw środowiskach. Dlatego w jak najkrótszym czasie powinny być podjęte ba-dania faunistyczne i faunologiczne nad piewikami tych parków narodowych,które się jeszcze tego rodzaju opracowań nie doczekały. Dotyczy to takżetych parków narodowych, gdzie listy gatunkowe są mniej lub bardziej kom-pletne.

Niektóre rzadkie gatunki piewików występujące w Parkach Narodowych

1. Lyristes plebejus SCOPOLI, 1763 (Cicadomorpha: Cicadidae) – gatunekunikatowy w Polsce, jedyne odnotowane stanowisko tej cykady w Polsceznajduje się w Pieninach. Informacja ta wymaga potwierdzenia, gdyż wy-stępowanie tego gatunku stwierdzono wyłącznie na podstawie wylinki(SMRECZYŃSKI 1954). Gatunek ten rozwija się cztery lata, dorosłe osobni-

102S. P

ILA

RC

ZY

K, D

. GA

J, J. SZW

ED

O

Grupa systematyczna

Systematic group

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

FULGOROMORPHA

Tettigometridae 2 1 1 3 7 3 2Delphacidae 43 15 22 11 4 1 16 32 26 1 3 25 6 3

Dictyopharidae

Cixiidae 2 5 1 3 1 3 3 7 2 4 7Caliscelidae 1 1 1Issidae 1 1 1 1 1 1 1 1

CICADOMORPHA

Cicadidae 1 1 1 2Cercopidae 1 2 2 1 1 2 2 1Aphrophoridae 2 11 10 5 1 2 3 5 7 1 1 2 5 1

Membracidae 1 2 1 1 1 1 1Ulopidae 1 1 1 1 1 1Cicadellidae

Ledrinae 1 1 1Megophthalminae 1 1 1 1 1Macropsinae 1 16 11 8 8 6 12 9

Agallinae 3 2 1 1 1 2 2Idiocerinae 1 8 5 7 6 1 8 9 1 7

Tab. Liczba gatunków piewików (Fulgoromorpha et Cicadomorpha) w faunie Parków Narodowych.Number of planthopper and leafhopper species recorded in particular national parks in Poland.

BG

PN

BPN

BiP

N

BsP

N

PNB

T

DP

N

GP

N

KPN

KsP

N

NP

N

OP

N

PoP

N

SPN

PN

GS

WgP

N

MP

N

ŚPN

RP

N

PP

N

WoP

N

TP

N

PNU

W

WP

N

103P

IEW

IKI P

AR

KÓ

W N

AR

OD

OW

YC

H W

PO

LSC

E0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

Dorycephalinae 1 1 1 1 1 1Iassinae 1 1 1Penthiminae

Aphrodinae 2 5 5 5 4 1 5 8 1 5

Evacantinae 1 2 2 1 1 1 2 2 1 1 1Errhomeninae 1 1 1 1Cicadellinae 1 1 1 2 1 1 1 1

Typhlocybinae 37 26 17 1 35 5 8 57 51 6 1 28 3 2Deltocephalinae 3 59 49 41 1 17 4 15 46 61 1 2 54 13 3 3

liczba gatunków(number of species) 17 200 131 123 4 91 16 32 162 209 40 2 3 15 151 24 6 8

Legenda (Explanations):

1 – BGPN: Babiogórski Park Narodowy; 2 – BPN: (Puszcza Białowieska) Białowieski Park Narodowy; 3 – BiPN: Biebrzański Park Na-rodowy; 4 – BsPN: Bieszczadzki Park Narodowy; 5 – PNBT: Park Narodowy „Bory Tucholskie”; 6 – DPN: Drawieński Park Narodowy;7 – GPN: (Gorce) Gorczański Park Narodowy; 8 – KPN: Kampinoski Park Narodowy; 9 – KsPN: Karkonoski Park Narodowy;10 – MPN: Magurski Park Narodowy; 11 – NPN: Narwiański Park Narodowy; 12 – OPN: Ojcowski Park Narodowy; 13 – PPN: PienińskiPark Narodowy; 14 – PoPN: Poleski Park Narodowy; 15 – RPN: Roztoczański Park Narodowy; 16 – SPN: Sowiński Park Narodowy;17 – PNGS: Park Narodowy Gór Stołowych; 18 – ŚPN: Świętokrzyski Park Narodowy; 19 – TPN: Tatrzański Park Narodowy;20 – PNUW: Park Narodowy „Ujście Warty”; 21 – WPN: Wielkopolski Park Narodowy; 22 – WgPN: Wigierski Park Narodowy;23 – WoPN: Woliński Park Narodowy.


ki żerują na różnych drzewach (HOLZINGER i in. 2003). Występuje w po-łudniowych obszarach środkowej i wschodniej Europy, w regionie śród-ziemnomorskim oraz w Azji Mniejszej (NAST 1976; HOLZINGER i in.2003). SMRECZYŃSKI (1954) pisze, iż odnalazł wylinkę blisko szczytuTrzech Koron (982 m n.p.m.), podczas gdy zgodnie z danymi podawanymiprzez HOLZINGERA i współautorów (2003) gatunek ten występuje do 500m n.p.m.

2. Aphrophora major UHLER, 1896 (Cicadomorpha: Aphrophoridae) – naj-większy spośród europejskich przedstawicieli tego rodzaju, żyje w różnegorodzaju zbiorowiskach trawiastych, najczęściej podmokłych łąkach, ba-gnach i torfowiskach. Uniwoltynny, stadium zimującym jest jajo (NICKEL2003). Prawdopodobnie jest to gatunek eurosyberyjski, w Polsce rzadkozbierany, prawdopodobnie jest reliktem postglacjalnym (SZWEDO 1999).Występuje w borealnej strefie Palearktyki, z wyłączeniem Fennoskandii,w Europie występuje na nielicznych i rozproszonych stanowiskach (HOL-ZINGER i in. 2003; NAST 1987; NICKEL 2003).

3. Aphrophora similis LETHIERRY, 1888 (Cicadomorpha: Aphrophoridae)– jedyne stanowiska tego gatunku w Europie to Puszcza Białowieska, Ba-gna Kuwaskie i okolice Dolistowa w Kotlinie Biebrzy (GĘBICKI i in. 1982;

Ryc. 1. Ilość gatunków Fulgoromorpha w poszczególnych Parkach Narodowych i ich procen-towy udział na tle fauny Polski (skróty nazw Parków jak w tabeli).

Fig. 1. Number of planthopper species in particular national parks and its percentage infauna of Poland (abrevation an in table).

0

10

20

30

40

50

60

BGPNBPN

BiPNBsPN

PNBTGPN

KPNKsPN

OPNPPN

RPNSPN

�PNTPN

WPNWoPN

2 ,6 5

45,13

15,04

24,77

0,88

14,15

3,530,88

20,35

41,59

28,31

0,88

7,07

29,2

7,07

2,65

ilo�æ

gatu

nkó

w


NAST 1976; SZWEDO 1999). Miejscem występowania tego gatunku są tere-ny podmokłe, natomiast rośliną żywicielską Betula pubescens EHRH. Pie-wik ten jest prawdopodobnie azjatycko-syberyjskim reliktem postglacjal-nym (SZWEDO 1999).

4. Leopallia carpathica (MELICHAR, 1898) (Cicadomorpha: Cicadellidae) –gatunek typowo górski, należący do podrodziny Agallinae. Jedyne stano-wisko tego gatunku w Polsce znajduje się w Bieszczdach (NAST 1973),znany także z Rumunii, Słowacji i Ukrainy (NAST 1987). Bionomia tegogatunku jest nieznana.

5. Erythria manderstjernii (KIRSCHBAUM, 1868) (Cicadomorpha: Cicadelli-dae) – przedstawiciel licznej podrodziny Typhlocybinae; górski gatunekpolifagiczny, żerujący na zielnych roślinach dwuliściennych oraz na karło-watych krzewach, heliofilny, uniwoltynny, stadium zimującym jest imago.Spotykany głównie w lasach iglastych i mieszanych, górskich zaroślach.W Polsce notowany ze stanowisk w Karpatach i Sudetach (NAST 1976).Występuje w Alpach, pasmach górskich południowych Niemiec i Francji,notowany od 600 m n.p.m, aż do wysokości 2400 m n.p.m. (NICKEL 2003).

6. Speudotettix montanus GĘBICKI et SZWEDO, 1991 – typowo górski gatu-nek znany z Bieszczad (Tarnica), mezofilny. NICKEL (2003) uważa, że ga-

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

BGPNBPN

BiPNBsPN

PNBTGPN

KPNKsPN

OPNPPN

RPNSPN

PNGS�PN

TPNWPN

WgPNWoPN

3,48

37,06

28,35

23,63

0,74

18,65

2,98

7,71

34,57

40,29

1,990,24 0,74

1,74

29,35

3,98

1,49 1,24

ilo�æ

ga

tun

ków

Ryc. 2. Ilość gatunków Cicadomorpha w poszczególnych Parkach Narodowych i ich procen-towy udział na tle fauny Polski (skróty nazw Parków jak w tabeli).

Fig. 2. Number of leafhopper species in particular national parks and its percentage in fau-na of Poland (abrevation an in table).


tunek ten wymaga rewizji, sugerując, iż jest to forma mieszcząca się w za-kresie zmienności pokrewnego Speudotettix subfusculus (FALL.), który wy-kazuje dużą zmienność w obrębie populacji wyższych regionów górskichi subalpejskich w Alpach. Status tego gatunku wymaga więc dalszych ba-dań.

SUMMARY

Planthoppers and leafhoppers (Hemiptera: Fulgoromorpha, Cicadomorpha) are phytopha-gous insects very common in almost all land habitats in Poland. Representatives of both sub-orders are strictly connected with particular host plants and habitats, so these insects couldbe a marker of environment conditions. Some of the taxa recorded in Poland are very rare,interesting in terms of systematics and chorology, unique, relic or endemic. Some of themare known exclusively from national parks. Unfortunately, only a few of parks in Polandhave lists of Fulgoromorpha and Cicadomorpha. These lists are based on old data, in themost cases, and further research is necessary to know the distribution and biodiversity ofthese highly differentiated and important groups of insects.

PIŚMIENNICTWO

BOKŁAK E., GĘBICKI C., SZWEDO J. 2003: Zbiór piewików (Hemiptera: Fulgoromorpha etCicadomorpha) Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu z dawnych i obecnych terenów Pol-ski. Acta ent. siles., 9-10: 5-21.

BOURGOIN Th., CAMPBELL B. C. 2002: Inferring a Phylogeny for Hemiptera: Falling into the‘Autapomorphic Trap’. [W:] HOLZINGER W. (red.): Zikaden – Leafhoppers, Planthop-pers and Cicadas (Insecta: Hemiptera: Auchenorrhyncha), Denisia, 4, zugleich Katalogedes OÖ. Landesmuseums, Neue Folge Nr. 176: 67-82.

CELARY W. 2003: Fauna zwierząt bezkręgowych (Invertebrata) masywu Babiej Góry nie ob-jętych szczegółowymi opracowaniami. [W:] WOŁOSZYN B. W., WOŁOSZYN D., CELA-RY W. (red.): Monografie fauny Babiej Góry: 373-396.

CHUDZICKA E., STROIŃSKI A. 2000: Piewiki (Hemiptera: Auchenorrhyncha). Flora i FaunaPienin – Monografie Pienińskie, 1: 163-168.

DIETRICH C. H. 2002: Evolution of Cicadomorpha (Insecta, Hemiptera). [W:] HOLZIN-GER W. (red.): Zikaden – Leafhoppers, Planthoppers and Cicadas (Insecta: Hemiptera:Auchenorrhyncha), Denisia, 4: zugleich Kataloge des OÖ. Landesmuseums, Neue FolgeNr. 176: 155-170.

DWORAKOWSKA I. 1968: Materiały do znajomości krajowych gatunków z rodzaju DoraturaJ. SHLB. (Homoptera, Cicadellidae). Ann. zool., 25: 381-401.

DWORAKOWSKA I. 1970: On the genus Zygina FIEB. and Hypericiella sgen. n. (Auchenorrhyn-cha, Cicadellidae, Typhlocybinae). Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II, Varsovie, 18: 559-567.


DWORAKOWSKA I. 1972: On some species of the genus Eupteryx CURT. (Auchenorrhyncha,Cicadellidae, Typhlocybinae). Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II, Varsovie, 20: 727-734.

DWORAKOWSKA I. 1973a: Baguioidea rufa (MEL.) and some other Empoascini (Auchenor-rhyncha, Cicadellidae). Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II, Varsovie, 21: 49-58.

DWORAKOWSKA I. 1973b: On Some Palaearctic Species of the Genus Kybos FIEB. (Auche-norrhyncha, Cicadellidae, Typhlocybinae). Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II, Varsovie, 21:235-244.

DWORAKOWSKA I. 1976: Kybos FIEB., Subgenus of Empoasca WALSH. (Auchenorrhyncha,Cicadellidae, Typhlocybinae) in Palaearctic. Acta zool. cracov., 21 (13): 387-463.

GAJEWSKI A. 1961: Krajowe gatunki z rodzaju Macrosteles FIEB. (Homoptera, Jassidae).Fragm. faun., 9: 87-106.

GĘBICKI C., BARTNICKA J., BOKŁAK E., MAŁKOWSKI E. 1982: Piewiki (Homoptera, Auche-norrhyncha) Kotliny Biebrzy. Acta biol., Katow., 10: 13-21.

GĘBICKI C., SZWEDO J. 1991: Speudotettix montanus sp. nov. (Homoptera, Cicadellidae)from Bieszczady. Acta biol. siles., Katow., 18 (35): 17-21.

GOTKIEWICZ M., SZAFER W. 1950: Ojców jako teren wycieczek szkolnych i wczasów.Chrońmy Przyr., 6 (7/8): 3-59.

HOLZINGER W. E., KAMMERLANDER I., NICKEL H. 2003: The Auchenorrhyncha of CentralEurope. Vol. 1: Fulgoromorpha, Cicadomorpha excl. Cicadellidae. Brill, Leiden – Boston.XV + 672 ss.

KARPIŃSKI J. J. 1949: Materiały do bioekologii Puszczy Białowieskiej. Rozpr. Spraw. Inst.Bad. Leśn., A, 56: 1-212.

KARPIŃSKI J. J. 1951: Centrobia annae sp. n. (Hymenoptera, Trichogrammatidae) pasożyt jajszkodnika leśnego Cicadetta montana SCOP. (piewik górski) z Puszczy Białowieskiej.Roczn. nauk. leśn., 4: 61-68.

KARPIŃSKI J. J. 1958: Materiały do poznania pluskwiaków równoskrzydłych podrzędu Ho-moptera Cicadina biocenozy lasu Białowieskiego Parku Narodowego. Rocz. Nauk Leśn.,Warszawa, 31: 49-60.

NAST J. 1936: Nowe dla Polski lub mniej znane gatunki Homoptera. Fragm. faun. Mus. zool.pol., Warszawa, 2: 323-326.

NAST J. 1938a: Przyczynki do znajomości fauny Homoptera Polski. II. Homoptera okolicKielc. Fragm. faun. Mus. zool. pol., Warszawa, 3: 225-234.

NAST J. 1938b: Nowe dla Polski lub mniej znane gatunki Homoptera. II. Fragm. faun. Mus.zool. pol., Warszawa, 3: 431– 434.

NAST J. 1955: Nowe dla Polski lub mniej znane gatunki Homoptera. III. Fragm. faun. Mus.zool. pol., Warszawa, 7: 213–231.

NAST J. 1958: Homopterological Notes XXII. Acta zool. cracov., 2: 887–899.

NAST J. 1966: Two new Palaearctic Delphacidae (Homoptera). Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II,Varsovie, 13: 643-646.

NAST J. 1973: Uzupełnienia i sprostowania do fauny Auchenorrhyncha (Homoptera) Polski.Fragm. faun., 19: 39–53.


NAST J. 1976a: Piewiki – Auchenorrhyncha (Cicadodea). Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXI,(1), 25: 1-256.

NAST J. 1976b: Piewiki (Homoptera, Auchenorrhyncha) Pienin. Fragm. faun., 21: 140-176.

NAST J. 1979: Auchenorrhyncha (Homoptera) Wyżyny Lubelskiej i Roztocza. Część I – Fulgo-roidea. Fragm. faun., 25 (1): 1-13.

NAST J. 1981: Homopterological Notes XIII–XX. Ann. zool., 34 (2): 27–37.

NAST J. 1986: Notes on some Auchenorrhyncha (Homoptera). 6–10. Ann. zool., 40 (3):297-307.

NAST J. 1987: The Auchenorrhyncha (Homoptera) of Europe. Ann. zool., 40 (15): 535-661.

NICKEL H. 2003: The Leafhoppers and Planthoppers of Germany (HEMIPTERA, Auchenorr-hyncha): Patterns and strategies in a highly diverse group of phytophagous insects. Se-ries Faunistica, 28. Pensoft Publishers, Sofia–Moscow, Goecke & Evers, Keltern. i–x +1-460.

NOWICKI M. 1868: Wykaz pluskwówek galicyjskich (Rhynchota, Hemiptera). Spraw. Kom.Fiz., Kraków, 2: 91-107.

O’BRIEN L.B. 2002: The Wild Wonderful World of Fulgoromorpha. [W:] HOLZINGER W.(red.): Zikaden – Leafhoppers, Planthoppers and Cicadas (Insecta: Hemiptera: Auche-norrhyncha), Denisia, 4: zugleich Kataloge des OÖ. Landesmuseums, Neue Folge Nr.176: 83-102.

OMAN P., SAILER R. J. 1986: The role of Cataloging in the Advancement of Systematics andBiogeography. Tymbal. Auchenorrhyncha Newsletter. London, 7: 16-21.

PAWŁOWSKI J., SZEPTYCKI A. 1977: Inne bezkręgowce lądowe. [W:] Przyroda OjcowskiegoParku Narodowego. Studia Nat., B, 28: 343-369.

SMRECZYŃSKI S. 1906: Wykaz pluskwiaków nowych dla fauny galicyjskiej. Spraw. Kom. Fiz.,Kraków, 40: 72-79.

SMRECZYŃSKI S. 1910a: Spis pluskwiaków zebranych w Gorcach w r. 1909. Spraw. Kom.Fiz., Kraków, 44: 109-122.

SMRECZYŃSKI S. 1910b: Pluskwiaki nowe dla fauny galicyjskiej. Wykaz II. Spraw. Kom. Fiz.,Kraków, 44: 123-125.

SMRECZYŃSKI S. 1954: Materiały do fauny pluskwiaków (Hemiptera) Polski. Fragm. faun., 7:1-146.

SMRECZYŃSKI S. 1955: Uzupełnienie do „Materiałów do fauny pluskwiaków (Hemiptera)Polski”. Fragm. faun., 7: 209-211.

STOBIECKI S. 1915: Wykaz pluskwiaków (Rhynchota) zebranych w Galicyi zachodniej i środ-kowej. Spraw. Kom. Fiz., Kraków, 49: 126-219.

SZWEDO J. 1992: Piewiki (Homoptera, Auchenorrhyncha) wybranych zbiorowisk roślinnychOjcowskiego Parku Narodowego. Prądnik. Prace Muz. Szafera, 5: 223-233.

SZWEDO J. 1999: Piewiki Puszczy Białowieskiej (Homoptera: Auchenorrhyncha). Parki nar.Rez. Przyr., 18.1 (supl.): 109-124.


SZWEDO J. 2001a: Subordo (podrząd) Auchenorrhyncha – piewiki. [W:] GUTOWSKI J. M.,JAROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. Białowieski Park Narodo-wy. IBL Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa: 109-112.

SZWEDO J. 2001b: 16. Pluskwiaki równoskrzydłe (Homoptera). 16.1. Piewiki (Fulgoromorphaet Cicadomorpha) Bieszczadów. Monogr. bieszcz., 7, (2000): 205-215.

SZWEDO J., BOURGOIN Th., LEFEBVRE F. 2004: Fossil Planthoppers (Hemiptera: Fulgoro-morpha) of the World. An annotated catalogue with notes on Hemiptera classification.Studio 1, Warszawa. 1-208.

SZWEDO J., GĘBICKI C., WEGIEREK P. 1998: Leafhopper communities (Homoptera, Auche-norrhyncha) of selected peat-bogs in Poland. Ann. Upper Sil. Mus., Natural History, 15:154-176.

ŚWIERCZEWSKI D., GĘBICKI C. 2003a: Różnorodność gatunkowa piewików w Polsce i jejochrona (Hemiptera, Auchenorrhyncha). Acta ent. siles., 9-10: 77-84.

ŚWIERCZEWSKI D., GĘBICKI C. 2003b (2004): Nowe i rzadkie gatunki piewików w fauniePolski (Hemiptera: Fulgoromorpha et Cicadomorpha). Acta ent. siles., 11: 63-73.

WAGA A. 1854a: Ledra aurita to jest skoczek uszaty. Dziennik Warsz., Warszawa 1854,(281): 3-4, (282): 3-4, (283): 3-4.

WAGA A. 1854b: Ledra aurita to jest skoczek uszaty. [W:] J. UNGRA: Kalendarz, Warszawa,10 (1855): 63-69.

WAGA A. 1857: Zwierzęta niższych gromad. [W:] WAGA A., STRONCZYŃSKI K., TACZA-NOWSKI W.: Sprawozdanie z podrózy naturalistów odbytéj w r. 1854 do Ojcowa. Bibliot.Warsz., Warszawa, 1857, (2): 161-227.

WAGA A. 1860: Ledra aurita tojest [sic!] skoczek uszaty. [W:] Przewodnik po OjcowskiejDolinie, Warszawa: 55-68.

WINCEK M. 1989 [in lit.]: Piewiki (Homoptera: Auchenorrhyncha) wybranych zbiorowisk ro-ślinnych Sudetów Zachodnich. Praca magisterska wykonana w Katedrze ZoologiiWBiOŚ U.Ś. w Katowicach, [msc.]. 1-35.


Chrząszcze z rodzaju Donacia (Coleoptera, Chrysomelidae) rzekiKrutyni na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego

Leaf Beetle of the Genus Donacia (Coleoptera, Chrysomelidae) of KrutyniaRiver in the Mazurian Landscape Park

OLEG ALEKSANDROWICZ, DAWID MARCZAK

Katedra Zoologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie,ul. Oczapowskiego 5, 10-957 Olsztyn

ABSTRACT: In north-eastern Poland (EE25, EE34, EE35) the Donacia fauna was investi-gated using netting and by hand at 11 sampling sites in Krutynia river (Mazurian LandscapePark). The research resulted in collecting 241 specimens of Donacia belonging to 12 species(about 63% of Poland’s fauna). They include some rare species: D. malinovskyj AHRENS,1810 and D. sparganii AHRENS, 1810. Six species are listed in region for first time.

KEY WORDS: Donacia, Chrysomelidae, Mazurian Landscape Park, Krutynia River.

Wstęp

Entomofauna Mazurskiego Parku Krajobrazowego nie była systematycz-nie badana. Ten obszerny teren jest bardzo różnorodny, z bogatą siecią hy-drograficzną. Unikatową pod względem przyrodniczym jest rzeka Krutynia.Na podstawie badań Inspektoratu Ochrony Środowiska (2002) rzeka ta naprawie całej swej długości – 99,9 km należy do II klasy czystości. Jako typowarzeka nizinna o charakterze leśnym, tworzy ona wiele rozlewisk porośniętychszuwarami. Chrząszcze amfibiotyczne, do których należą przedstawiciele ro-dzaju Donacia nie były wcześniej badane w Polsce wschodniej. Jednym z nie-licznych opracowań w kraju jest notatka PIETRYKOWSKA, STANIEC (1997)dla Poleskiego Parku Narodowego.

KOMUNIKATY NAUKOWECOMMUNICATIONS

112 KOMUNIKATY NAUKOWE

Materiał i metody

Badania były prowadzone w czerwcu i lipcu w latach 1999–2001. Chrząsz-cze były zbierane na upatrzonego z liści roślin pływających oraz czerpakowa-niem z roślin szuwarowych. Próby były pobierane na 11 stanowiskach:w okolicy wsi Krutyni (EE25), Rosochy , Ukty (EE34), Nowego Mostu,Iznoty (EE35), dwa punkty zlokalizowane w okolicy wsi Wojnowo (EE34)oraz na terenie rozlewiska (EE34, EE35) rzeki pomiędzy miejscowościamiUkta i Nowy Most, przebadano także dwa z jezior: Gardyńskie i Malinowe(EE35). Odłowiono 241 osobników należących do 12 gatunków.

Wyniki

Stwierdzono występowanie następujących gatunków: Donacia bicoloraZSCHACH, 1788, Donacia cinerea HERBST, 1784, Donacia clavipes FABRI-CIUS, 1792, Donacia crassipes FABRICIUS, 1775, Donacia dentata HOPPE,1795, Donacia impressa PAYKULL, 1799, Donacia malinovskyj AHRENS,1810, Donacia semicuprea PANZER, 1796, Donacia simplex FABRICIUS, 1775,Donacia sparganii AHRENS, 1810, Donacia versicolorea (BRAHM, 1790) i Do-nacia vulgaris ZSCHACH, 1788.

Pod względem zoogeograficznym dominowały element eurosyberyjski –72%, pozostałe gatunki reprezentowały element europejski (13%) oraz pa-learktyczny (15%).

Masowymi gatunkami okazały się: D. dentata i D. crassipes. Często wystę-powały: D. semicuprea, D. spargani, D. vulgaris oraz D. clavipes. Najmniejodłowiono D. versicolorea i D. simplex.

Siedliskami najbogatszymi w gatunki okazały się rozlewiska Krutyniw okolicy Ukty oraz na pasie między Uktą a Nowym Mostem. Odnotowanotam wszystkie 12 gatunków oraz odłowiono najwięcej osobników. Najuboż-sze w gatunki są odcinki rzeki z szybkim nurtem i brakiem rozlewisk, z ubo-gą bazą pokarmową. Najuboższym siedliskiem był odcinek rzeki w okolicywsi Iznoty, mającej typowo leśny charakter z zacienionymi brzegami, gdzieodłowiono tylko dwa gatunki: D. dentata i D. vulgaris.

Stwierdzono 6 gatunków nowych dla Krainy Pojezierze Mazurskie (Bura-kowski et al., 1990): D. dentata, D. impressa, D. malinovskyj, D. simplex, D.sparganii i D. versicolorea.

Dyskusja

Na uwagę zasługuje fakt stwierdzenia na tak ograniczonym terenie 12 ga-tunków z rodzaju Donacia z pośród 19 gatunków występujących w Polsce(BURAKOWSKI i in. 1990), co stanowi 63 % fauny krajowej. Taka znaczna

113WIAD. ENTOMOL., 23 Supl. 2: POZNAŃ 2004

różnorodność gatunkowa może świadczyć o bardzo dużych walorach przy-rodniczych rzeki Krutyni. Monitoring różnorodności w obrębie rozlewiskmoże stać się elementem planów ochronnych badanego terenu.

PIŚMIENNICTWO

BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1990: Kat. Fauny Pol., Warszawa, 23,16: 1-279.

PIETRYKOWSKA E., STANIEC B. 1997: Donaciinae (Coleoptera, Chrysomelidae) zebrane w Po-leskim Parku Narodowym. Wiad. entomol., 16, 2: 117-118.

Raport o stanie środowiska Województwa Warmińsko-Mazurskiego w latach 1999–2000– Część II – rok 2000. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Olsztyn 2002. 244 ss.

Stan poznania entomofauny Gorczańskiego Parku Narodowego

State of knowledge of the entomofauna of the Gorczański National Park

PAWEŁ ARMATYS

Gorczański Park Narodowy, Poręba Wielka 590, 34-735 Niedźwiedź

ABSTRACT: Entomofauna of the Gorce National Park as well as whole Gorce Mountainsis poorly known. About 850 species have been recorded in the protected area and above1850 species in the Gorce Mts. We have more information only about Plecoptera,Ephemeroptera, Trichoptera, Odonata and some families of Coleoptera.

KEY WORDS: entomofauna, Gorce National Park, Carpathians.

Entomofauna Gorczańskiego Parku Narodowego, jak również całychGorców jest ciągle bardzo słabo zbadana. Mimo że jest to pasmo łatwo do-stępne i usytuowane w niedalekiej odległości od dużego ośrodka naukowe-go, jakim jest Kraków nie cieszyło się zbytnią popularnością wśród badaczy.Było raczej „przysłonięte” pobliskimi Pieninami i Tatrami, które uważa sięza ciekawsze pod względem faunistycznym. Pierwsze prace z Gorców i tere-nów przyległych pochodzą z początku XX w. i dotyczą praktycznie tylko plu-skwiaków. Nieco większe zainteresowanie fauną owadów rozpoczęło się do-piero w drugiej połowie XX w., a szczególnie po powstaniu w 1981 r. ParkuNarodowego.


Entomofauna Gorców liczy obecnie ponad 1850 gat., w tym w GPNstwierdzono ok. 850 gat. Część gatunków wykazywanych z pasma Gorcówpodczas pionierskich badań mogło mieć stanowiska na terenie obecnegoParku, ale nie ma odpowiednich danych, aby to dokładnie stwierdzić.

Ję tk i ( Ephemerop te ra) . Z Gorców znanych jest 43 gat., natomiastz Parku i jego otuliny 40 gat. (33% fauny Polski). Wśród nich znajduje się 4endemity karpackie, 9 gat. górskich i wysokogórskich oraz 3 gat. z „Czerwo-nej Listy Zwierząt Ginących i Zagrożonych” (SZCZĘSNY 1998).

Ważki ( Odonata) . Spośród 33 gat. stwierdzonych w Gorcach 25 gat.(35% fauny Polski) występuje na terenie GPN. 2 gat. objęte są ochroną ga-tunkową (ŁABĘDZKI 1995).

Widelnice (Plecoptera ) . Na terenie GPN i otuliny (2 gat.) stwierdzo-no 67 gat. (59% fauny Polski). Wśród nich 6 endemitów karpackich bądź su-decko-karpackich, 6 gat. wpisanych na „Czerwoną Listę” oraz 18 gat. gór-skich i wysokogórskich (SZCZĘSNY 1998).

Chruśc ik i ( Trichoptera) . Dotychczas w Parku i w otulinie (14 gat.)stwierdzono 87 gat., co stanowi 33% fauny krajowej. Na uwagę zasługuje 6endemitów karpackich, 9 gat. znajduje się na „Czerwonej Liście”. Liczniewystępują przedstawiciele fauny górskiej i wysokogórskich.

Motyle ( Lepidoptera). W latach 1944–48 ŻUKOWSKI (dane nipubl.)prowadził odłowy motyli w Ochotnicy Dolnej. Spisał 536 gat. Było to jak do-tąd największe opracowanie motyli dla Gorców, ale odłowy prowadzonopoza obecnym terenem Parku. Później dopiero w latach 90-tych podjętopewne kroki w kierunku wstępnej inwentaryzacji motyli dziennych na tere-nie Parku należących do rodzin: Papilionoidea i Hesperioidea. Stwierdzono52 gat., co stanowi poniżej 2% fauny Polski (PRZYBYŁOWICZ 1998).

Muchówki (Dipte ra ) . Lista muchówek GPN liczy obecnie 161 gat.głównie z rodzin: Limonidae, Pediciidae i Empididae. Dalsze ponad 30 gat.wykazała w pracy doktorskiej CHANIECKA (dane niepubl.). Stanowi to tylkookoło 3% fauny Polski. Opisano tutaj nowy gatunek dla nauki Chelifera po-lonica WAGNER et NIESIOŁOWSKI oraz dokonano pierwszych stwierdzeń wPolsce dla kilkunastu gatunków (WIEDEŃSKA 1998).

Błonkówki (Hymenoptera ) . W Gorcach potwierdzono występowaniezaledwie 75 gat., natomiast z terenu Parku wykazano 44 gat., z czego: Bom-binae 14 gat. (DYLEWSKA i in. 1998), Tenthredinidae 18 gat. (SOŁTYK daneniepubl.), Formicidea 8 gat. (CZECHOWSKI 1998).

Pluskwiaki równoskrzydłe ( Homoptera) . Do lat 70-tych z Gorcówznanych było 144 gat., przy czym nie wiadomo, które z nich mogły być stwier-dzone w obecnych granicach Parku. Później dopiero w latach 90-tych GŁO-


WACKA i MIGUŁA (1996) podają listę koliszków występujących w Gorcach(59 gat.) oraz na terenie GPN (39 gat.).

Pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) . Dane z początku XX w.wskazują na 24 gat. z terenu Gorców. W latach 90-tych podczas inwentaryza-cji fauny wodnej do „Planu Ochrony”, SZCZĘSNY (1998) stwierdził 17 gat.,głównie z rodzin: Corixidae, Gerridae i Notonectidae.

Chrząszcze (Coleopte ra ) . W Gorcach stwierdzono do tej pory ok.620 gat., natomiast lista dla Parku zawiera 325 gat. (ok. 5% fauny Polski).Tylko trzy rodziny zostały opracowane w szerszym zakresie: Carabidae – 79gat. (WOJAS 1995), Curculionidae – 102 gat. (PETRYSZAK, KNUTELSKI 1987)oraz Cerambycidae – 52 gat. (STARZYK i in. 1991). Wśród nich jest 7 endemi-tów karpackich bądź sudecko-karpackich, ponad 40 gat. górskich i wysoko-górskich.

Stosunkowo dobrze, choć jeszcze niewystarczająco, poznana jest entomo-fauna wodna: widelnice, ważki, jętki i chruściki. W przypadku pozostałychrzędów potrzebne są kompleksowe badania, szczególnie tych grup bogatychw gatunki jak: chrząszcze, muchówki, błonkówki czy motyle. W 2003 r. autorrozpoczął badania nad rzędem prostoskrzydłych. Nowe gatunki dla wiedzy,duża liczba endemitów oraz szereg gatunków górskich i wysokogórskich zna-nych tylko z najwyższych pasm Karpat, świadczą o nieprzeciętnym charakte-rze gorczańskiej entomofauny. Na znaczne bogactwo gatunkowe mogąwskazywać choćby dobrze opracowane w Gorcach rodziny chrząszczy: biega-cze – 214 gat. (dla porównania w innych parkach z otulinami ich liczbaprzedstawia się następująco: Pieniński PN – 188 gat., Babiogórski PN – 190,Bieszczadzki PN – 208, Ojcowski PN – 176), ryjkowce – 252 gat. (PPN – 374,BgPN – 201, BdPN – 348, OPN 392), kózkowate – 52 (PPN - 80, BgPN – 59,BdPN – 92). Można przypuszczać, że równie bogata jest fauna innych grupowadów. Chciałbym więc zachęcić specjalistów zajmujących się innymi grupa-mi systematycznymi do pracy na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego.

PIŚMIENNICTWO

CZECHOWSKI 1998 [in lit.]: Opracowanie do Planu Ochrony GPN. Operat ochrony i gospo-darki fauną. Ochrona bezkręgowców lądowych (Formicidae).

CHANIECKA K. 2003 [in lit.]: Bezkręgowce obszarów źródliskowych GPN. Kat. Zool. Bezkr.i Hydrobiol. UŁ. Rozprawa doktorska [mscr.].

DYLEWSKA M. i inni 1998: Skład gatunkowy i liczebność trzmieli i trzmielców na łąkachw wybranych parkach narodowych oraz kwiecistość łąk w tych parkach w 1998 roku.Prądnik, Prace Muz. Szafera, 11–12: 279-292.

GŁOWACKA E., MIGUŁA P. 1996: Koliszki Psylloidea Gorców. Parki nar. Rez. Przyr., 15, 3:59-79.


ŁABĘDZKI A. 1995: Ważki (Odonata) Gorczańskiego Parku Narodowego – stan poznaniai przewidywane kierunki zmian. Parki nar. Rez. Przyr., 14, 3: 97-102.

PETRYSZAK B., KNUTELSKI S. 1987: Ryjkowce (Coleoptera, Curculionidae) Gorców. Zesz.Nauk. UJ, Prace Zool., 33, 43-83.

PETRYSZAK B. 1992: Stan badań nad fauną Gorców. Parki Nar. Rez. przyr., 11, 4: 5-24.

PRZYBYŁOWICZ Ł. 1998 [in lit.]: Opracowanie do Planu Ochrony GPN. Operat ochronyi gospodarki fauną. Ochrona bezkręgowców lądowych (Lepidoptera).

STARZYK J. R., BRAWER M., DAJEK S. 1991: Kózkowate (Coleoptera, Cerambycidae) Gor-czańskiego Parku Narodowego. Parki Nar. Rez. Przyr., 10, 1–2, 61-70.

SZCZĘSNY B. 1998 [in lit.]: Opracowanie do Planu Ochrony GPN. Operat ochrony i gospo-darki fauną. Ochrona fauny wodnej (bezkręgowce).

WIEDEŃSKA J. 1998 [in lit.]: Opracowanie do Planu Ochrony GPN. Operat ochrony i gospo-darki fauną. Ochrona bezkręgowców lądowych (Diptera ).

WOJAS T. 1995 [in lit.]: Biegaczowate (Coleoptera, Carabidae) Gorców. Kat. Roln. i Leśn.Tropikal. i Subtropikal. AR w Krakowie. Rozprawa doktorska, mscr. 200 ss.

ŻUKOWSKI S [in lit.]: Fauna motyli większych Gorców. Maszynopis w bibliotece Parku. 91 ss.

Zgrupowania trzmieli (Bombus LATR.) i trzmielców (Psithyrus LEP.)(Hymenoptera: Apoidea: Apidae) w Świętokrzyskim Parku

Narodowym i wybranych Parkach Krajobrazowych województwaświętokrzyskiego

Assemblages of bumble-bees (Bombus LATR.) and cuckoo-bees (PsithyrusLEP.) (Hymenoptera: Apoidea: Apidae) in the Świętokrzyski National Park

and chosen landscape parks in the świętokrzyskie Province

JOLANTA BĄK

Zakład Zoologii Instytutu Biologii AŚ, 25-406 Kielce, ul. Świętokrzyska 15,e-mail: [email protected]

ABSTRACT: In the years 2001–2002 assemblages of bumble-bees (Bombus LATR.) andcockoo-bees (Psithyrus LEP.) were investigated in the Świętokrzyski National Park and cho-sen landscape parks in the Świętokrzyskie Province. During the research 17 species of bum-blebees and 7 species of their parasites – cuckoo-bees were found in the 51 research plots.The highest number of species and individuals were caught in the Chęcińsko-Kielecki Land-scape Park (19 species, 450 individuals) and Nadnidziański Landscape Park(17 species, 672 individuals). The dominant and constant species were Bombus pascuorum


(SCOP.), Bombus lapidarius (L.), Bombus terrestris (L.) and Bombus ruderarius (MÜLL.).They occurred within whole research area. Mean density of insects in the landscape parksvaried form 2.5 to 200 individuals/200 sq m. The highest species diversity was found in theChęcińsko-Kielecki Landscape Park and Nadnidziański Landscape Park. The Pielou index(J') reached the highest value of 0.78 in the Chęcińsko-Kielecki Landscape Park. Bumble-bees and cuckoo-bees visited 65 plants from 17 families.

KEY WORDS: bumble-bees and cuckoo-bees, landscape parks, Świętokrzyskie Province,assemblage structure.

W latach 2001 – 2002 prowadzono badania nad zgrupowaniami trzmieli(Bombus LATR.) i trzmielców (Psithyrus LEP.) w Świętokrzyskim Parku Na-rodowym i w wybranych Parkach Krajobrazowych województwa świętokrzy-skiego: Chęcińsko-Kieleckim, Cisowsko-Orłowińskim oraz Nadnidziańskim.W każdym z parków wyznaczono stanowiska badawcze, reprezentujące róż-ne zbiorowiska roślinne: olsy, łęgi, bory jodłowe, świeże i mieszane bory so-snowe, zespoły chwastów polnych, zbiorowiska ruderalne, murawy kseroter-miczne, zbiorowiska zaroślowe, torfowiska oraz strefy styku (ekotony).

Celem badań było poznanie aktualnego składu gatunkowego i liczebnościtrzmielowatych oraz opracowanie struktury ich zgrupowań w wymienionychwyżej parkach.

Na 51 powierzchniach badawczych pobierano próby ilościowe metodątransektów (BANASZAK 1983; PAWLIKOWSKI 1985). Liczba osobników zaob-serwowanych i odławianych na powierzchniach badawczych stanowiła jednąpróbę. Całość prób posłużyła do analizy struktury zgrupowań trzmielii trzmielców. W strukturze każdego zgrupowania określano: liczbę gatun-ków (S), dominację (D), stałość występowania (C), średnie zagęszczenie(A), czyli liczbę osobników złowionych w ciągu 30 minut na 200 m2, różno-rodność gatunkową (H'), wyrażoną współczynnikiem Shannona-Weavera(1963), równomierność (równocenność – J'), wyrażoną wskaźnikiem Pielou(1966).

Na wszystkich powierzchniach badawczych wykonano spis flory i zbioro-wisk roślinnych. Systematykę zbiorowisk roślinnych podano za MATUSZKIE-WICZEM (2001), natomiast obowiązującą taksonomię rodzin i gatunków ro-ślin za GREUTER i in. (2000) i MIRKIEM i in. (1995).

Łącznie na badanych stanowiskach stwierdzono występowanie 17 gatun-ków trzmieli (Bombus LATR.) oraz 7 gat. trzmielców (Psithyrus LEP.), co sta-nowi odpowiednio 56,7 % i 87,5 % gatunków znanych obszaru Polski (BA-NASZAK 1993).

Spośród 24 gatunków trzmielowatych, 12 taksonów obserwowano wewszystkich parkach, natomiast 7 gatunków występowało tylko na pojedyn-czych stanowiskach. Najwięcej gatunków i osobników tych owadów stwier-dzono w Chęcińsko-Kieleckim Parku Krajobrazowym (19 gat., 450 osobni-


ków), Nadnidziańskim PK (17 gat., 672 os.). Mniej licznie trzmiele i ich pa-sożyty występowały w ŚPN (16 gat., 352 os.) i Cisowsko-Orłowińskim PK(15 gat., 404 os.).

Oceniając zgrupowania trzmielowatych w oparciu o w/w parametrystwierdzono, że gatunkami dominującymi i jednocześnie stanowiącymi stałyskładnik zgrupowań w zbiorowiskach na całym badanym obszarze były Bom-bus pascuorum (SCOP.), B. terrestris (L.) i B. lapidarius (L.). Ponadto w Nad-nidziańskim i Cisowsko-Orłowińskim PK do dominantów zaliczono równieżtrzmiela rudonogiego – B. ruderarius (MÜLL.).

W wymienionych parkach średnie zagęszczenie owadów wahało się od 2,5os. (Cisowsko-Orłowiński PK, zespoły chwastów polnych), do 22,7 os. na200 m2 (Nadnidziański PK, czyżnie). Największą różnorodność gatunkowąwyrażoną współczynnikiem Shannona-Weavera, wykazały zgrupowaniatrzmieli i trzmielców w Chęcińsko-Kieleckim i Nadnidziańskim PK (odpo-wiednio 3,36 i 2,8). Wskaźnik równocenności Pielou (J') osiągnął w Chęciń-sko-Kieleckim PK jedną z najwyższych wartości – 0,78, natomiast w zbioro-wiskach roślinnych Cisowsko-Orłowińskiego PK i ŚPN wykazywał wahaniaod 0,31 do 0,42.

Stwierdzono, iż trzmielowate na terenie badań odwiedzały 65 gatunkówroślin z 17 rodzin. Najczęściej oblatywane były rośliny z rodzin Fabaceae, La-miaceae i Asteraceae.

PIŚMIENNICTWO

BANASZAK J. 1983: Ecology of bees (Apoidea) of agricultural landscape. Pol. ecol. Stud., 9:421-505.

BANASZAK J. 1993: Ekologia pszczół. PWN, Warszawa-Poznań.GREUTER W., MC NEILL J., BARRIE F. R., BURDET H.-M., DEMOULIN V., FILGUEIRAS T. S.,

NICOLSON D. H., SILVA P. C., SKOG J. E., TREHANE N. J., TURLAND N. J., HAWK-SKWORTH D. L. 2000: Międzynarodowy Kodeks Nomenklatury Botanicznej. Königstein.

MATUSZKIEWICZ W. 2001: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślin Polski. PWN, War-szawa.

MIREK Z., PIĘKOŚ-MIRKOWA H., ZAJĄC A., ZAJĄC M. 1995: Vascular Plants of Poland. Achecklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Pol. Bot. Stud. Guidebook, 15:1-308.

PAWLIKOWSKI T. 1985: Zgrupowania dzikich pszczołowatych (Hymenoptera, Apoidea) nakserotermicznych siedliskach wydmowych Kotliny Toruńskiej. Stud. Soc. Sci. Tor., 10:257-311.

PIELOU E. C. 1966: Shannon’s formula as a measure of specific diversity: its use and misuse.Amer. Natural., 100: 463-465.

SHANNON C.E., WEAVER W., 1963: The mathematical theory of communication. Urbana,University of Illinois Press.


Bzygowate Zespołu Parków Krajobrazowych Chełmińskiegoi Nadwiślańskiego

The hoverflies in Complex Landscape Parks Chełmiński and Nadwiślański

JANINA BENNEWICZ

Akademia Teczniczno-Rolnicza w Bydgoszczy, 85-225 Bydgoszcz, ul. ks. A.Kordeckiego 20,e-mail: [email protected]

Abstract: The investigations of the midfield thickets carried out in 2000–2001, in ComplexLandscape Parks Chełmiński and Nadwiślański. The subjects of the study were hoverflies(Diptera: Syrphidae). The collected material was characterized in faunistic and ecologicalterms. The occurrence of all hoverflies were dominated by aphidophagous species. Thedominated of predatory syrphids was observed in bushes. The most frequent species whichoccurred in the midfield thickets investigated were represented by Episyrphus balteatus,Melanostoma mellinum and Sphaerosphoria scripta. In agrocenoses larvae of these speciesmost often attack many pest aphids.

KEY WORDS: Diptera, Syrphidae, midfield thickets, landscape parks.

Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego zostałutworzy w 1993 roku na obszarze ponad 33 tys. ha. O walorach przyrodniczychi krajobrazowych tego terenu świadczy, to iż zaliczony został on do dziesięciunajcenniejszych obiektów w kategorii ekosystemów cieków wodnych. W jegoobrębie znajduje się 8 rezerwatów przyrody i kolejne są tworzone. Niezwykleduże zróżnicowanie geomorfologiczne tego trenu, ma swoje odbicie w mozai-kowatości krajobrazu, w którym występują również pola uprawne o małej po-wierzchni, poprzecinane licznymi miedzami, zadrzewieniami i zakrzewienia-mi. Podnosi to walory tych parków również w kontekście rozwoju tzw. rolnic-twa ekologicznego. I stało się także przesłanką do podjęcia badań w celu po-znania składu gatunkowego i liczebności fauny pożytecznej występującejw siedliskach, takich jak miedze czy zakrzewienia śródpolne w celu określeniaich roli jaką mogą odgrywać w takich agrocenozach. Przedstawione poniżejbadania są jedynie wycinkiem prac dotyczącym występowania owadów w róż-nych rodzajach miedz, zadrzewień i zakrzewień na terenie Zespołu ParkówKrajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego.

W latach 2000–2001 prowadzono badania nad muchówkami z rodzinySyrphidae. Odłowy muchówek prowadzono w odstępach dziesięciodniowychw ciągu okresu wegetacyjnego, przy pomocy siatki entomologicznej, nadwóch miedzach i dwóch zakrzewieniach śródpolnych. W tych latach badańodłowiono trzy gatunki z podrodziny Cheilosinae, których larwy są fitofaga-mi, sześć gatunków Eristalinae, zaliczane do saprofagów, osiemnaście z pod-


rodziny Syrphinae i jeden z podrodziny Pipizinae, których larwy są zaliczanedo drapieżców mszyc oraz po jednym gatunku z podrodziny Brachyopinaei Milesiinae, larwy ich są koprofagami. W roku 2000 ze wszystkich odłowio-nych muchówek z rodziny bzygowatych od 80% w „zakrzewieniu I” do 100%na „miedzy I” stanowiły gatunki afidofagiczne. W 2001 roku na „miedzy I”odnotowano również 100% mszycożernych gatunków, a w pozostałych sie-dliska odłowiono ich ponad 91%. Wśród odłowionych muchówek z rodzinySyrphidae dominowały gatunki afidofagiczne, mające duże znaczeniew ograniczaniu populacji mszyc (BENNEWICZ 2002). Spośród badanych sie-dlisk najliczniej odławiano bzygowate na „miedzy II”. A w 2001 roku na tejmiedzy odłowiono dwukrotnie więcej gatunków afidofagicznych niż w pozo-stałych badanych zaroślach śródpolnych. W badanych miedzach i zakrzewie-niach dominowały wśród gatunków mszycożernych: Episyrphus balteatus,Melanostoma mellinum i Sphaerosphoria scripta. W koloniach mszyc larwytych gatunków są pospolicie notowane (WNUK 1972; MALINOWSKA 1997;BENNEWICZ 2001). Ocenę zależności między badanymi siedliskami oparto okryteria jakościowo-ilościowe (wskaźnik Shannona-Weavera). W 2001 rokuobliczony wskaźnik różnorodności gatunkowej wykazał, że badane siedliskaróżniły się między sobą istotnie. Pomimo, że liczebność muchówek była naj-większa ma miedzach, to jednak największą różnorodność gatunkową zgru-powań bzygowatych obserwowano w siedlisku „zakrzewionym II”. Świadczyto, że zakrzewienia stanowią lepsze warunki dla rozwoju tych muchówek(BARCZAK i in. 2000; BENNEWICZ 2002).

Podsumowując należy stwierdzić, że w rolnictwie ekologicznym, prefero-wanym na tym terenie, licznie występujące mszycożerne muchówki z rodzinySyrphidae, mają szczególne znaczenie, jako naturalni wrogowie mszyc. A za-krzewienia śródpolene wydają się być szczególnie cennymi siedliskami dlatych owadów.

PIŚMIENNICTWO

BARCZAK T., KACZOROWSKI G., BENNEWICZ J., KRASICKA-KORCZYŃSKA E. 2000: Znacze-nie zarosli sródpolnych jako rezerwuarów naturalnych wrogów mszyc. Wyd. Uczeln.ATR, Bydgoszcz. 47 ss.

BENNEWICZ J. 2001: Zgrupowania mszyc i ich naturalnych wrogów, muchówek z rodzinybzygowatych w zaroślach śródpolnych. Progress Plant Protect., 41 (2): 670-674.

BENNEWICZ J. 2002: Znaczenie różnego typu zarośli śródpolnych dla mszycożernych bzygo-watych (Syrphidae). Zesz. nauk. AR im. Kołłątaja w Krakowie, 82: 377-382

MALINOWSKA D. 1973: Larwy bzygowatych (Diptera) w koloniach mszyc na niektórych rosli-nach uprawnych. Pol. Pismo ent., 43: 607-619.

WNUK A. 1972: Badania nad skladem gatunkowym drapieżnych bzygowatych (Syrphidae,Diptera) wystepujących w koloniach mszyc na drzewach i krzewach owocowych. Pol. Pi-smo ent., 42: 235-247.


Rozmieszczenie Diptera rzeki Pasłęki w strefie oddziaływaniaelektrowni wodnej „Kasztanowo” *

Diptera distribution of the River Pasłęka in the influence zone of the waterpower station „Kasztanowo”

ALINA BONAR, URSZULA SZYMAŃSKA, MAJA ADAMCZUK

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Zakład Prawa Ochrony Środowiska

ABSTRACT: Study relatived the quality and quantity composition and the biodiversity indi-cators befor and below the water power station. The biodiversity indicators of the Dipteracommunities had the highest values in the water stagnation zone. However the higest ofDiptera taxons below the water power station was observed.

KEY WORDS: Diptera, river, water power station, conservation area.

Badania składu ilościowego i jakościowego muchówek (Diptera) prowa-dzono na rzece Pasłęce (objęta ochroną rezerwatową od 1970r.) w rejonieoddziaływania elektrowni wodnej „Kasztanowo”. Powyżej elektrowni znaj-duje się zastoisko z nagromadzoną wodą o głębokości do ok. 2m, gdzie pręd-kość przepływu wody jest spowolniona. Sprzyja to osadzaniu materii orga-nicznej i nieorganicznej. W strefie brzegowej dominują siedliska z roślinno-ścią wynurzoną i zanurzoną oraz muliste. Natomiast poniżej elektrowni rze-ka jest dość płytka, a szybki nurt wynosi materię organiczną, odsłaniając ka-mieniste i kamienisto-żwirowe dno porośnięte miejscami oczeretem i roślin-nością zanurzoną. Materiały zbierano w latach 2001–2003 raz w miesiącu odkwietnia do listopada uwzględniając siedliska ze zróżnicowanymi podłożami(podłoże z przewagą roślinności wodnej wynurzonej i zanurzonej, kamieni-ste, piaszczyste oraz muliste), rozmieszczone do około 1 km powyżej i poni-żej elektrowni. Próby pobierano czerpakiem hydrobiologicznym zgodnie zprzyjętą w tego typu badaniach metodą (STAŃCZYKOWSKA 1986), przy czymz każdego typu podłoża zbierano po pięć podprób ilościowych. W oznacza-niu przynależności systematycznej wykorzystano klucze CZERNOWSKIEGO(1949), ROMANISZYNA (1958), EDMONDSONa (1971) i ROZKOSZNEGO(1980).

Stwierdzono różnice w liczbie taksonów na podłożach roślinnych, kamie-nistych, piaszczystych i mulistych. Na wszystkich objętych badaniami stano-wiskach, niezależnie od podłoża licznie występowały larwy Chironomidae.

*badania realizowano w ramach grantu KBN nr 6PO4G06620 pt. „Ekologiczne skutki zabu-dowy rzeki Pasłęki do celów małej retencji i energetyki wodnej”


Zabudowa Pasłęki (elektrownia) utworzyła dwa odcinki rzeki, różniącesię pod względem prędkości przepływów wody, czego skutkiem były zmianyw liczbie taksonów, a także w składzie jakościowym Diptera. Powyżej elek-trowni na stanowiskach roślinnych stwierdzono 13 taksonów, na kamieni-stych 7 i na piaszczystych 9. Na stanowiskach poniżej elektrowni liczba tak-sonów była znacznie większa i wynosiła odpowiednio 17, 14 i 15.

Pod względem jakościowym różnice w rozmieszczeniu Diptera były nastę-pujące. Przed elektrownią (wody o spowolnionej prędkości przepływu) nastanowiskach roślinnych występowały licznie poczwarki Ceratopogonidae, nastanowiskach kamienistych – larwy Tanytarsus ex grege exiguus, na piaszczy-stych larwy i poczwarki Ceratopogonidae, a na mulistych larwy Psychoda sp.,Tipula sp., Eulalia sp. i Atrichops crassipes.

Stanowiska roślinne zlokalizowane poniżej elektrowni (silny nurt) obfito-wały w larwy Simlium sp., poczwarki Ceratopogonidae i larwy Tanytarsus exgrege exiguus, zaś na podłożach kamienistych larwy Tanytarsus ex grege exi-guus były dominantem. Na stanowiskach piaszczystych licznie występowałylarwy Ceratopogonidae. Na stanowiskach mulistych stwierdzono tylko larwyChironomidae, Simulium sp. i Tabanus sp.

Czynnikiem, który mógł pośrednio wpłynąć na rozmieszczenie Dipterabyła ilość wody dopływającej do rzeki Pasłęki ze zlewni. Zmiany te odzwier-ciedlają współczynniki bioróżnorodności obliczone wg. Margalef’a (KREBS1996). W latach 2001 i 2002, przy dużej ilości wody płynącej rzeką współ-czynniki bioróżnorodności były wyższe poniżej elektrowni, podczas gdyw 2003 roku współczynnik bioróżnorodności Diptera osiągnął wyższą wartośćpowyżej elektrowni („mała woda”). Średnie miesięczne opady od III do XIwynosiły w 2001 – 55mm, 2002 – 69mm, 2003 – 12mm.

PIŚMIENNICTWO

CZERNOWSKIJ A. A. 1949: Opreidielitiel liczinok komarow siemiejstwa Tendipedidae. Akad.Nauk SSSR, Moskwa-Leningrad.

EDMONDSON W. J.1971: Fresh-Water Biology. Universyty of Washington, Seatle. 1120 ss.KREBS C. J. 1996: Ekologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

ROMANISZYN W. 1958: Muchówki – Diptera. Klucze Oznacz. Owadów Pol., Warszawa, 28.ROZKOSZNY R. 1980: Klicz vodnych larev hmyzu. Czechoslovenska Akademie Ved, Praga.STAŃCZYKOWSKA A. 1986: Zwierzęta bezkręgowe naszych wód. WSiP Warszawa.


Nowe dane o wodnych chrząszczach (Coleoptera) obszarówchronionych Lubelszczyzny

New data about the aquatic beetles (Coleoptera) of protected areasin the Lublin region

PAWEŁ BUCZYŃSKI 1, WITOLD KOWALIK 2

1 Zakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-570 Lublin2 Katedra Zoologii, Akademia Rolnicza, ul. Akademicka 13, 20-570 Lublin

ABSTRACT: Authors present materials collected in the years 1967–93 in 2 national parksand 7 nature reserves in SE Poland. 52 species were recorded in total of which 1 is protectedand 4 are redlisted in Poland. The great values of the beetle assemblages of running watersin the Roztocze Upland and lakes and peat bogs in the Western Polesie are emphasised.The presented material can facilitate the analyses of the changes of regional fauna whichare difficult in the Lublin region due to the lack of historical data.

KEY WORDS: Coleoptera, aquatic beetles, Poland, national park, nature reserve, records.

Wodne chrząszcze Lubelszczyzny były do niedawna słabo zbadane. PozaRoztoczem (TENENBAUM 1913) i jeziorami sosnowickimi (KOWALIK 1968),do lat 90-tych XX w. prace nad nimi ograniczały się niemal wyłącznie do wy-rywkowych badań faunistycznych. Utrudnia to analizy zmian fauny, ważnezwłaszcza przy badaniach obszarów chronionych. Niniejsze opracowanie jestprezentacją materiału zebranego w latach 1967–93, na różnej rangi obsza-rach chronionych Lubelszczyzny. Zbiór te, choć stosunkowo nieduży (338okazów, 52 gatunki), jest ważny jako punkt odniesienia dla obecnie prowa-dzonych badań.

W poszczególnych obiektach badawczych złowiono: rezerwat „CzartowePole” (UTM FA48; lata 1973–75), źródła i rzeka Sopot – 11 gatunków; re-zerwat „Szum” (FA49; 1973–74), źródła i rzeka Szum – 9 gatunków; rezer-wat „Nad Tanwią” (FA58; 1973–74), rzeki Jeleń i Tanew oraz źródła przyTanwi – 10 gatunków; Roztoczański Park Narodowy (FB40; 1973–75), rzeki,strumienie i stawy – 15 gatunków; planowany rezerwat „Jezioro Łukietek”(FB39; 1980), Jez. Łukietek – 3 gatunki; rezerwat „Jezioro Brzeziczno”(FB49; 1967–71), Jez. Brzeziczno – 16 gatunków; planowany rezerwat „Uro-czysko Uściwierskie” (FB49; 1991), Jez. Uściwierz – 2 gatunki; Poleski ParkNarodowy (FB49, FB59, FC40, FC50; 1966–68, 1991–93), jeziora oraz wodytorfowisk niskich i sfagnowych – 18 gatunków; rezerwat „Trzy jeziora”(FB89; 1968), Jez. Brudzieniec – 2 gatunki.


Wykazano cztery gatunki z Czerwonej listy Polski (PAWŁOWSKI i in. 2002)i jeden gatunek chroniony (ROZPORZĄDZENIE... 2001):– Brychius elevatus (PANZ.) [kategoria LC] – rez. „Czartowe Pole” (Sopot,

28 VIII 1972, 1 ex.); rez. „Nad Tanwią” (Tanew, 14 VI 1973, 2 exx.,19 VII 1973, 5 exx.; źródła przy Tanwi, 14 VII 1972, 2 exx.).

– Haliplus variegatus STURM [NT] – rez. „Jezioro Brzeziczno” (Jez. Brze-ziczno, 13 IV 1967, 1 ex.).

– Haliplus varius (NIC.) [EN] – Poleski PN (Jez. Moszne, 11 X 1991, 1 ex.).– Graphoderus bilineatus (DE G.) [chroniony] – Poleski PN (torfiarka na Ba-

gnie Bubnów k. Sękowa, 6 IX 1993, 1 ex.).– Spercheus emarginatus (SCHALL.) [CR] – rez. „Jezioro Brzeziczno” (Jez.

Brzeziczno, 13 IV 1967, 1 ex.).Zebrane dane świadczą o ważności wielu środowisk wodnych regionu lu-

belskiego dla ochrony chrząszczy. Dotyczy to zwłaszcza rzek Roztocza orazjezior i torfowisk Polesia Zachodniego. W rzekach Roztocza, obok licznegowystępowania Brychius elevatus, interesująca jest wysoka liczebność steno-termicznej Elmis aenea (Ph. MÜLL.) oraz jej wyraźna przewaga nad euryter-micznymi Limnius volcmari (PANZ.) i Oulimnius tuberculatus (Ph. MÜLL.).Świadczy to o podobieństwie tych rzek do wód bieżących obszarów górskichi podgórskich. Natomiast wody poleskie są ważną ostoją fauny tyrfofilneji tyrfobiontycznej.

Analizowane materiały mają w dużej mierze charakter historyczny.Ostatnie badania Polesia Zachodniego wskazują, że pozostaje ono nadal ob-szarem o bogatej, dobrze zachowanej faunie wodnych chrząszczy (BUCZYŃ-SKI, PIOTROWSKI 2002). Obecnie trwają intensywne badania Roztocza.

PIŚMIENNICTWO

BUCZYŃSKI P., PIOTROWSKI W. 2002: Materiały do poznania chrząszczy wodnych (Coleopte-ra) Poleskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. Przyr., 21 (2): 185-194.

KOWALIK W. 1969: Chrząszcze wodne (Coleoptera aquatica) jezior sosnowickich na Pojezie-rzu Łęczyńsko-Włodawskim. Annals Univ. M. Curie-Skłodowska, sec. C, 23: 283-300.

PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., MAZUR M. 2002: Coleoptera Chrząszcze. [W:] GŁOWACIŃSKI Z.(red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Wydawnictwo InstytutuOchrony Przyrody PAN, Kraków: 88-110.

TENENBAUM S. 1913: Chrząszcze (Coleoptera) zebrane w Ordynacyi Zamojskiej. Pam. Fizy-ogr., 21, III: 1-72.


O zasadności włączenia „Krowiego Bagna” do Poleskiego ParkuNarodowego – na podstawie Odonata, wodnych Coleoptera

i Trichoptera

Is the incorporation of the „Krowie Bagno” Marsh into the PoleskiNational Park well-founded? – on the basis of Odonata, aquatic Coleoptera

and Trichoptera

PAWEŁ BUCZYŃSKI 1, EDYTA SERAFIN 2

1 Zakład Zoologii UMCS, ul.Akademicka 19, 20-570 Lublin2 Katedra Zoologii, Akademia Rolnicza, ul. Akademicka 13, 20-570 Lublin

ABSTRACT: The „Krowie Bagno” Marsh situated near the Poleski National Park was mel-iorated in 60s of 20th century. Because the north-central area of the marsh has remained ofhigh natural values the whole area is proposed to become a part of the national park. Theevaluation basing on Odonata, aquatic Coleoptera and Trichoptera was conducted in 2003 inorder to support this idea. The obtained results showed that fauna was rich in species(Odonata: 36, Coleoptera: 74, Trichoptera: 21) and its assemblages were natural. 6 speciesunder protecion and 9 from red lists were aslo found. Faunas associated with lakes and peatbogs were the most interesting aspect of research, in contrary to anthropogenic waters. Nev-ertheless, the most valid factor for maintaining such abundant fauna is the stabilization ofwater conditions.

KEY WORDS: nature protection, national park, Odonata, Coleoptera, Trichoptera, Poland.

„Krowie Bagno” to kompleks wodno-torfowiskowy o powierzchni 40 km2,wbrew protestom przyrodników zmeliorowany w latach 60-tych XX w. Jestużytkowane jako mało wydajne łąki, miejscami wydobywa się torf. Ponieważleży blisko Poleskiego Parku Narodowego (PPN), planuje się jego renatury-zację. W planie ochrony PPN z 1999 roku uznano też za wskazane włączeniego do parku. By ocenić zasadność tych planów, w roku 2003 badaliśmy zgru-powania ważek, wodnych chrząszczy i chruścików najlepiej zachowanej czę-ści „Krowiego Bagna”. Prace objęły jeziora Lubowierz i Lubowierzek (tzw.„Bycze Jaja”) wraz z otaczającymi je torfowiskami oraz leżące na południeod nich: kanał Więzienny Rów i rowy melioracyjne.

Wodna entomofauna badanego obszaru jest bogata taksonomicznie:stwierdziliśmy 36 gatunków Odonata, 74 Coleoptera i 21 Trichoptera, w tym6 gatunków chronionych [*] i 9 z krajowych Czerwonych list [#]: Sympecmapaedisca*, Nehalennia speciosa*#, Aeshna juncea#, Aeshna viridis*#, Leucorr-hinia albifrons*#, L. caudalis*#, L. pectoralis*, Hydrophilus aterrimus#, Ma-


cronychus quadrituberculatus#, Hydropsyche ornatula# i Oecetis tripunctata#

[oznaczenie niepewne] (BERNARD i in. 2002; PAWŁOWSKI i in. 2002; ROZPO-RZĄDZENIE 2001; SZCZĘSNY 2002). Interesujące jest złowienie do światłanowego dla fauny Polski chruścika Orthotrichia tragetti. Zgrupowania bada-nych owadów w jeziorach były specyficzne siedliskowo, bogate w gatunkizwiązane z torfowiskami i mało żyznymi jeziorami. Zebrane dane wskazująna ich wysokie walory przyrodnicze, porównywalne z najcenniejszymi jezio-rami PPN: Jez. Moszne i Jez. Długim. Pod każdym względem mało warto-ściowe okazały się natomiast siedliska antropogeniczne – rowy i kanały.

Badana część Krowiego Bagna okazała się ważna dla zachowania natural-nej fauny jezior i torfowisk Polesia. Postulat jej włączenia do PPN jest więcw pełni uzasadniony. Jednak niezależnie od tego, czy zostanie on spełniony,niezbędna jest poprawa stosunków wodnych na tym obszarze. Niski poziomwód gruntowych powoduje miejscami okresowe przesuszanie wierzchnichwarstw torfu i wahania lustra wody w jeziorach (np. w 2003 r. niemal całko-wicie wyschło Jez. Lubowierz). Niekorzystnym zjawiskiem jest też wyraźnaeutrofizacja badanych wód i ekspansja Betula verrucosa. Zagraża to kondycjijezior i torfowisk oraz zasiedlającej je, specyficznej i cennej entomofaunie.

PIŚMIENNICTWO

BERNARD R., BUCZYŃSKI P., ŁABĘDZKI A, TOŃCZYK G. 2002: Odonata Ważki. [W:] GŁO-WACIŃSKI Z. (red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Wydaw-nictwo Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 125-127.

PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., MAZUR M. 2002: Coleoptera Chrząszcze. [W:] GŁOWACIŃSKI Z.(red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Wydawnictwo InstytutuOchrony Przyrody PAN, Kraków: 88-110.

ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001 r. w sprawie określenia li-sty gatunków zwierząt rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ści-słą i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych zakazów. Dz. U.130 poz. 1456.

SZCZĘSNY B. 2002: Trichoptera Chruściki. [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona listazwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Wydawnictwo Instytutu Ochrony PrzyrodyPAN, Kraków: 76-79.


Owady wybranych obszarów źródliskowych Gorczańskiego ParkuNarodowego

Insects of some spring areas of the Gorce National Park

KAROLINA CHANIECKA

Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź,e-mail: [email protected]

ABSTRACT: The paper informs of the most common, dominant and interesting species ofInsects inhabiting varies types of spring habitats: springs, spring brooks and bog-springs inGorce National Park.

KEY WORDS: Insects, spring areas, Gorce National Park, the Western Beskidy Mts.

Gorczański Park Narodowy (Beskidy Zachodnie) stanowi teren szczegól-nie odpowiedni do badań nad fauną obszarów źródliskowych – wyróżnia sięna tle pozostałych parków najwyższą gęstością sieci rzecznej (2,3 km/km2),a średnia gęstość stałych wypływów wody, wynosząca 20-25 na km2, lokalniemoże być nawet kilkakrotnie większa (KOSTERKIEWICZ 1988; LANGER1985). Źródłowe partie dolin zachowały naturalny charakter, a dolina rzekiKamienicy, w której usytuowane są badane źródliska, została uznana zaostoję przyrody o znaczeniu europejskim, ze względu m.in. na obecność za-nikających i zagrożonych siedlisk, w tym niektórych o unikatowej wartości(DYDUCH-FALNIOWSKA i in. 1999).

Ekosystemy źródliskowe, obejmujące źródła, ich bezpośrednie odpływyoraz sąsiadujące mokradła, charakteryzują się zróżnicowaną i niejednokrot-nie unikatową fauną i florą. Źródła są strefą graniczną siedlisk naziemnychi podziemnych, wodnych i lądowych. Warunkuje to współwystępowanie fau-ny wód powierzchniowych z gatunkami stygobiontycznymi, elementów typo-wo wodnych, ziemnowodnych i lądowych. Specyfika termiczna źródeł spra-wia, że stanowią one refugia dla zimnolubnych gatunków stenotermicznychi gatunków reliktowych; ze względu na izolację i wyspowy charakter roz-mieszczenia mogą być też miejscem powstawania endemitów. Odpływy źró-dłowe, niekiedy zanikające i poddawane ekstremalnym warunkom termicz-nym bywają natomiast zasiedlane w sposób ubogi, przypadkowy. Z kolei wy-pływy bagienne (np. młaki) stanowią środowiska wyróżniające się dużą róż-norodnością gatunkową (KUSLER i in. 1994). Poprzez powiązanie siedliskpłytkowodnych i nasączonych wodą gleb łączą cechy ekosystemów wodnychi lądowych. Wykazując znaczną zmienność w czasie i przestrzeni sprzyjajątworzeniu się rozmaitych mikrosiedlisk, oferując dogodne warunki egzysten-cji organizmom o przeróżnych wymaganiach.


Badaniami objęto 27 obszarów źródliskowych zlokalizowanych na terenieGorczańskiego PN (830–1230 m n.p.m.), w tym 27 źródeł, 23 przyźródłoweodcinki potoków oraz 15 młak. Materiał zbierano w latach 1995–1996, w od-stępach 6-tygodniowych.

Z 630 prób ilościowych wysegregowano blisko 40 000 osobników Inverte-brata. Owady (8 rzędów) stanowiły ponad połowę makrofauny, we wszyst-kich typach siedlisk będąc najliczniejszą z grup (61% fauny źródeł, 55%w odpływach, 44% w młakach). W źródłach i odcinkach przyźródłowychzdecydowanie dominowały trzy rzędy: Diptera, Trichoptera i Plecoptera;w odpływach dodatkowo zaznaczył się udział Coleoptera. Z kolei w młakachobok wyraźnie przeważających Diptera znaczący udział miały Collembolai Plecoptera.

W źródliskach stwierdzono występowanie 206 taksonów makrobezkrę-gowców, w tym 161 taksonów Insecta. Wśród owadów zidentyfikowanych dogatunku (82) najbardziej pospolite były: w źródłach – muchówka Heterotris-socladius marcidus (Chironomidae) oraz chruścik Parachiona picicornis,w odpływach – muchówki Brillia modesta, H. marcidus (Chironomidae),chruściki Sericostoma personatum i Chaetopteryx polonica, w młakach – mu-chówki Neolimnomyia nemoralis (Limoniidae) i Pedicia rivosa (Pediciidae).

Owadami zdecydowanie najliczniejszymi były: w źródłach – ochotkowateProdiamesa olivacea (10,9% makrofauny), H. marcidus (10,7%) i chruścikDrusus carpathicus (2,7%), w odpływach – chruściki S. personatum (2,7%),D. carpathicus (2,2%), Lithax niger (1,4%), ochotkowate H. marcidus(2,3%), Pseudodiamesa branickii (1,4%) oraz chrząszcz Elmis latreillei(1,5%), w młakach – chruścik Beraea pullata i muchówka Neolimnomyia ne-moralis (Limoniidae) (po ponad 1% fauny młak).

W źródliskach stwierdzono obecność 7 gatunków z „Czerwonej listy zwie-rząt ginących i zagrożonych Polski” (GŁOWACIŃSKI 2003): jednego o statu-sie gatunku zagrożonego [EN] – Crenitis punctatostriata (Coleoptera), pięciuz kategorii gatunków najmniejszej troski [LC] – Hydroporus kraatzi (Coleo-ptera), Beraea maurus, Potamophylax carpathicus, Plectrocnemia brevis, Syna-gapetus armatus (Trichoptera) oraz jednego gatunku o słabo rozpoznanymstatusie [DD] – Beraea pullata (Trichoptera).

Wśród wykazanych gatunków owadów znalazło się 6 endemitów: ogólno-karpackie – Morulina verrucosa (Collembola), Apatania carpathica, Chaeto-pteryx polonica (Trichoptera), północno- wschodniokarpackie – Drusus car-pathicus, Potamophylax carpathicus (Trichoptera) i endemit południowo-wschodniokarpacki wnikający w Karpaty Zachodnie, o zasięgu kończącymsię na Gorcach – Drusus brunneus (Trichoptera).

Dla muchówek Tipula simulans (Tipulidae) oraz Parasmittia carinata(Chironomidae), stanowiska w Gorcach są drugim znanym w Polsce miej-scem występowania, zaś rodzaj Parachaetocladius (Chironomidae), występu-


jący w badanym terenie powszechnie i licznie, w Polsce znany jest dotych-czas tylko ze źródlisk gorczańskich (CHANIECKA 2001a, 2001b).

PIŚMIENNICTWO

CHANIECKA K. 2001a: Tipula (Savtshenkia) simulans SAV. (Nematocera, Tipulidae) – drugiestanowisko w Polsce rzadkiego gatunku muchówki. Parki nar. Rez. przyr., 20, 2: 13-17.

CHANIECKA K. 2001b [in lit.]: Muchówki w faunie bezkręgowej obszarów źródliskowychGorczańskiego Parku Narodowego. XX Zjazd Sekcji Dipterologicznej, Ojców 25–27 V 2001.Dipteron, Gdańsk – Łódź, 17: 4-9.

DYDUCH-FALNIOWSKA A., KAŹMIERCZAKOWA R., MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZA-NOWSKA-SUCHARSKA J., ZAJĄC K. 1999: Ostoje przyrody w Polsce. IOP PAN, Kraków.244 ss.

GŁOWACIŃSKI Z. (red.) 2002: Czerwona lista zwierzat ginących i zagrożonych w Polsce. IOPPAN, Kraków. 155 ss.

KOSTERKIEWICZ R. 1988 [in lit.]: Wody. Hydrografia. [W:] Gorczański Park Narodowy,Kronika, T. 1, Opis ogólny, Rzeki: 39-44. [mscr.]

KUSLER J. A., MITSCH W. J., LARSON J. S. 1994: Ekosystemy podmokłe. Świat Nauki, War-szawa, 3 (31): 18–25.

LANGER M. 1985: Hydrografia górnej części doliny Poniczanki. [W:] BANDOŁA-CIOŁ-CZYK E.: Badania fizjograficzne i ekologiczne na obszarze zlewni Poniczanki w Gor-cach, Studia Naturae, Ser. A, 29: 85-97.

Trzmiele, Bombus LATR. (Hymenoptera: Apidae: Bombinae) jakoelement i symbol ochrony krajobrazu przyrodniczego,

w filatelistyce światowej

Bumble bees, Bombus LATR. (Hymenoptera: Apidae: Bombinae) as anelement and symbol of conservation of nature landscape,

in the world philately

WIT CHMIELEWSKI

Oddział Pszczelnictwa, Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławye-mail: [email protected]

ABSRTRACT: Bumble bees (Bombus LATR.), belong to very effective plant pollinating in-sects of economic and ecological importance. They were placed in so called „red book” andbelong to the species of entomofauna protected by law as animals menaced by human activ-ity and environment pollution. As elements of natural biocenoses and symbols of natural


landscape they are also presented in postage stamps and other philatelic issues. Since now„bumble-bee stamps” were issued in 30 countries and they amount over 50 items. Of themthe oldest are the stamps showing buff and white tailed bumble bees, Bombus terrestris L.and Bombus lucorum (L.) issued in Switzerland, Finland (1954), Poland and former Czecho-slovakia (1961). Total number of these issues include pictures of 13 identified species andsome undetermined Bombus specimens. Majority of them show bumble bees as pollinatorsvisiting agricultural cultivars (e.g. clovers, sunflower), various ornamental plants, weeds, or-chard-, park- and forest-trees and bushes. Pollination of cultivated and wild living plant spe-cies, especially so called „difficult flowers” plants, (e.g. red clover, alfalfa) by them isnecessery condition of optimal fruit and seed crops and ecological balance in nature. Pres-entation of these useful insects by means of philately is worthy of recom-mendation as an attractive and effective method of popularization of their biocenotical andeconomic importance and idea of nature conservation.

KEY WORDS: Bombus, bumble bees, environment protection, nature conservation, philat-ely.

Trzmiele należą do najbardziej efektywnych zapylaczy roślin uprawnychpolowych, szklarniowych i dziko-rosnących w przyrodzie. Zanieczyszczenieśrodowiska sprawia, że od wielu już lat ich liczebność w przyrodzie ma ten-dencję malejącą. Niektóre gatunki są zagrożone wyginięciem i w związkuz tym umieszczone zostały w tzw. „czerwonej księdze”, na liście gatunkówentomofauny prawnie chronionej. W niektórych krajach prowadzi się zakro-joną na szeroką skalę edukację ekologiczną społeczeństwa, a zwłaszcza z my-ślą o młodzieży, mającą na celu upowszechnienie wiedzy o tych pożytecz-nych owadach i idei ich ochrony. Celowi temu służą m.in. edycje znaczkówpocztowych i innych walorów filatelistycznych, jako jedna z najbardziej sku-tecznych form tej działalności.

Pierwsze europejskie znaczki pocztowe związane tematycznie z trzmiela-mi (Bombus LATR.), ukazały się już przed ponad 50 laty w Szwajcarii i Fin-landii (1954), a nieco póżniej w Polsce i (byłej) Czechosłowacji (1961). Pol-ski znaczek z trzmielem, B. lucorum (L.) (w serii: owady chronione) jest jak

MOTTO: “... les Bourdons hirsutes et trapus, parfois minuscules, presquetoujours énormes et couverts, comme les hommes primitifs, d’un informesayon que cerclent des anneaux de cuivre ou de cinabre. Ils sont encore ŕdemi barbares, violentent les calices, les déchirent s’ils résistent, et pénčtrentsous les voiles satinés des corolles comme l’ours des cavernes entrerait sousla tente, toute de soie et de perles, d’une princesse byzantine. ...”

[“... Trzmiel gruby i kosmaty, w niektórych odmianach maleńki, prawie za-wsze ogromny i pokryty kudłatym włosem, niby człowiek jaskiniowy, o prze-paskach barwy miedzi lub cynobru. Jest to barbarzyńca na poły, gwałci kieli-chy kwiatów, rozdziera je, jeśli się opierają, i pakuje się do przecudnego oko-la płatków, niby niedźwiedź z epoki lodowej do namiotu z jedwabnej, hafto-wanej perłami tkaniny, gdzie śni królewna z Bizancjum. ...”]

(MAETERLINCK M. 1901: La vie des abeilles.[Życie pszczół]. Paris).


dotychczas jedyną pozycją z tym motywem, wydaną w naszym kraju. Późniejukazały się edycje w wielu innych krajach na całym świecie. Wydawano jeprzy różnych okazjach, jak np. „Evropsky Rok Ochrany Přirody” (Czechy –1995), „Krasnaja Kniga” (Rosja – 1994), „Pro Juventute” (Szwajcaria –1954), „Fur die Jugend” (Niemcy – 1984), „I Exposicion Nacional de Orqu-ideas” (Kolumbia – 1967), „Maurice Maeterlinck Prix Nobel De Litterature1911” (Niger – 1977) etc. W sumie jest ich obecnie na świecie ponad 50,a łącznie z kartami pocztowymi i stemplami okolicznościowymi o tej tematy-ce znacznie więcej. Pokazano na nich 13 określonych i ponad 14 niezidenty-fikowanych gatunków.

W literaturze filatelistyczno-entomologicznej trzmiele traktowane są za-zwyczaj łącznie z pszczołą miodną i innymi błonkówkami pszczołowatymi.Celem obecnego opracowania jest oddzielne potraktowanie tematu, gdyżdotychczas brak było publikacji naukowej z tego zakresu, poza skromnymiwzmiankami o charakterze popularno-naukowym (CHMIELEWSKI 1977).Prezentację oparto na zbiorach własnych (znaczki, karty pocztowe) groma-dzonych od wielu lat, przy czym korzystano z katalogów filatelistyki świato-wej, takich jak Michel i Scott oraz Yvert & Tellier. Zebrane dane skonfron-towano z podobnymi informacjami w dostępnej literaturze (DEVOS 1968;FISK i in. 1962; MOULTON 1971; PRUESS 1973; SHAW, STUART CHING 1994;WRIGHT 1967).

A oto gatunki trzmieli (Bombus LATR.) na wydanych dotychczas znacz-kach pocztowych (kraj, rok edycji serii):

B. americanorum F. (Vietnam – 1986); B. bimaculatus CRESSON (Buł-garia – 2002[?]); B. hortorum (L.) (Węgry – 1980); B. lucorum (L.)(Finlandia – 1954, Polska – 1961, W. Man – 2001); B. modestus EVER-SMANN (Rosja – 2000); B. muscorum (L.) (Rosja – 2000); B. pascu-orum (SCOP.) [= B. agrorum (F.)] (Angola – 2000, Rosja – 2000);B. pomorum (PANZ.) (Litwa – 1999); B. proteus GERSTAECKER (Rosja– 2000); B. (Megabombus) ruderatus (F.) (Gwinea Równikowa – 1974,Portugalia - Azory – 1984, Rosja – 2000); B. sporadicus NYLANDER(Rosja – 2000); B. subterraneus (L.) (Angola – 2000, Rosja – 2000);B. terrestris (L.) (Belgia – 1996, Jugosławia – 1978, Mongolia – 1979,Niemcy - Berlin – 1982, Niger – 1977, Norwegia – 1997, Sharjah –1972, Wielka Brytania – 1985); Bombus sp. (Brazylia – 1979, Finlandia– 1993, Gwinea-Bissau – 2001, Monako – 1988, 1989, Kolumbia –1967, Mozambik – 1989, Nikaragua – 1979, Niemcy - Berlin – 1985,(była) NRD – 1980, 1982; Paragwaj – [?], Rosja – 1994, St Vincent –1976, Umm-Al.-Qiwain – 1973).


Spośród roślin odwiedzanych przez trzmiele na znaczkach tych pokazanom.in. Carduus sp., Dianthus sp., Catasetum macrocarpum RICH. ex CUNTH.,Centurea sp., Doronicum sp., Echium vulgare L., Fragaria sp., Gaillardia ari-stata PURSH., Gentiana sp., Geranium sanguineum L., Helianthus annuus L.,Hypericum perforatum L., Iris sp., Lilium sp., Monochaetum sp., Myosotis sp.,Pulsatilla sp., Rosa sp., Salix sp., Trifolium pratense L., Trifolium repens L., Ve-ronica sp.

Prezentacja trzmieli jako elementu krajobrazu przyrodniczego poprzezfilatelistykę jest efektywną, efektowną i godną rekomendacji formą popula-ryzacji wiedzy o tych pożytecznych owadach, idei ochrony przyrody i środo-wiska życia człowieka. Znaczki o tej tematyce poza walorami edukacyjnymimają też dużą wartość naukową i są miniaturowymi dziełami sztuki.

PIŚMIENNICTWO

CHMIELEWSKI W. 1977: Trzmiele na znaczkach pocztowych różnych krajów. Pszczelarstwo2: 19.

DEVOS R. 1968: Postzegels en bijen. Maandbl. Vlaam. Imkersb., 54 (3): 79-81.FISK F., MONTGOMERY B. E., PRUESS K. P., RIEGEL G. T., RINGS R. W. 1962: A checklist of

„entomological” stamps. Proc. N. Centr. Br. Ent. Soc. Amer., 17: 160-169.MAETERLINCK M. 1901: La vie des abeilles. Paris [Życie pszczół. Wydawnictwo Polskie

w Poznaniu (Firma R. Wegner), przekład F. MIRANDOLI. Książnica Śląska, Mikołów(1947)].

MOULTON M. A. 1971: A „beeline”approach to stamp collecting. Glean. Bee Cult., 99 (8):290-291.

PRUESS K. P. 1973: Postage stamps showing bees and hives. Bee World, 54 (2): 53-56.SHAW E., STUART CHING J. 1994: Bee and bee interest postage stamps of the world: supple-

ment 1. Bee World, 75 (4): 181-193.WRIGHT D. R. Jr. 1967: A checklist of insects on stamps. Part. III. Orders Diptera and Hy-

menoptera. Bio-Philately, 17 (2): 74-81.


Wstępne badania nad zespołami larw Diptera w glebie dolnegoregla w Gorczańskim Parku Narodowym

Preliminary research on Diptera larvae communities in the soil of the lowersubalpine forests in the Gorce National Park

ANNA CHRZAN, MARIA MARKO-WORŁOWSKA

Instytut Biologii Akademii Pedagogicznej, Zakład Ekologii, Badań Łowieckich i Ekoturystyki,ul. Podbrzezie 3, 31-054 Kraków

ABSTRACT: The research was carried out to prove the relation between the structures ofDiptera larvae communities in the pedofauna bearing in mind their role and preferentialhabitat. Two monitored areas situated both at 1020 and 750 metres above sea level made theresearch localities. The research localities differ in content of humus, nickel, chromium aswell as lead with the higher situated locality having more of these elements. The results ofthe study show that the concentration and variety of Diptera larvae communities in the soilof Carpathian beech depends mainly on humus content in the soil. On the other hand, al-most identical indexes of Chironomidae saprophagic larvae more than 70% in both exploredlocalities with significant concentration discrepancy prove that the factors which influencethe quantity structure of Diptera larvae communities in forest soils are mainly kinds of soiland forest stand.

KEY WORDS: soil mesofauna, larvae of Diptera, trophic structure, Gorce National Park.

Larwy Diptera stanowią znaczący komponent mezofauny glebowej podwzględem liczebności, biomasy i wielorakich związków troficznych. Zróżni-cowanie ich zespołów jest z reguły wyższe w glebach leśnych niż łąkowych,zaś struktura zespołów wykazuje ścisły związek zarówno z rodzajem gleby,jak i charakterem drzewostanu (BOROWSKI 1995).

Celem badań było wykazanie zależności pomiędzy strukturą zespołówlarw Diptera a siedliskowymi uwarunkowaniami na różnej wysokości w regludolnym Gorczańskiego Parku Narodowego.

Badania prowadzono w siedliskach glebowych buczyny karpackiej przezokres dwóch lat. Stanowiska badawcze usytuowane były na dwóch wybra-nych, stałych powierzchniach monitoringowych. Stanowisko I (s.21) zlokali-zowane było na wysokości 750 m n.p.m. a stanowisko II (s.46) na wysokości1020 m n.p.m. Charakterystykę badanych siedlisk przeprowadzono w opar-ciu o ogólne dane monitoringowe (LOCH i in. 1994) i uzupełniono szczegóło-wą analizą chemiczną gleby obejmującą takie parametry, jak: pH, zawartośćpróchnicy, zawartość w glebie metali ciężkich Cd, Cr, Ni, Pb.

Okresem najbardziej reprezentatywnym dla ustalenia różnorodności larwDiptera jest jesień, ze względu na zimowanie większości form w glebie (CIE-SIELSKA i in. 1991), dlatego szczegółową analizę porównawczą struktury ich


zespołów odniesiono do danych z tego okresu.Uzyskane wyniki wskazują, iż zagęszczenie, biomasa i różnorodność ze-

społów larw Diptera w glebie buczyny karpackiej są zależne głównie od za-wartości próchnicy w glebie. Na stanowisku II, w którym zawartość próchni-cy jest prawie dwukrotnie wyższa, w jesieni wykazano wyższe wartości za-gęszczenia i biomasy larw Diptera.

Uzupełniających danych dostarcza porównanie średniego ciężaru osobni-czego, który jest wyższy w glebie stanowiska I, co może mieć związek zezwolnionym przebiegiem rozwoju, a tym samym mniejszym przyrostem masyciała larw występujących w glebie siedlisk wyżej usytuowanych. Wskazujerównież na przewagę udziału drobnych glebowych saprofagów w badanychwyższych partiach leśnych Gorczańskiego Parku Narodowego.

Znaczące różnice w glebie obydwu stanowisk wykazuje zróżnicowanie ze-społów oraz ich struktura troficzna. Na stanowisku II stwierdzono występo-wanie 7 rodzin larw Diptera należących do trzech grup troficznych – saprofa-gów, fitosaprofagów i drapieżców. Natomiast na I stanowisku występowałytylko 4 rodziny z grupy saprofagów i drapieżców, nie odnotowano fitosapro-fagów. Dalsze różnice w strukturze troficznej dotyczą udziału drapieżnychlarw Dolichopodidae i Rhagionidae. Ich zagęszczenie w ciągu całego sezonuwegetacyjnego na stanowisku I jest wielokrotnie wyższe. Potwierdza to nie-mal ośmiokrotnie wyższa wartość wskaźnika struktury troficznej zespołu, wy-rażona relacją saprofagów i fitosaprofagów do drapieżców na stanowisku II.

Analiza zawartości metali ciężkich w glebie badanych siedlisk wykazała,iż mieszczą się one w przedziale średnich zawartości charakterystycznych dlagleb leśnych Polski, przy czym zawartość ołowiu wykazuje nieznaczną ten-dencję do jej przekroczenia. Odniesienie uzyskanych wyników badań dostwierdzonego stanu zawartości metali ciężkich w glebach badanych siedlisknie wykazało ich wpływu na kształtowanie się struktury zespołów larw Dipte-ra. Natomiast zbliżone wartości wskaźników dominacji saprofagicznych larwChironomidae, przekraczające 70% na obydwu badanych stanowiskach, przyznacznych różnicach ich zagęszczenia pozwalają stwierdzić, że czynnikamiwarunkującymi strukturę ilościową zespołów larw Diptera w glebach leśnychjest przede wszystkim rodzaj gleby i charakter drzewostanu.

PIŚMIENNICTWO

BOROWSKI J. 1995: Antropogeniczne przeobrażenia zgrupowań larw Diptera borów sosno-wych Polski. [W:] A. SZUJECKI (red.): Antropogeniczne przeobrażenia epigeicznej i gle-bowej entomofauny borów sosnowych. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 335-354.


CIESIELSKA A., KACZMAREK M., MAKULEC G., PĘTAL J., WASILEWSKA L.1991: Zespołybezkręgowców glebowych – ich funkcje i przemiany w glebach torfowych. Wiad. Instyt.Melior. i Użyt. Ziel., 16, 3: 195-209.

LOCH J. i inni 1994: Przewodnik po stałych powierzchniach monitoringowych GPN. Poznań.

Dynamika zmian fauny pszczół wywołana ochroną ścisłą murawykserotermicznej w Wielkopolskim Parku Narodowym

Dynamics of changes in bee fauna caused by strict protection ofxerothermic sward in Wielkopolska National Park

TOMASZ CIERZNIAK

Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii i Ochrony Środowiska

ABSTRACT: Influence of strict protection on dynamics of second succession and disap-pearance of xerothermic sward was analyzed. 1.5 ha of swards was replaced by forest during44 years. It has caused decrease of bee species richness about 78% and bee density about82%.

KEY WORDS: Apoidea, xerothermic sward, strict protection, changes in fauna.

Mała powierzchnia biotopów kserotermicznych stwarza niebezpieczeń-stwo łatwego ich zniszczenia, wraz z specyficzną florą i fauną. Paradoksalniezagrożenie stwarzają także źle zastosowane działania ochronne, które umoż-liwiając sukcesję wtórną prowadzą często do zaniku chronionych obiektów.W pracy przedstawiono ocenę tempa zmian sukcesyjnych zachodzącychw biocenozie kserotermicznej wskutek zaniechania działalności gospodar-czej i objęcia obiektu ścisłą ochroną rezerwatową, ze szczególnym uwzględ-nieniem owadów zapylających z nadrodziny Apoidea.

W prezentowanej analizie wykorzystano dane z prac SZULCZEWSKIEGO(1948), BANASZAKA (1983, 1995) i BANASZAKA i in. 2003. Badania przepro-wadzono na obszarze ochrony ścisłej „Jezioro Budzyńskie” w Wielkopol-skim Parku Narodowym (WPN). W granicach rezerwatu znajduje się piasz-czysty wał ozowy. Działalność rolnicza prowadzona przed powołaniem parkunarodowego i warunki mikroklimatyczne doprowadziły do ukształtowaniasię w południowo-wschodniej części ozu, na tzw. „Górach Szwedzkich”, mu-


raw kserotermicznych należących do zespołu Festuco-Silenetum otitis (CE-LIŃSKI, BALCERKIEWICZ 1973). Obszar ozu został wyłączony spod działalno-ści rolniczej w 1957 roku, w momencie utworzenia WPN.

Istnienie zdjęć lotniczych z lat 1952, 1960, 1976, 1981 i 1996 umożliwiłoprzestrzenną i czasową analizę tempa zanikania muraw kserotermicznychw wyniku sukcesji wtórnej.

Na tle zmian sukcesyjnych roślinności określono kierunek i zakres zmianw zgrupowaniu pszczół występujących na ozie.

Badania nad pszczołowatymi prowadzono systematycznie od 1977 roku.Co dziesięć lat wyznaczano okres 3–4 letni, w którym pobierano próby ilo-ściowe metodą transektów (BANASZAK 1980). Badania wykonano w latach1977–1980, 1988–1990 i 1998–2000. Próby pobierano zawsze na tej samejpowierzchni zbocza i szczytu ozu od kwietnia do sierpnia w odstępach śred-nio 3-tygodniowych.

Końcowy fragment ozu nad Jez. Budzyńskim o powierzchni 1,72 ha po-krywała na początku lat 50-tych roślinność murawowa. Objęcie ozu ochronąrezerwatową i zaprzestanie działań rolniczych, pozwoliły na rozwój krzewóworaz drzew i stopniowe zarastanie murawy. 1,5 ha muraw zanikło prawie cał-kowicie w ciągu 44 lat. Średnie tempo wkraczania zbiorowisk leśnych wyno-siło 343 m2/rok.

Na Ozie Budzyńskim stwierdzono występowanie 112 gatunków pszczół,co stanowi 50% fauny pszczół WPN (CIERZNIAK 2003). Napiaskowe mura-wy kserotermiczne warunkowały występowanie lokalnych populacji gatun-ków południowych oraz gatunków o szerszym zasięgu występowania, prefe-rujących jednak środowiska niezadrzewione, głównie suche murawy. W wy-niku zarastania muraw kserotermicznych stwierdzono, proporcjonalne dozmniejszającej się powierzchni murawy, zanikanie gatunków pszczół. Liczbagatunków pszczół zmniejszyła się w stosunku do stanu z końca lat 70. ponadtrzykrotnie (48 gatunków) (Ryc.). Pięć gatunków pszczół, które zanikły naOzie Budzyńskim posiadały tam jedyne znane stanowisko w WPN, tym sa-mym, według obecnej wiedzy, ustąpiły również z terenu parku.

Gatunki pszczół, które nadal utrzymują się w badanym środowiskuzmniejszyły swoją liczebność. Średnie zagęszczenie pszczół występujących naozie zmniejszyło się około 7-krotnie, z ponad 1000 osobników/ha w latach70. do około 150 osobników/ha obecnie (Ryc.)

Przedstawiony dane pokazują, że obszary kserotermiczne przeznaczonedo ochrony nie mogą mieć statusu rezerwatu ścisłego. Tylko ochrona czę-ściowa i zaplanowane adekwatnie do rodzaju roślinności kserotermicznej,gleby i mikroklimatu zabiegi pielęgnacyjne mogą stworzyć odpowiednie wa-runki dla zachowania flory i fauny cennych przyrodniczo środowisk kseroter-micznych


PIŚMIENNICTWO

BANASZAK J. 1980: Studies on methods of censusing the numbers of bees(Hymenoptera,Apoidea). Pol. ecol. Stud., 6, 2: 355-366.

BANASZAK J. 1983: Ecology of bees (Apoidea) of agricultural landscape. Pol. ecol. Stud., 9:421-505.

BANASZAK J. 1997: Local changes in the population of wild bees. I. Changes in the faunaten years later. Ochr. Przyr., 54: 119-130.

BANASZAK J. 2002. Apoidea Pszczoły. [W:] Z. GŁOWACIŃSKI (red.): Czerwona lista zwierzątginących i zagrożonych w Polsce. Wydawnictwo Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kra-ków: 69-74.

BANASZAK J., CIERZNIAK T., RATYŃSKA H. 2003: Local changes in populations of wild bees(Hymenoptera: Apoidea): 20 years later. Polskie Pismo ent., 72: 261-282.

CELIŃSKI F., BALCERKIEWICZ S. 1973: Zespoły muraw psammofilnych w WielkopolskimParku Narodowym pod Poznaniem. Pozn. Tow. Przyj. Nauk., Prace Monogr. Przyr.Wlkp. Parku Narod., Poznań, 5, 4: 1-30.

CIERZNIAK T. 2003. Changes in the bee fauna (Apoidea) of the Wielkopolska National Parkover the last half century. Fragm. faun., 46: 151-170.

SZULCZEWSKI J. W. 1948: Błonkówki (Hymenoptera) Wielkopolskiego Parku Narodowego.Cz. III: Pszczołowate (Apidae). Pozn. Tow. Przyj. Nauk., Prace Monogr. Przyr. Wlkp.Parku Narod., Poznań, 2, 3: 1-19.

Ryc. Zmiany bogactwa gatunkowego i liczebności pszczół (Apoidea) na Ozie Budzyńskim wlatach 1977–2000.

1977-1980 1988-1990 1998-2000

Period of investigation

Okres badañ

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Lic

zba g

atu

nków

(S

)N

um

ber

of specie

s (

S)

0

200

400

600

800

1000

1200

Zagêszczenie

(osobn./ha)

Density (

indiv

./ha)

Gatunki Species

Zagêszczenie Density


Stan poznania kuczmanów (Diptera: Ceratopogonidae)w polskich parkach narodowych

Distribution of biting midges (Diptera: Ceratopogonidae)in the Polish national parks

PATRYCJA DOMINIAK, RYSZARD SZADZIEWSKI

Uniwersytet Gdański, Katedra Zoologii Bezkręgowców, Piłsudskiego 46, 81-378 Gdynia

ABSTRACT: Up to now 190 species of biting midges are known to occur in Poland. Only 70species, i.e. 37% have been reported from national parks (NP). The highest number of spe-cies are noted in the Bieszczadzki NP and the Ojcowski NP. Most of rare species are re-corded outside of protected areas because entomologists have no troubles to collect insectshere.

KEY WORDS: Diptera, Ceratopogonidae, distribution, national parks, Poland.

W Polsce istnieją obecnie 23 parki narodowe. Badania nad kuczmanamiprowadzone były w 9 spośród nich: Babiogórskim PN, Białowieskim PN,Bieszczadzkim PN, Kampinowskim PN, Ojcowskim PN, Pienińskim PN,Roztoczańskim PN, Świętokrzyskim PN, Tatrzańskim PN. Łącznie w grani-cach parków narodowych stwierdzono występowanie 70 gatunków tych mu-chówek. Stanowi to ponad 37% fauny krajowej, gdyż do tej pory z Polski wy-kazano 190 gatunków Ceratopogonidae (SZADZIEWSKI, BORKENT 2003).

Najlepiej poznane są kuczmany z Bieszczadzkiego PN – 44 gatunki (KLA-SA i in. 2000; SZADZIEWSKI 1985, 1986, 1991b; SZADZIEWSKI, BORKENT2003), Ojcowskiego PN – 22 gatunki (SZADZIEWSKI 1991a, 2001a, 2001c)oraz Świętokrzyskiego PN i Tatrzańskiego PN – po 19 gatunków (BILIŃSKI1968, 1984; SZADZIEWSKI 1985, 1991b, 2001a; SZADZIEWSKI i in. 1994).

Na uwage zasługuje fakt notowania wielu rzadkich gatunków Ceratopogo-nidae na terenach graniczących z parkami narodowymi. Tak jest chociażbyw przypadku Białowieskiego PN (SZADZIEWSKI 2001b), Babiogórskiego PN(SZADZIEWSKI 2001a, 2001c; SZADZIEWSKI i in. 1994) czy BiebrzańskiegoPN (KRZYWIŃSKI 1987; SZADZIEWSKI 2001a, 2001c; SZADZIEWSKI, KRZY-WIŃSKI 1988; SZADZIEWSKI i in. 1994). Stwierdzanie interesujących gatun-ków kuczmanów poza terenami prawnie chronionymi wynikać może z brakuprzeszkód formalnych w pozyskiwaniu stąd materiału. Wydaje się, że przyobecnych wymogach stawianych przez dyrekcje parków narodowych związa-nych z uzyskaniem pozwoleń na zbieranie materiałów entomologicznychstan poznania kuczmanów i innych owadów względem terenów nie chronio-nych będzie coraz słabszy.


PIŚMIENNICTWO

BILIŃSKI Z. 1968: Uzupełnienia do znajomości kuczmanów Polski. Annals. Univ. MariaeCurie-Skłodowska, Sectio E, 23: 319-325.

BILIŃSKI Z. 1984: Nowe dla Polski kuczmany z rodzaju Culicoides LATR. (Diptera, Ceratopo-gonidae). Pol. Pismo ent., 54: 227-228.

KLASA A., PALACZYK A., SOSZYŃSKI B., 2000: Muchówki (Diptera) Bieszczadów. [W:]PAWŁOWSKI J. (red.): Monografie Bieszczadzkie VIII. Bezkręgowce Bieszczadów Za-chodnich ze szczególnym uwzględnieniem Bieszczadzkiego Parku Narodowego II. Ofi-cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, Ustrzyki Dolne: 305-369.

KRZYWIŃSKI J. 1987: Nowe dla Polski gatunki kuczmanów (Diptera, Ceratopogonidae). Pol.Pismo ent., 57: 791-796.

SZADZIEWSKI R. 1985: Przegląd faunistyczny krajowych kuczmanów z rodzaju Culicoides(Diptera, Ceratopogonidae). Pol. Pismo ent., 55: 283-341.

SZADZIEWSKI R. 1986: Pasożyt płazów – Forcipomyia velox (Diptera, Ceratopogonidae)w Polsce. Wiad. parazyt., 32: 389-391.

SZADZIEWSKI R. 1991a: Hematofagiczne kuczmany z rodzaju Culicoides (Diptera, Ceratopo-gonidae) z Polski. Wiad. parazyt., 37: 53-56.

SZADZIEWSKI R. 1991b: Ceratopogonidae (Diptera). [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz zwie-rząt Polski 2. ISEZ PAN Kraków/Ossolineum: 103-109.

SZADZIEWSKI R. 2001a: European Atrichopogon of the pavidus group (Diptera: Ceratopogo-nidae). Pol. Pismo ent., 70: 347-358.

SZADZIEWSKI R. 2001b: Diptera: Ceratopogonidae. [W:] GUTOWSKI J. M., JAROSZEWICZ B.(red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 272-273.

SZADZIEWSKI R. 2001c: European Atrichopogon of the subgenus Psilokempia (Diptera: Ce-ratopogonidae). Pol. Pismo ent., 70: 359-374.

SZADZIEWSKI R., BORKENT A. 2003: New synonyms, combinations and records of bitingmidges (Diptera: Ceratopogonidae). Pol. Pismo ent., 72: 249-260.

SZADZIEWSKI R., KACZOROWSKA E., KRZYWIŃSKI J. 1994: The predaceous midges of thesubgenus Isohelea of Brachypogon in Poland (Diptera, Ceratopogonidae). Acta zool. ca-cov., 37: 1-32.

SZADZIEWSKI R., KRZYWIŃSKI J. 1988: Biting midges of the genus Culicoides (Ceratopogo-nidae) visiting umbelliferous flowers in Poland. [W]: OLEJNIČEK J. (red.): Medical andVeterinary Dipterology. Česke Budejovice: 155-158.


Możliwości dyspersyjne niepylaka mnemozyny – Parnassiusmnemosyne (L.) w warunkach Bagien Biebrzańskich i per-

spektywy ochrony w Biebrzańskim Parku Narodowym

Dispersion abilities of Clouded Apollo butterfly Parnassius mnemosyne (L.)in the conditions of the Biebrza Marshes and it’s protection prospects

in the Biebrza National Park

KRZYSZTOF FRĄCKIEL 1, MACIEJ KONOPIŃSKI 2

1 Biebrzański Park Narodowy2 Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków

ABSTRACT: The results of the spatial organization of the population of Clouded Apollobutterfly in the Biebrza Marshes are presented in the poster. Gene flow was studied be-tween three sites in this area. Genetic variation and degree of isolation of currentpopulations of clouded Apollo butterfly were estimated by analysis of polymorphism ofthree microsatellite loci. The results indicate that there is isolation of populations and thatthe species is not capable of colonizing and exploiting suitable habitats within the Biebrzavalley. The cause of this may be an increasing number of birches and osiers-bed on the openmarsh territory within the last few decades. Consequently, in the Biebrza National Park forthe protection of Clouded Apollo, not only is the conservation of the local habitat essentialbut also a landscape scale conservation strategy is recommended.

KEY WORDS: Clouded Apollo, Parnassius mnemosyne, genetic, Biebrza National Park,protection.

Przedstawiono założenia i wstępne wyniki badań nad organizacją prze-strzenną populacji niepylaka mnemozyny na Bagnach Biebrzańskich. Wyni-ki badań potwierdzają wcześniejsze przypuszczenie, że występujące na ob-szarze Biebrzańskiego Parku Narodowego trzy lokalne populacje niepylakamnemozyny są izolowane. Uzyskane z analizy trzech loci mikrosatelinarnegoDNA parametry „genetyczno-populacyjne” (różnorodność i bogactwo alleli,dystanse genetyczne: Neiego, Cavalli-Svorzy i Edwardsa, Wrighta) wskazująna postępujące pod wpływem dryfu genetycznego różnicowanie się pul gene-tycznych analizowanych populacji. Obecne dość wysokie zróżnicowanie ge-netyczne populacji biebrzańskiej wskazuje, że przepływ genów pomiędzy sta-nowiskami jest bardzo mały. Obliczona teoretyczna liczba migrantów jestniewielka i wynosi 1,5 – 2 osobników na pokolenie. W stosunku do pozosta-łych (Pogorzały, Kapice) najbardziej izolowaną jest populacja na Grzędach.Rzadkość migracji potwierdzają również obserwacje behawioralne prowa-


dzone metodą bezpośrednich obserwacji znakowanych motyli w terenie.Uzyskane informacje wskazują na negatywną rolę rozległych zwartych za-krzaczeń brzozy i wierzby, które dla osobników podejmujących próby migra-cyjne stanowią barierę ekologiczną. Zmiany siedliskowe związane z postępu-jącą sukcesją drzew lekkonasiennych na otwarte obszary bagienne nasiliłysię w dolinie Biebrzy w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. Ustalenie wpływutego zjawiska na lokalne populacje niepylaka mmnemozyny występujące naBagnach Biebrzańskich ma decydujące znaczenie dla przyjęcia strategiiochrony tego motyla w Parku. Występujące zjawisko izolacji populacji bie-brzańskich sugeruje, iż dla skutecznej ochrony tego gatunku w dłuższej per-spektywie czasowej zastosowanie tylko biernej metody ochrony środowiskamoże być niewystarczające.

Realizacja tematu finansowana jest prze Komitet Badań Naukowych.

PIŚMIENNICTWO

DĄDROWSKI J. S., KRZYWICKI M. 1982: Ginące i zagrożone gatunki motyli (Lepidoptera )w faunie Polski. Cz. I. Studia Naturae, B, 31: 1-171.

MEGLÉCZ E., NČVE G., PECSENYE K., VARGA Z. 1999: Genetic variations in space andtime in Parnassius mnemosyne (L.) (Lepidoptera) populations in north-east Hungary: im-plications for conservation. Biol. Conserv., 89, 3: 251-259.

WITKOWSKI Z., BUDZIK J., KOSIOR A. 1992: Restytucja niepylaka apollo w Pienińskim Par-ku Narodowym II. Ocena stanu populacji i jej zagrożeń. Chrońmy Przyr. ojcz., 48, 4:31-40

Czerwce (Hemiptera: Coccinea) na obszarach prawniechronionych w Polsce

The scale insects (Hemiptera: Coccinea) in protected areas in Poland

KATARZYNA GOLAN 1 , BOŻENA ŁAGOWSKA 2, KRZYSZTOF STEPANIUK 2

1 Katedra Entomologii, Akademia Rolnicza, ul. Króla Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin2 Politechnika Białostocka, Katedra Rozwoju Rolnictwa i Agrobiznesu, ul. S. Tarasiuka 2,

16-001 Kleosin, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: Data on the occurrence of scale insects in legally protected areas in Polandare presented. Attention being paid to protection of valuable and rare species. 27 species


were noted exclusively in national parks, landscapes and nature reserves, about 60% ofthem are considered as the rare species.

KEY WORDS: scale insects, protected areas, rare species, Poland.

W Polsce lista czerwców rodzimych liczy 141 gatunków. Jest ona wyni-kiem planowych, systematycznych badań faunistyczno-inwentaryzacyjnychprowadzonych w kilku krainach geograficznych (Wyżyna Krakowsko-Czę-stochowska, Góry Świętokrzyskie, Roztocze, Wyżyna Lubelska). W krainachtych poszukiwania czerwców prowadzono głównie w środowiskach natural-nych i seminaturalnych pomijając środowiska antropogeniczne. W wielu wy-padkach były to tereny prawnie chronione objęte systemem ochrony obsza-rowej (parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe). W sumiebadania prowadzono w 6 parkach narodowych, 14 rezerwatach przyrody i w12 parkach krajobrazowych (Tab.).

Analiza danych literaturowych (KAWECKI 1985; KOTEJA, ŻAK-OGAZA1983, 1989) i wyników własnych badań faunistycznych (ŁAGOWSKA, KOTEJA1996; ŁAGOWSKA, GOLAN 2002) wykazała, że 25 gatunków czerwców(18,4% fauny krajowej) stwierdzono wyłącznie na obszarach prawnie chro-nionych. W tej grupie przeważają gatunki uznane w Polsce za rzadkie (37%ogółu gatunków rzadkich).

Wśród czerwców stwierdzonych wyłącznie na obszarach chronionych sągatunki związane z trawami i turzycami (np. Anophococcus agropyri(BORCHSENIUS), Luzulaspis dactylis GREEN, Heliococcus sulci GOUX,), zio-łami (Cerococcus cycliger GOUX, Planchonia arabidis SIGNORET, Rhizaspi-diotus canariensis (LINDINGER)) i roślinnością drzewiastą (Eulecanium seri-ceum (LINDINGER), Nemolecanium graniforme (WÜNN)).

Z przeprowadzonej analizy wynika, że obszary chronione są miejscem by-towania wielu cennych gatunków. Takim obszarem jest Świętokrzyski ParkNarodowy, gdzie tylko tutaj, na jodłach znanych jest kilka stanowisk misecz-nika jodłowego Eulecanium sericeum (LINDINGER), natomiast wyłącznie naobszarze rezerwatu „Zelejowa Góra” występują takie gatunki jak: Cerococ-cus cycliger (GOUX) i Kaweckia laeticoris (TEREZNIKOVA) (KOTEJA, ŻAK-OGAZA 1989). Kolejnym przykładem jest Roztoczański Park Narodowy,gdzie stwierdzono 4 gatunki czerwców nowe dla fauny Polski i jeden nowydla wiedzy (ŁAGOWSKA, KOTEJA 1996) – jak dotąd są to jedyne znane stano-wiska tych gatunków .

Czerwce są bardzo ściśle związane z rośliną żywicielską, są mało ruchliwelub też prowadzą osiadły tryb życia. Obecność wielu gatunków, szczególniemono- i oligofagicznych jest ściśle uzależniona od obecności żywiciela. Stąd


też obszary chronione, ze względu na cenne rośliny są zarazem miejscemochrony czerwców.

PIŚMIENNICTWO

KAWECKI Z. 1985: Czerwce, Coccoidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, 21, 5: 1-107.

KOTEJA J., ŻAK-OGAZA B. 1989: Czerwce (Homoptera, Coccinea) Gór Świętokrzyskich.Fragm. faun., 32: 19-34.

Tab. Liczba gatunków czerwców (Hemiptera: Coccinea) na obszarach chronionych.

Liczba gatunków

Kraina Obszar chroniony Na obsza-geograficzna Ogółem rze chro-

nionym

Góry Świętokrzyski Park Narodowy 87 32Świętokrzyskie Rezerwat: „Zelejowa Góra”

Dolina Nidy Rezerwaty: „Grabowiec”, „Chotel Czerwo-(woj. świętokrzyskie) ny”, „Owczary”, „Skowronno”, „Skotniki 13 13

Górne”, „Skorocice”, „Krzyżanowice”

Wyżyna Parki krajobrazowe: Bielańsko-Tyniecki,Krakowsko- Dolinek Krakowskich, Dłubniański, 96 68

Częstochowska Orlich Gniazd, Rudniański, Tenczyński,

Ojcowski Park Narodowy 53

Wyżyna Lubelska Kazimierski Park Krajobrazowy 67 63

Roztocze Roztoczański Park Narodowy,

Parki krajobrazowe: Krasnobrodzki, 88 82Puszczy Solskiej, Szczebrzeszyński

Bieszczady Bieszczadzki Park Narodowy,

Parki krajobrazowe: Ciśniańsko-Wetliński, 21 17Gór Słonnych

Pieniny Pieniński Park Narodowy,

Rezerwaty: „Wysokie Skałki”, „Zaskalskie”,„Bodnarówka”, „Wąwóz Homole”,„Bystrzyk”, „Zielone Skałki”, „Biała Woda” 54 47

Puszcza Kampinoski Park Narodowy 14 14Kampinoska

Wybrzeże Bałtyku pas wydm nadmorskich 45 45


Rezerwat „Ligota Dolna” i „Gipsowa Góra” na Opolszczyźniejako ostoje ciepłolubnej fauny Heteroptera

Nature Reserves „Ligota Dolna” and „Gipsowa Góra” as a refuge ofxerothermofilous fauna of Heteroptera

GRZEGORZ HEBDA

Uniwersytet Opolski, Katedra Biosystematyki, Oleska 22, 45-052 Opole,e-mail: [email protected]

ABSTRACT: Author discuss importance of the Nature Reserve „Ligota Dolna” and„Gipsowa Góra” for the xerothermofilous fauna of Heteroptera. A share ofxerothermofilous bugs in total species composition and quantitative analysis are also pre-sented.

KEY WORDS: Heteroptera, Nature Reserve „Ligota Dolna”, Nature Reserve „GipsowaGóra”, xerothermophilous species.

Rezerwaty „Ligota Dolna” i „Gipsowa Góra” położone u wylotu BramyMorawskiej na Opolszczyźnie, są jedynymi rezerwatami powołanymi w celuochrony roślinności kserotermicznej w południowo-zachodniej Polsce. Wrazz murawami kserotermicznymi ochronie podlega tam ciepłolubna faunaowadów, rzadko spotykana w tej części Polski. Do bardzo nielicznych zbada-nych tu grup owadów (chrząszczy, motyli, prostoskrzydłych), dołączyły takżeostatnio pluskwiaki różnoskrzydłe – Heteroptera. O ile fauna pluskwiakówrezerwatu „Ligota Dolna” jest przedmiotem obserwacji już od początkówXX wieku, to badania na obszarze rezerwatu „Gipsowa Góra” mają młodąhistorię. W wyniku cenzusów przeprowadzonych w obu rezerwatach w ostat-nim ćwierćwieczu stwierdzono, że fauna Heteroptera zawiera dość liczną gru-pę gatunków, które można określić jako kserotermofilne. Fauna pluskwia-ków, tak pod względem jakościowym jak i ilościowych różni się jednak naobu stanowiskach. Na terenie rezerwatu „Ligota Dolna” w ostatnim ćwierć-

KOTEJA J., ŻAK-OGAZA B. 1983: Fauna czerwców (Homoptera, Coccinea) Wyżyny Krakow-sko-Częstochowskiej. Acta zool. cracov., 26: 465-490.

ŁAGOWSKA B., GOLAN K. 2002: Materiały do poznania czerwców (Hemiptera: Coccinea)Wyżyny Lubelskiej. Wiad. entomol., 21 (2): 69-85.

ŁAGOWSKA B., KOTEJA J. 1996: Czerwce (Homoptera, Coccinea) Roztocza. Fragm. faun., 39(4): 29-42.


wieczu stwierdzono 78 gatunków Heteroptera, a w rezerwacie „GipsowaGóra” 46 gatunków. Gatunki kserotermofilne stanowiły w nich odpowiedniood 11% (5 gatunków – rez. „Gipsowa Góra”) do 14% (11 gatunków – rez.„Ligota Dolna”) składu gatunkowego fauny. Łącznie w obu rezerwatach wy-stępuje aż 14 kserotermofilnych gatunków pluskwiaków różnoskrzydłych.Różnice w znaczeniu obu rezerwatów dla kserotermofili wyrażają się takżew stosunkach ilościowych zgrupowań pluskwiaków. Znamienne jest, że o ilena murawach rezerwatu „Ligota Dolna” do eudominantów i dominantówzaliczały się aż trzy kserotermofile, to w rezerwacie „Gipsowa Góra” wszyst-kie kserotermofile zaliczają się do najniższych klas liczebności.

PIŚMIENNICTWO

GORCZYCA J. 1991: Phylinae (Heteroptera, Miridae) of Poland. Ann. Upper Siles. Mus., Ent.,2:17-81.

HEBDA G. 2002: Terrestrial bugs Heteroptera (Insecta: Hemiptera) of the „Gipsowa Góra”Nature Reserve in Poland. Čas. Slez. Muz. Opava, (A), 51: 91-95.

LIS B. 1994: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) Kamiennej Góry w Ligocie Dolnej(Górny Śląsk). Acta entom. siles., 2 (2): 25-30.

LIS J. A. 1989: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Insecta: Heteroptera) Wyżyny Śląskiej. Ann. UpperSiles. Mus., Nat. Hist., 12: 5-60.

POLENTZ G. 1943: Beiträge zur Kenntnis der schlesischen Wanzen. Ztschr. Ent., 19: 9-14.

Dynamika i kierunek zmian w zgrupowaniach biegaczowatych(Coleoptera: Carabidae) w rezerwacie „Chełmowa Góra”

Świętokrzyskiego Parku Narodowego

Dynamics and direction of trends in carabid beetle communities(Coleoptera: Carabidae) in the „Chełmowa Góra” reserve,

Świętokrzyski National Park

STANISŁAW HURUK, ALICJA HURUK

Akademia Świętokrzyska, Instytut Biologii, Zakład Zoologii, ul. Świętokrzyska 15,25-406 Kielce; e-mail: [email protected]

ABSTRACT: Studies of the species composition and structure of carabid communities inthree forest habitats: subcontinental linden-oak-hornbeam forest, mixed coniferous forestand acidic lowland beech forest were carried out using barber’s pitfall traps in 1982-83 and


1994–95. The repeat investigation revealed the following major changes in the communities:Community abundance had decreased by 46.02% on average, with the number of species inthe linden-oak-hornbeam forests and mixed coniferous stands decreasing by 33.65% on av-erage, but rising by 10% in the beech stands. Carabid community biomass had increased by53.16% on average in the linden-oak-hornbeam and mixed coniferous stands and decreasedby 46.83% in the beech stands. In terms of trophic structure, small zoophages had lost theirdominant position to large zoophages in the linden-oak-hornbeam and mixed coniferousstands, while in the beech stands there was sustained dominance of small zoophages. Spe-cies appearing in spring were dominant in the first study period in the linden-oak-hornbeamstands and mixed coniferous stands but had been replaced by „autumn” species by the sec-ond study period, „autumn” species being dominant in both study periods in the beechstands; Palaearctic forms maintained their dominance in both study periods in the linden-oak-hornbeam stands, but they had been replaced by representatives of the European For-est Province in the mixed coniferous stands and by montane species in the beech stands.The period of peak activity of the communities in the linden-oak-hornbeam stands andmixed coniferous stands had shifted from may to July, and in the beech stands it hadchanged from July to June. The index of diversity had increased for the communities in thelinden-oak-hornbeam stands and mixed coniferous stands, and decreased for the commu-nity in the beech stands. These changes could be due to environmental change or to naturalvariation in the abundance of individual species.

Key words: Coleoptera, Carabidae, subcontinental linden-oak-hornbeam forest (Tilio-Carpinetum), mixed coniferous forest (Pino-Quercetum), acidic lowlandbeech forest (Dentario glandulosae-Fagetum).

Badania prowadzono w latach 1982–1983 (pierwszy okres) i 1994–1995(drugi okres) w uroczysku „Chełmowa Góra” Świętokrzyskiego Parku Naro-dowego. Materiał zbierano w grądzie subkontynentalnym Tilio-CarpinetumTRACZ. 1962, borze mieszanym Pino-Quercetum KOZŁ. 1925 em. MAT. 1964,oraz kwaśnej buczynie niżowej Dentario glandulosae-Fagetum KLIKA 1927em. MAT. 1964. W każdym z typów siedliskowych lasu założono cztery stałepowierzchnie badawcze. W obydwu okresach badawczych Carabidae zbiera-no na tych samych stałych powierzchniach.

Biegaczowate odławiano przy pomocy pułapek Barbera, w cyklach mie-sięcznych, od maja do września. Na każdej powierzchni zakopywano w ziemiliniowo po 10 pułapek Barbera, rozstawionych w 3 m odstępach, napełnio-nych glikolem do 1/3 wysokości.

Celem badań było poznanie i porównanie składu jakościowego i ilościo-wego oraz biomasy zgrupowań biegaczowatych, dominacji, charakteru eko-logicznego zgrupowań, ich składu zoogeograficznego, sezonowej dynamikioraz różnorodności w wybranych wariantach badawczych, w dwu okresachbadawczych.


Zgrupowania scharakteryzowano na podstawie prac: LARSSON (1939);MARGALEF (1958); SZYSZKO (1983); LEŚNIAK (1987); KOCH (1989).

W obydwu okresach badawczych odłowiono w sumie 15900 osobnikówi 49 gatunków o łącznej wadze 3211,92 g, w tym, w pierwszym okresie 11051i 45 gatunków o wadze 1460,86 g, w drugim zaś 4849 osobników i 27 gatun-ków o wadze 1751,06 g.

W drugim okresie badań znacznie zmniejszyła się liczebność zgrupowań,średnio o 46,02%. Najbardziej (o 77,27%) zmniejszyła się liczebność zgru-powania z buczyn. Liczba odłowionych gatunków w drugim okresie wzrosław borach z 20 do 22; zmniejszyła się w grądach z 30 do 22, a w buczynachz 32 do 19.

W pierwszym okresie badawczym dominował we wszystkich zgrupowa-niach Pterostichus oblongopunctatus. W drugim okresie gatunek ten zajmo-wał pierwsze miejsce w strukturze dominacji tylko w buczynach, natomiastw grądach i borach mieszanych dominował Carabus hortensis.

W grądach i borach mieszanych zwiększyła się biomasa zgrupowania– średnio o 53,16%, w buczynach natomiast uległa zmniejszeniu o 46,83%.

Charakterystyka ekologiczna zgrupowań pozwoliła na stwierdzenie naj-większych zmiany w kategorii trofizmu oraz typu rozwojowego. W kategoriitrofizmu dominowały w pierwszym okresie w grądach i borach mieszanychzoofagi małe, w drugim zoofagi duże. W buczynach dominowały w obydwuokresach zoofagi małe. W kategorii typu rozwojowego dominowały w grą-dach i borach mieszanych w pierwszym okresie osobniki gatunków wiosen-nych, w drugim jesiennych. W buczynach, w obydwu okresach dominowałyosobniki gatunków jesiennych. W ujęciu zoogeograficznym dominowaływ zgrupowaniach elementy palearktyczne. W drugim okresie dominowałyone nadal w grądach. Natomiast borach mieszanych dominowały elementyeuropejskiej prowincji leśnej, a w buczynach elementy górskie.

W grądach i borach mieszanych szczyt aktywności zgrupowań wystąpiłw pierwszym okresie w maju, w drugim w sierpniu. W buczynach natomiastszczyt aktywności wystąpił w pierwszym okresie w lipcu, w drugim w czerw-cu.

W grądach i borach mieszanych wskaźnik różnorodności w drugim okre-sie zwiększył się, w buczynach zmniejszył.

Opisane zmiany wynikały ze znacznych zmian liczebności populacji kilkugatunków Carabidae. Ich przyczyną mogły być zmiany stanu środowiskaw drugim okresie badawczym (istnieją ku temu przesłanki) lub mogły onewynikać z naturalnych zmian liczebności populacji gatunków.


PIŚMIENNICTWO

KOCH K. 1989: Die Käfer Mitteleuropas. Ökologie. Bd. 1. Goecke & Evers Verlag, Krefeld.440 ss.

LARSSON S. G. 1939: Entwicklungstypen und Entwicklungszeiten der dänischen Carabiden.Entomol. Medd., 20: 277-560.

LEŚNIAK A. 1987: Zoogeographical analysis of the Carabidae (Coleoptera) of Poland.Fragm. faun., 30 (17): 297-312.

MARGALEF R. 1958: Information theory in ecology. G. Syst., 3: 36-71.SZYSZKO J. 1983: State of Carabidae (Col.) fauna in fresh pine forest and tentative valorisa-

tion of this environment. Warsaw Agricultural University Press, Warszawa. 80 ss.

Stan zbadania muchówek (Diptera) Wolińskiego ParkuNarodowego

State of knowledge of the flies (Diptera) of Wolin National Park

ELŻBIETA KACZOROWSKA

Katedra Zoologii Bezkręgowców, Uniwersytet Gdański, 81-378 Gdynia,e-mail: [email protected]

ABSTRACT: The results of a study on flies (Diptera) of Wolin National Park are reported.In August 2003, in localities representing beaches adjacent to the cliff, 1633 specimens offlies belonging to thirty-three families were collected. In the material, the flies of theChironomidae, Anthomyiidae and Luxanidae were the most numerous. The synanthropicflies of Calliphoridae and Sarcophagidae as well as hematophagous Culicidae were also largein number. Their abundance is connected with an increase of anthropogenisation of thishabitat.

KEY WORDS: Diptera, faunistics, Wolin National Park.

Badania nad Diptera Wolińskiego Parku Narodowego prowadzone byływ sierpniu 2003 roku. Materiał poławiano na stanowiskach położonychwzdłuż plaży klifowej, rozciągniętej w okolicach miejscowości Międzyzdroje.Klif ten należy do żywych, czyli podlega procesom naturalnej sukcesjii utrzymywania, tj. abrazji. Jego zbocze porośnięte jest gęstymi zaroślami ro-


kitnika zwyczajnego, a wierzchołek pokryty jest lasami bukowo-sosnowo-dę-bowymi. Górna partia klifu w celu ochrony przed nadmiernym osypywaniemobsadzona jest częściowo krzewami róży pomarszczonej.

Muchówki pozyskiwano dwa razy dziennie, przez tydzień, metodą kosze-nia siatką entomologiczną. Owady zbierane były z powierzchni wody, mate-rii organicznej wyrzuconej na brzeg i zalegającej w strefie oprysku oraz ro-ślinności klifowej. Niewielkie Diptera umieszczane były we fiolkach z70–75% alkoholem etylowym, a duże zabijano w zatruwaczkach, w którychsubstancją trującą był octan etylu. Wszystkie muchówki są zaetykietowane.Na etykietach wypisano datę i miejsce zbioru oraz warunki pogodowe.

W trakcie badań pozyskano 1633 okazy Diptera, reprezentujące 33 rodzi-ny. Najbardziej liczebne w zbiorze były Chironomidae, stanowiące 44,64%zbioru, Anthomyiidae (12,61%) i Lauxanidae (6,55% zebranego materiału).Najmniej, bo jedynie po jednym okazie pozyskano przedstawicieli rodzinMycetophilidae, Tabanidae, Rhagionidae, Pipunculidae, Platystomatidae,Opomyzidae, Anthomyzidae i Asteiidae.

Otrzymane wyniki jakościowe, mimo stosunkowo krótkiego okresu ba-dań, pozwalają stwierdzić, iż plaże Wolińskiego Parku Narodowego są do-godnym miejscem bytowania i rozwoju Diptera. Jak dotąd, w ciągu pięciolet-nich badań nad muchówkami morskich i przymorskich siedlisk zasolonychpozyskano przedstawicieli 53 rodzin (KACZOROWSKA, w druku). Muchówkiz 33 rodzin zanotowane w Międzyzdrojach stanowią więc 60% składu Dipte-ra tych środowisk. Po raz pierwszy na Wolinie udało złapać okaz należący doPlatystomatidae, rodziny reprezentowanej w Polsce przez niewiele gatun-ków. Należy także podkreślić, iż na plażach okolic Międzyzdrojów stosunko-wo licznie pozyskano muchówki z rodziny Heleomyzidae, poławianej spora-dycznie na trzynastu stanowiskach rozciągniętych wzdłuż polskiego wybrze-ża w latach 1999–2003. W czasie badań stwierdzono także, iż wysoki udziałprocentowy w zbiorze mają muchówki synantropijne z rodzin Calliphoridae(3,55%) i Sarcophagidae (1,47%) oraz hematofagiczne Culicidae, które sta-nowią 1,78% zebranych owadów. Ich występowanie związane jest ze wzro-stem znaczenia turystycznego badanych terenów, a co za tym idzie ich antro-pogenizacją.

PIŚMIENNICTWO

KACZOROWSKA E. [w druku]: Hover flies (Diptera: Syrphidae) of the coastal and marine ha-bitats of Poland. Pol. Pismo ent.

SZADZIEWSKI R. 1983: Flies (Diptera) of the saline habitats of Poland. Pol. Pismo ent., 53:31-76.


Badania entomofauny rezerwatów przyrody Śląska Opolskiego

Entomological studies in the nature reserves of the Opole Silesia

ANNA KOCOREK, JOANNA CZAJA

Uniwersytet Opolski, Zakład Zoologii Bezkręgowców, Oleska 22, 45-720 Opole,e-mail: [email protected], [email protected]

ABSTRACT: There have been created 34 nature reserves in the Opole Silesia. Entomologi-cal studies have been caried out only in area of six of them. The subject of the researcheshave been mentioned such groups of insects as: Heteroptera, Coleoptera (Curculionidae,Apionodae, Scolytidae), Lepidoptera, Odonata, Orthoptera.

KEY WORDS: entomofauna, Heteroptera, Lepidoptera, Coleoptera, Odonata, Orthoptera,Opole Silesia, nature reserves.

Na Opolszczyźnie istnieje obecnie 34 rezerwatów przyrody. Obok zdecy-dowanej większości rezerwatów leśnych, na Śląsku Opolskim znajdują sięrównież rezerwaty stepowe, torfowiskowe i wodne.

Badania entomofauny prowadzono jedynie w 6 rezerwatach: „LigotaDolna”, „Gipsowa Góra” (roślinność stepowa), „Bażany”, „Nad Bystrym”,„Boże Oko” (rezerwaty leśne), „Staw Nowokuźnicki” (rezerwat wodny).Dotyczyły one następujących grup owadów: Heteroptera, Coleoptera (Curcu-lionidae, Apionidae, Scolytidae), Lepidoptera, Odonata, Orthoptera.

Badania heteropterofauny prowadzono głównie w rezerwatach z roślin-nością kserotermiczną. Stwierdzono wiele nowych stanowisk rzadko spoty-kanych gatunków Heteroptera na Śląsku i w Polsce (m.in. HEBDA 2002;LIS B. 1994; LIS B.; DANIELCZOK-DEMSKA 2001).

Od lat 70. poddano wnikliwej analizie także ryjkowce (Curculionidae,Apionidae) w trzech rezerwatach Opolszczyzny – dwa z roślinnością ksero-termiczną, jeden leśny (m.in. KUŚKA 1977, 1995, 1999). Pojedyncze informa-cje o innej grupie chrząszczy (Scolytidae) przynosi także praca SZCZEPAŃ-SKIEGO (1999) z rezerwatu „Bażany”.

Największym poligonem badawczym jest jednak „Ligota Dolna”. Obokchrząszczy i pluskwiaków badano tu intensywnie motyle i prostoskrzydłe.W obrębie tych grup znaleziono ciekawe gatunki kserotermofilne (BIELE-WICZ 1966; BLAIK, HEBLA 1999; BLAIK, MAJER 2000; LIANA 1976).


Wśród rezerwatów Opolszczyzny przeważają rezerwaty leśne. Większośćbadań prowadzono jednak w rezerwatach z przewagą roślinności kseroter-micznej. Dlatego też wyniki powyższych badań są odwzorowaniem entomo-fauny głównie tych siedlisk.

PIŚMIENNICTWO

BLAIK T., HEBLA G. 1999: Wpływ ścisłej ochrony muraw kserotermicznych na ich entomo-faunę na przykładzie rezerwatu „Ligota Dolna” na Opolszczyźnie. Przeg. Przyr., 10 (3–4):183-188.

BLAIK T., MAJER D. 2000: Nowe dla Śląska i rzadko spotykane gatunki motyli (Lepidoptera)stwierdzone na Opolszczyźnie. Przeg. Przyr., 11 (4): 89-93.

HEBDA G. 1999: Nowe stanowiska rzadkich na terenie Polski pluskwiaków różnoskrzydłych(Insecta: Heteroptera). Acta ent. siles., 5–6: 11-13

HEBDA G. 2002: Terrestrial bugs Heteroptera (Insecta: Hemiptera) of the „Gipsowa Góra”Nature Reserve in Poland. Cas. Slez. Muz. Opava, (A), 51: 91-95

KUŚKA A. 1977: Materiały do znajomości ryjkowców (Coleoptera: Curculionidae) wylotuBramy Morawskiej w Polsce. Pol. Pismo ent., 47: 3-16.

KUŚKA A. 1995 [in lit.]: Inwentaryzacja wybranych rodzin chrząszczy (Coleoptera) ParkuKrajobrazowego „Góry Opawskie”. Zarząd Opolskich parków krajobrazowych. Po-krzywna. [mscr.]

KUŚKA A. 1999: Ryjkowce (Coleoptera: Apionidae, Curculionidae) nowe i rzadkie dla faunyGórnego Śląska i terenów przyległych. Acta ent. siles., 5–6: 25-30.

LIANA A. 1976: Prostoskrzydłe (Orthoptera) siedlisk kserotermicznych na Wyżynie Małopol-skiej. Fragm. Faun., 20 (25): 469-556.

LIS B. 1994: Pluskwiaki różnoskrzydłe Kamiennej Góry w Ligocie Dolnej (Górny Śląsk).Acta. ent. siles., 2 (2): 25-30

LIS B., DANIELCZOK-DEMSKA K. 2001: Pluskwiaki różnoskrzydłe (Insecta: Heteroptera) Par-ku Krajobrazowego „Góra Św. Anny” (Górny Śląsk). Natura Silesiae Superioris, 5: 53-59.

SZCZEPAŃSKI W. 1999: Nowe stanowiska kornikowatych (Coleoptera: Scolytidae) w połu-dniowo-zachodniej Polsce. Acta ent. siles., 5–6: 41-47.


Stan poznania chrząszczy (Coleoptera) Obszaru ChronionegoKrajobrazu „Biedrusko” koło Poznania

The state of knowledge of beetles (Coleoptera) of the „Biedrusko”Landscape Protected Area

SZYMON KONWERSKI 1, PAWEŁ SIENKIEWICZ 2

1 Akademia Rolnicza w Szczecinie, Katedra Zoologii, ul. Doktora Judyma 20, 71-466 Szczecin,e-mail: [email protected]

2 Akademia Rolnicza w Poznaniu, Katedra Entomologii, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań,e-mail: [email protected]

ABSTRACT: The complete list of the literature data on Coleoptera of the „Biedrusko”Landscape Protected Area is presented. Families and species of beetles known from thisarea are also added.

KEY WORDS: Coleoptera, Landscape Protected Area „Biedrusko”, military range, West-ern Poland.

Od 1998 roku trwają intensywne badania koleopterologiczne ObszaruChronionego Krajobrazu „Biedrusko” obejmującego większą cześć poligo-nu wojskowego na północ od Poznania. Dane dotyczące szeregu gatunkówzostały już opublikowane w licznych pracach. Ze względu na przygotowywa-ne podsumowanie dotyczące wybranych rodzin Coleoptera poligonu Biedru-sko, uznaliśmy za stosowne zebranie wszystkich publikacji w których znajdu-ją się dane dotyczące koleopterofauny tego terenu.

Pierwsze informacje dotyczące chrząszczy poligonu pochodzą z pracyDORNA (1919). Kolejne gatunki z miejscowości Biedrusko wykazuje MYR-DZIK (1933). Autor ten podaje jeszcze 9 gatunków Coleoptera z Radojewai Złotnik, jednak nie wiadomo czy stanowiska te znajdowały się na tereniepoligonu.

Na podstawie aktualnych danych literaturowych (1999–2004) podajemywykaz rodzin Coleoptera wraz z liczbą gatunków wykazanych z ObszaruChronionego Krajobrazu „Biedrusko”. Nazewnictwo szczebla rodzinowegoprzyjęto za LAWRENCEM i NEWTONEM (1995).

Carabidae – 131 gatunków (SIENKIEWICZ 2001; SIENKIEWICZ, ADAMEK2001; PAWŁOWSKI, w druku); Histeridae – 7 gatunków (RUTA i in. 2004a,2004b); Leiodidae – 34 gatunki (JAŁOSZYŃSKI, KONWERSKI 2002b; KON-WERSKI, SIENKIEWICZ, w druku); Scydmaenidae – 6 gatunków (JAŁOSZYŃ-SKI 2003); Staphylinidae – 1 gatunek (KONWERSKI 1999; KONWERSKI, STA-NIEC 2000); Eucinetidae – 1 gatunek (RUTA i in. 2003); Clambidae – 1 gatu-


nek (RUTA i in. 2003); Scirtidae – 8 gatunków (RUTA i in. 2003); Elmidae – 2gatunki (KONWERSKI 2004); Cleridae – 1 gatunek (KONWERSKI, w druku);Monotomidae – 1 gatunek (KONWERSKI 1999); Endomychidae – 1 gatunek(KONWERSKI 1999); Mycetophagidae – 1 gatunek (KONWERSKI 1999); Me-landryidae – 1 gatunek (KONWERSKI 1999); Mordellidae – 3 gatunki (KUBISZi in. 2003); Colydiidae – 2 gatunki (KONWERSKI, SIENKIEWICZ 2003); Tene-brionidae – 2 gatunki (KONWERSKI 1999); Oedemeridae – 1 gatunek (KON-WERSKI 1999); Chrysomelidae – 4 gatunki (KONWERSKI 1999; JAŁOSZYŃSKI,KONWERSKI 2001, 2002a; PRZEWOŹNY 2003); Nemonychidae – 2 gatunki(KONWERSKI 2002); Anthribidae – 3 gatunki (KONWERSKI 2002); Attelabidae– 13 gatunków (KONWERSKI 2002); Brentidae – 49 gatunków (KONWERSKI2002); Curculionidae – 190 gatunków (KONWERSKI 2002).

Opublikowane dane dotyczą przeważnie gatunków rzadko spotykanychw Polsce i potwierdzają wysokie walory przyrodnicze Obszaru ChronionegoKrajobrazu „Biedrusko” oraz jego duże znaczenie w zachowaniu różnorod-ności gatunkowej Coleoptera.

PIŚMIENNICTWO

DORN K. 1919: Sammelbericht aus dem Warthelager bei Posen. Ent. Jb., Leipzig, 28:124-133.

JAŁOSZYŃSKI P. 2003: Materiały do poznania Scydmaenidae (Coleoptera: Staphylinoidea) Ni-ziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Wiad. entomol., 22 (1): 13-24.

JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2001: Nowe dane o występowaniu Galeruca (Haptoscelis)melanocephala (PONZA, 1805) (Coleoptera: Chrysomelidae) w Polsce. Wiad. entomol.,20 (1–2): 93.

JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2002a: Cassida ferruginea GOEZÉ, 1777 i Cassida pannoni-ca SUFFRIAN, 1844 (Coleoptera: Chrysomelidae) na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej.Wiad. entomol., 21 (1): 56.

JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2002b: Nowe dane o występowaniu chrząszczy z plemieniaAgathidiini (Coleoptera: Leiodidae: Leiodinae) na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej.Wiad. entomol., 21 (1): 11-17.

KONWERSKI Sz. 1999: Znaczenie poligonu wojskowego w Biedrusku dla koleopterofauny.[W:] Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. „Ochrona owadów w Polsce u progu inte-gracji z Unią Europejską”, Kraków 23–24 IX 1999: 29.

KONWERSKI Sz. 2002 [in lit.]: Ryjkowcowate (Coleoptera: Curculionoidea: Anthribidae, Rhi-nomaceridae, Attelabidae, Apionidae, Curculionidae) Obszaru Chronionego Krajobrazu„Biedrusko” koło Poznania. Praca doktorska wykonana w Zakładzie Zoologii Systema-tycznej UAM w Poznaniu. 156 ss. [mscr.]

KONWERSKI Sz. 2004: Elmidae (Coleoptera) Potoku Glinnowieckiego na terenie poligonuw Biedrusku koło Poznania. [W:] NAMIOTKO T., SYWULA T. (red.): Bioróżnorodnośćśrodowisk dna zbiorników wodnych. BEL Studio, Gdańsk-Warszawa: 62-63.


KONWERSKI Sz. [w druku]: Opilo pallidus (OLIVIER, 1795). [W:] Czerwona księga zwierzątPolski, tom 2 – bezkręgowce.

KONWERSKI Sz., SIENKIEWICZ P. 2003: Nowe stanowiska Orthocerus clavicornis (LINNAEUS,1758) i O. crassicornis (ERICHSON, 1845) (Coleoptera: Colydiidae) w Polsce. Wiad. ento-mol., 21 (4): 246.

KONWERSKI Sz., SIENKIEWICZ P. [w druku]: Leiodidae (Coleoptera) of the Biedrusko rangein Western Poland. Streszczenia Fifth Symposium of Baltic Coleopterologists – SzklanaHuta, Poland: 8-11 IX 2004.

KONWERSKI Sz., STANIEC B. 2000: Nowe stanowiska Encephalus complicans STEPH. i Thora-xophorus corticinus MOTSCH. (Coleoptera: Staphylinidae) w Polsce. Pierwsze SympozjumStaphylinidae, Rogów 10–12 XI 1999: 47-48.

KUBISZ D., JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2003: Nowe dane o rozsiedleniu Mordellidae(Coleoptera: Tenebrionoidea) w Polsce. Acta ent. silesiana, 9–10: 73-76.

LAWRENCE J. F., NEWTON A. 1995: Families and subfamilies of Coleoptera (with selectedgenera, notes, references and data family-group names). [W: ] PAKALUK J. & ŚLIPIŃSKI

S. A. (eds.): Biology, phylogeny and classification of Coleoptera: papers celebrating the80th birthday of Roy A. CROWSON. Muz. Inst. Zool. PAN, Warszawa: 779-1006.

MYRDZIK K. 1933: Materiały do fauny chrząszczy lądowych województwa poznańskiego. Pr.Kom. Mat.-Przyr. PTPN, B, Poznań, 6: 173-194.

PAWŁOWSKI J. [w druku]: Carabus clatratus (Carabidae). [W:] Czerwona księga zwierząt Pol-ski, tom 2 – bezkręgowce.

PRZEWOŹNY M. 2003: Nowe stanowisko Cassida (Cassida) bergeali BORDY, 1995 (Coleopte-ra: Chrysomelidae: Cassidinae) w Polsce. Rocz. Nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salaman-dra”, 7: 209-210.

RUTA R., JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2003: Nowe dane o rozmieszczeniu chrząszczyz nadrodziny Scirtoidea FLEMING, 1821 (Coleoptera) w Polsce. Wiad. entomol., 22 (1):33-46.

RUTA R., JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2004a: Nowe stanowiska gnilików (Coleoptera:Histeridae) w Polsce. Część 1. Onthophilinae – Dendrophilinae. Wiad. entomol., 23 (1):13-20.

RUTA R., JAŁOSZYŃSKI P., KONWERSKI Sz. 2004b: Nowe stanowiska gnilików (Coleoptera:Histeridae) w Polsce – część 2. Abraeinae i Saprininae. Wiad. entomol., 23 (2): 81-88.

SIENKIEWICZ P. 2001: The importance of the „Biedrusko” range for Carabidae on „Wielko-polsko-Kujawska” Lowlands. Streszczenia X European Carabidologist Meeting „How toprotect or what we know about Carabid Beetles”, Tuczno, Poland, 24–27 IX 2001: 77-78.

SIENKIEWICZ P., ADAMEK H. 2001: Abax carinatus (DUFTSCHMID, 1812) i Leistus rufescens(FABRICIUS, 1775) – nowe dla Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej gatunki biegaczowatych(Coleoptera: Carabidae). Wiad. entomol., 20 (1–2): 93-94.


Chronione, zagrożone i rzadkie gatunki błonkówek (Hymenoptera)i muchówek (Diptera) zachodniej części Kampinoskiego Parku

Narodowego i potrzeba zachowania ich siedlisk

Protected, threatened and rare species of Hymenoptera and Diptera of thewestern part of the Kampinos National Park and the need of preservation

of their habitats

JAN KRZYSZTOF KOWALCZYK 1, KATARZYNA SZCZEPKO 2

1 Muzeum Przyrodnicze UŁ, ul. Kilińskiego 101, 90-011 Łódź2 Zakład Dydaktyki Biologii i Badania Różnorodności Biologicznej UŁ, ul. Banacha 1/3,

90-237 Łódź

ABSTRACT: The paper gives the list of 77 protected, threatened and rare species of Hy-menoptera and Diptera of the western part of Kampinos National Park. Most of these spe-cies were collected in two types of habitats: wooden buildings and sandy grassland.

KEY WORDS: Hymenoptera, Diptera, Kampinos National Park, threats.

W wyniku prowadzonych badań stwierdzono występowanie 12 gatunkówchronionych błonkówek oraz 35 gatunków zagrożonych błonkówek i 7 ga-tunków zagrożonych muchówek oraz 15 rzadkich błonkówek i 8 rzadkichmuchówek (KOWALCZYK, SZCZEPKO 2001a, 2001b; KOWALCZYK, WATAŁA1989; KOWALCZYK i in. 2002; SZCZEPKO, KOWALCZYK 2001, 2002; SZCZEP-KO i in. 2002; WIŚNIOWSKI, KOWALCZYK 1998a, 1998b, 2002). Wśród bada-nych siedlisk (Tab.) najbogatsze w omawiane gatunki były drewniane budyn-ki i murawy napiaskowe. Niezbędna jest czynna ochrona tych siedlisk – bu-dynków przed rozbiórką a muraw przed zarastaniem.

Niżej podano listę błonkówek (Hymenoptera) i muchówek (Diptera) chro-nionych, zagrożonych i rzadkich, z terenów porolnych w fazie renaturaliza-cji, zlokalizowanych w zachodniej części KPN. Zastosowano nazewnictwogatunkowe zgodne z „Wykazem zwierząt Polski” pod red. J. RAZOWSKIEGO.W przypadku, gdy gatunek nie znajduje się w w.wym. wykazie lub jego na-zwa uległa zmianie, podano przy jego nazwie nazwisko autora. W pracy uży-to następujących skrótów: inicjały autorów przy danych niepublikowanych– (JKK) Jan Krzysztof KOWALCZYK, (KS) – Katarzyna SZCZEPKO; (1 …)– dane z literatury, H – Hymenoptera, D – Diptera, w – wydma, mp – murawanapiaskowa, ł – łąka, gp – zarastające grunty porolne, wb – wierzby, s – sad,z – zabudowania drewniane, bm – bór mieszany, ol – ols.


I. Gatunki chronione [CHR]H: Bombus cryptarum (KS) – gp; Bombus hortorum (7) – gp; Bombushypnorum (7) – z; Bombus lapidarius (7) – mp; Bombus lucorum (7) –gp; Bombus muscorum (KS) – gp; Bombus pascuorum (7) – ł; Bombuspratorum (7) – mp; Bombus ruderarius (7) – gp; Bombus soroensis (KS)– ł; Bombus sylvarum (7) – mp; Bombus terrestris (7) – gp.

II. Gatunki z „Czerwonej listy zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce”(pod red. Z. GŁOWACIŃSKIEGO).

Krytycznie zagrożone [CR] – H: Polistes gallicus (KS) – z.Zagrożone [EN] – H: Hedychridium integrum (2) – mp.Narażone [VU] – H: Allodynerus delphinalis (1) – z; Symmorphus mu-rarius (1) – z; Oxybelus argentatus (3) – w; Lestica alata (3) – mp; Bem-becinus tridens (3) – mp; Bembix rostrata (3) – mp; Andrena alfkenella(7) – mp; Andrena fulvida (7) – z; D: Stratiomys singularior (JKK) – ł.Bl iskie zagrożenia [NT] – H: Ammophila pubescens (3) – mp; Ta-chysphex psammobius (3) – mp; Crossocerus congener (5) – z; Nysson ni-ger (5) – z; Harpactus elegans (3) – w; Gorytes fallax (3) – ł; D: Calliceraaenea (JKK) – bm; Spilomyia diophthalma (JKK) – ol.Najmniejszej troski [LC] – H: Pseudogonalos hahnii (4) – gp; Hedy-chridium zelleri (2) – mp; Pseudomalus pusillus (2) – mp; Chrysura ra-dians (2) – z; Chrisis bicolor (2) – mp; Nomada moeschleri (7) – mp.O niepełnych danych [DD] – H: Homonotus sanguinolentus (9) –mp; Stenodynerus xanthomelas (1) – z; Symmorphus crassicornis (1) – z;Polemistus abnormis (8) – z; Miscophus ater (3) – w; Hylaeus styriacus(7) – z; Hylaeus gredleri (7) – z; Colletes inexpectatus (7) – z; Coelioxysafra (JKK) – mp; Coelioxys alata (7) – z; Epeoloides coecutiens (7) – z;Psithyrus norvegicus (7) – gp; Polyergus rufescens (JKK) – mp; D:Temno-stoma vespiforme (JKK) – ol; Orthonevra geniculata (JKK) – ol; Brachy-opa dorsata (JKK) – bm; Sericomyia silentis (JKK) – bm.

III. Gatunki rzadkie [R]H: Priocnemis cordivalvata (10) – mp, Chrysis fasciata (2) – wb; Chrysislongula (2) – z; Discoelius dufourii (1) – z; Pseudomicrodynerus parvulus(1) – z; Ancistrocerus antilope (1) – z; Ancistrocerus parietum (1) – mp;Symmorphus gracilis (1) – z; Eumenes coarctatus (1) – mp; Eumenes co-ronatus (1) – mp; Dolichovespula media (1) – ł; Solierella compedita (3)– mp; Nitela fallax (Kohl) (6) – z; Crossocerus assimilis (3) – wb; Har-pactus lunatus (3) – ł;


D: Pandivirilia eximia (JKK) – bm; Ferdinandea ruficornis (JKK) – s;Dasysyrphus nigricornis (JKK) – bm; Epistrophe flava Doczkal et.Schmid (JKK) – bm; Chalcosyrphus valgus (Gmelin) (JKK) – ol; Chry-sotoxum verralli (JKK) – bm; Cheilosia gigantea (JKK) – ol; Helophilusaffinis (JKK) – ł.

CHR CR EN VU NT LC DD R razemSiedlisko

H/D H/D H/D H/D H/D H/D H/D H/D H/D

w 1/ 1/ 1/ 3/

mp 3/ 1/ 4/ 2/ 4/ 3/ 5/ 22/

ł 2/ /1 1/ 2/1 6/1

gp 6/ 1/ 1/ 8/

wb 2/ 2/

s /1 /1

z 1/ 1/ 3/ 2/ 1/ 8/ 6/ 22/

bm /1 /2 /4 /7

ol /1 /2 /2 /5

Tab. Udział gatunków chronionych, zagrożonych i rzadkich w badanych siedliskach.H/D – Hymenoptera/Diptera, w – wydma (sand dune), mp – murawa napiaskowa (sandygrassland), ł – łąka (meadow), gp – zarastające grunty porolne (overgrown agriculturearea), wb – wierzby (willows), s – sad (orchard), z – zabudowania drewniane (woodenbuildings), bm – bór mieszany (mixed forest), ol – ols (alder forest).

PIŚMIENNICTWO

1. KOWALCZYK J. K., SZCZEPKO K. 2001a: Osy (Hymenoptera, Vespoidea) terenów porol-nych zachodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego. Kulon, 6 (1–2): 71-76.

2. KOWALCZYK J. K., SZCZEPKO K. 2001b: Złotolitki (Hymenoptera, Chrysididae) terenówporolnych zachodniej części Kampinoskiego Parku Narodowego. Kulon, 6 (1–2): 77-83.

3. KOWALCZYK J. K., SZCZEPKO K., ŚWIĄTCZAK M. 2002: Grzebaczowate (Hymenoptera,Sphecidae) okolicy Stacji Terenowej Uniwersytetu Łódzkiego w Kampinoskim Parku Na-rodowym. Wiad. entomol., 20 (3–4): 147-156.

4. KOWALCZYK J. K., WATAŁA C. 1989: Nieco danych i nowe stanowiska Trigonalis hahniSPINOLA, 1840 (Hymenoptera, Trigonalyide) w Polsce. Przegl. zool., 33 (2): 271-273.

5. SZCZEPKO K., KOWALCZYK K. 2001: Sphecid wasps (Hymenoptera: Sphecidae) in habitatsof abandoned village in forest territory of Kampinoski National Park. Pol. Pismo ent.,70: 185-193.


6. SZCZEPKO K., KOWALCZYK K. 2002: Nitela fallax KOHL, 1883 (Hymenoptera: Sphecoidea)w Polsce. Wiad. entomol., 20 (3–4): 143-146.

7. SZCZEPKO K., PAWLIKOWSKI T., KOWALCZYK J. K. 2002: Apoidea (Hymenoptera) in habi-tats of former agricultural area in a renaturization stage of Kampinos National Park(Poland). Fragm. faun., 45: 115-122.

8. WIŚNIOWSKI B., KOWALCZYK J. K. 1998a: Nowe dla Polski gatunki grzebaczy (Hymenop-tera: Aculeata: Sphecidae). Prądnik. Prace Muz. Szafera, 11–12: 219-222.

9. WIŚNIOWSKI B., KOWALCZYK J. K. 1998b: Materiały do poznania nastecznikowatych Pol-ski (Hymenoptera: Aculeata: Pompilidae). Prądnik. Prace Muz. Szafera, 11–12: 251-260.

10. WIŚNIOWSKI B., KOWALCZYK J. K. 2002: Materiały do poznania nastecznikowatych Pol-ski (Hymenoptera: Aculeata: Pompilidae). Cz. II. Rodzaje: Priocnemis, Arachnospilai Evagetes z kolekcji Jana K. KOWALCZYKA. Parki nar. Rez. przyr., 21 (1): 39-49.

Pszczoły (Hymenoptera: Apoidea) zespołów roślinnościkserotermicznej zachodniej części Parku Krajobrazowego

Doliny Dolnej Wisły

Bees (Hymenoptera: Apoidea) of xerothermic habitats in the western part ofthe Lower Vistula Valley Landscape Park

RAFAŁ KRIGER

Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii i Ochrony Środowiska,Zakład Ekologii

ABSTRACT: A list of bees (Apoidea) from the western part of the Lower Vistula ValleyLandscape Park is presented. 164 bee species belonging to 7 families and 34 genera werecollected. New records of 8 rare bee species are given.

KEY WORDS: Hymenoptera, Apoidea, Lower Vistula Valley, faunistic, species diversity,xerothermic habitats.

W celu zapewnienia pszczołom skutecznej ochrony przed niekorzystnymizmianami cywilizacyjnymi, niezbędne jest rozpoznanie ilościowe i jakościo-we zasobów pszczół na terenie całego kraju w różnych środowiskach. Pomi-mo ponad 200 letniej tradycji badań faunistyczno-ekologicznych w kraju,z wielu obszarów posiadamy tylko wyrywkowe informację lub nie mamy ichwcale. Ze szczególną uwagą należy się przyjrzeć środowiskom, które są osto-


ją dla tej grupy owadów. Obszary z roślinnością kserotermiczną są takimiśrodowiskami i od dawna budziły zainteresowanie entomologów. W Polsceprace w tych biotopach prowadziła m.in. DYLEWSKA (1962), DYLEWSKAi NOSKIEWICZ (1963) w Pieninach, BANASZAK i PLEWKA (1981) w PuszczyKampinoskiej czy BANASZAK i KSZYSZTOFIAK (1996) na terenie Wigierskie-go PN.

Największe skupiska roślinności kserotermicznej w Polsce zlokalizowanesą na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Wisły (PKDDW). Cią-gnie się on nieprzerwanie po obu stronach rzeki od Bydgoszczy do Nowegom. Wisłą. Pierwsze doniesienia o pszczołach PKDDW występujących w śro-dowiskach kserotermicznych pochodzą z pracy ALFKENa (1909, 1912) i doty-czą parowów okolic Kałdusa. W latach 70., 80. i 90. prace na tych terenachprowadził BANASZAK (1980); BANASZAK i CIERZNIAK (1994), PAWLIKOW-SKI (1992) oraz PAWLIKOWSKI i KOWALEWSKA (1998). Jednak wszystkie ba-dania, poza nielicznymi informacjami z okolic Gruczna, dotyczą obszarówprawobrzeżnej części parku krajobrazowego. Uzupełnienie tego braku byłocelem badań terenowych prowadzonych w latach 1999–2001 na zboczach do-liny Wisły w okolicach Bydgoszczy i Świecia oraz w projektowanym rezerwa-cie „Kozielec”.

W trakcie badań stwierdzono występowanie 164 gatunków pszczół, nale-żących do 34 rodzajów z 7 rodzin. Najwięcej gatunków wykazano z okolicBydgoszcy – 109 gat., następnie z rezerwatu „Kozielec” – 90 gat. i ze Świecia– 89 gat. Stanowi to 35% apidofauny stwierdzonej do tej pory na terenie kra-ju. Najbogatszą w gatunki i najliczniejszą była rodzina Halictidae, co po-twierdza związek tej rodziny pszczół z kserotermicznymi łąkami, wykazywa-ny także przez innych badaczy. Licznym udziałem w zgrupowaniu charakte-ryzowała się również rodzina Andrenidae. We wszystkich trzech sezonach ba-dawczych gatunkami dominującymi były: Evylaeus morio (FABRICIUS)– 14%, Andrena flavipes PANZER – 10% i Apis mellifera L. – 9%.

Badane stanowiska okazały się miejscem życia wielu rzadkich i bardzorzadkich gatunków pszczół. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują: Hy-laeus cornutus CURTIS, Hylaeus styriacus FÖRSTER, Andrena curvungulaThomson, Halictus compressus (WALCKENAER), Halictus simplexBLÜTHGEN, Evylaeus convexiusculus (SCHENCK), Sphecodes niger HAGENS.Potwierdzono również, po kilkudziesięciu latach, występowanie Rophites al-girus PÉREZ w Polsce. Jest to grupa gatunków wykazywana do tej pory głów-nie ze stanowisk z roślinnością kserotermiczną lub ciepłolubną. Występującena zboczach dolin oberwania ziemi tworzą dogodne dla pszczół miejsca dogniazdowania, dodatkowo, poza roślinnością pokarmową, zwiększająceatrakcyjność tych stanowisk.


Stanowiska badawcze z roślinnością kserotermiczną zachodniej częściPKDDW okazały się miejscem życia bardzo interesującej apidofauny. Jed-nak należy mieć na uwadze, że są to tereny bardzo niestabilne w naszych wa-runkach klimatycznych, o pochodzeniu antropogenicznym i mogą zanikaćw następstwie sukcesji. Szansą ochrony tych stanowisk jest utworzenie na ichterenie rezerwatów częściowych, na których systematycznie usuwać będziesię młode drzewa i krzewy. Postulat ten jest już realizowany w przypadkustanowiska w Kozielcu, gdzie planuje się utworzenie rezerwatu. Pozostałestanowiska należy w najbliższym czasie objąć taką samą formą ochrony, bynie dopuścić do zniszczenia tak cennych dla antofilnych owadów stanowisk.

PIŚMIENNICTWO

ALFKEN J. D. 1909: Beitrag zur Kenntnis der Apidenfauna von Westpreussen (Sammelbe-richt). Ber. westpr. bot. –zool. Ver., Danzing, 31: 101-123.

ALFKEN J. D. 1912: Die Bienenfauna von Westpreussen. Ber. westpr. bot. –zool. Ver., Dan-zing, 34: 1-96.

BANASZAK J. 1980a: Pszczoły (Apoidea, Hymenoptera) siedlisk kserotermicznych rejonu dol-nej Wisły. Fragm. faun., 25: 335-360.

BANASZAK J., CIERZNIAK T. 1994: Estimate of density and diversity of Apoidea (Hymenopte-ra) in steppe reserve „Zbocza Płutowskie” on the lower Vistula river. Pol. Pismo ent.,63: 319-337.

BANASZAK J., KRZYSZTOFIAK A. 1996: The natural wild bee resources (Hymenoptera: Apo-idea) of the Wigry National Park. Pol. Pismo ent., 65: 33-50.

BANASZAK J., PLEWKA T. 1981: Apoidea (Hymenoptera) Kampinoskiego Parku Narodowe-go. Fragm. faun., 25: 438-452.

DYLEWSKA M. 1962: The Apoidea of the Pieniny National Park. Part I. Megachilidea andApidae (partim). Acta zool. cracov., 7: 423-481.

DYLEWSKA M., NOSKIEWICZ J. 1963: Apoidea of the Pieniny National Park. Part II. Colleti-dea, Andrenidea, Halictidea, Melittidea, Apidae (Nomada SCOP.). Acta zool. cracov., 8:477-532.

PAWLIKOWSKI T. 1992: Struktura zespołów pszczołowatych (Hymenoptera, Apoidea) na ob-szarach leśnych Kotliny Toruńskiej . Rozpr. UMK, Toruń. 115 ss.

PAWLIKOWSKI T., KOWALEWSKA B. (1997)1998: Atrakcyjność środowisk krawędziowych dlapszczół (Hymenoptera, Apoidea) na Zboczach Płutowskich koło Chełmna. Wiad. ento-mol., 16 (3–4): 165-176.


Wodne wujkowate (Diptera: Empididae) Pienin

Aquatic Dance Flies (Diptera: Empididae) from the Pieniny Mountains

IWONA KRYSIAK

Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, 90-237 Łódź, Banacha 12/16,e-mail: [email protected]

ABSTRACT: .42 species of aquatic Empididae were recorded from the streams of thePieniny Mts. (17 of the subfamily Hemerodromiinae, 25 of the subfamily Clinocerinae). Twoof them are new for science and three are new for Polish fauna (description in press). Twospecies were not recorded in Poland for more than one hundred years.

KEY WORDS: Diptera, Empididae, Hemerodromiinae, Clinocerinae, faunistic, Pieniny Mts.

Empididae (wujkowate) są jedną z najliczniejszych rodzin muchówek,szeroko rozprzestrzenioną na świecie. Według podziału zaproponowanegoprzez CHVALĘ (1983) obejmuje ona sześć podrodzin: Oreogetoninae, Empi-dinae, Hemerodromiinae, Clinocerinae, Brachystomatinae, Ceratomerinae, aletylko dwie spośród nich: Hemerodromiinae i Clinocerinae zaliczane są dofauny wodnej. Jak do tej pory z Palearktyki opisano ponad 50 gatunkówz podrodziny Hemerodromiinae oraz ponad 150 – z podrodziny Clinocerinae,pochodzących z regionu Zachodniej Palearktyki (CHVÁLA, WAGNER 1989;WAGNER 1997) i związanych głównie z rejonami górskimi Centralnej i Połu-dniowej Europy (Bałkany, Pireneje i Alpy).

Brak opracowania dotyczącego wodnych Empididae w Pieninach, skłoni-ło autorkę do podjęcia badań w tym paśmie górskim.

Badania nad fauną Hemerodromiinae i Clinocerinae prowadzono w latach1998–2003 na 42 stałych i 4 dodatkowych stanowiskach, rozmieszczonychwzdłuż potoków: Ociemnego, Łonnego, Białego, Kirowego, Macelowego,Sobczańskiego, Kotłowego, Hulińskiego, Krośnicy i Grajcarka, które pozaczterema znajdowały się na terenie Pienińskiego Parku Narodowego i otuli-ny. Zebrano prawie 43 000 okazów, z czego około 25 000 pochodzi ze stano-wisk usytuowanych wzdłuż Dunajca.

Wykazano 42 gatunki wodnych Empididae (17 z podrodziny Hemerodro-miinae, 25 z podrodziny Clinocerinae) (KRYSIAK 2003), w tym dwa nowe dlawiedzy, trzy nowe dla fauny Polski i dwa nie notowane z terenu naszego kra-ju od przeszło stu lat. Stanowi to 70% fauny krajowej – 60 gatunków podajez Polski NIESIOLOWSKI (1992). Jest to najwyższa liczba gatunków jaką kiedy-kolwiek odnotowano z polskich gór. Dla porównania: z Tatr wykazano 23 ga-tunki, z Gorców – 22, z Bieszczadów, Sudetów i Gór Świętokrzyskich tylkopo 18 gatunków.


Dominującym rodzajem z podrodziny Clinocerinae był niewątpliwie Wie-demannia (17 gatunków), natomiast z podrodziny Hemerodromiinae – Cheli-fera (11 gatunków). Najbardziej liczebny gatunek w zbiorze to Wiedemanniabistigma (udział procentowy – 22,6%), dominujący prawie wyłącznie na sta-nowiskach wzdłuż Dunajca. Z pozostałych gatunków na uwagę zasługują:Wiedemannia braueri (6,9%), Wiedemannia fallaciosa (4%), Wiedemanniatricuspidata (3,9%), Clinocera plectrum (3,3%) z podrodziny Clinocerinae,natomiast z podrodziny Hemerodromiinae: Chelifera concinnicauda (0,49%),Chelifera stigmatica (0,47%) i Chelifera trapezina (0,41%). Wziąwszy poduwagę fakt, że podrodzina Hemerodromiinae nie występuje masowo, udziałprocentowy trzech ostatnich gatunków w kolekcji jest stosunkowo wysoki.

Największą różnorodnością charakteryzowały się potoki: Biały (25 gatun-ków) i Sobczański (25 gat.), Ociemny (24 gat.) i Łonny (22gat.), a najmniej-szą potok Kotłowy (7 gatunków). Potoki położone na północnych, zimniej-szych zboczach były uboższe o 3 gatunki w stosunku do cieków leżących nanasłonecznionych, południowych stokach Pienin. Brak na południowychzboczach Trichopeza longicornis można tłumaczyć tym, że gatunek ten unikamiejsc nasłonecznionych.

Na tak bogatym pod względem faunistycznym terenie można było oczeki-wać gatunków rzadko spotykanych. Do takich należą m.in.: Chelifera suban-gusta, Chelifera pectinicauda, Hemerodromia oratoria czy Dolichocephalaguttata. Ich liczebności nie przekraczają 10 osobników w całej kolekcji. War-to byłoby, dla zachowania unikalnej fauny wodnych Empididae, wyelimino-wać najistotniejsze zagrożenie, jakim jest dla wszystkich organizmów związa-nych z potokami, zrywka drewna korytami potoków. Prowadzony od lat pro-ceder rujnuje rumosz skalny, niszczy i wypłukuje większość organizmów.

PIŚMIENNICTWO

CHVALA M. 1983: The Empidoidea (Diptera) of Fennoscandia and Denmark, II. GeneralPart. The Families Hybotidae, Atelestidae and Microphoridae. Fauna ent. scand., 12:1-279.

CHVALA M., WAGNER R. 1989: Family Empididae. [W:] Soós A., Papp L. (red.): Catalogueof Palearctic Diptera 6. Akadémiai Kiadó Budapest & Amsterdam: 228-336

KRYSIAK I. 2003: Phenology of aquatic Dance Flies (Diptera, Empididae) of the Pieniny Mts.(N. Carpathians). [W:] STLOUKAL E., KALÚZ S. (red.). Book of abstracts. Fauna Carpa-thica Meeting 2004. Smolenice, Slovakia: 26.

NIESIOLOWSKI S. 1992: Empididae aquatica. Wodne wujkowate (Insecta: Diptera). FaunaPol., 14: 1-128.

WAGNER R. 1997: Diptera Empididae, Dance Flies. [W:] Aquatic Insects of North Europe –A Taxonomic Handbook. 2: 333-344.


Wciornastki (Thysanoptera) parków narodowych Polski

Thrips (Thysanoptera) of national parks in Poland

HALINA KUCHARCZYK

Zakład Zoologii Instytutu Biologii UMCS, ul Akademicka 19, 20-033 Lublin;e-mail: [email protected]

ABSTRACT: Thrips (Thysanoptera) of national parks in Poland are known very poorly. Thesystematic researches on thrips were carried out only in 5 of the 23 national parks existed inPoland. 122 species (about 50% of polish thrips fauna) were noted from their areas up tonow. Among them 18 species have been rarely noted in Poland and some of them are rarefor Europe.

KEY WORDS: Thysanoptera, rare species, national parks.

Wciornastki (Thysanoptera) stanowią zróżnicowaną pod względem prefe-rencji siedliskowych i pokarmowych grupę owadów. Najwięcej jest wśródnich roślinożerców, mniejszy procent stanowią gatunki mikofagiczne, naj-mniej zaś jest drapieżców.

Dotychczasowe badania nad wciornastkami Polski koncentrowały siębądź na obszarach antropogenicznych obejmując głównie szkodniki roślinuprawnych, bądź na terenach o najmniejszym stopniu przekształcenia (re-zerwaty, parki narodowe, parki krajobrazowe). Znacznie lepiej poznana jestfauna wciornastków wschodniej i centralnej Polski niż obszarów południo-wych, zachodnich i północnych kraju.

Obecnie na obszarze Polski funkcjonują 23 parki narodowe, tylko w pię-ciu z nich (Babiogórskim, Kampinoskim, Poleskim, Roztoczańskim i Słowiń-skim) prowadzono kilkuletnie systematyczne badania nad fauną wciornast-ków, co nie znaczy, że została ona tam dokładnie poznana. Z dalszych 7 par-ków pochodzą pojedyncze dane zgromadzone przy okazji prowadzenia in-nych badań (Białowieski PN), uzyskania jednokrotnej zgody na zbieraniemateriałów lub zebrane w otulinie parków (KUCHARCZYK 1991, 1994, 1996,1999, 2001, oraz dane niepublikowane; ZAWIRSKA 1988, oraz dane niepubli-kowane).

Liczba wykazanych z Polski gatunków wciornastków wynosi 223, w par-kach narodowych stwierdzono dotychczas występowanie 122 gatunków(54% fauny). Najwięcej wykazano ich z obszaru Poleskiego PN (93 gat.),Słowińskiego PN (ok. 90 gat. – informacja ustna I. ZAWIRSKA), Roztoczań-skiego PN (77 gat.), Kampinoskiego PN (73 gat.), Babiogórskiego PN i Bia-łowieskiego PN (po ok. 50 gat.). Pojedyncze dane (od 6 do 26 gatunków) po-


chodzą z następujących Parków: Bieszczadzkiego, Borów Tucholskich, Kar-konoskiego, Pienińskiego, Tatrzańskiego i Wigierskiego. Z pozostałych par-ków brak jakichkolwiek danych o występowaniu Thysanoptera.

Wśród stwierdzonych gatunków 18 należy do bardzo rzadkich na obsza-rze naszego kraju, są to gatunki o wąskiej tolerancji siedliskowej oraz ści-słych preferencjach pokarmowych. Należą do nich m.in.: związane ze staro-drzewiem liściastym, często mikofagiczne – Haplothrips crassicornis, Phla-eothrips annulipes, Liophloeothrips hungaricus, Hoplandrothrips williamsia-nus, Poecilothrips albopictus; preferujące siedliska wilgotne np. torfowiskai łąki turzycowe – Anaphothrips badius, Drepanothrips reuteri, Pelikanothripskratochvili, Haplothrips utae, Megathrips lativentris, Meglothrips bonanni, Tre-herniela inferna oraz rzadko spotykane gatunki mono- lub oligofagiczne:Mycterothrips albidicornis, Thrips fulvipes, Thrips incognitus, Thrips inopina-tus, Thrips juniperinus, Thrips menyanthidis.

Oceniając powyższe dane można stwierdzić, że stopień poznania faunyThysanoptera na najcenniejszych przyrodniczo obszarach Polski jest bardzosłaby. Jednocześnie, z prowadzonych dotychczas badań wynika, że unikalnesiedliska zachowane w parkach narodowych stanowią ostoję wielu rzadkich,nie tylko w kraju lecz i w Europie, gatunków wciornastków.

PIŚMIENNICTWO

KUCHARCZYK H. 1991: Materiały do poznania wciornastków (Thysanoptera) Roztoczań-skiego Parku Narodowego i jego otuliny. I. Zbiorowiska turzycowe i torfowiskowe. An-nales UMCS, sec. C, 46: 175-183.

KUCHARCZYK H. 1994: Przylżeńce (Thysanoptera) Roztocza. Fragm. faun., 37: 167-180.KUCHARCZYK H. 1996: Thysanoptera (Insecta) collected in peat-bog communities in Poleski

National Park (East Poland). Folia ent. hung., 57 (suppl.): 61-66.KUCHARCZYK H. 1999: Materiały do poznania wciornastków (Thysanoptera) Puszczy Biało-

wieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., 18, 1 (suppl.): 87-92.KUCHARCZYK H. 2001: Ordo (rząd): Thysanoptera – wciornastki. [W:] GUTOWSKI J. M., JA-

ROSZEWICZ B. (red.): Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL, Warszawa: 95, 96.

ZAWIRSKA I. 1988: Thysanoptera collected in Poland. Fragm. faun., 31 (13): 361-410.


Pluskwiaki wodne (Heteroptera) rezerwatu krajobrazowego„Źródła rzeki Łyny”

Water bugs (Heteroptera) of the Scenic Reserve„Sources of the Łyna River”

ALICJA KURZĄTKOWSKA

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Plac Łódzki 3,10-727 Olsztyn, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: The objective of the present study was to determine the value of theheteropterofauna of the Reserve after 20 years from the moment when the presence of suchvaluable water bugs as water boatmen Glaenocorisa propinqua (FIEB.) and Hesperocorixacastanea (THOMS.), and a representative of the family Gerridae – Gerris lateralis SCHUM. wasrecorded there. The results presented in the paper are preliminary. The material collectedincludes 112 specimens belonging to 14 species. The relatively rare Gerris lateralis. was quiteabundant in the Reserve examined. However, the faunal material gathered does not providea sufficient basis for making definite conclusions concerning the heteropterofauna of theReserve. Rare water boatman species, noted previously, appear in summer, but theirnumber is too small to confirm their occurrence.

KEY WORDS: water bugs, Heteroptera, Glaenocorisa propinqua, Hesperocorixa castanea,Gerris lateralis, sources.

Rezerwat krajobrazowy „Źródła rzeki Łyny” leży na terenie województwawarmińsko-mazurskiego, 15 km na północ od Nidzicy. Utworzony zostałw roku 1950 z inicjatywy prof. Romana KOBENDZY w celu objęcia ochronąrzadkich procesów wstecznej erozji źródliskowej.

Rezerwat (121 ha) jest rozległą doliną z wieloma bocznymi wąwozami.Na jego terenie znajdują się liczne systemy źródłowe. Na skutek erozjiwstecznej w zboczach doliny wytworzyły się liczne półkoliste nisze zwane cyr-kami dolinnymi, które uformowały zbocze doliny w prawie pionowe ścianydochodzące miejscami do 20m wysokości. Na dnie cyrkowych zagłębieńzbiera się woda, która następnie licznymi strumykami spływa w dół tworzącczęsto kaskady. Małe strumyki łączą się w coraz większe strumienie dającw ten sposób początek największej rzece regionu – Łynie.

Walory krajobrazowe rezerwatu podnosi porastający go las. Dolinę elu-wialną oraz dno cyrków erozyjnych porasta łęg jesionowo-olszowy z okazałą,wspartą na szczudłowatych korzeniach olszą czarną Alnus glutinosa. Wyższepartie rezerwatu porasta dorodny las mieszany z sosną, świerkiem, osiką,brzozą, dębem i grabem. W centralnej części rezerwatu znajduje się niestetyśrodowisko synantropijne utworzone przez kilka zabudowań, łąkę oraz poleuprawne. W tej części występuje także niewielkie turzycowisko (0,5 ha).


Sieć hydrograficzna rezerwatu jest bardzo bogata. Tworzą ją: źródła (he-loreokreny i limnokreny), strumienie, rzeka, staw młyński powstały po wybu-dowaniu tamy oraz występujące na turzycowisku drobne zbiorniki dystro-ficzne.

Specyfika warunków hydrograficznych a także mikroklimatycznych tegoterenu (niska temperatura wód przez cały rok) była powodem podjęcia w la-tach 1983–1984 badań w celu oceny wartości faunistycznej rezerwatu (BIE-SIADKA, LEWANDOWSKI 1986). Badaniami objęto niektóre grupy hydrobion-tów jak: owady z rzędu Ephemeroptera, Plecoptera, Coleoptera, Heteroptera,Trichoptera, roztocze wodne Hydracarina oraz kręgowce: ptaki i ssaki. Obec-ność na terenie rezerwatu gatunków zimnostenotermicznych oraz rzadkichdla fauny Polski potwierdziły konieczność ochrony tego unikalnego obszaru.

Aktualnie prowadzone badania mają na celu ocenę wartości faunistycz-nej heteropterofauny rezerwatu po upływie 20 lat. Przedstawione wynikimają charakter wstępny, gdyż badania będą prowadzone do końca 2004roku.

Materiał zbierano od połowy kwietnia do początku maja b.r. podczastrzech wyjazdów terenowych. Penetrowano siedliska szczególnie preferowa-ne przez faunę pluskwiaków, a więc staw, dolne odcinki większych potoków,obrzeża źródliskowe oraz zbiorniki o charakterze dystroficznym.

Zebrany materiał obejmuje 112 osobników 14 gatunków Heteroptera.Najbogatszy materiał (10 gatunków) pochodzi ze stawu, gdzie najliczniej po-ławiano Gerris lacustris. Tylko tam odnotowano obecność wioślaków (wszyst-kie gatunki eurytopowe). Stosunkowo licznie występuje tam rzadki gatunekGerris lateralis. W dolnych odcinkach strumieni odnotowano 8 gatunkówz charakterystyczną dla tego typu środowisk Velia caprai i Velia saulii jakrównież Gerris lateralis. Pojedyncze osobniki z rodzaju Velia spotykano takżew rejonach przyźródliskowych. Jak dotąd najuboższy materiał zebranow zbiornikach na turzycowisku (2 gatunki) co było prawdopodobnie związa-ne z jeszcze zbyt wczesną porą roku.

Zgromadzony materiał faunistyczny jest jeszcze zbyt mały by wyciągaćdaleko idące wnioski dotyczące stanu heteropterofauny rezerwatu. Stwier-dzone wcześniej na terenie rezerwatu cenne dla fauny Polski wioślaki Gla-enocorisa propinqua i Corixa castanea poławiają się w okresie letnim i to tyl-ko w postaci pojedynczych okazów. Aby więc potwierdzić ich występowanie,materiał musi być odpowiednio duży i pobierany przez dłuższy okres czasu.

PIŚMIENNICTWO

BIESIADKA E., LEWANDOWSKI K. 1986: Wartości przyrodnicze rezerwatu krajobrazowego„Źródła rzeki Łyny” w świetle badań faunistycznych. Chrońmy Przyr. ojcz., 42 (6): 16-27.


Kierunki zmian w faunie chrząszczy (Coleoptera) Ojcowskiego PNw wyniku sukcesji ekologicznej

Directions of changes in the beetle fauna (Coleoptera) of the OjcówNational Park as the result of ecological succession

ANTONI KUŚKA

Zakład Biologii i Ekologii AWF, ul. Raciborska 1, Katowice

ABSTRACT: Changes in the composition of the beetle fauna in Ojców National Park as theresult of succession of ecological system to the forest.

KEY WORDS: Coleoptera, succession of ecological system, Ojców National Park.

Ojcowski Park Narodowy utworzony został 14 kwietnia 1956 r. W wynikuwieloletniej ochrony konserwatorskiej terenów otwartych i prawie całkowi-tego zaprzestania gospodarki rolnej na terenie Parku i w dużej mierze w jegootulinie, obserwuje się zarastanie lasem dawnych pól, łąk, a także wapien-nych form skalnych z roślinnością naskalną i ciepłolubną, np. wisienką ste-pową. Zmniejszyła się bioróżnorodność gatunkowa i ekosystemowa Parku.W związku z powyższym, w kilku miejscach celowo usunięto zadrzewienia nazboczach doliny Prądnika w celu uratowania roślinności ciepłolubnej i żyją-cych w tym środowisku zwierząt.

Ojcowski PN ma bardzo dobrze opracowaną koleopterofaunę (PAWŁOW-SKI i in. 1994; KUBISZ, PAWŁOWSKI 1998) dzięki czemu jest możliwe śledze-nie procesów ustępowania i sukcesji wybranych grup chrząszczy. Procesysukcesji roślinnej, obserwowane zarastanie stanowisk wisienki stepowejprzedstawił BĄBA (2001) i ogólnie – zarastanie Ojcowa zbiorowiskami leśny-mi – BUCHHOLZ (2001).

Rozpoczęte w 2003 r. badania polegają na odławianiu chrząszczy z ro-dzin: Elateridae, Cantharidae, Curculionidae na wybranych powierzchniach.Kserotermiczne powierzchnie: „Grodzisko”, „Krzyżowa Góra”, „Psie Klat-ki”; leśne: „Złota Góra”, „Chełmowa Góra”, wschodnie zbocza doliny Prąd-nika od „Zamkowej Drogi” po „Górę Koronną”. Na wierzchowinie, nawschód od „Góry Koronnej”, na dawnych polach, a obecnie ugorach rosnązagajniki grabowo-brzozowe z domieszką wierzby, w wilgotnych miejscachz pojedynczymi olchami i jesionami; występują też większe powierzchnie po-rośnięte klonem jaworem z domieszką graba, buka i innych gatunków drzew.


Niektóre osiągają wiek około 10–15 lat. Dno doliny Prądnika, podobnie jaki innych dolin biegnących wzdłuż potoków spływających do Rudawy, zarastaolchami, pokrzywami, lepiężnikami i innymi roślinami wilgociolubnymi.Wraz ze zmianami florystycznymi zmienia się skład entomofauny.

Nie stwierdzono w lasach Ojcowa reprezentatywnej grupy gatunkówchrząszczy z badanych rodzin charakterystycznych dla starych lasów i borów.Interesujące chrząszcze Ojcowa, stosunkowo rzadkie w Polsce, reprezentująfaunę świetlistych dąbrów i ciepłych lasów jodłowo-bukowych. Są to z ryj-kowców: Otiorhynchus rugifrons (GYLL.), Phyllobius pilicornis DESBR.a z omomiłków: Metacantharis clypeata (ILL.) i ostatnio stwierdzony (KUŚKAi in. 2004) Malchinus turcicus PIC – wszystkie występują także w Pieninach.

Wyginęły prawdopodobnie niektóre gatunki kserotermiczne: Stenoptera-pion intermedium (EP.) na „Grodzisku” i na podszczytowej polance na wzgó-rzu „Psie Klatki” (w pobliżu zachodniej granicy Parku, naprzeciw wylotuWąwozu Jamki). Tylko na wisience stepowej na „Psich Klatkach” występujeliczna populacja Coenorhinus pauxillus (GERM.), na pozostałych stanowi-skach kserotermicznych: „Grodzisku”, „Krzyżowej Górze” i innych, albo gobrak lub też występuje pojedynczo. Odsłonięcie dotychczas zarośniętychzboczy daje szansę na zwiększenie liczebności ginących populacji Perapionsedi (GERM.), Ceutorhynchus unguicularis THOMS., C. larvatus SCHULZEi z pewnością także innych gatunków kserotermicznych, stwierdzonych ostat-nio na „Grodzisku”.

Zarośnięte ugory cechuje zupełnie przypadkowa entomofauna, z polifa-gami: Strophosomus capitatus (DEG.) i S. melanogrammum (FORST.) na cze-le, pojedynczo odłowiono Anthonomus pomorum (L.), z pewnością przypad-kowy, z pobliskich starych sadów, i kilka innych pospolitych gatunków z ro-dzajów Phyllobius GERM. i Polydrusus GERM.

Dno dolin porośnięte pokrzywami to miejsce dominacji ryjkowca Nedyusquadrimaculatus (L.), a na lepiężnikach od wiosny do późnego lata możnaspotkać rozpucze Liparus glabrirostris KÜST.

Zgodnie z dyrektywą siedliskową, która w ostatnio uchwalonej Ustawie oochronie przyrody z dnia 26 IV 2004 r. staje się podstawą innych, tradycyj-nych form ochrony przyrody, za najbardziej cenne w Ojcowie zostaną chybauznane ekosystemy naskalne: murawy i ciepłolubne zbiorowiska leśne orazich fauna. Ten fakt w pełni potwierdza słuszność odlesiania wybranych zbo-czy. Dalsze badania entomofauny wybranych siedlisk pozwolą uściślić zakreszabiegów zwiększających bioróżnorodność ekosystemową w Ojcowskim Par-ku Narodowym.


PIŚMIENNICTWO

BĄBA W. 2001: Zmiany w populacji wisienki stepowej Cerasus fruticosa PALL. w OjcowskimParku Narodowym. [W:] PARTYKA J. (red.): Badania naukowe w południowej części Wy-żyny Krakowsko-Częstochowskiej, Ojców: 151-155.

BUCHHOLZ L. 2001: Ochrona ścisła i częściowa ekosystemów leśnych i jej efekty w wybra-nych miejscach w Ojcowskim Parku Narodowym. [W:] PARTYKA J. (red.): Badania na-ukowe w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Ojców: 496-500.

KUŚKA A., WERSTAK K., CHOBOTOW J. 2004: Trzy gatunki Malthininae (Coleoptera: Cantha-ridae) – nowe dla fauny Polski. Wiad. entomol., 23 (1): 29-34.

KUBISZ D. PAWŁOWSKI J. 1998: Suplement do znajomości chrząszczy (Coleoptera) Ojcow-skiego Parku Narodowego i jego otuliny (w 145 rocznicę rozpoczęcia inwentaryzacji fau-nistycznych w Ojcowie), Prądnik. Prace Muz. Szafera, 11–12: 293-323.

PAWŁOWSKI J., MAZUR M., MŁYNARSKI J.K., STEBNICKA Z., SZEPTYCKI A., SZYMCZAKOW-SKI W. 1994: Chrząszcze (Coleoptera) Ojcowskiego Parku Narodowego i terenów ościen-nych. Ojcowski Park Narodowy, Muz. prof. W. Szafera.

Sezonowe fluktuacje liczebności chrząszczy Ciidae (Coleoptera)w rezerwatach: „Cisy Staropolskie” i „Brzęki”

Seasonal dynamics of Ciidae (Coleoptera) in nature reserves:„Cisy Staropolskie” and „Brzęki”

MONIKA LIK, TADEUSZ BARCZAK

Akademia Techniczno-Rolnicza, Katedra Zoologii, ul. Kordeckiego 20, 85-225 Bydgoszcz,[email protected]

ABSTACT: This paper aims to broaden the knowledge of the influence of the differentkinds of habitats for dead wood fungi invertebrates by studying Ciidae beetles living in deadand alive basidiocarps of Fomes fomentarius. Collections of sporophores were made in thefollowing sites: „Cisy Staropolskie and „Brzęki”. The total collected Ciidae beetles include12 976 individuals. The number of insects differed significantly among basidiocarps col-lected in the different habitats and in the different seasons of the year. The number of indi-viduals increased in the autumn and in the winter and it was the lowest in the summer. Themost numerous samples were extracted from F. fomentarius sporophores collected in „CisyStaropolskie” site.

KEY WORDS: Coleoptera, Ciidae, saproxylic insects, Fomes fomentarius.


Obowiązujące w leśnictwie zasady hodowli ograniczają istnienie optymal-nej liczby siedlisk, niezbędnych do bytowania wielu gatunków owadów zwią-zanych z rozkładającym się drewnem (ROZWAŁKA 2003), dlatego też organi-zmy saproksyliczne można obecnie traktować jako jeden z wyznacznikówstopnia naturalności ekosystemów leśnych. Niewątpliwie chrząszcze z rodzi-ny Ciidae, wykazywane przez wielu autorów jako wybitnie mikofagicznei bardzo liczne w owocnikach różnych gatunków grzybów porastających sub-strat drzewny, należą do wyżej wymienionej grupy organizmów (OSTROWSKI1965; OKLAND 1995; LIK 2001).

Ciidae, których sezonowa dynamika liczebności była przedmiotem niniej-szych badań, pozyskiwano z owocników hubiaka pospolitego – Fomes fomen-tarius (L.ex FR.) KICK, zbieranych z rezerwatów położonych na terenie Bo-rów Tucholskich: „Cisy Staropolskie” (Tilio cordate-Carpinetum betuli),„Brzęki” (Stellario holosteae-Carpinetum betuli). Materiał pobierano z obusiedlisk jesienią i zimą 1996 r. oraz wiosną i latem 1997 r., przy czym z rezer-watu „Cisy Staropolskie” zgromadzono 154 owocniki, a z rez. „Brzęki” – 144grzyby. Zebrane owocniki podzielono na dwie grupy – owocniki żywe i mar-twe, umieszczono w słojach Weck’a, zabezpieczono gazą i odstawiono w cie-płe miejsce, w celu hodowli owadów. Opuszczające owocniki chrząszczekonserwowano w 70% roztworze alkoholu etylowego. Uzyskane wynikiprzeliczono na 100 gramów owocnika hubiaka pospolitego (tzw. zasiedle-nie).

Owocniki F. fomentarius pochodzące z rezerwatu „Cisy Staropolskie”charakteryzowała większa liczebność i wielkość zasiedlenia przez chrząszczez omawianej rodziny, niż grzyby z rez. „Brzęki” (Tab.). Preferowanie przezCiidae hub zebranych w siedlisku Tilio cordate-Carpinetum betuli, mogło byćzwiązane z wyższym stopniem heterogeniczności zbiorowisk grądowych niż

„Cisy Staropolskie” – siedlisko gr¹ du

subkontynentalnego (Tilio cordate-Carpinetum betuli)

„Brzê ki� � siedlisko nizinnego lasu dê bowo-

grabowego (Stellario holosteae-Carpinetum betuli)

owocniki martwe owocniki ¿ ywe razem owocniki martwe owocniki ¿ ywe razem

L Z L Z L Z L Z L Z L Z

wiosna 1662 157,85 811 54,83 2473 97,67 961 52,26 26 3,07 987 36,77

lato 230 55,56 165 8,95 395 17,49 215 21,45 3 0,29 218 10,67

jesieñ 1780 173,59 465 42,22 2245 105,55 1036 114,82 63 6,82 1099 60,21

zima 81 57,61 3246 109,51 3327 107,16 1573 153,36 659 65,01 2232 109,44

razem 3753 142,54 4678 63,43 8440 84,22 3785 100,41 751 19,65 4536 52,80

Tab. Zależność liczebności (L) i stopnia zasiedlenia (Z – liczba okazów przypadających na100 g owocnika Fomes fomentarius) chrząszczy z rodziny Ciidae od pory roku.


leśnych. Wpływ zróżnicowania biologicznego i żyzności siedliska na wielkośćzasiedlenia owocników grzybów przez Ciidae potwierdziły badania THUNE-SA (1994) oraz THUNESA i WILLASENA (1997).

W obu siedliskach odnotowano tendencję do liczniejszego zasiedlaniamartwych okazów hubiaka pospolitego, z wyjątkiem owocników zbieranychzimą w grądzie sukontynentalnym (Tab.). Według THUNESA i WILLASENA(1997) Ciidae zasiedlają już owocniki żywe, ale intensywnie w nich żerująci rozmnażając się, doprowadzają do śmierci zajętego grzyba, stąd też znacz-ne nagromadzenie okazów w hubach martwych.

Niezależnie od siedliska zbioru owocników hubiaka pospolitego i stopniarozkładu hub, zaobserwowano wzrost zasiedlenia i liczebności Ciidae w pró-bach jesiennych i zimowych (Tab.). Możliwe, że przyczyną tego zjawiska byłopojawienie się w wyżej wymienionych próbach nowej generacji chrząszczy.Ciidae często wykorzystują ten sam grzyb przez kilka pokoleń, zaś głównymbodźcem do ich dyspersji staje się brak substancji pokarmowych w wybra-nym owocniku (JONSSON 2002).

Konkludując należy stwierdzić, że na liczebność i wielkość zasiedleniaowocników hubiaka pospolitego przez chrząszcze z rodziny Ciidae wpływajązarówno warunki środowiska – siedlisko i pora roku, jak i cechy mikorośro-dowiska – owocnika.

PIŚMIENNICTWO

JONSSON M. 2002: Dispersal ecology of insects inhabiting wood-decaying fungi. Doctoratthesis. Swedish University of Agriculture Science, Uppsala.

LIK M. 2001: Entomofauna owocników hubiaka pospolitego (Fomes fomentarius) w strefiepodmiejskiej Bydgoszczy. [W:] INDYKIEWICZ P. i in. (red.): Bioróżnorodność i ekologiapopulacji zwierzęcych w środowiskach zurbanizowanych. Wyd. Nice, Bydgoszcz: 62-68.

OKLAND B. 1995: Insect fauna compared between six polypore species in southern Norve-gian spruce forest. Fauna norv., B, 42: 21-26.

OSTROWSKI F. 1965: Owady stwierdzone w hubach, Annales UMCS, Lublin, 20, 8:121-131.ROZWAŁKA Z. 2003: Zasady hodowli lasu. Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy Lasów Pań-

stwowych w Bedoniu. 159 ss.

THUNES K. H. 1994. The coleopteran fauna of Piptoporus betulinus and Fomes fomentariusin western Norway. Ent. fennica, 5:157-168.

THUNES K. H., WILLASSEN E. 1997: Species composition of beetles (Col.) in the bracketfungi Piptoporus betulinus and Fomes fomentarius: an explorative approach with canoni-cal correspondence analysis. J. nat. Hist., 31: 471-486.


Różnorodność gatunkowa czerwców (Hemiptera: Coccinea)w Polsce – problemy jej ochrony

Species diversity of scale insects (Hemiptera: Coccinea) in Poland– problems of its protection

BOŻENA ŁAGOWSKA 1, KATARZYNA GOLAN 2, KRZYSZTOF STEPANIUK 1

1 Katedra Rozwoju Rolnictwa i Agrobiznesu, Politechnika Białostocka, ul. S. Tarasiuka 2,16-001 Kleosin, e-mail: [email protected]

2 Katedra Entomologii, Akademia Rolnicza, ul. Króla Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin

ABSTRACT: The scale insects fauna of Poland and the main threats to species diversity ofCoccinea are discussed. The application of the new IUCN/WCU classification of threats toscale insect are also considered. The scale insects protection should concentrate on preserv-ing the distribution areas and habitats. Species protection should be limited toPorphyrophora polonica (L.) and this postulate is based on historical and ecological argu-ments.

KEY WORDS: scale insects, Poland, species diversity, protection.

Czerwce są jedną z najmniej licznych grup owadów; fauna światowa liczyokoło 7,4 tys. gatunków, w Polsce stwierdzono dotychczas 185 gatunków na-leżących do 9 rodzin i 94 rodzajów. Wśród nich 141 gatunków tworzy grupęczerwców rodzimych, pozostałe gatunki (44) żyją wyłącznie w szklarniach.Należy zaznaczyć, że jest to lista otwarta, bowiem wśród rodzimych gatun-ków wciąż brakuje przedstawicieli wielu rodzin i rodzajów (np. Aclerdidae,Scythia, Exaeretopus, Rhizopulvinaria, Rhodococcus) występujących u na-szych sąsiadów.

Ze względu na ograniczony zakres badań faunistyczno-inwentaryzacyj-nych, liczba gatunków wykazanych w poszczególnych krainach geograficz-nych Polski jest bardzo zróżnicowana. Tylko 3 krainy posiadają zadawalającystan poznania fauny czerwców (ponad 60% liczby krajowych gatunków). Na-tomiast aż w 10 krainach liczba wykazanych gatunków stanowi poniżej 20%fauny krajowej.

W faunie krajowej 43 gatunki (30,5% krajowej fauny) można uznać zaczerwce rzadkie. Dotychczas zanotowano ich obecność tylko w 1–2 krainachna pojedynczych stanowiskach. W tej grupie, aż 32 gatunki związane są z tra-wami, turzycami lub wieloletnimi ziołami, w tym kilkanaście z nich (np. Ce-rococcus cycliger (GOUX), Chaetococcus sulci (GREEN) notowano wyłączniena murawach i zaroślach kserotermicznych.

Przy obecnym , dosyć niskim, poziomie wiedzy ekologicznej o czerwcachkrajowych oraz wobec niedostatku i niedoskonałości badań ilościowych,ustalenie gatunków zagrożonych w grupie czerwców rzadkich według wska-


zówek podanych przez TROJANA (2000) praktycznie jest niemożliwe. Stosu-jąc najnowsze kategorie zagrożeń IUCN/WCU grupę czerwców rzadkich na-leżałoby zaliczyć do gatunków niedostatecznie zbadanych.

W obecnej sytuacji, zakładając, że gatunki zagrożone to te o niskiej li-czebności, zwykle występujące lokalnie i w izolowanych populacjach, wszyst-kie czerwce rzadkie można uznać za zagrożone. Również stosując dotych-czasowe kategorie zagrożeń zalecane przez IUCN, oparte w znacznej mierzena ocenie intuicyjnej, czerwce rzadkie można zaliczyć do kategorii gatunkówzagrożonych z powodu rzadkości.

W literaturze polskiej i krajowej trudno się doszukać prac poruszającychproblematykę ochrony czerwców. Jedną z przyczyn jest zapewne brak dobre-go rozeznania odnośnie ich biologii, upodobań środowiskowych i znaczne„luki” inwentaryzacyjne. Małe rozmiary ciała czerwców (w faunie krajowejprzeważają samice o wymiarach od 1 do 5 mm), ich ścisły związek z roślinążywicielską, ukryty tryb życia przemawiają za przyjęciem strategii ochronyskierowanej na ochronę obszarową i siedliskową (głównie użytków ekolo-gicznych). Czerwce zdecydowanie preferują środowiska oligotroficzne, prak-tycznie tereny piaszczyste, wrzosowiska, często występują wśród skałek. Sie-dliska te są ostoją nie tylko gatunków stenotopowych, ale także tych o szer-szej plastyczności środowiskowej, które zostały wyparte z innych środowiskdziałalnością człowieka. Stąd też postępująca eutrofizacja środowisk jest po-ważnych zagrożeniem dla różnorodności gatunkowej tej grupy owadów,w tym dla gatunków rzadkich. Zagrożeniem dla czerwców jest również wio-senne wypalanie traw.

Prowadzone w kilku krainach systematyczne badania faunistyczne wyka-zały, że murawy i zarośla kserotermiczne są szczególnie chętnie zasiedlaneprzez czerwce. Znajdowano tam od 28 do 42 gatunków (KOTEJA, ŻAK-OGA-ZA 1989; ŁAGOWSKA, KOTEJA 1996; ŁAGOWSKA, GOLAN 2002). Wśród nichliczną grupę stanowią gatunki rzadkie w większości związane z trawamii wieloletnimi ziołami. Stąd też objęcie ochroną prawną użytków ekologicz-nych w tym kserotermicznych muraw i zarośli zwiększa szansę ochrony róż-norodności gatunkowej czerwców. W tych siedliskach, szczególne znaczeniebędą miały zabiegi ochronne zabezpieczające murawy przed ekspansjądrzew i krzewów.

Z ochrony gatunkowej powinien korzystać jeden gatunek, a mianowicieczerwiec polski – Porphyrophora polonica (L.). Za jego ochroną przemawiająargumenty historyczne i ekologiczne. Czerwiec ten początkowo powszechniewystępował w Polsce, która jest uważana za centrum jego rozsiedlenia. Jesz-cze w latach 60. jego obecność stwierdzono na 38 stanowiskach (WERNE-RÓWNA 1971). Prowadzone w późniejszym okresie prace faunistyczne niepotwierdziły występowania czerwca polskiego nawet w tych krainach geo-graficznych Polski, które zostały uznane za tereny o dobrym stanie inwenta-


ryzacji czerwców. Zmniejszająca się przestrzeń życiowa tego gatunku (nie-użytki, pastwiska i odłogi), a także w przeszłości intensywna eksploatacja wcelu pozyskania karminowego barwnika, uznane zostały za przyczyny stop-niowego zanikania tego historycznego czerwca w Polsce i w całej Europie.Dopiero w ostatnich kilku latach udało się stwierdzić jego obecność w kilkunowych miejscach, co wskazuje na potrzebę wznowienia intensywnych po-szukiwań tego gatunku w celu ustalenia stanowisk, które powinny zostać ob-jęte ochroną prawną.

PIŚMIENNICTWO

KOTEJA J., ŻAK-OGAZA B. 1989: Czerwce (Homoptera, Coccinea) Gór Świętokrzyskich.Fragm. faun., 32:19-34.

ŁAGOWSKA B., KOTEJA J. 1996: Czerwce (Homoptera, Coccinea) Roztocza. Fragm. faun., 39(4): 29-42.

ŁAGOWSKA B., GOLAN K. 2002: Materiały do poznania czerwców (Hemiptera: Coccinea)Wyżyny Lubelskiej. Wiad. entomol., 21 (2): 69-85.

TROJAN P. 2000: Wyznaczanie gatunków owadów zagrożonych wyginięciem. Wiad. entomol.,18, Supl. 2: 221-232.

WERNERÓWNA H. 1971: Rozmieszczenie czerwca polskiego Porphyrophora polonica (L.)(Homoptera, Coccoidea) w Polsce i krajach ościennych. Przegl. zool., 15 (3): 287-291.

Motyle (Lepidoptera) Parku Krajobrazowego PojezierzaIławskiego

Butterflies (Lepidoptera) of the Iława Lakeland Landscape Park

ANDRZEJ OLEKSA 1, ARTUR BARANOWSKI 2, ANNA OLEKSA 3

1 Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii i Ochrony Środowiska,Zakład Ekologii, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz, e-mail: [email protected]

2 Instytut Biologii i Ochrony Środowiska UMK, Zakład Ekologii, ul. Gagarina 9, 87-100 Toruń3 ul. J. Porazińskiej 6/20, 85-792 Bydgoszcz

ABSTRACT: Preliminary studies on Lepidoptera of the Iława Lakeland Landscape Park(NE Poland) were done in 1999–2003. We recorded ca. 500 species of Lepidoptera, in thatnumber 71 species of butterflies (Hesperioidea, Papilionoidea). A great value of the studiedarea for Lepidoptera results from habitat diversity and low level of human impact. The most


interesting species are: Brenthis daphne, Argyronome laodice, Coenonympha tullia, Lycaenadispar, Monochroa palustrella, Anarta cordigera, Carsia sororiata, regarded as endangered orvulnerable in Poland. During the present study we do not confirmed the presence ofGastropacha ilicifolia and Boloria aquilonaris which were recorded in the end of XIX cen-tury and now are probably extinct in the area under study.

KEY WORDS: Lepidoptera, Iława Lakeland, NE Poland, Anarta cordigera, Argyronomelaodice, Boloria aquilonaris, Brenthis daphne, Coenonympha tullia, Carsiasororiata, Gastropacha ilicifolia, Lycaena dispar, Monochroa palustrella.

Obszar Pojezierza Iławskiego, podobnie jak inne tereny Polski północno-wschodniej, nie doczekał się dotychczas kompleksowego opracowania faunymotyli. Nieliczne informacje na temat tego terenu podaje SPEISER (1903),który odławiał motyle w okolicach Susza i Zalewa. Bardziej aktualne infor-macje o występowaniu motyli minujących części Pojezierza Iławskiego poda-je BUSZKO (1992). Do stosunkowo najlepiej poznanych należą motyle dzien-ne, o których informacje znalazły się w „Atlasie rozmieszczenia motylidziennych Polski” (BUSZKO 1997). Stanowiska interesujących gatunków mo-tyli z Pojezierza Iławskiego podaje OLEKSA (2001) oraz OLEKSA i BARAN(2002).

Wstępne badania nad motylami Parku Krajobrazowego Pojezierza Iław-skiego (PKPI) były prowadzone w okresie od 1999 do 2003 roku z najwięk-szym nasileniem prac przypadającym na lipiec. Miały one charakter nieregu-larnych penetracji całego obszaru PKPI wraz z otuliną. Najlepiej zbadanezostały okolice Jerzwałdu (DE06) oraz rez. „Jezioro Gaudy” (CE95 i CE96).Główną metodą badań były dzienne obserwacje prowadzone w różnych śro-dowiskach, przeważnie na łąkach, torfowiskach, wzdłuż dróg i linii oddziało-wych w lasach oraz na polanach, a także odłowy do światła, prowadzone naterenie wsi Jerzwałd, a także w środowiskach leśnych przy użyciu agregatuprądotwórczego. Część materiału zgromadzono przy pomocy samołówkiświetlnej, działającej od kwietnia do końca lipca 2000 w Jerzwałdzie.

Na terenie PKPI wraz z otuliną stwierdzono występowanie 71 gatunkówmotyli dziennych (Hesperioidea, Papilionoidea). Spośród ciekawszych gatun-ków wymienić można pospolicie występującą na zrębach i środowiskachokrajkowych dostojkę Brenthis daphne (DEN. et SCHIFF.) oraz kilka gatun-ków związanych z terenami podmokłymi: Heteropterus morpheus (PALL.),Lycaena dispar (HAW.), Argyronome laodice (PALLAS) i Coenonympha tullia(MÜLL.). Lista gatunków motyli dziennych jest najprawdopodobniej kom-pletna, zaś teren PKPI można określić jako istotną ostoję bioróżnorodnościgrupy.


Znacznie gorzej prezentuje się stan poznania pozostałych Lepidoptera.Godny odnotowania jest fakt występowania stenotopowych gatunków zwią-zanych z torfowiskami wysokimi i przejściowymi – Anarta cordigera(THNBG.) (Noctuidae) i Carsia sororiata (HBN.) (Geometridae) oraz torfo-wisk niskich – Monochroa palustrella (DOUGL.) (Gelechiidae).

W trakcie badań, mimo intensywnych poszukiwań, nie udało nam się po-twierdzić obecności dwóch rzadkich obecnie, figurujących na „Czerwonej li-ście” (BUSZKO, NOWACKI 2002) gatunków podawanych przez SPEISERA(1903): Boloria aquilonaris (STICH.) i Gastropacha ilicifolia (L.).

Duża wartość PKPI jako ostoi motyli wynika z niewielkiego stopnia prze-kształceń antropogenicznych. Już pobieżne rozpoznanie fauny motyli wska-zuje, że do najcenniejszych środowisk PKPI należą torfowiska.

PIŚMIENNICTWO

BUSZKO J. 1997: Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce 1986–1995. Turpress, To-ruń. 170 ss.

BUSZKO J. 1992: Struktura i dynamika zasięgów motyli minujących (Lepidoptera) na obsza-rze Doliny Dolnej Wisły. Wyd. UMK, Toruń.

BUSZKO J., NOWACKI J. 2002: Rząd Motyle Lepidoptera. [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czer-wona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN,Kraków. 155 ss. + suppl. 74 ss.

OLEKSA A. 2001: Uwagi na temat występowania Buckleria paludum (ZELLER, 1841) (Lepi-doptera: Pterophoridae) i Carsia sororiata (HÜBNER, 1813) (Lepidoptera: Geometridae)na torfowiskach Pojezierza Iławskiego. Wiad. entomol., 20 (1-2).

OLEKSA A., BARAN T. 2002: Nowe stanowiska interesujących Elachistidae i Gelechiidae (Le-pidoptera) z północnej Polski. Wiad. entomol., 21 (3): 185-186.

SPEISER P. 1903: Die Schmetterlingsfauna der Provinzen Ost- und Westpreussen. Naturk.Preuss. Königsberg., 9: 1-149.


Aleje śródpolne Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiegojako ostoja owadów saproksylicznych

Alleys of Iława Landscape Park as a refuge of saproxylic insects

ANDRZEJ OLEKSA 1, ROBERT GAWROŃSKI 2


2 ul. Ostródzka 4/5, 14-330 Małdyty, e-mail: [email protected]

ABSTRACT: Roadside alleys of trees in open, agricultural landscape are recognized as themost important refugia of the hermit beetle and other saproxylics in northern Poland.Osmoderma eremita presence pattern of alleys is affected by tree species composition (pref-erence for Tilia cordata) and trunk girth (thicker trees are occupied more often than thin-ner). Occupation is correlated with the number of trees per alley.

KEY WORDS: saproxylic insects, Osmoderma eremita, Iława Lakeland Landscape Park,monument trees, alleys.

Martwe drewno stanowi bardzo zróżnicowane mikrośrodowisko, a jegoobecność jest warunkiem zachowania dużej części bioróżnorodności. Jestono ważnym elementem dojrzałych drzewostanów, jego zasoby w lasach za-gospodarowanych są jednak znacznie zubożone. W tej sytuacji wzrasta rolaokazałych drzew w krajobrazie nieleśnym jako ostoi gatunków saproksylicz-nych. Paradoksalnie tzw. „gatunki puszczańskie” (np. PAWŁOWSKI 1961;GUTOWSKI 1995) częściej występują obecnie w krajobrazie rolniczym niżw użytkowanych gospodarczo lasach (np. OLEKSA i in. 2003).

Celem prezentowanej pracy jest określenie zasobów naturalnych organi-zmów saproksylicznych występujących w alejach i zadrzewieniach śródpol-nych Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego (PKPI) wraz z otuliną zeszczególnym nastawieniem na skartowanie stanowisk pachnicy Osmodermaeremita (SCOP.) – gatunku chronionego m.in. na mocy Konwencji Berneń-skiej i Dyrektywy Habitatowej oraz rozpoznanie zasiedlenia dziupli przezroje pszczoły miodnej Apis mellifera. Większość badań terenowych przepro-wadziliśmy w lipcu 2003. Podstawą determinacji gatunków były imagines.Dla dwóch gatunków: O. eremita (SCOP.) i Protaetia lugubris (HERBST), tak-że stadia przedimaginalne i wygląd ekskrementów pędraków (PAWŁOWSKI1961).

W trakcie prac stwierdziliśmy 73 gatunki chrząszczy, uważanych za gatun-ki saproksyliczne (RANIUS, JANSSON 2000; SPEIGHT 1992; BOROWSKI 2001).Na 55,5 km skontrolowanych alei występowanie O. eremita potwierdziliśmyw przypadku 114 drzew, wobec czego obszar PKPI wraz z otuliną jest naj-


ważniejszym miejscem występowania tego gatunku w Polsce i jednym z waż-niejszych w skali całego areału gatunku (RANIUS i in. 2004). Spośród innychgatunków szczególnie interesujących faunistycznie należy wymienić Gnori-mus variabilis (L.), Anisotoma glabra (KUGELLAN), Palmar rutilans F., Cyllo-des ater (HERBST), Elater ferrugineus L., Cyllodes ater (HERBST), Neomidahaemorrhoidalis (F.), Pladydema violaceum (F.), Hymenophorus doublieriMULSANT, Allecula rhenana BACH, Chlorophorus herbstii (BRAHAM), Exo-centrus lusitanus (L.), Tetrops starkii (CHEVROLAT).

Prawdopodobieństwo zasiedlenia drzewa przez pachnicę wzrasta wrazz wielkością drzewa. Najchętniej zasiedlane są lipy, natomiast klony – wręczunikane. Udział zasiedlonych drzew w danym odcinku alei wzrasta wrazz ogólną liczbą potencjalnie przydatnych do zasiedlenia drzew w alei, stądjuż sam udział starych, dziuplastych drzew w alejach jest dobrym predykato-rem zasiedlenia przez owady saproksyliczne.

Problem usuwania drzew przy drogach stanowi najpoważniejsze zagroże-nie dla trwałości populacji pachnicy i innych gatunków saproksylicznych.Plany modernizacji dróg wiążą się z ich poszerzaniem kosztem wycinkidrzew, co prawdopodobnie w najbliższej przyszłości spowoduje drastycznezałamanie się populacji gatunków saproksylicznych w najbliższym czasieo ile nie zostaną podjęte środki zaradcze.

PIŚMIENNICTWO

BOROWSKI J. 2001: Próba waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej na podstawie chrząszczy(Coleoptera) związanych z nadrzewnymi grzybami. [W:] SZUJECKI A. (red.): Próba sza-cunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną. SGGW, War-szawa: 287-317.

GUTOWSKI J. M. 1995: Kózkowate (Coleoptera, Cerambycidae) wschodniej części Polski.Prace IBL, 811: 3-189.

OLEKSA A., SZWAŁKO P., GAWROŃSKI R. 2003: Pachnica Osmoderma eremita (SCOPOLI, 1763)(Coleoptera: Scarabaeoidea: Trichiinae) w Polsce – występowanie, zagrożenia i ochrona.

PAWŁOWSKI J. 1961: Próchnojady blaszkorożne w biocenozie leśnej Polski. Ekol. pol., A., 9:355-437.

RANIUS T., AGUADO L. A., ANTONSSON K., AUDISIO P., BALLERIO A., CARPANETO G. M.,CHOBOT K., GJURAŠIN B., HANSSEN O., HUIJBREGTS H., LAKATOS F., MARTIN O., NE-CULISEANU Z., NIKITSKY N. B., PAILL W., PIRNAT A., RIZUN V., RUICĂNESCU A., STE-GNER J., SÜDA I., SZWAŁKO P., TAMUTIS V., TELNOV D., TSINKEVICH V., VERSTEIRT V.,VIGNON V., VÖGELI M., ZACH P. 2004: Osmoderma eremita (Coleoptera: Scarabaeidae:Cetoniinae) in Europe. Animal Biodiversity and Conservation. [w druku]

RANIUS T., JANSSON N. 2000: The influence of forest regrowth, original canopy cover andtree size on saproxylic beetles associated with old oaks. Biol. Conserv., 95: 85-94.

SPEIGHT M. C. D. 1989. Saproxylic invertebrates and their conservation. Nature and Envi-ronment Series, No. 42. Council of Europe, Strasbourg. 79 ss.


*Praca zrealizowana przez Koło Naukowe Przyrodników Akademii Bydgoskiej im. Kazi-mierza Wielkiego.

Wstępne wyniki badań nad pszczołami (Apoidea) ParkuKrajobrazowego Pojezierza Iławskiego *

Preliminary results of studies on bees (Apoidea) of the Iława LakelandLandscape Park

ANDRZEJ OLEKSA 1, ANNA OLEKSA 2, KATARZYNA FALEŃCZYK 3


2 ul. J. Porazińskiej 6/20, 85-792 Bydgoszcz3 Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego, Instytut Biologii i Ochrony Środowiska,

Koło Naukowe Przyrodników, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz

ABSTRACT: Preliminary studies on bees of the Iława Lakeland Landscape Park(NE Poland) were done in 1999–2003. We found 16 species of Bombinae and do not con-firmed presence of 2 species recorded 25 years ago, B. ruderatus and B. muscorum, whichare declining in Poland. We recorded Osmia pilicornis, an endangered species of megachilidbee connected with dead wood. The species was regarded as extinct in Poland according to„The Polish Red List of Animals”.

KEY WORDS: Apoidea, Bombus, Psithyrus, Osmia pilicornis, Iława Lakeland LandscapePark, NE Poland.

Tereny Polski północno-wschodniej należą na tle innych obszarów krajudo poznanych słabo pod względem fauny owadów z nadrodziny pszczół(Apoidea). Szczególnym ubóstwem danych wyróżnia się położone na zacho-dzie regionu Pojezierze Iławskie, toteż w roku 2003 rozpoczęliśmy prace nadzasobami populacyjnymi pszczół Parku Krajobrazowego Pojezierza Iław-skiego (PKPI). Pionierem prac nad pszczołami Prus był ALFKEN (1912,1913), jednak nie badał on stanowisk położonych w granicach PKPI. W la-tach 70. XX w. przeprowadzone zostały ogólnopolskie badania nad zasoba-mi populacyjnymi trzmieli na plantacjach koniczyny czerwonej, którymi ob-jęto także stanowiska znajdujące się w otulinie PKPI (SOWA i in. 1990,1991). W roku 2003 stwierdziliśmy 11 gatunków trzmieli – B. lucorum (L.),B. terrestris auct. (nec L.), B. cryptarum FABR., B. hypnorum (L.), B. prato-rum (L.), B. lapidarius (L.), B. hortorum (L.), B. pascuorum (SCOP.), B. rude-rarius (MÜLL.), B. sylvarum (L.), B. veteranus (FABR.) i 5 gatunków trzmiel-ców – Psithyrus bohemicus (SEIDL), P. vestalis (GEOFFR. in FOURCR.), P. ru-pestris (FABR.), P. campestris (PANZ.), P. sylvestris LEP. Nie udało nam się od-


naleźć dwu gatunków łowionych w 1978 roku (SOWA i in. 1990): B. ruderatus(FABR.) i B. muscorum (L.). Obydwa gatunki wykazują w ostatnich latachspadek liczebności (J. BANASZAK, inf. ustna) – brak stwierdzeń z terenuPKPI być może potwierdza to zjawisko. Łączna liczba gatunków Bombinaewynosi 18, co stanowi 46% liczby gatunków znanych z Polski i świadczy o du-żym bogactwie fauny pszczół.

Na wzmiankę zasługuje również stwierdzenie Osmia pilicornis SMITH(Jerzwałd, DE05, 26 V 2003, 1&, linia oddziałowa pomiędzy młodnikiem so-snowym a subatlantyckim grądem Stellario-Carpinetum, przy pniaku z otwo-rami wylotowymi chrząszczy). Gatunek ten został omyłkowo scharakteryzo-wany na „Czerwonej liście ...” jako wymarły w Polsce (GŁOWACIŃSKI 2002).Ostatnio był on wykazywany jedynie z Puszczy Augustowskiej (BANASZAK,KRZYSZTOFIAK 1996), zaś z pierwszej połowy XX wieku był wymieniany zeŚląska i Pomorza (BANASZAK i in. 2002).

Badania nad pszczołowatymi PKPI są kontynuowane. Prowadzone sąprace nad strukturą zgrupowań Apoidea łąk śródleśnych, jak również reali-zowany jest projekt aktywnej ochrony pszczół związanych gniazdowo ze sta-rą zabudową wiejską.

PIŚMIENNICTWO

ALFKEN J. D. 1912: Die Bienenfauna von Westpreussen. Ber. Westpr. Bot. Zool. Ver., 34:1-96.

ALFKEN J. D. 1913: Die Bienenfauna von Ostpreussen. Schr. Phys.-Ökon. Ges., 53:114-182.

BANASZAK J., KRZYSZTOFIAK A. 1996: The natural bee resorces of the Wigry NationalPark. Pol. Pismo ent., 65: 33-50.

BANASZAK J., ROMASENKO L., CIERZNIAK T. 2002: Błonkówki – Hymenoptera, Pszczołowa-te – Apidae, Podrodzina smuklikowate – Halictinae. Klucze oznacz. Owad. Pol., Toruń,XXIV, 68b: 1-112.

GŁOWACIŃSKI Z. (red.) 2002: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. In-stytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 155 ss. + suppl. 74 ss.

SOWA S., DYLEWSKA M., RUSZKOWSKI A. 1991: Trzmiele Pojezierza Mazurskiego. Psz-czeln. Zesz. Nauk., 35: 103-111.

SOWA S., RUSZKOWSKI A., BILIŃSKI M., KACZMARSKA K., WOJDASZKA J. 1990: Trzmielewschodniego Pomorza. Pszczeln. Zesz. Nauk., 34: 73-83.


Stan poznania chrząszczy wodnych (Coleoptera) obszarówchronionych Polski

State of knowledge on water beetles of protected areas in Poland

JOANNA PAKULNICKA, IWONA KAŹMIERSKA

Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, ul. Plac Łódzki 3, 10-727 Olsztyn, Poland,e-mail: [email protected]

ABSTRACT: 261 species of water beetles have been found in the protected areas of Poland.Among 45 threatened species, only 47% occured there. To determine, what is a role of theseareas in species protection, there is a need to study much protected areas in Poland.

KEY WORDS: Coleoptera, water beetles, national parks, landscape parks, threatened spe-cies.

Obszary chronione w Polsce zajmują obecnie 9,1% powierzchni kraju(WALCZAK i in. 2002). Na ich terenie reprezentowane są wszystkie typy śro-dowisk wodnych zarówno naturalnych jak i antropogenicznych. Obszary tecoraz częściej stają się obiektem badań nad entomofauną wodną. Mimo bo-gatego piśmiennictwa dotyczącego fauny chrząszczy wodnych, niewiele jestprac poświęconych tej grupie owadów w obszarach chronionych na tereniekraju. Wiele z nich ma charakter wstępnych doniesień. Celem tej pracy jestrozpoznanie stanu badań nad koleopterofauną zasiedlającą obszary chronio-ne kraju oraz próba odpowiedzi na pytanie – czy miejsca te skutecznie chro-nią gatunki, których występowanie bądź nawet istnienie w kraju jest w róż-nym stopniu zagrożone.

Podstawą tego opracowania są dane literaturowe oraz własne dotychczasniepublikowane. Zawarte są w nich informacje na temat chrząszczy zasiedla-jących 12 różnego typu obszarów chronionych na terenie kraju.

Do tej pory na obszarach chronionych udokumentowano występowanie261 gatunków chrząszczy wodnych, co stanowi 72% całej koleopterofaunystwierdzonej dla Polski (RAZOWSKI 1991). Spośród nich – 21 gatunków, tochrząszcze uwzględnione w „Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i giną-cych” w kraju o różnym statusie zagrożenia (2 z nich to gatunki krytyczniezagrożone [CR], 6 – zagrożone [EN], 3 – bliskie zagrożenia [NT], 7 – nara-żone [VU] oraz 3 najmniejszej troski [LC] (PAWŁOWSKI i in. 2002). Stano-wią one około 47% wszystkich gatunków chrząszczy wodnych uwzględnio-nych w „Czerwonej liście ...”.

Liczba gatunków o różnym statusie zagrożenia jest różna dla badanychobszarów, co ma związek nie tylko z ich powierzchnią i stopniem zróżnico-wania w nich sieci hydrograficznej, ale przede wszystkim odzwierciedla in-


tensywność i dokładność prowadzonych tu badań. Z analizy materiału wyni-ka, że najdokładniej rozpoznana została koleopterofauna Puszczy Białowie-skiej. Krzywa reprezentatywności dla wszystkich obszarów chronionych łącz-nie wykazuje bardzo nieznaczną tendencje wzrostową, co wskazuje, że dal-sze badania nad fauną chrząszczy obszarów chronionych tylko w niewielkimstopniu podniosą listę gatunków w nich stwierdzanych. Nie mniej jednak po-nad połowa gatunków posiadających status gatunków zagrożonych, nie zo-stała wykazana w analizowanych obszarach, co wskazuje na potrzebę objęciabadaniami pozostałych obszarów chronionych w kraju. Dopiero pełne roz-poznanie pozwoli na określenie, czy bierna ochrona gatunków poprzez two-rzenie obszarów chronionych spełnia zamierzoną funkcję i zabezpiecza wy-stępowanie, a nawet istnienie populacji wielu gatunków rzadkich w Polsce.

PIŚMIENNICTWO

ABRASZEWSKA-KOWALCZYK A., KOWALCZYK J. K., HEJDUK J., PRZYBYLSKI M., TUSZE-WICKI W. 2002: Świat zwierząt Brudzeńskiego Parku Krajobrazowego. Mantis, Olsztyn.101 ss.

BIESIADKA E. 1973: Water beetles found in peat – bogs of High Karkonosze Mts. And GóryIzerskie Mts. Prz. zool., 17 (4): 441-445.

BIESIADKA E. 1991: Środowiskowe rozmieszczenie chrzaszczy (Coleoptera) wodnych w Kar-konoszach. [W:] Geologiczne Problemy Karkonoszy. Materiały z sesji naukowej w Kar-paczu. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław: 263-273.

BIESIADKA E., PAKULNICKA J. 2004: Water beetles (Coleoptera) in Łomżyński LandscapePark of Valley of Narew River. Parki nar. Rez. przyr., [w przygotowaniu do druku]

BUCZYŃSKI P., CZACHROWSKI S., LECHOWSKI L. 2001: Some groups of water insects (Odo-nata, Heteroptera, Coleoptera, Trichoptera) of the projected reserve „Hanging peat bogsby Jaczno Lake” and its surroundings: results of preliminary studies. Rocz. nauk. Pol.Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 5: 27-42.

BUCZYŃSKI P., PIOTROWSKI W. 2002. Contribution of the knowledge of water beetles (Cole-optera) of the Poleski National Park. Parki nar. Rez. Przyr., 21: 185-194.

BUCZYŃSKI P., PRZEWOŹNY M. 2002: Water beetles (Coleoptera) of the KrzczonowskiLandskape. Parki nar. Rez. Przyr., 21: 283-297.

BUCZYŃSKI P., CZACHOROWSKI S., MOROZ M., STRYJECKI R. 2003: Odonata, Trichoptera,Coleoptera and Hydrachnidia of springs in Kazimierski Landskape Park (Eastern Po-land) and factors affecting the characters if these ecosystems. Supplementa ad Acta hy-drobiol., 5: 13-29.

BUCZYŃSKI P., SERAFIN E. 2004: Pierwsze dane o chrząszczach (Coleoptera) i chruścikach(Trichoptera) zbiorników antropogenicznych w parkach krajobrazowych Łuku Mużako-wa (Polska, Niemcy). Parki nar. Rez. Przyr.

BUCZYŃSKI P., SERAFIN E., LECHOWSKI L. 2004: Selected aquatic insects (Odonata, Hete-roptera, Coleoptera, Trichoptera) of Narwiański National Park – results of preliminarystudies. Parki nar. Rez. Przyr.


GUTOWSKI M., JAROSZEWICZ B. (red.) 2001: Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. IBL,Warszawa. 403 ss.

PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., MAZUR M. 2002: Coleoptera Chrząszcze. [W:] GŁOWACIŃSKI Z.(red.): Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce, IOP PAN, Kraków:88-110

RAZOWSKI J. (red.) 1991: Wykaz zwierząt Polski. Krakowskie Wydawnictwo Zoologiczne,Kraków.

WALCZAK M., RADZIEJOWSKI W., SMOGORZEWSKA M., SIENKIEWICZJ., GACKA-GRZESI-KIEWICZ E., PISARSKI Z. 2001: Obszary chronione w Polsce. Wyd. III. Instytut OchonyŚrodowiska, Warszawa. 235 ss.

Wstępne wyniki badań nad sprężykowatymi (Coleoptera: Elateridae)zbiorowisk borowych Parku Krajobrazowego „Lasy Janowskie”

Preliminary study of the click-beetles (Coleoptera: Elateridae) of theconiferous forest in the „Lasy Janowskie” Landscape Park

KRZYSZTOF PAWLĘGA

Katedra Zoologii Akademii Rolniczej w Lublinie; ul Akademicka 13; 20-950 Lublin,[email protected]

ABSTRACT: In this study click-beatles fauna of four kinds of the coniferous forest commu-nities in the „Lasy Lanowskie” Landscape Park was examined. The adult forms of Elateridaewere collected by use of entomological umbrella and entomological drawer. Microbiotopsof their development were also sought for. 31 species of Elateridae have been found. 7 rarespecies were recognized and among them relicts of original forests. The most frequentlyAthous subfuscus i Dalopius marginatus were noticed.

KEY WORDS: click-beetles, Elateridae, Coleoptera, coniferous forest, relics of natural for-ests, Sandomierz Lowland, SE Poland.

Park Krajobrazowy „Lasy Janowskie” położony jest całkowicie na obsza-rze Równiny Biłgorajskiej, będącej najbardziej na północ wysuniętym mezo-regionem Kotliny Sandomierskiej (KONDRACKI 2000). Stanowi on jedenz większych zwartych kompleksów leśnych w Polsce. Cechuje się wysokimiwalorami przyrodniczymi – m.in. różnorodnością zbiorowisk roślinnych,z których najwartościowsze objęto ochroną rezerwatową. Pod względemzróżnicowania borów tereny Parku zajmują pierwsze miejsce w Polsce, a podwzględem zróżnicowania torfowisk – drugie po Poleskim Parku Narodowym(FIJAŁKOWSKI 1996, 1997).


Dotychczas nie prowadzono badań nad sprężykowatymi zbiorowisk boro-wych Lasów Janowskich, z wyjątkiem notatek o 4 gatunkach tych chrząszczy,podawanych ze zbiorowisk boru świeżego i wilgotnego Parku (BUCHHOLZ,OSSOWSKA 1993; PAWLĘGA 2002).

Badania fauny Elateridae prowadzono w latach 1997–2001, w następują-cych zbiorowiskach borowych: borze świeżym (Leucobryo-Pinetum), śródlą-dowym borze suchym (Cladonio-Pinetum), wyżynnym jodłowym borze mie-szanym (Abietetum polonicum) i kontynentalnym borze mieszanym (Quercoroboris-Pinetum).

Postacie dorosłe zbierano przy pomocy czerpaka i parasola entomolo-gicznego (próby ilościowe i jakościowe). Dodatkowo, materiał gromadzonopoprzez wybieranie postaci dorosłych z „napływek” oraz metodą „na upa-trzonego”. Przeszukiwano także mikrobiotopy ich rozwoju (próchniejącepnie drzew, gleba wokół pni).

W wyniku prowadzonych badań zgromadzono 2049 osobników Elateridaenależących do 31 gatunków, w tym 24 gatunki postaci dorosłych z prób ilo-ściowych i 7 gatunków dorosłych i larw z prób jakościowych. Do najliczniejpoławianych należały Athous subfuscus i Dalopius marginatus. Gatunki tetworzyły grupę eudominantów. Grupę subdominantyów stanowiły Agrypnusmurinus i Prosternon tesselatum. Do recedentów zaliczono: Actenicerus sja-elandicus, Ampedus balteatus i Ectinus aterrimus. Pozostałe 24 gatunki wystę-powały mniej licznie. Największą liczbę gatunków pozyskano w kontynental-nym borze mieszanym (24), najmniejszą zaś w borze suchym – 6 gatunków.

Objęcie ochroną rezerwatową części obszarów zbiorowisk borowych Par-ku, pozwoliło zachować najcenniejsze ich fragmenty – w tym stare, częstopróchniejące drzewostany iglaste i liściaste. Stanowią one środowisko roz-woju i bytowania dla wielu rzadkich gatunków sprężykowatych. W zebranymmateriale stwierdzono występowanie 7 rzadkich i bardzo rzadkich gatunkówElateridae. Wśród nich występował Crepidophorus mutilatus – relikt lasówpierwotnych. Larwy tego gatunku zebrano w kontynentalnym borze miesza-nym, ze środka próchniejącego, świeżo złamanego pnia olchy.

PIŚMIENNICTWO

BUCHHOLZ L., OSSOWSKA M. 1993: Nowe dane i uwagi o występowaniu w Polsce niektórychgatunków z nadrodziny sprężyków (Coleoptera, Elateroidea). Wiad. entomol., 12 (1): 58.

FIJAŁKOWSKI D. 1996: Ochrona przyrody i środowiska naturalnego w środkowo-wschodniejPolsce. Wydawnictwo UMCS, Lublin. 318 ss.

FIJAŁKOWSKI D. 1997: Szata roślinna Parku Krajobrazowego „Lasy Janowskie”. Wydawnic-two UMCS, Lublin. 214 ss.


KONDRACKI J. 2000: Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-wa. 441 ss.

PAWLĘGA K. 2002: Nowe dla Wyżyny Lubelskiej i Niziny Sandomierskiej gatunki sprężyko-watych (Coleoptera: Elateridae). Wiad. entomol., 21 (1): 57-58.

Biedronki (Coleoptera: Coccinellidae) obszaru ochrony ścisłej„Bukowa Góra” (RPN)

Ladybirds (Coleoptera: Coccinellidae) of „Bukowa Góra” reserve (RNP)

EWA PIETRYKOWSKA, ZOFIA STĄCZEK

Zakład Zoologii Instytutu Biologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin

ABSTRACT: Ladybirds (Coccinellidae) of „Bukowa Góra” natural reserve were investi-gated in three forest associations: Leucobryo-Pinetum, Abietetum polonicum and Dentarioglandulosae-Fagetum. There were recorded 22 species, which accounted for approximately30% of the Coccinellidae fauna of Poland. The richest fauna of beetles (19 species, 141specimens) was collected in association Leucobryo-Pinetum.

KEY WORDS: Coleoptera, Coccinellidae, faunistics, Roztocze National Park, „BukowaGóra” reserve, SE Poland.

Wstępne badania nad fauną biedronek na obszarze ochrony ścisłej „Bu-kowa Góra” – (FB30) (Roztoczański Park Narodowy) prowadzono w 1978roku, a systematyczne połowy kontynuowano w latach 1986–88. Badaniamiobjęto trzy zbiorowiska leśne typowe dla Bukowej Góry (IZDEBSKI i in.1979): bór świeży (Leucobryo-Pinetum), bór jodłowy (Abietetum polonicum),oraz buczynę karpacką (Dentario glandulosae-Fagetum). Materiał pozyski-wano z trzech warstw: runa (czerpak entomologiczny), podszytu – z brzozy,dębu, jarzębiny, sosny, jodły, świerka, buka grabu i jaworu (parasol entomo-logiczny) i koron drzew – z sosny, jodły, świerka, buka (pułapki Moericka).

W wyniku badań odłowiono łącznie 22 gat. (300 osobn.), co stanowi po-nad 30% fauny Polski. Najbogatszym zarówno pod względem ilości gatun-ków jak i osobników, okazał się bór świeży – 19 gat. (141 osobn.), niecouboższym bór jodłowy – 12 gat. (109 osobn.), zaś w buczynie karpackiej od-notowano 5 gat. (50 osobn.). Gatunkiem najliczniej poławianym we wszyst-kich zbiorowiskach był eurytop Propylea quatuordecimpunctata, skupionygłównie w runie. W warstwie tej, w obu typach borów, znaczny udział wyka-


zał również Chilocorus renipustulatus, gatunek podawany także z korondrzew i pni. W podszycie, na krzewach iglastych, najwięcej owadów pozyska-no na sośnie – 8 gat. (18 osobn.), a dominującą biedronką był dendrofilnyExochomus quadripustulatus. Na krzewach liściastych ilościowo przeważały:Propylea quatuordecimpunctata i Adalia bipunctata, zasiedlające główniebrzozę, najliczniejszą zaś w taksony okazała się jarzębina – 5 gat. W warstwiekoron drzew najbogatszym w gatunki był świerk (5 gat.) oraz sosna (4 gat.),na których odnotowano biedronki związane z drzewami iglastymi: Exocho-mus quadripustulatus, Aphidecta obliterata i Anatis ocellata.

Coccinellidae zebrane na badanym obszarze reprezentowały 5 elementówzoogeograficznych: kosmopolityczny skupiający 2 gat., holarktyczny – 1 gat.,palearktyczny – 13 gat., eurosyberyjski – 2 gat. i eurokaukaski – 4 gat. W za-kresie struktury jakościowej i ilościowej dominowały gatunki palearktyczne.

Analiza składu gatunkowego Coccinellidae występujących w borze świe-żym obszaru ochrony ścisłej „Bukowa Góra”, wykazała 6 gat. wspólnychz fauną biedronek odłowionych z koron drzew borów sosnowych w PuszczyBiałowieskiej, Puszczy Białej i Borach Tucholskich (CZECHOWSKA 1995).Były to: Exochomus quadripustulatus, Coccinella septempunctata, Harmoniaquadripunctata, Myrrha octodecimguttata, Propylea quatuordecimpunctata,Anatis ocellata. W runie boru jodłowego odłowiono Adalia conglomerata(1 osobn.) – gatunek borealno-górski, w kraju wykazany z nielicznych stano-wisk w kilkunastu krainach. Z obszaru Roztocza (Florianka), podaje go TE-NENBAUM (1918). Zastanawiające jest, że w zespole tym, mimo intensywno-ści odłowów i zastosowanych metod, nie odnotowano gatunków z rodzajuScymnus, elementów charakterystycznych dla drzew iglastych. Również BIE-LAWSKI (1978), prowadząc badania biedronek w środowisku jedliny ciepło-lubnej w Pieninach, podaje taką sugestię.

PIŚMIENNICTWO

BIELAWSKI R. 1978: Biedronki (Coleoptera, Coccinellidae) Pienin. Fragm. faun., 22:337-357.

CZECHOWSKA W. 1995: Coccinellidae (Coleoptera) of the canopy layer in pine forests.Fragm. faun., 38: 379-388.

IZDEBSKI K., GRĄDZIEL T., POPIOŁEK Z. 1979: Ścieżka Przyrodnicza na Bukowej Górze(przewodnik dydaktyczny). Roztoczański Park Narodowy, Lublin. 15 ss.

TENENBAUM Sz. 1918: Dodatek do spisu Chrząszczy z Ordynacji Zamojskiej. Pam. Fizj., 25:24-34.


Ekologiczna charakterystyka rozmieszczenia chruścików(Trichoptera) Doliny Narwi w okolicach Łomży i Wizny

Ecological characteristics of distribution of caddis larvae in the NarewRiver’s valley

KATARZYNA PIOTROWSKA 1, STANISŁAW CZACHOROWSKI 2

1 Studencko-Doktoranckie Koło Naukowe Ekologów UWM w Olsztynie2 Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, UWM w Olsztynie

ABSTRACT: The data analysed come from the research in 1984–2003 year. 66 species ofcaddis flies were found in wide, low-lying Narew River’s valley in northern part of Poland.8 Trichoptera species are entered in Red List of Species. The most fauna similarites was be-tween old river beds and the river. The lowest one was in a helocrene spring.

KEY WORDS: caddis flies, protected area, endangered species, red list.

Stan badań nad chruścikami nizinnej, północnej części Polski jest nadalniezadowalający. Rodzi się silna potrzeba uzupełniania wiedzy o składzie ga-tunkowym, i strukturze rozmieszczenia chruścików w zbiornikach wodnychdolin dużych rzek nizinnych.

Celem prezentowanych badań jest dokumentacja faunistyczna oraz po-znanie charakterystyki ekologicznego rozmieszczenia larw chruścików (Tri-choptera) w Dolinie Narwi w okolicach Łomży i Wizny, z uwzględnieniemwieloletnich zmian.

Obszar objęty prezentowanymi badaniami wg regionalizacji KONDRAC-KIEGO stanowi zachodnią wysuniętą część Kotliny Biebrzańskiej, wchodzącw skład Niziny Północno-Podlaskiej. O występowaniu chruścików na Podla-siu niewiele jeszcze wiadomo. Region podlaski należy do najsłabiej pozna-nych pod względem fauny Trichoptera.

Materiał stanowiący podstawę tego opracowania zebrano w 2003 roku wewszystkich typach wód i środowisk istotnych dla występowania chruścików.Zasadniczą część prób pobrano podczas obozu w lipcu 2003 r. przez uczest-ników Studencko-Doktoranckiego Koła Ekologów UWM w Olsztynie.Wcześniejsze dane pochodzą z lat 1985–1993.

Analizowany materiał obejmuje 446 larw i imagines Trichoptera, obejmu-jący 40 taksonów, (34 pewnie oznaczono do gatunku) zebranych w roku2003, oraz 1555 larw należących do 60 różnych taksonów, zebranych w latach1984–1993.

W roku 2003 wykazano obecność 16 nowych gatunków, których niestwierdzono wcześniej. Najbogatszą trichopterofaunę stwierdzono w rze-kach oraz starorzeczach – po 18 taksonów w każdym, mniej liczną w źródlehelokrenowym (7). W zbiorniku okresowym wykazano 5 taksonów.


Wśród wykazanych, osiem gatunków jest odnotowanych w „CzerwonejLiście ...” (SZCZĘSNY 1992): Ithytrichia lamellaris (EATON), Hydropsyche bul-garomanorum (MALICKY), Beraea maurus (CURTIS), Beraea pullata (CUR-TIS), Limnephilus borealis (CURTIS), Limnephilus elegans (CURTIS), Ceracleaalboguttata (HAGEN) oraz Ceraclea senilis (BURMAISTER). Jeden gatunekcharakterystyczny jest dla Karpat – Drusus annulatus (STEPHENS).

W zebranym materiale wystąpiły wszystkie klasy dominacji. Najliczniejreprezentowanymi byli recendenci (42% zebranych okazów). Do recenden-tów należało 17 gatunków. W kolejnej licznej klasie influentów stanowiącej22% badanego materiału, wyróżniono 9 gatunków. Klasa domianantów sta-nowiła 18% okazów zaliczanych do 7 gatunków. Mniejszy udział w materialeprzypadł klasie subdominantów – 15% zawierającej 6 gatunków, to jest:Athripsodes aterrimus (STEPHENS), Oxyethira flavicornis (PICTET), Anabolialaevis (ZETTERSTEDT), Ceraclea sp., Limnephilus flavicornis (FABRICIUS),Phryganea bipunctata (RETZIUS). Najmniejszy udział procentowy pobranymmateriale charakteryzował klasę eudominantów – 3%, do której należał tyl-ko jeden gatunek – Leptocerus tineiformis (CURTIS).

Analizowano podobieństwa faunistyczne pomiędzy faunami rzeki, staro-rzeczy, zbiorników okresowych, strumieni i źródła (programu BioDiversity).Najbardziej odrębnym faunistycznie okazało się źródło (w ujęciu jakościo-wym, metoda Jaccarda). Starorzecza i zbiorniki okresowe miały faunę chru-ścików najbardziej podobną (w ujęciu ilościowym, metoda Bray-Curtisa).

Przeprowadzone analizy wskazują na silną integrację trichopterofaunyzbiorników wodnych doliny rzeki nizinnej. Czynnikiem integrującym i uła-twiającym migracje mogą być wiosenne wylewy rzeki (łączność hydrologicz-na między rzeką, starorzeczami i zbiornikami okresowymi) oraz kolonizowa-nie zbiorników w stadium imaginalnym. W tym kontekście na funkcjonowa-nie trichopterofauny wpływ będą miały nie tylko siedliska wodne (istotne dlalarw), lecz także zadrzewienia w dolinie (istotne dla diapauzujące imagines).

Prezentowane badania uzupełniają wiedzę na temat rozmieszczenia chru-ścików w profilu podłużnym rzek oraz w profilu poprzecznym doliny dużejrzeki nizinnej.

Teren doliny Narwi objęty badaniami należy do obszarów o wysokimstopniu naturalności. Dlatego koniecznością staje się przyszły monitoring,nie tylko wybranych odcinków dolin rzeki, ale wszystkich wzdłuż całej długo-ści Narwi.

PIŚMIENNICTWO

SZCZĘSNY B.1992: Chruściki (Trichoptera). [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona listazwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instutut Ochrony Przyrody PAN, Kraków:76-79.


Znaczenie rezerwatu „Krajkowo” koło Poznania dla ochronychrząszczy (Coleoptera) środowisk dolin rzecznych

The importance of „Krajkowo” nature reserve in protection of beetles(Coleoptera) of river valley environments

PAWEŁ SIENKIEWICZ 1, SZYMON KONWERSKI 2

1 Akademia Rolnicza w Poznaniu, Katedra Entomologii, ul. Dąbrowskiego 159,60-594 Poznań, e-mail: [email protected]

2 Akademia Rolnicza w Szczecinie, Katedra Zoologii, ul. Doktora Judyma 20,71-466 Szczecin, e-mail: [email protected]

KEY WORDS: Coleoptera, flooded areas, nature reserve, the Warta river, Western Poland.

Środowiska okresowo zalewane, szczególnie te związane z dolinami du-żych rzek, ulegają w Europie coraz silniejszym przekształceniom. Wiąże sięto z szeroko rozumianą regulacją rzek, przeprowadzanymi melioracjami po-legającymi głównie na osuszaniu oraz odlesieniu dolin rzecznych na potrze-by rolnictwa. W wyniku tej działalności naturalne fragmentu dolin rzecz-nych, które podlegają okresowym wiosenno-letnim cyklom wylewowym stałysię środowiskami rzadkimi i zagrożonymi całkowitą dewastacją. Problem tenzostał dostrzeżony szczególnie w Europie Zachodniej, gdzie procesy degra-dacji są jeszcze mocniej zaawansowane niż np. w Polsce (LUKA i in. 1998;ZULKA 1993, 1999). Ze względu na opisaną sytuację fragmenty dolin rzecz-nych z zachowanym, naturalnym lub seminaturalnym układem ekologicz-nym traktowane są jako ostoje charakterystycznej fauny i flory. Odnajdujesię tu wiele unikalnych zbiorowisk roślinnych stwarzających mozaikę rozma-itych mikrośrodowisk, w których żyje przystosowana do wylewów, równieżunikatowa zoocenoza.

Do niezwykle cennych przyrodniczo fragmentów doliny Warty zaliczyćnależy rezerwat „Krajkowo” położony 30 kilometrów na południowy-wschódod Poznania (UTM XT38). Zachowane są tu naturalne cykle wylewowe rze-ki z systemem starorzeczy i cieków wodnych. Rezerwat zajmuje ok. 160 ha– 70% powierzchni to grądy, lasy łęgowe, 25% stanowią podmokłe łąki orazszuwary wielkoturzycowe, 5% zajmują powierzchnie wodne. Mimo wielo-krotnie podkreślanej wartości przyrodniczej dotychczas kompleksowo opra-cowano jedynie rośliny naczyniowe (JACKOWIAK 1990), ptaki (WOŁK 1974),a z owadów jętki – Ephemeroptera (POPRAWSKA 1960) oraz chrząszcze z ro-dziny biegaczowatych – Carabidae (SIENKIEWICZ 2003). Dane dotyczące in-teresującej nas koleopterofauny rozsiane są ponadto w kilku niewielkich do-niesieniach (ŁĘGOSZ-OWSIANNA 1963; ŚLIWIŃSKI, LESSAER 1970; BANA-


SZAK 1978; SIENKIEWICZ 2000; JAŁOSZYŃSKI 2001; KONWERSKI, SIENKIE-WICZ 2002; WOJAS 1992).

W trakcie badań chrząszczy rezerwatu „Krajkowo” stwierdzono występo-wanie wielu zagrożonych wyginięciem oraz rzadkich w skali Niziny Wielko-polsko-Kujawskiej i całego kraju gatunków, związanych z typowymi środowi-skami dolin rzecznych i terenów podmokłych. Należą do nich:

Dytiscidae: Graphoderus bilineatus (DEG.);Carabidae: Carabus clatratus L., Blethisa multipunctata (L.), Bembi-

dion gilvipes STURM., Pterostichus chamaeleon(MOTSCH.), Amara fulvipes (AUD.-SERV.), Stenolophusmixtus (HERBST.), Stenolophus skirmshiranus STEPH., Tri-chocellus placidus (GYLL.), Platynus longiventris(MANN.), Agonum dolens (SAHLB.), Oodes helopioides(FABR.); Patrobus septentrionis DEJ.;

Leiodidae: Catops grandicollis ER., Catops morio (FABR.), Leiodesbicolor (W. L. SCHMIDT), Leiodes ferruginea (FABR.), Lio-cyrtusa vittata (CURTIS);

Cleridae: Opilo pallidus (OLIV.);Colydiidae: Pycnomerus terebrans (OLIV.);

Tenebrionidae: Tenebrio opacus DUFT., Palorus depressus (FABR.);Curculionidae: Bagous tubulus CALD. et O’BRIEN, Bagous subcarinatus

GYLL., Bagous puncticollis BOH., Grypus brunnirostris(FABR.).

Koleopterofaunę obserwowaną w rezerwacie „Krajkowo” oraz w jego są-siedztwie można traktować jako unikatową w skali Europy. Dlatego też re-zerwat ten powinien spełniać ważną funkcję ostojową nie tylko dla chrząsz-czy ale zapewne również dla całego kompleksu bezkręgowców.

PIŚMIENNICTWO

BANASZAK J. 1978: Entomofauna zabytkowych dębów w Rogalinie. Wszechświat, 1978, 5:123-125.

JACKOWIAK B. 1990: Rośliny naczyniowe rezerwatu „Krajkowo” nad Wartą (woj. poznań-skie). Bad. fizjogr. Pol. zach., B – Botanika, 40: 29-56.

JAŁOSZYŃSKI P. 2003: Materiały do poznania Scydmaenidae (Coleoptera: Staphylinoidea) Ni-ziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Wiad. entomol., 22 (1): 13-24.

KONWERSKI Sz., SIENKIEWICZ P. 2002: Leiodes bicolor (W. L. SCHMIDT, 1841) i L. ferruginea(FABRICIUS, 1787) (Coleoptera: Leiodidae) – gatunki nowe dla Niziny Wielkopolsko-Ku-jawskiej. Wiad. entomol., 20 (3–4): 174.

LUKA H., WALTHER B., DURRER H. 1998: Die Laufkäferfauna (Col., Carabidae) des Natur-schutzgebietes „Petite Camargue Alsacienne” (Elsass, F). Mitt. ent. Basel, 48 (3): 99-140.


ŁĘGOSZ-OWSIANNA D. 1963: Przegląd krajowych gatunków z rodzaju Paederus FABRICIUS

(Coleoptera, Staphylinidae). Fragm. faun., 10 (22): 317-359.POPRAWSKA U. 1960: Jętki (Ephemeroptera) rezerwatu Krajkowo nad Wartą (pow. Poznań-

ski). Przyr. Pol. zach., 4: 156-162.SIENKIEWICZ P. 2000: Amara (Zezea) fulvipes (AUD.-SERV., 1821) (Col., Carabidae) – nowe

stanowisko w Polsce. Wiad. entomol., 19 (2): 120.SIENKIEWICZ P. 2003: Ground beetles (Col.: Carabidae) of the seasonally flooded meadows

in the valley of the middle course of the Warta – qualitative analysis. Baltic J. Coleopte-rol., 3 (2): 129-136;

ŚLIWIŃSKI Z., LESSAER M. 1970: Materiały do poznania kózek Polski (Coleoptera, Ceramby-cidae) ze szczególnym uwzględnieniem Bieszczadów Zachodnich. Roczn. Muz. Górnośl.w Bytomiu, Przyroda – Studia i materiały entomologiczne, 5: 77-127.

WOJAS T. 1992: Nowe stanowiska kilku rzadkich gatunków biegaczowatych (Coleoptera, Ca-rabidae) w Polsce. Wiad. entomol., 11 (3): 143-147.

WOŁK K. 1974: Ptaki rezerwatu Krajkowo n. Wartą. Ochr. Przyr., 40: 205-228.ZULKA K. P. 1993: Überflutung – Stress, Störung oder notwendige Voraussetzung für das

Leben der Bodentiere? Mitteilgn. Dtsch. Bodenkundl. Gesellsch., 69: 79-82.ZULKA K. P. 1999: 8.7 Flussbauliche Massnahmen und ihre ökologischen Konsequenzen. [W:]

Fliessende Grenzen. Lebensraum Marsch-Thaya-Auen. Sonderdruck – Wien: 305-314.

Rośliniarki (Hymenoptera: Symphyta) Gorczańskiego ParkuNarodowego. Badania wstępne

Sawflies (Hymenoptera: Symphyta) of the Gorce National Park.A preliminary study

DANUTA SOŁTYK

Instytut Biologii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, 31-054 Kraków ul. Podbrzezie 3

ABSTRACT: In 2003 research on species diversity of sawflies in the Gorce National Parkwas undertaken. Forest meadows in the area of Turbacz, Suchora and Kudłoń have been in-vestigated. So far 18 species of sawflies from the Tenthrdinidae family have been found.

KEY WORDS: sawflies, Gorce National Park, Tenthredinidae.

Rośliniarki ( Hymenoptera: Symphyta ) Gorczańskiego Parku Narodowe-go stanowią słabo poznaną grupę owadów. Dotychczas na tym terenie pro-wadzone były badania odnoszące się wyłącznie do rodziny Pamphiliidae (PE-


TRYSZAK 1992), głównie jednak dotyczące problemu masowych pojawów za-snui wysokogórskiej Cephalcia fallenii DALM., (HONOWSKI, HUFLEJT 1988;ŻUREK, KURZEJA 1992).

Wobec braku informacji związanych z występowaniem w GPN innych ga-tunków rośliniarek, w 2003 roku rozpoczęto badania, których celem jestopracowanie zróżnicowania gatunkowego owadów z rodziny Tenthredinidae,w podrzędzie Symphyta.

Owady dojrzałe stanowiące materiał badawczy odławiano siatką entomo-logiczną na polanach śródleśnych trzech Obwodów Ochronnych GPN, tj.Suchory, Turbacza i Kudłonia.

Na tych terenach w okresie: od czerwca do września 2003 roku stwierdzo-no 18 gatunków rośliniarek z rodziny Tenthredinidae, a mianowicie: Tenthre-della bipunctula (KLUG), T. livida (LINNAEUS), T. mandibularis (FABRICIUS),Tenthredo vespa (RETZIUS), Endotethryx albicornis (FABRICIUS), E. campe-stris (LINNAEUS), Cuneala koehleri (KLUG), Zonuledo zonula (KLUG),Z. amoena (GRAVENHORST) Sciapteryx consobrina (KLUG), Eurogaster me-somela (LINNAEUS), Thomsonia litterata (GEOFFROY in FOURCROY), Atha-lia rosae (LINNAEUS), A. circularis (KLUG), Caliroa annulipes (KLUG), Pristi-phora conjugata (DAHLBOM), Pareophora pruni (LINNAEUS) i Nesoselandriamorio (RHOWER).

Przedstawione wyniki mają charakter wstępny. Kontynuacja badań w ko-lejnych trzech sezonach wegetacyjnych, umożliwi zapewne uzupełnienie za-mieszczonego powyżej wykazu gatunków, a także przeprowadzenie obser-wacji fenologicznych rośliniarek, występujących w GPN.

PIŚMIENNICTWO

HONOWSKI J., HUFLEJT T. 1988: O występowaniu zasnui wysokogórskiej, Cephalcia falleni(DALM.) (Hymenoptera, Pamphiliidae), w Gorczańskim Parku Narodowym . Pol. Pismoent., 58: 433-445.

PETRYSZAK B. 1992: Stan badań nad fauną Gorców. Parki nar. Rez. Przyr., 11 (4): 5-24.ŻUREK Z., KURZEJA M. 1992: Obserwacje gradacji zasnui wysokogórskiej Cephalcia falleni

(DALM.) (Hymenoptera, Pamphiliidae), w Gorczańskim Parku Narodowym. Parki nar.Rez. Przyr., 11 (4): 73-80.


Zimowa aktywność kusakowatych (Staphylinidae) w rezerwatachWzniesień Łódzkich

Winter activity of Staphylinidae in the reserves of Łódź Upland

AGNIESZKA SOSZYŃSKA-MAJ 1, ANDRZEJ MELKE 2

1 Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź2 ul. św. Stanisława 11/5, 62-800 Kalisz

ABSTRACT: The activity of Staphylinidae during winter were studied in four reserves inCentral Poland. Data were collected using pitfall traps from soil and litter during two win-ters in 2000/2001 and 2001/2002. Altogether 48 species of Staphylinidae were identified.Three species Oxypoda acuminata, Ocalea picata, Anthobium atrocephalum clearly predomi-nated.

KEY WORDS: pitfall traps, subnivean fauna, winter activity, Staphylinidae.

Zimowa aktywność owadów w ściółce, jak i na powierzchni śniegu nie jestzjawiskiem przypadkowym jak powszechnie się uważa. Z literatury wiadomoo zimowej aktywności ściółkowej większości znanych rzędów owadów: m.in.skoczogonków, wojsiłek, chrząszczy, muchówek i błonkówek (RENKEN 1956;NÄSMARK 1964; AITCHISON 1979, 2001; ŁĘGOWSKI, ŁOZIŃSKI 1995). Jed-nakże badania w sezonie zimowym prowadzone są niezwykle rzadko, coskutkuje niewielkim stopniem poznania tego zjawiska.

Badania prowadzono na terenie mezoregionu Wzniesień Łódzkich[= Wyżyny Łódzkiej] (KONDRACKI 1988). Pułapki rozstawiono w czterechrezerwatach odzwierciedlających charakter badanego regionu: rez. „StrugaDobieszkowska” – grąd typowy w dolinie rzeki Młynówki, rez. „Parowy Jani-nowskie” – kwaśna buczyna niżowa z drzewostanem starych buków, rozwija-jących się na zboczach parowów erozyjnych, rez. „Molenda” – las mieszanyz udziałem buka, świerka i jodły na granicach ich zasięgu, rez. „Wolbórka”– naturalny zespół łęgu jesionowo-olszowego otaczający źródła rzeki Wol-bórki.

Zastosowano samołowne pułapki glebowe typu Barber, zmodyfikowanedla potrzeb badań w okresie zalegania pokrywy śnieżnej na podstawie opi-sów pułapek stosowanych do połowu fauny subniwalnej (NÄSMARK 1964;AITCHISON 1974). Materiał wybierany był przez dwa sezony w latach 2000–2002 dwa razy w miesiącu.

W badanym materiale najliczniejsze były skoczogonki, stanowiące prawiepołowę zebranego materiału, na drugim miejscu znalazły się chrząszcze


(20,7%). Wśród chrząszczy dominowały trzy rodziny: Cantharidae (42,9%),Carabidae (14,3%) (SOSZYŃSKA, JASKUŁA 2002) i Staphylinidae (32,9%).

W zebranym materiale stwierdzono 1261 osobników kusakowatych,wśród których zidentyfikowano 48 gatunków. Zdecydowanym eudominan-tem był gatunek Oxypoda acuminata (STEPH.) (43,3%), a także Ocalea pica-ta (STEPH.) (17,8%) i Anthobium atrocephalum (GYLL.) (10,5%). Poszcze-gólne stanowiska różniły się między sobą liczbą okazów i dominantami, nie-znaczne były natomiast różnice w składzie gatunkowym. Najwięcej osobni-ków Staphylinidae stwierdzono w rez. „Struga Dobieszkowska” (41,1%)i rez. „Molenda” (30,8%), natomiast najmniej w rez. „Parowy Janinowskie”,choć to właśnie na tym stanowisku stwierdzono największą liczbę gatunków.Na wszystkich stanowiskach zdecydowanie dominował gatunek O. acumina-ta, prócz rez. „Struga Dobieszkowska”, gdzie w materiale znalazły się dwaeudominanty O. acuminata (29%) i O. picata (37%). Warto zaznaczyć, żeO. picata należy do taksonów rzadkich.

Wykazano ścisły związek między aktywnością badanej rodziny chrząszczy,a czynnikami atmosferycznymi. Kusakowate, w przeciwieństwie do Carabi-dae (SOSZYŃSKA, JASKUŁA 2002) charakteryzowały się wzmożoną aktywno-ścią z początkiem zimy, kiedy temperatura powietrza gwałtownie spadała.

PIŚMIENNICTWO

AITCHISON C. W. 1979: Winter-active subnivean invertebrates in southern Canada. II. Cole-optera. Pedobiologia, 19: 121-128.

AITCHISON C. W. 2001: The effect of snow cover on small animals. [W:] JONES. H. G., PO-MEROY J., WALKER D.A., HOHAM R.: Snow ecology. Cambridge Univ. Press: 229-265.

RENKEN W. 1956: Untersuchungen über Winterlager der Insekten. Z. Morphol. Ökol. Tie-re, 45: 34-106.

KONDRACKI J. 2000: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. 442 ss.ŁĘGOWSKI D., ŁOZIŃSKI J. 1995: A contribution to the study of spiders and epigeic insects

present in five forest ranges during winter and early spring. Ann. Warsaw Agricult.Univ. – SGGW, For. Wood Technol., 46: 31-39.

NÄSMARK O. 1964: Vinteraktivitet under snön hos landlevande evertebrater. Zool. Revy,26: 5-15.

SOSZYŃSKA A., JASKUŁA R. 2002: Zimowa aktywność biegaczowatych (Coleoptera: Carabi-dae) na Wyżynie Łódzkiej, Centralna Polska. [W:] HURUK S. (red.): Streszczenie mate-riałów z VII Międzynarodowego Sympozjum Karabidologów i XXVII Sympozjum SekcjiKoleropterologicznej PTE. Kielce: 54-55.


Stan poznania trichopterofauny Słowińskiego ParkuNarodowego i terenów przyległych

State of knowledge on trichopterofauna of Słowiński National Parkand adjacent areas

WITOLD SZCZEPAŃSKI

Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, UWM, Olsztyn

ABSTRACT: The aim of this paper is to increase the state of knowledge about caddisflies ofPoland especially from the territory of Słowiński National Park, because there were no datafrom this area. During field works lakes, rivers, canals and sea beaches were investigated.Imagines were also caught in light traps. Until year 2003, 33 species of caddisflies werefound (400 specimens). Two of them are on The Red List of Animals: Agrypnia picta [EX?]and Limnephilus elegans [DD].

KEY WORDS: caddisflies, trichopterofauna, Słowiński National Park.

Wstęp

Mimo, iż chruściki są dość dobrze poznaną grupą bezkręgowców wod-nych, nadal istnieje niedostatek danych dotyczących rozmieszczenia regio-nalnego (CZACHOROWSKI, PIETRZAK 2002). Prace mające na celu zebranietychże danych są prowadzone od kilku lat, jednak teren Słowińskiego ParkuNarodowego był dotąd „białą plamą” i jest jednym ze słabiej poznanych Par-ków Narodowych pod względem fauny chruścików (CZACHOROWSKI, MA-JEWSKI 2003). Dane z obszaru objętego badaniami do tej pory zawierałygłównie informacje o roślinach naczyniowych i kręgowcach, pomimo tego,że owady są grupą najliczniejszą w gatunki.

Teren badań

Słowiński Park Narodowy został powołany 1 stycznia 1967 r. W lutym1977r. doceniając wybitne walory przyrodnicze Parku, MiędzynarodowaRada Koordynacyjna programu MaB zadecydowała o nadaniu mu rangi re-zerwatu biosfery. Sąsiedztwo morza nadaje swoiste piętno klimatowi. Wa-runki hydrologiczne Parku kształtują głównie jeziora, oraz niezwykle gęstasieć kanałów i rowów odwadniających. Spośród kilku rzek przecinających te-ren Parku, naturalny charakter mają tylko Łeba i Łupawa. (OSTROWSKI, SY-MONIDES 1994).


Materiał i metody

Materiał wykorzystany przy niniejszym opracowaniu pochodzi z prób ze-branych podczas obozów naukowych Naukowego Koła Entomologów KOR-TOPTERA w latach 2002–2004, a także z danych niepublikowanych z lat1995–1999, znajdujących się w bazie danych prof. Stanisława CZACHOROW-SKIEGO. Próby pobierane były w szerokim spektrum siedlisk (jeziora, rzeki,kanały, plaże nadmorskie) na terenie Słowińskiego Parku Narodowego orazna terenach sąsiadujących z nim (otulina, obszary o które planuje się po-większyć SPN). Larwy Trichoptera łowiono za pomocą czerpaka hydrobiolo-gicznego o trójkątnej obręczy. Materiał przebierano na miejscu w terenie nabiałej kuwecie, a następnie przenoszono do plastikowych pojemników opa-trzonych etykietą zawierającą datę połowu i opis stanowiska. Próby konser-wowano w 70% roztworze alkoholu etylenowego. Oprócz czerpakowaniastosowano także łowienie „na upatrzonego” za pomocą pęsety. Dodatkowoprowadzono odłów imagines do światła, przy szkole usytuowanej w Smołdzi-nie.

Wstępne wyniki

Do roku 2003 z terenu Parku oraz obszarów przyległych zebrano 400osobników chruścików, należących do 43 taksonów, z których 33 zostałypewnie oznaczone do gatunku. Dwa ze stwierdzonych gatunków posiadająrozpoznany stopień zagrożenia według Czerwonej Listy (GŁOWACIŃSKI2002). Są to: Agrypnia picta [EX?] oraz Limnephilus elegans [DD]. Z jeziorwykazano 9 gatunków (72 osobniki), z rzek 11 gatunków (186 osobników),z kanałów 3 gatunki (15 osobników), z plaż nadmorskich 6 gatunków(9 osobników) oraz 6 gatunków odłowiono do światła (118 osobników).Przeprowadzane badania zwiększyły znacznie stan poznania trichopterofau-ny badanego terenu.

PIŚMIENNICTWO

CZACHOROWSKI S., PIETRZAK L. 2002: Chruściki Trichoptera Pomorza – stan poznania roz-mieszczenia regionalnego. Przegl. przyr., 12 (1–2): 75-90.

CZACHOROWSKI S., MAJEWSKI T. 2003: Stan poznania chruścików (Trichoptera) obszarówchronionych Polski. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 7: 167-181.

GŁOWACIŃSKI Z. (red.) 2002: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. In-stytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

OSTROWSKI M., SYMONIDES E. 1994: Słowiński Park Narodowy. SCI&ART. DepartamantOchrony Przyrody MOŚZNiL, Warszawa.


Unikatowe i rzadko występujące gatunki piewików (Hemiptera:Fulgoromorpha et Cicadomorpha) w Polsce

Unique and rare species of planthoppers and leafhoppers (Hemiptera:Fulgoromorpha et Cicadomorpha) in Poland

JACEK SZWEDO

Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Wilcza 64, 00-679 Warszawa,e-mail: [email protected]

ABSTRACT: List of Polish Fulgoromorpha comprises 113 species, and of 402 Cicadomorphaspecies. Over 70 species of these two groups could be regarded as species of particular at-tention because of their distribution in Poland and Europe, rarity, ecological relationships,endemic or relic status. Only few of them are presented in the „Red List of threatened ani-mals”, and most species have to be investigated, as the existing data are very scarce and in-complete.

KEY WORDS: Hemiptera, Fulgoromorpha, Cicadomorpha, planthoppers, leafhoppers, rareand endangered species.

Piewiki to zbiorcza nazwa dwu podrzędów pluskwiaków (Hemiptera), tj.Fulgoromorpha i Cicadomorpha. W Polsce wykazano dotąd obecność 515 ga-tunków, 113 gatunki Fulgoromorpha z 6 rodzin i 402 gatunki Cicadomorphaz 6 rodzin. Piewiki są jednymi z pospolitszych owadów fitofagicznych, spoty-kanych we wszystkich biocenozach lądowych w Polsce, jednak stan poznaniatak faunistycznego, jak i faunologicznego Polski pozostawia wiele do życze-nia. Duża część gatunków to formy pospolite, licznie spotykane w szerokimspektrum siedlisk. Są wśród nich jednak gatunki ściśle związane z określony-mi środowiskami i warunkami, a także roślinami żywicielskimi. Wiele da-nych o występowaniu poszczególnych gatunków wymaga potwierdzenia, po-chodzą one bowiem sprzed 50 a nawet 100 lat. Spośród tej liczby około 70gatunków zasługuje na większą uwagę, bowiem reprezentują one interesują-ce elementy chorologiczne, formy wąsko wyspecjalizowane, reliktowe czyendemiczne. „Czerwona Lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce”obejmuje jedynie 2 gatunki Fulgoromorpha i 12 gatunków Cicadomorpha(DROHOJOWSKA i in. 2002), a zaledwie trzy gatunki uwzględnione zostaływ proponowanej nowej edycji „Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt”. Co in-teresujące, niemiecka „Czerwona Lista” (REMANE i in. 1998) obejmuje nie-mal 370 gatunków (z wykazanych 145 gatunków Fulgoromorpha i 475 Cica-domorpha). Wydaje się jednak, iż wynika to raczej ze znacznie lepszego po-znania faunistycznego i faunologicznego Niemiec w porównaniu z Polską.


Do gatunków, które na terenie Polski mają swe granice zasięgu należąm.in. Myndus musivus (GERMAR, 1825), Reptalus panzeri (LÖW, 1883), Cir-culifer haematoceps (MULSANT et REY, 1855) – północna granica zasięgu,czy Dictyophara europaea (LINNAEUS, 1767) – północna i wschodnia granicazasięgu w Europie. W Polsce znajdują się też jedyne europejskie stanowiskawschodniosyberyjskiego gatunku Aphrophora similis LETHIERRY, 1888, wy-spowe stanowiska wielu gatunków bardzo rzadkich w Europie np. Aphro-phora major UHLER, 1896 czy Cicadetta podolica (EICHWALD, 1830). Bardzointeresujące są nowe dane sugerujące odmienność gatunkową populacji bia-łowieskiej Cicadetta montana (SCOPOLI, 1772). Gatunek ten jest obecnieuznawany za kompleks gatunkowy (GOGALA 2002). Wstępne rezultaty suge-rują także, iż populacja z rezerwatu „Polana Polichno” w dolinie Nidy ma ce-chy bioakustyczne przypominające Cicadetta cerdanienisis PUISSANT et BO-ULARD, 2000 z południowo-zachodniej Europy. Innym interesującym gatun-kiem jest Achorotile longicornis (J. SAHLBERG, 1871), gatunek borealny i re-liktowy (Finlandia, północna Szwecja, północna Rosja), w Polsce wykazanyjedynie z Tatr (NAST 1973). Pokrewny, boreoalpejski i reliktowy Achorotilealbosignata (DAHLBOM, 1850) w Polsce znany jest z dwu stanowisk na Poje-zierzu Pomorskim i Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej (NAST 1976). Pozatymi podawany jest ze Tatr słowackich, oraz z izolowanych stanowisk w Al-pach oraz północnych części nizin Niemiec i Rosji. Gatunek ten włączonyjest do „Czerwonej Księgi” dawnej Czechosłowacji (LAUTERER 1992).

Pomimo względnie słabego rozpoznania faunistycznego wielu regionówPolski, w tym także rezerwatów czy parków narodowych, można określićgrupę gatunków wymagających szczególnej uwagi. Wymagane są jednak licz-ne kroki zmierzające do potwierdzenia wielu stanowisk, ewentualnego od-szukania nowych, określenia stopnia zagrożenia i kroków zmierzających doich utrzymania. Podobnie jak w przypadku większości owadów głównym za-grożeniem jest przekształcanie i zanikanie siedlisk (np. bagien, podmokłychłąk czy torfowisk, zarastanie wtórnych muraw kserotermofilnych) i inneczynniki antropopresyjne.

PISMIENNICTWO

DROHOJOWSKA J., GORCZYCA J., WEGIEREK P., WOJCIECHOWSKI W., SZWEDO J. 2002:Pluskwiaki Hemiptera [W:] GŁOWACIŃSKI Z. (red.): Czerwona Lista zwierząt ginącychi zagrożonych wyginięciem. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 112-114.

GOGALA M. 2002: Gesänge der Singzikaden aus Südost- und Mittel-Europa. [W:] HOLZIN-GER W. (red.): Zikaden – Leafhoppers, Planthoppers and Cicadas (Insecta: Hemiptera:Auchenorrhyncha). Denisia, 4: zugleich Kataloge des OÖ. Landesmuseums, Neue FolgeNr. 176: 241-248.


LAUTERER P. 1992: Rovnakokrídlovce (part.) Auchenorrhyncha. [W:] ŠKAPEC L. (red.):Červená Kniha ohrozených a vzácnych druhov rastlin a živočichov ČSFR. Bezstavovce,3: 77-80.

NAST J. 1973: Uzupełnienia i sprostowania do fauny Auchenorrhyncha (Homoptera) Polski.Fragm. faun., 19: 39–53.

NAST J. 1976: Piewiki – Auchenorrhyncha (Cicadodea). Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXI (1),25: 1-256.

REMANE R., ACHTZIGER R., FRÖHLICH W., NICKEL H., WITSACK W. 1998: Rote Liste derZikaden (Homoptera, Auchenorrhyncha). [W:] BINOT M., BLESS R., BOYE P., GRUTTKE

H., PRETSCHER P. (red.): Rote Liste gefährdeter Tiere Deutschlands. Schriftenreihe fürLandschaftspflege und Naturschutz, 55: 243-249.

Stonkowate (Coleoptera: Chrysomelidae) zbiorowisk borowychParku Krajobrazowego „Lasy Janowskie”

Chrysomelid beetles (Coleoptera: Chrysomelidae) of coniferous forestcommunities of the „Lasy Janowskie” Landscape Park

RADOSŁAW ŚCIBIOR

Katedra Zoologii, Akademia Rolnicza, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin

ABSTRACT: In the years 1996–2000 the chrysomelid fauna of five coniferous forest asso-ciations of the „Lasy Janowskie” Landscape Park (SE Poland) were investigated. The mostof species were collected in mixed coniferous forest – Querco roboris-Pinetum (50),suboceanic fresh coniferous forest – Leucobryo-Pinetum (26), upland fir mixed forest –Abietetum polonicum (23), respectively. Much poorer fauna of Chrysomelidae was character-istic for inland wet coniferous forest – Molinio-Pinetum (12) and continental marshy conif-erous forest – Vaccinio uliginosi-Pinetum (11). The qualitative composition of chrysomelidfauna of associations given above were similar to the other protected regions of Poland. Themain factor influenced the increase of Chrysomelidae biodiversity was the growing numberof broad-leaf trees and shrubs in the brushwood level.

KEY WORDS: nature protection, Coleoptera, Chrysomelidae, SE Poland, landscape park.

Park Krajobrazowy „Lasy Janowskie” jest jednym z najlepiej zachowa-nych, zwartych kompleksów leśnych (z dominacją zespołów borowych) wPolsce. W latach 1996–2000 badano zgrupowania stonkowatych w pięciu ze-społach: boru świeżego, wilgotnego, bagiennego, wyżynnego jodłowego boru


mieszanego oraz kontynentalnego boru mieszanego. Odłowów chrząszczydokonywano wśród roślinności runa oraz warstw podszytu i drzew. Najwię-cej gatunków złowiono w borze mieszanym (50, dominanty na drzewachi krzewach: Phratora vitellinae, Galerucella lineola, Lochmaea capreae, na ro-ślinności zielnej: Lochmaea capreae, Chaetocnema laevicollis, Phyllotreta vit-tula); świeżym (26, dominanty na drzewach i krzewach: Altica aenescens,Lochmaea capreae, na roślinności zielnej: Lochmaea suturalis, Chaetocnemalaevicollis); w wyżynnym jodłowym borze mieszanym (23, dominanty na ro-ślinności zielnej: Batophila rubi, Longitarsus parvulus, Phyllotreta vittula).W borze wilgotnym i bagiennym fauna stonkowatych była wyjątkowo uboga(odpowiednio 12 gatunków, dominanty na drzewach i krzewach: Phratora la-ticollis, Ph. vitellinae dominanty na roślinności zielnej: Galerucella grisescens,Chaetocnema laevicollis i 11 gatunków, dominant na roślinności zielnej:Lochmaea suturalis).

Najwyższą wartość ekologiczną (Q2) na obszarze Parku osiągnęło zgrupo-

wanie stonkowatych kontynentalnego boru mieszanego (29,82%), a w pozo-stałych zespołach wartość ta była znacznie niższa (10,27–19,25%). Bory mie-szane, z większą liczbą gatunków liściastych, cechowały się również relatyw-nie wyższymi wskaźnikami bogactwa gatunkowego (d) Chrysomelidae (18,52– kontynentalny, 10,03 – wyżynny) w przeciwieństwie do zgrupowań stonko-watych borów świeżego, wilgotnego i bagiennego (9,53–3,87), w którychodłowiono niewielką liczbę gatunków.

Większość gatunków stonkowatych unika zbiorowisk borowych, z którychjedynie bór mieszany stanowi w Parku zbiorowisko dość atrakcyjne dla nie-licznych gatunków dendrofilnych. Podobnie ubogim składem gatunkowymcharakteryzują się analogiczne zbiorowiska na innych dotychczas przebada-nych obszarach nizinnych i wyżynnych Polski – Puszcza Białowieska, BoryTucholskie, Puszcza Biała, Roztocze (WĄSOWSKA 1993, 1994, 2001 a,2001b).

Przy porównaniu składu zgrupowań stonkowatych Lasów Janowskichi przyległego Roztocza (WĄSOWSKA 1994) najwyższe podobieństwo(J=54,54%) uzyskano dla wyżynnego jodłowego boru mieszanego. Niecowyższy wskaźnik cechował jedynie zgrupowania stonkowatych kontynental-nego boru mieszanego w Lasach Janowskich i grądów Roztocza(J=55,42%). Potwierdza to fakt, że rosnący udział gatunków drzew liścia-stych w ekosystemach borowych zwiększa bioróźnorodność fauny tej rodzinychrząszczy. Jedynym gatunkiem związanym z sosną w Parku był Cryptoce-phalus pini, natomiast najwięcej gatunków odłowiono na wierzbach szeroko-listych (23), wąskolistnych (15) i topoli osice (10).


PIŚMIENNICTWO

WĄSOWSKA M. 1993: Leaf beetles (Coleoptera, Chrysomelidae) of selected pine forests inPoland. Fragm. faun., 36: 387-396.

WĄSOWSKA M. 1994: Stonkowate (Coleoptera, Chrysomelidae) wybranych zbiorowisk roślin-nych Roztocza. Fragm. faun., 37: 211-266.

WĄSOWSKA M. 2001a: Stonkowate (Coleoptera, Chrysomelidae) Puszczy Białowieskiej – stanpoznania. Parki nar. rez. Przyr., 20 (3): 99-105.

WĄSOWSKA M. 2001b: Changes in chrysomelid communities (Coleoptera, Chrysomelidae)from pine forests in Poland. Fragm. faun., 44: 59-72.

Piewiki (Hemiptera: Fulgoromorpha et Cicadomorpha)projektowanego Jurajskiego Parku Narodowego

Planthoppers and leafhoppers (Hemiptera: Fulgoromorpha etCicadomorpha) of the projected Jurrasic National Park

DARIUSZ ŚWIERCZEWSKI

Zakład Ochrony Środowiska WSP, Al. Armii Krajowej 13/15, PL 42-201 Częstochowa,e-mail: [email protected]

ABSTRACT: A proposal of establishing a Jurrasic National Park, located in the northernpart of the Kraków-Częstochowa Upland, has been put forward to protect the unique lime-stone landscape of this region with its rich and varied vegetation and fauna. As regardsplanthoppers and leafhoppers, communities of these insects were investigated in severalphytocenoses characteristic of this area. In beech forests: Dentario enneaphylidis-Fagetum,Luzulo pilosae-Fagetum and Carici-Fagetum 55 species have been recorded with the domi-nant – Fagocyba douglasi (EDW.). Research on sandy and xerothermic grasslands: Spergulovernalis-Corynephoretum, Diantho-Armerietum elongatae, Festucetum pallentis and of Cirsio-Brachypodion alliance, a total of 110 species have been found with rare psammo- andxerothermophilous taxa such as Anakelisia perspicillata (BOH.), Eurybregma nigrolineataSCOTT, Metropis inermis WAGN., Utecha lugens GERM., Micantulina stigmatipennis (M. etR.), Wagneriala incisa (THEN) and Balclutha calamagrostis OSS.

KEY WORDS: Hemiptera, Fulgoromorpha, Cicadomorpha, Kraków-Częstochowa Upland,Jurrasic National Park

Piewiki, należące do rzędu pluskwiaków, to fitofagi żywiące się sokiemroślinnym, występujące w dużej liczebności i ze znacznym zróżnicowaniemw większości ekosystemów lądowych. Zasiedlając zarówno warstwę zielną,


jak i korony drzew, są one ważnym składnikiem łańcuchów pokarmowych(NICKEL 2003). W Europie wykazano dotychczas ponad 1700 gatunków pie-wików (4% światowej cykadofauny), natomiast na obszarze Polski odnoto-wano dotychczas 515 gatunków (NAST 1987; NAST, CHUDZICKA 1990;ŚWIERCZEWSKI, GĘBICKI 2003). Do tej pory badania faunistyczne nad pie-wikami prowadzono w kilkunastu parkach narodowych, między innymiw Białowieskim PN, Ojcowskim PN i Pienińskim PN.

Projektowany Jurajski Park Narodowy o powierzchni 5147,70 ha, położo-ny w północnej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, jest jednymz mniejszych polskich parków narodowych. Składa się z dwóch części – połu-dniowej, tzw. złotopotockiej, wokół miejscowości Złoty Potok (78,4%) i pół-nocnej – olsztyńskiej, na południe od miejscowości Olsztyn (21,6%). Zada-niem parku jest ochrona unikatowego w skali kraju i Europy krajobrazu ju-rajskiego z bogato rozwiniętą rzeźbą krasową, zbiorowiskami roślinnymi re-prezentowanymi przez naturalne zespoły leśne o charakterze klimaksowym,murawy kserotermiczne, piaskowe i naskalne. Flora liczy ponad 800 gatun-ków roślin naczyniowych, wśród których odnotowano wiele rzadkich i zagro-żonych wyginięciem taksonów. Z fauny na szczególną uwagę zasługują ga-tunki jaskiniowe, petrofilne i liczne interesujące elementy zoogeograficzneposiadające północną granicą zasięgu na omawianym obszarze. Na terenieplanowanego parku narodowego utworzono dotychczas pięć rezerwatówprzyrody: „Sokole Góry”, „Kaliszak”, „Ostrężnik”, „Bukowa Kępa” (leśne),„Parkowe” (krajobrazowy), a kolejne cztery są projektowane wraz z ustano-wieniem parku: „Góry Gorzkowskie”, „Bogdaniec” (leśne), „Góra Buko-wie” (stepowy), „Olsztyńskie Skały” (krajobrazowo-stepowy) (HEREŹNIAK1996, 2002).

Pierwsze wzmianki o entomofaunie omawianego terenu podaje warszaw-ski zoolog Antoni WAGA (WAGA 1857). W swej pracy wymienia także pięćgatunków piewików: Tettigometra obliqua (PANZ.), Tettigometra virescens(PANZ.), Issus muscaeformis (SCHRK.), Ledra aurita (L.) i Eupelix cuspidata(F.). Dane te są wynikiem jego wyprawy w 1854 roku na teren Jury Krakow-sko-Częstochowskiej, między innymi w okolice Olsztyna i Złotego Potoku.Jednakże kompleksowe badania nad piewikami na terenie projektowanegoJurajskiego Parku Narodowego obejmują dopiero ostatnie dwie dekady.Dotyczą one fauny piewików zasiedlającej zbiorowiska leśne rezerwatu „So-kole Góry” (DOBOSZ 1986) oraz murawy piaskowe i kserotermiczne w częściolsztyńskiej parku (ŚWIERCZEWSKI 2002).

Badania zoocenotyczne nad zgrupowaniami piewików buczyn rezerwatu„Sokole Góry” prowadzono w trzech płatach reprezentujących charaktery-styczne dla tego obszaru zespoły ze związku Fagion sylvaticae: żyzną buczynę


sudecką (Dentario enneaphylidis-Fagetum), acidofilną buczynę niżową (Lu-zulo pilosae-Fagetum) i ciepłolubną buczynę storczykową (Carici-Fagetum)(DOBOSZ 1986).

W żyznej buczynie sudeckiej (Dentario enneaphylidis-Fagetum) zebranow runie i koronach drzew 20 gatunków piewików. W runie dominowały dwagatunki: Edwardsiana flavescens (F.) i Fagocyba douglasi (EDW.), a w koro-nach drzew Edwardsiana flavescens (F.), Fagocyba douglasi (EDW.) i Speudo-tettix subfusculus (FALL.). Z acidofilnej buczyny niżowej (Luzulo pilosae-Fa-getum) wykazano 18 gatunków piewików, przy czym w runie dominowały Fa-gocyba douglasi (EDW.) i Eupteryx stachydearum (HARDY), a w koronachdrzew Fagocyba douglasi (EDW.), Fagocyba cruenta (H.-S.) i Edwardsianaflavescens (F.). Najwięcej gatunków – 43, odłowiono w płacie ciepłolubnejbuczyny storczykowej (Carici-Fagetum). Dominantami runa były Fagocybadouglasi (EDW.) i Hardya tenuis (GERM.), a warstwy koron Fagocyba dougla-si (EDW.) i Edwardsiana flavescens (F.).

Łącznie w badanych zbiorowiskach leśnych stwierdzono występowanie 55gatunków piewików. Gatunkiem dominującym w trzech badanych typachbuczyn był Fagocyba douglasi (EDW.). Za charakterystyczne dla buczyn przy-jęto trzy gatunki preferujące buka (Fagus sylvatica L.) jako roślinę żywiciel-ską: Fagocyba douglasi (EDW.), Fagocyba cruenta (H.-S.) i Edwardsiana fla-vescens (F.).

Od 2001 roku w części olsztyńskiej parku prowadzone są kompleksowebadania nad zgrupowaniami piewików muraw piaskowych i kserotermicz-nych. W badanych zespołach roślinnych odłowiono łącznie 110 gatunkówpiewików (ŚWIERCZEWSKI 2002).

Na murawie szczotlichowej Spergulo vernalis-Corynephoretum stwierdzo-no występowanie 20 gatunków piewików. Najliczniejszymi gatunkami w tymsiedlisku były Neophilaenus minor (KBM.), Doratura exilis HORV. i Psammo-tettix excisus (MATS.). W zespole goździka i zawciągu pospolitego Diantho-Armerietum elongatae, który stanowi następny etap sukcesji na piaskachśródlądowych, stwierdzono występowanie 32 gatunków, wśród których do-minowały: Chlorita paolii (OSS.), Neoaliturus fenestratus (H.-S.), Psammotet-tix cephalotes (H.-S.) i Turrutus socialis (FL.).

Badania na murawach kserotermicznych prowadzono w dwóch typachzbiorowisk: murawie naskalnej Festucetum pallentis i murawie ze związkuCirsio-Brachypodion. W zespole Festucetum pallentis stwierdzono występo-wanie 33 gatunków piewików. Do najliczniejszych należały: Emelyanovianamollicula (BOH.), Arocephalus languidus (FL.) i Empoasca pteridis (DHLB.).W materiale zebranym na murawie ze związku Cirsio-Brachypodion wyróż-


niono 44 gatunki piewików. W strukturze dominacyjnej przeważały: Ribau-todelphax albostriata (FIEB.), Megadelphax sordidula (STĹL), Cicadula persi-milis (EDW.) i Turrutus socialis (FL.).

W badanych zbiorowiskach stwierdzono także występowanie kilkunasturzadkich, kserotermofilnych i psammofilnych gatunków piewików, takichjak: Anakelisia perspicillata (BOH.), Eurybregma nigrolineata SCOTT, Metro-pis inermis WAGN., Utecha lugens GERM., Micantulina stigmatipennis (M. etR.), Wagneriala incisa (THEN) i Balclutha calamagrostis OSS.

PIŚMIENNICTWO

DOBOSZ R. 1986 [in lit.]: Piewiki (Homoptera: Auchenorrhyncha) buczyn rezerwatu SokoleGóry. Praca magisterska. Wydział Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskie-go, Katowice. 37 ss. [mscr.].

HEREŹNIAK J. 1996: Tworzymy Jurajski Park Narodowy. Wydział Ochrony ŚrodowiskaUrzędu Wojewódzkiego w Częstochowie, Częstochowa. 32 ss.

HEREŹNIAK J. 2002: Rezerwaty przyrody ziemi częstochowskiej. Studium przyrodniczo-hi-storyczne. Liga Ochrony Przyrody – Zarząd Okręgu w Częstochowie, Częstochowa.300 ss.

NAST J. 1987: The Auchenorrhyncha (Homoptera) of Europe. Ann. zool., 40: 535-661.NAST J., CHUDZICKA E. 1990: Auchenorrhyncha. [W:] RAZOWSKI J. (red.): Wykaz Zwierząt

Polski, 1. Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków: 91-101.NICKEL H. 2003: The Leafhoppers and Planthoppers of Germany (Hemiptera, Auchenorr-

hyncha): Patterns and strategies in a highly diverse group of phytophagous insects. Pen-soft Publishers, Sofia–Moscow. 460 ss.

Świerczewski D. 2002: Auchenorrhyncha of Sandy and Xerothermic Swards on the Często-chowa Upland in Southern Poland. [W:] 11th International Auchenorrhyncha Congress.Book of Abstracts, 5–9 sierpnia 2002, Poczdam/Berlin, Niemcy: 96.

ŚWIERCZEWSKI D., GĘBICKI C. 2003: Nowe i rzadkie gatunki piewików w faunie Polski (He-miptera: Fulgoromorpha et Cicadomorpha). Acta ent. sil., 11 (1–2): 63-73.

WAGA A. 1857: Zwierzęta niższych gromad. [W:] WAGA A., STRONCZYŃSKI K., TACZA-NOWSKI W.: Sprawozdanie z podróży naturalistów odbytéj w roku 1854 do Ojcowa. Bi-blioteka Warszawska, 2: 161-227.


Sprężykowate (Coleoptera: Elateridae) środowisk naturalnychw Parku Narodowym Gór Stołowych

The click-beetles (Coleoptera: Elateridae) of natural environmentsof the Stołowe Mountains National Park

DARIUSZ TARNAWSKI 1, MAREK JANOSZEK 2

1 Uniwersytet Wrocławski, Instytut Zoologiczny, Zakład Bioróżnorodności i TaksonomiiEwolucyjnej, ul. Przybyszewskiego 63/77, 51-148 Wrocław, e-mail: [email protected]

2 Park Narodowy Gór Stołowych, ul. Słoneczna 31, 57-350 Kudowa Zdrój,e-mail: [email protected]

ABSTRACT: Authors studied click-beetles fauna of the Stołowe Mountains National Parkand his surrounding. There were recorded 46 Elaterid species which makes 34,9% of thePolish fauna as a whole. The special attention should be paid to boreal-mountain species(Danosoma fasciata, Orithales serraticornis, Liotrichus affinis and Diacanthus undulatus),mountain species (Pheletes aeneoniger, Ctenicera cuprea, Aplotarsus angustulus, Paraphotistusimpressus, Ampedus aethiops and Sericus subaeneus) and species connected with mosspatches (Pheletes aeneoniger, Sericus subaeneus and S. brunneus).

KEY WORDS: Insecta, Coleoptera, Elateridae, faunistics, Poland.

Wstęp

Badania prowadzono w latach 1996–2003 w Parku Narodowym Gór Sto-łowych.

Charakterystyki Parku Narodowego Gór Stołowych znajdują się międzyinnymi w pracach: BORATYŃSKIEGO i MAŁEK (1996), MAŁEK (1996), JA-NOSZKA i TARNAWSKIEGO (2001) oraz DWORZYCKIEGO i in. (2003). W ro-ślinności tego Parku dominują zbiorowiska leśne zajmujące 91% powierzch-ni. Głównie są to monokultury świerkowe sztucznego pochodzenia (świerkjest gatunkiem panującym na ponad 80% powierzchni leśnej). W wyniku pro-wadzonej na tym terenie od przeszło dwustu lat gospodarki leśnej zastąpiłyone występujące tutaj lasy liściaste i mieszane, z głównym udziałem buka i jo-dły. Wykazują one zły stan zdrowotny i są bardzo podatne na niekorzystnywpływ wielu czynników abiotycznych i biotycznych. Objawia się on często,w masowym pojawie szkodników wtórnych, głównie kornika drukarza wrazz gatunkami towarzyszącymi, doprowadzającym do rozpadu drzewostanów.

Postacie dorosłe zbierano głównie przez czerpakowanie oraz łowienie na„upatrzonego”, a także pod kamieniami i w próchnie drzew oraz wybieranoz pułapek feromonowych (typu Borregaard – feromon Pheroprax). Larwyzbierano w zbutwiałych pniakach i kłodach różnych gatunków drzew orazw glebie i pod kamieniami.


Wyniki i podsumowanie

W roślinności Parku Narodowego Gór Stołowych dominują monokulturyświerkowe sztucznego pochodzenia. Mimo tego, bardzo interesujące jestznalezienie na tym terenie gatunków sprężyków silnie związanych z miesza-nymi lasami naturalnymi, wcześniej porastającymi te góry. Obecnie w Parkuzmienia się strukturę lasu i wprowadza drzewostany mieszane, złożone głów-nie z buka i jodły; stopniowo będą one zasiedlane przez zachowane na nie-wielu stanowiskach gatunki sprężyków, a także przez inne owady.

Gatunki górskie i borealno-górskie zasiedlają gleby niemal wyłącznie śro-dowisk naturalnych nieskażonych działalnością człowieka. Element górskireprezentuje w faunie Elateridae Parku Narodowego Gór Stołowych 6 ga-tunków. Są to Pheletes aeneoniger, Ctenicera cuprea, Aplotarsus angustulus,Paraphotistus impressus, Ampedus aethiops, Sericus subaeneus. Cztery gatun-ki charakteryzują się zasięgiem borealno-górskim: Danosoma fasciata, Ori-thales serraticornis, Liotrichus affinis, Diacanthous undulatus. Gatunki den-drofilne: Lacon lepidopterus, Danosoma fasciata, Diacanthous undulatus,Denticollis rubens, Ampedus aethiops są także reliktami lasów pierwotnych.Do pierwotnych elementów leśnych należy zaliczyć również występującegona nizinach Stenagostus rufus oraz biotycznie związane z płatami mchówPheletes aeneoniger, Sericus subaeneus i szerzej rozsiedlonego w PolsceS. brunneus.

W Parku Narodowym Gór Stołowych stwierdzono 46 gatunków sprężyko-watych, co stanowi 34,9% fauny Elateridae Polski (BURAKOWSKI i inni 1985,2000; Tarnawski 2000). Są to następujące gatunki: Lacon lepidopterus (PAN-ZER, 1801); Danosoma fasciata (LINNAEUS, 1758); Agrypnus murinus (LIN-NAEUS, 1758); Limonius minutus (LINNAEUS, 1758); Pheletes aeneoniger(DEGEER, 1774); Diacanthous undulatus (DEGEER, 1774); Stenagostus ru-fus (DEGEER, 1774); Hemicrepidius hirtus (HERBST, 1784); H. niger (LINNA-EUS, 1758); Athous haemorrhoidalis (FABRICIUS, 1801); A. subfuscus(MÜLLER, 1764); A. zebei BACH, 1852; Denticollis rubens PILLER et MITTER-PACHER, 1783; D. linearis (LINNAEUS, 1758); Liotrichus affinis (PAYKULL,1800); Ctenicera pectinicornis (LINNAEUS, 1758); C. cuprea (FABRICIUS,1775); Orithales serraticornis (PAYKULL, 1800); Actenicerus siaelandicus(MÜLLER, 1764); Prosternon tessellatum (LINNAEUS, 1758); Anostirus casta-neus (LINNAEUS, 1758); A. purpureus (PODA, 1761); Aplotarsus incanus(GYLLENHAL, 1827); A. angustulus (KIESENWETTER, 1858); Paraphotistusimpressus (FABRICIUS, 1792); Selatosomus aeneus (LINNAEUS, 1758); Ampe-dus praeustus (FABRICIUS, 1792b); A. aethiops (LACORDAIRE, 1835); A. bal-teatus (LINNAEUS, 1758); A. sanguineus (LINNAEUS, 1758); A. nigerrimus(LACORDAIRE, 1835); A. pomorum (HERBST, 1784); A. nigroflavus (GOEZE,1777); A. nigrinus (HERBST, 1784); A. erythrogonus (MÜLLER, 1821); Mela-


notus villosus (FOURCROY, 1785); M. castanipes (PAYKULL, 1800); Sericusbrunneus (LINNAEUS, 1758); S. subaeneus (REDTENBACHER, 1842); Adra-stus pallens (FABRICIUS, 1792b); Dalopius marginatus (LINNAEUS, 1758);Agriotes pilosellus (SCHÖNHERR, 1817); A. obscurus (LINNAEUS, 1758); A. li-neatus (LINNAEUS, 1767); A. sputator (LINNAEUS, 1758); Cardiophorus rufi-collis (LINNAEUS, 1758). Przedstawiony wykaz jest oczywiście niepełny. Wy-soce prawdopodobne jest odnalezienie w Parku jeszcze innych gatunków,zwłaszcza tych które są znane z pozostałych części Sudetów Zachodnich.

Interesujące jest porównanie elaterofauny Gór Stołowych z fauną innychgórskich parków narodowych. Na Babiej Górze stwierdzono 45 gatunków(PAWŁOWSKI 1967), w Tatrach polskich 56 (TARNAWSKI, KORNALEWICZ1991), w Pieninach 55 (BURAKOWSKI 1979; TARNAWSKI 1987) i w Bieszcza-dach Zachodnich 58 (BURAKOWSKI 1971; BUCHHOLZ 1981; BURAKOWSKIi in. 1985; TARNAWSKI 1987).

PIŚMIENNICTWO

BORATYŃSKI A., MAŁEK L. 1996: Zarys przyrodniczej i gospodarczej charakterystyki lasówParku Narodowego Gór Stołowych. Szczeliniec: 133-141.

BUCHHOLZ L. 1981: Stanowisko Quasimus minutissimus (GERMAR, 1822) (Coleoptera, Ela-teridae) w Bieszczadach. Prz. zool., 25: 121-122.

BURAKOWSKI B. 1971: Sprężyki (Coleoptera, Elateridae) Bieszczadów. Fragm. faun., 17:221-272.

BURAKOWSKI B. 1979. Sprężyki (Coleoptera, Elateridae) Pienin. Fragm. faun., 24: 185-226.BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1985. Chrząszcze (Coleoptera), Bupre-

stoidea, Elateroidea i Cantharoidea. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 10: 1-401.BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 2000: Chrząszcze (Coleoptera), Uzupeł-

nienia tomów 2–21. Kat. Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 22: 1-252.DWORZYCKI T., JANOSZEK M., ŁUGOWOJ J., TARNAWSKI D. 2003: Sprężykowate (Coleopte-

ra: Elateridae) w feromonowych pułapkach na korniki. Szczeliniec, 7: 45-58.JANOSZEK M., TARNAWSKI D. 2001: Sprężykowate (Coleoptera: Elateridae) Parku Narodo-

wego Gór Stołowych i jego otuliny. Szczeliniec, 5: 115-147.MAŁEK L. 1996: Zniekształcenia ekosystemów leśnych w Parku Narodowym Gór Stołowych.

Szczeliniec: 143-149.

PAWŁOWSKI J. 1967: Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry. Acta zool. cracov., 12: 419-665.TARNAWSKI D. 1987: Nowe stanowiska polskich chrząszczy sprężykowatych (Coleoptera,

Elateridae). Pol. Pismo ent., 56: 911-913.TARNAWSKI D. 2000: Elateridae – Sprężykowate (Insecta: Coleoptera). Część I (część ogólna

oraz podrodziny: Agrypninae, Negastriinae, Diminae i Athoinae). Fauna Pol., 21: 1-413.TARNAWSKI D., KORNALEWICZ W. 1991: Sprężykowate (Coleoptera, Elateridae) polskich

Tatr i Kotliny Nowotarskiej. Fragm. faun., 35 (13): 185-202.


Pluskwiaki wodne (Heteroptera aquatica et semiaquatica)południowo-zachodniej części Kampinoskiego Parku

Narodowego

Water Bugs (Heteroptera aquatica et semiaquatica) of the south-west part ofthe Kampinos National Park

GRZEGORZ TOŃCZYK

Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź,e-mail: [email protected]

ABSTRACT: 36 species of aquatic and semaquatic bugs was reported from south-west partof Kampinos National Park. Most of species were eurytopic, specific for small water bodies.Among all species found, the most vauable were Hesperocorixa moesta (FIEB.), Paracorixaconcinna (FIEB.). Sigara limitata (FIEB.), S. nigrolineata (FIEB.) and Gerris lateralisSCHUMM.

KEY WORDS: Heterpotera aquatica et semiaquatica, Kampinos National Park, Poland.

Dane dotyczące pluskwiaków wodnych Kampinoskiego Parku Narodo-wego są bardzo skąpe. Jedyne informacje pochodzące z terenu parku i jegostrefy ochronnej (stwierdzone występowanie 16 gatunków) znajdujemy w ra-porcie RUTKOWSKIEGO (1995) oraz w pracy KRAJEWSKIEGO (1997), którybadał heteropterofaunę doliny środkowej Wisły na odcinku Zakroczym– Wychódź (stwierdził 29 gatunków), czyli terenu graniczącego na północyz KPN i wchodzącego w skład jego otuliny.

Badania zostały przeprowadzone w południowo-zachodniej części Kam-pinoskiego PN, w latach 1997–2002. Na badanym terenie analizowano składheteropterofauny w 23 stanowiskach reprezentujących typowe dla tej częściparku drobne zbiorniki wód stojących (stałe i okresowe) na zabagnionych łą-kach. Badaniami zostały objęte również wody bieżące reprezentowane przezkanały odwadniające tereny bagienne: Kanał Łasica i Kanał Olszowiecki.

Analiza zebranych materiałów pozwoliła na wykazanie 36 gatunków plu-skwiaków (24 wodnych i 12 pleustonowych). Stwierdzone gatunki na ogół re-prezentują formy o szerokim spektrum siedliskowym, występujące na tere-nie całej Polski. Gatunkami najciekawszymi okazały się: H. moesta (FIEB.),Paracorixa concinna (FIEB.), Sigara limitata (FIEB.), S. nigrolineata (FIEB.)i Gerris lateralis SCHUMM. Charakterystyczna dla badanego terenu okazałasię słaba reprezentacja gatunków preferujących siedliska rzeczne (odłowio-no pojedyncze osobniki Gerris najas (DE GEER) i Velia carpai TAM.).


Przeprowadzone badania pokazały, że uznawany przez WRÓBLEWSKIE-GO (1980) za rzadki w skali całego kraju nartnik G. lateralis jest na badanymterenie bardzo liczny i dorównuje liczebnością najpospolitszemu G. lacust-ris (L.). Jego występowanie było ograniczone do mocno zacienionych zbior-ników śródleśnych występujących w siedliskach olsowych, w których był ga-tunkiem dominującym.

Innym bardzo ciekawym spostrzeżeniem, jest stwierdzenie w okresie zi-mowym bardzo licznych zgrupowań wioślaków w niezamarzającym KanaleŁasica. W pojedynczych próbach odławiano zazwyczaj po kilkaset osobni-ków, wśród których dominantem okazał się wioślak Callicorixa praeusta(FIEB.).

Na uwagę zasługuje też fakt, że wykorzystanie do zbierania wioślaków(Corixinae) odłowów „na światło” przyniosło bardzo dobre rezultaty. Meto-da ta pozwoliła na zebranie bogatych materiałów, dobrze odzwierciedlają-cych strukturę gatunkowa zespołów Corixinae.

PIŚMIENNICTWO

KRAJEWSKI S. 1976: Przyczynek do poznania pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera)dolnego biegu rzeki Wisły i zbiorników jej terenu zalewowego na odcinku Zakroczym– Wychódź. Zesz. nauk. Uniw. Łódz., mat.-przyr., ser. II, 9: 119 -123.

RUTKOWSKI D. H. 1995: Inwentaryzacja drobnych zbiorników wodnych i rozlewisk Kampi-noskiego Parku Narodowego. Plan Ochrony Przyrody KPN. 28 ss.

WRÓBLEWSKI A. 1980. Pluskwiaki. Heteroptera. Fauna Słodkow. Pol., Warszawa–Poznań, 8:1-157.


Wstępne badania nad fauną biegaczowatych (Coleoptera:Carabidae) otuliny rezerwatu przyrody „Zwierzyniec”

Preliminary studies on carabid beetle fauna (Coleoptera: Carabidae)in surroundings of „Zwierzyniec” nature reserve

JACEK TWARDOWSKI 1, WERONIKA KORNALEWICZ 2

1 Katedra Ochrony Roślin, Akademia Rolnicza, ul. Cybulskiego 32, 50-205 Wrocław2 Katedra Zoologii i Ekologii, Akademia Rolnicza, ul. Kożuchowska 5, 51-631 Wrocław

ABSTRACT: The paper contains preliminary results of a faunistic research carried out in2003 on the carabid beetles fauna in surroundings of „Zwierzyniec” nature reserve nearOława, Lower Silesia, Poland. Fourteen pitfall traps were placed at four different biotopsnear nature reserve. Total amount of 1108 carabid beetles belonged to 52 species and fourgenera were caught.

KEY WORDS: Carabidae, faunistic, species composition, nature reserve.

Wstęp

Rezerwat przyrody „Zwierzyniec” położony jest w rozległym kompleksieleśnym w pobliżu miasta Oławy. Utworzony na terenie zalewiskowym Odry,chroni w swych granicach fitocenozy leśne o naturalnym charakterze(ANIOŁ-KWIATKOWSKA, WERETELNIK 1995). Powierzchnia rezerwatu to8,96 ha. Otulinę rezerwatu stanowią różne biotopy. W głównej mierze są tonieużytki polne z przewagą roślin jednoliściennych, las grądowy (o różnejstrukturze wiekowej drzewostanu) oraz nabrzeże rzeki Odry, z roślinnościązielną jedno- i wieloletnią, a także nielicznymi drzewami.

Celem rozpoczętych w 2003 roku kilkuletnich badań jest analiza fauni-styczna zgrupowań biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) odławianychw otulinie rezerwatu przyrody „Zwierzyniec”.

Metodyka

Badania przeprowadzono w okresie od 25 czerwca do 21 listopada 2003roku. Do odłowów biegaczowatych użyto 14 pułapek Barbera rozmieszczo-nych w czterech różnych siedliskach otuliny rezerwatu. Dwie pułapki wysta-wiono na łące wyczyńcowej, pięć na nabrzeżu Odry (ziołorośla okrajkowe,szuwary mozgowe), cztery w grądzie niskim oraz trzy pułapki na nieużytkupolnym (z przewagą włośnicy sinej i wyczyńca łąkowego). Pułapkę stanowiło


szklane naczynie (słoik Weck’a) o pojemności 1l, średnicy 90 mm i głęboko-ści 150 mm. Zakopano je równo z powierzchnią gleby i wypełniono w 1/3 gli-kolem etylenowym (100%). Naczynia te opróżniano raz na dwa tygodnie.

Wyniki i ich podsumowanie

W dotychczasowych badaniach odłowiono łącznie 1108 sztuk biegaczo-watych (Tab.). Spośród nich wyodrębniono 52 gatunki Carabidae. Najwięcejgatunków (38), stwierdzono w najbardziej zróżnicowanym botanicznie sie-

Łąka Nabrzeże Grąd Nieużytek RazemGatunek wyczyń- Odry niski polny

cowa

Pterostichus melanarius ILL. 39 135 36 24 234

Pterostichus niger (SCHRANK) 9 147 41 11 208Pseudoophonus rufipes DEG. 5 19 3 126 153Carabus coriaceus L. 1 37 22 8 68

Epaphius secalis (PAYK.) 33 13 3 49Abax paralellus (DUFT.) 2 17 16 9 44Carabus granulatus L. 7 11 2 10 30

Ophonus puncticollis (PAYK.) 24 24Abax paralellepidus PILL et MITT. 4 12 4 20Badister bipustulatus (SCHRANK) 3 10 4 17

Ophonus azureus (L.) 17 17Pterostichus oblongopunctatus (FABR.) 5 7 1 13Nebria brevicollis (FABR.) 1 12 13Poecilus cupreus (L.) 5 2 5 12

Carabus violaceus L. 2 2 8 12Patrobus atrorufus STROEM 12 12Synuchus nivalis (ILL.) 3 7 2 12Amara aulica (PANZ.) 2 9 11

Harpalus latus (L.) 3 4 1 3 11Pozostałe 45 71 16 16 148

Razem 160 546 161 241 1108

Razem liczba gatunków 33 38 18 22 52

Tab. Skład gatunkowy najliczniej odławianych biegaczowatych.


dlisku tj. na nabrzeżu Odry. Najmniej natomiast w niskim lesie grądowym(18 gatunków). Można zatem przypuszczać, że liczebność gatunków wystę-pujących w różnych siedliskach otuliny rezerwatu, w dużej mierze uzależnio-na jest od stopnia zróżnicowania roślinnego.

Pozostałe 34 gatunków odłowiono we wszystkich stanowiskach w niewiel-kiej liczbie (mniej niż 10 sztuk/stanowisko). Są to: Abax ovalis (DUFT.), Ago-num obscurum (HERBST), Amara aenea (DE GEER), A. familiaris (DUFT.),A. plebeja (GYLL.), Asaphidion flavipes L. Badister sodalis (DUFT.), Bembi-dion biguttatum (FABR.), B. femoratum (STURM), B. lampros (HERBST),B. lunulatum (FOURCR.), B. quadrimaculatum (L.), Carabus cancellatus ILL.,C. hortensis L., C. ullrichi (GERM.), Clivina fossor (L.), Cychrus carabo-ides (L.), Dyschirius globosus (HERBST), Harpalus fuliginosus (DUFT.), H. lu-teicornis (DUFT.), H. quadripunctatus DEJ., H. tardus (PANZ.), Lasiotrechusdiscus (FABR.), Leistus ferrugineus (L.), L. rufescens (FABR.), Microlestes mi-nutulus (GOEZE), Panageus cruxmajor (L.), Platynus assimilis (PAYK.), Poeci-lus versicolor STURM, P. nigrita (PAYK.), P. anthracinus (ILL.), P. strenuus(PANZ.), P. vernalis (PANZ.). Nieliczne Carabidae zaliczono do czterech ro-dzajów: Agonum spp. (1 szt.), Pterostichus spp. (2 szt.), Badister spp. (2 szt.),Licinus spp. (1 szt.). Ponadto, osiem osobników do tej pory nie zostało ozna-czonych.

PIŚMIENNICTWO

ANIOŁ-KWIATKOWSKA J., WERETELNIK E. 1995: Flora i roślinność rezerwatu „Zwierzy-niec” koło Oławy. Acta Univ. Wratislav., 1667: 287-303.


Porównanie fauny chrząszczy saproksylicznych terenówzurbanizowanych i pierwotnych na przykładzie rezerwatów

warszawskich i Puszczy Białowieskiej

Comparison of saproxylic beetle fauna of urban and primary areas:forest reserves of Warsaw and Białowieża Forest

PIOTR TYKARSKI 1, DARIUSZ KUCHARSKI 1, PAULINA GARBALIŃSKA 1,ADAM BYK 2

1 Uniwersytet Warszawski, Wydział Biologii, Zakład Ekologii, ul. Banacha 2,02-097 Warszawa

2 Wydział Leśny SGGW, Katedra Ochrony Lasu i Ekologii, ul. Nowoursynowska 159,02-776 Warszawa

ABSTRACT: The purpose of the research was to assess the condition of saproxylic faunaconnected with oaks in three forest reserves in Warsaw: „Las Bielański”, „Las Natoliński”and „Las im. Króla Jana Sobieskiego” in comparison with a strict reserve and forest standsof Hajnówka district in Białowieża Primeval Forest. Flight window traps were used to col-lect beetles, from June to October 2001. Ecological parameters of the community structurewere calculated, such as species richness and species diversity. Species richness was thehighest for the strict reserve in Białowieski National Park, and lower for Hajnówka District,Las Natoliński, Las Bielański and Las Sobieskiego respectively. The results we obtainedprove a reverse effect of antropopression on saproxylic beetle communities. We discusssimilarities and differences of entomofauna in the investigated areas and try to give them anexplanation.

KEY WORDS: anthropopression, biodiversity, saproxylic beetles, urban forests,Białowieża Primeval Forest, nature reserves.

Puszcza Białowieska jest największym kompleksem leśnym Niżu Euro-pejskiego o naturalnym charakterze. Bogactwo fauny i flory BiałowieskiegoParku Narodowego czyni go doskonałym obiektem badań jako punkt odnie-sienia w porównaniach z innymi obszarami leśnymi (BOBIEC i in. 2000; BU-TLER i in. 2002; NILSSON i in. 2002). Mniejsze rezerwaty o charakterze le-śnym, nawet znajdujące się na obszarach miejskich, będące zwykle pozosta-łościami po pierwotnej formacji roślinnej, mogą stanowić lokalne „centrabioróżnorodności” i stanowić istotne ogniwa dla podtrzymania populacjiwielu gatunków (WINIARSKA 1990). Do określenia stopnia naturalności czyteż odchyleń od stanu pierwotnego badanych obszarów stosuje się różnegorodzaju wskaźniki, z których w ostatnich latach coraz większe znaczeniemają miary bioróżnorodności (MC GEOCH 1998). Grupą, która skupia corazwiększą uwagę jako odpowiedni obiekt do tego typu oszacowań, są chrząsz-


cze saproksyliczne, związane ze środowiskiem martwego drewna, nieodłącz-nego składnika ekosystemów leśnych (KAILA i in. 1997; JONSELL i in. 1998;MARTIKAINEN i in. 2000; NILSSON i in. 2001; BUTLER i in. 2002; GROVE2002; JONSELL, NORDLANDER 2002). Największym bogactwem organizmówsaproksylicznych wśród drzew w Europie charakteryzuje się dąb szypułkowy(Quercus robur) (JONSELL i in. 1998; RANIUS, JANSSON 2000). Celem badańbyło porównanie fauny związanych z dębami saproksylicznych chrząszczy3 rezerwatów warszawskich: „Las Bielański”, „Las Natoliński” i „Las im.Króla Jana Sobieskiego” w odniesieniu do właściwości tego zgrupowaniaw Puszczy Białowieskiej z terenów Białowieskiego PN i Nadleśnictwa Haj-nówka.

Materiał uzyskano przy pomocy standardowego typu pułapek ekrano-wych (OKLAND 1996) rozwieszonych na dziuplastych dębach w okresie odpołowy czerwca do połowy października 2001 w następującej liczbie: Biało-wieski PN (BPN) – 10, Nadl. Hajnówka (NH) – 5, Las Bielański (LB) – 12,Las Natoliński (LN) – 22, Las Sobieskiego (LS) – 11. Pułapki sprawdzano co30–40 dni, chrząszcze oznaczano do gatunku. Obliczono parametry ekolo-giczne struktury zgrupowania fauny saproksylicznej na badanych powierzch-niach, m.in. różnorodność gatunkową (wsk. Shannona-Weavera, Simpsona),podobieństwo struktury dominacji (wsp. Renkonena) oraz zagęszczenie ga-tunków (metoda rarefakcji – KREBS 1989; GOTELLI, COLWELL 2000), doktórego wykorzystano ogólnie dostępne oprogramowanie (COLWELL 1997).

Materiał z rezerwatów warszawskich obejmował 1346 osobników chrząsz-czy saproksylicznych, należących do 122 gatunków i 36 rodzin, z Puszczy Bia-łowieskiej odpowiednio 485 osobników, 108 gatunków i 38 rodzin. Gatunkiwspólne dla wszystkich badanych drzewostanów to Dorcatoma chrysomelinaSTURM, 1837 (Anobiidae), Enicmus rugosus (HERBST, 1793) (Latridiidae),Anisotoma humeralis (FABRICIUS, 1792) (Leiodidae), Ptinus raptor STURM,1837 (Ptinidae), Quedius brevicornis (THOMSON, 1860) (Staphylinidae) i Au-lonothroscus brevicollis (BONVOULOIR, 1859) (Throscidae). Rezerwat ścisłyBPN jest najbogatszym terenem pod względem fauny saproksylicznej, na cowpływ ma szereg czynników: minimalna presja człowieka, wielkość rezerwa-tu, ilość martwego drewna (MARTIKAINEN i in. 2000; BOBIEC 2002), jegoróżnorodność oraz mozaikowatość zbiorowisk leśnych w samej puszczy(SZUJECKI 2001). W porównaniu z BPN Nadleśnictwo Hajnówka jest uboż-szym siedliskiem dla fauny saproksylicznej, co ma związek z gospodarczymwykorzystaniem tego terenu (BYK 2001) i potwierdza stwierdzone na innychobszarach prawidłowości (MARTIKAINEN i in. 2000; SIMILÄ i in. 2002). Dużepodobieństwo fauny saproksylicznej NH i BPN można wyjaśnić ich wspól-nym położeniem w jednym kompleksie leśnym. W rezerwatach warszaw-


skich stwierdzono niższe wskaźniki bogactwa gatunkowego w stosunku doPuszczy Białowieskiej, wynikające z o wiele silniejszego niż w Białowieżystopnia antropopresji i przekształceń naturalnych ekosystemów leśnych.Najbogatsza fauna saproksyliczna została stwierdzona w Lesie Natolińskim.Związane jest to bezpośrednio z obecnością wielu dziuplastych drzew i na-gromadzeniem martwego drewna. Najuboższym rezerwatem jest Las Sobie-skiego, co wynika między innymi z małego udziału starych drzew, niewielkiejróżnorodności fitocenoz i silnej presji człowieka w niedalekiej przeszłości.Las Bielański pod względem wartości wskaźników wykazywał cechy pośred-nie między LN i LS, ale obecność na jego terenie gatunków cennych fauni-stycznie świadczy o dużej wartości przyrodniczej. Duże podobieństwo struk-tury fauny saproksylicznej rezerwatów warszawskich wydaje się wynikać z ichbliskiego położenia i wspólnego pochodzenia, pomimo rozdzielenia rozległąprzestrzenią terenów zurbanizowanych. Fauna saproksyliczna rezerwatówwarszawskich wykazuje podobieństwo w strukturze grupy dominantów,obejmującej także gatunki rzadkie, do tej stwierdzonej w Puszczy Białowie-skiej, co może świadczyć o dobrej kondycji zgrupowania na tych obszarach.

PIŚMIENNICTWO

BOBIEC A., VAN DER BURGT H., ZUYDERDUYN C., HAGA J., MEIJER K., VLAANDEREN B.2000: Rich deciduous forests in Białowieża as a dynamic mosaic of developmental pha-ses: premises for nature conservation and restoration management. For. Ecol. Manage.,130: 159-175.

BOBIEC A. 2002: Living stands and dead wood in the Białowieża forest: suggestions for re-storation management. For. Ecol. Manage., 165:125-140.

BUTLER J., ALEXANDER K., GREEN T. 2002: Decaying Wood: An Overview of Its Status andEcology in the United Kingdom and Continental Europe. USDA Forest Service Gen.Tech. Rep. PSW-GTR-181: 11-19.

BYK A. 2001: Próba waloryzacji drzewostanów starszych klas wieku Puszczy Białowieskiejna podstawie struktury zgrupowań chrząszczy (Coleoptera) związanych z rozkładającymsię drewnem pni martwych drzew stojących i dziupli. [W:] SZUJECKI, A.(red.): Próba sza-cunkowej waloryzacji lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną. Wydawnic-two SGGW, Warszawa: 7-31.

COLWELL R. K. 1997: EstimateS: Statistical estimation of species richness and shared spe-cies from samples. Version 5. User’s Guide and application published at: http://vice-roy.eeb.uconn.edu/estimates.

GOTELLI N. J., COLWELL R.K. 2001: Quantifying biodiversity: procedures and pitfalls in themeasurement and comparison of species richness. Ecol. Lett., 4: 379-391.

GROVE S. J. 2002: The influence of forest management history on the integrity of the sapro-xylic beetle fauna in an Australian lowland tropical rainforest. Biol. Conserv., 104:149-171.


JONSELL M., NORDLANDER G. 2002: Insects in polypore fungi as indicator species: a com-parison between forest sites differing in amounts and continuity of dead wood. ForestEcology and Management, 157: 101-118.

JONSELL M., WESLIEN J., EHNSTRÖM B. 1998: Substrate requirements of red-listed sapro-xylic invertebrates in Sweden. Biodiversity and Conservation, 7: 749-764.

KAILA L., MARTIKAINEN P., PUNTTILA P. 1997: Dead trees left in clear-cuts benefit saproxy-lic Coleoptera adapted to natural disturbances in boreal forest. Biodiversity and Conse-rvation, 6: 1-18.

Krebs C. J. 1989: Ecological Methodology. Harper Collins Publ., New York. 654 ss.

MARTIKAINEN P., SIITONEN J., PUNTTILA P., KAILA L., RAUH J. 2000: Species richness ofColeoptera in mature managed and old-growth boreal forests in southern Finland. Biol.Conserv., 94: 199-209.

MC GEOCH M. A. 1998: The selection, testing and application of terrestrial insects as bioin-dicators. Biol. Rev., 73: 181-201.

NILSSON S. G., NIKLASSON M., HEDIN J., ARONSSON G., GUTOWSKI M. J., LINDER P.,LJUNGBERG H., MIKUSIŃSKI G., RANIUS T. 2002: Densities of large living and dead tre-es in old-growth temperate and boreal forests. Forest Ecology and Management, 161:189-204.

NILSSON S. G., HEDIN J., NIKLASSON M. 2001: Biodiversity and its Assessment in Borealand Nemoral Forests. Scand. J. For. Res. Suppl., 3: 10-26.

OKLAND B. 1996: A comparison of three methods of trapping saproxylic beetles. Eur. J. En-tomol., 93: 195-209.

RANIUS T., JANSSON N. 2000: The influence of forest regrowth, original canopy cover andtree size on saproxylic beetles associated with old oaks. Biol. Conserv., 95: 85-94.

SIMILÄ M., KOUKI J., MARTIKAINEN P., UOTILA A. 2002: Conservation of beetles in borealpine forests: the effects of forest age and naturalness on species assemblages. Biol.Conserv., 106: 19-27.

SZUJECKI A. 2001: Waloryzacja lasów Puszczy Białowieskiej metodą zooindykacyjną – synte-za wyników. [W:] SZUJECKI A. (red.): Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Bia-łowieskiej metodą zooindykacyjną. Wydawnictwo SGGW, Warszawa: 395-411.

WINIARSKA G. 1990: Impact of settlement pressure on communities of noctuid moths (Le-pidoptera, Noctuidae) in linden-oak-hornbeam forests on the Mazovian Lowland.Fragm. faun., 34 (1–5): 61-71.


Biegaczowate (Coleoptera: Carabidae) rezerwatu „WzgórzeWidokowe nad Międzyodrzem”

Ground beetles (Coleoptera: Carabidae) of „Wzgórze Widokowe nadMiędzyodrzem” nature reserve

MARIA WOLENDER

Katedra Entomologii Stosowanej AR, ul.Słowackiego 17, 71-434 Szczecin

ABSTRACT: The fauna of carabid beetles were studied in „Wzgórze Widokowe nadMiędzyodrzem” nature reserve on North-West part of Poland. About 462 Carabidae indi-viduals belonging to 48 species were caught using Barber’s pitfall traps. Carabus auratus andHarpalus latus were the most frequently found species in reserve. Two typical kserothermicspecies were found, i.e., Panagaeus bipustulatus and Licinus depressus. Additionally, manypsammophilic species were revealed. On the kserothermic hill, Blethisa multipunctata, andCarabus convexus, two threatened species, and four (Carabus auratus, C. convexus,C. granulatus, C. hortensis) species protected in Poland were recorded.

KEY WORDS: carabid beetles , xerothermic habitat, nature reserve, Northern Poland.

Rezerwat przyrody „Wzgórze Widokowe nad Międzyodrzem” jest jed-nym z cenniejszych siedlisk kserotermicznych na Pomorzu Zachodnim i dotej pory nie doczekał się opracowań faunistycznych dotyczących owadów,chrząszczy z rodziny biegaczowatych.

Znane są jedynie prace z tego obszaru pochodzące ze środowisk kseroter-micznych w Cedyńskim Parku Krajobrazowym (WOJAS 1998; WOLENDER2002).

Rezerwat stanowi stożkowate wzniesienie o wysokości ok. 35 m n.p.m,i powierzchni 4,19 ha, położone po południowej stronie autostrady E–74,biegnącej ze Szczecina do Kołbaskowa, zaś celem jego ochrony jest zacho-wanie wzgórza, stanowiącego fragment wysokiego brzegu Odry o szczegól-nych cechach geomorfologicznych i botanicznych.

Wzgórze porośniete jest roślinnością murawową, ulegającą zadrzewieniuz zespołem murawy stepowej ostnicy włosowatej, zbiorowiskiem murawy ty-motki i zespołem łąki stepowej, wokół otoczone 30-letnim mieszamym drze-wostanem.

Do badań chrząszczy biegaczowatych wytyczono 3 transekty T1–T3,w których poławiano faunę biegaczowatych różnymi metodami, główną sta-nowiły pułapki glebowe Barbera.

W badaniach odłowiono 462 osobniki Carabidae należących do 48 gatun-ków, najliczniejszym osobniczo transektem okazał się transekt T3.


Wykazano jeden gatunek na poziomie eudominanta – Carabus aura-tus (L.) (D=40,4%) oraz jednego dominanta – Harpalus latus (L.)(D=7,7%).

W badanym siedlisku wystąpiły typowe gatunki kserotermicznych biega-czowatych (BURAKOWSKI i inn. 1973, 1974): Panagaeus bipustulatus (FABR)i Licinus depressus (PAYK) oraz bardzo liczna grupa gatunków psammofil-nych (STACHOWIAK 1998) preferująca stanowiska wyraźnie suche i nasło-necznione: Amara eyrinota (PANZ), A. pallens STURM, A. aenea (DE GEER),A. equestris (DUFT.), A. ingenua (DUFT.), A. ovata (FABR.), Harpalus anxius(DUFT.), H. vernalis (FABR.), H. autumnalis (DUFT.), H. latus , H. picipenn-nis (DUFT.), H. rubripes (DUFT.), H. serripes (QUENS.), H. tardus (PANZ.),Microlestes minulutus (GOEZE).

Wykazano także dość dużą grupę gatunków wilgociolubnych biegaczowa-tych: Leistus rufescens (FABR.), Elaphrus cupreus (DUFT.), Agonum fuligino-sum (PANZ.), Badister bipustulatus (FABR.), Carabus granulatus (L.), C. hor-tensis (L.), Notiophilus biguttatus (FABR.), Pterostichus niger (SCHALL.), Ani-sodactylus binotatus (FABR.) i Chlaenius nigricornis (FABR.), przenikającychna wzgórze z pobliskich siedlisk olsu i lasu mieszanego.

Ta pokaźna grupa higrofilnych biegaczowatych penetrujących zbocza re-zerwatu może świadczyć o zmianach charakteru kserotermy i jej częściowejdegradacji spowodowanej zarastaniem roślinnością krzewiasto-drzewiastą,szczególnie transektu T1.

Do gatunków zagrożonych [VU] (GŁOWACIŃSKI 2002) zaliczany jest Ble-thisa multipunctata (L.) a bliskich wyginięciu [NT] – Carabus convexus(FABR.).

Na uwagę zasługuje fakt złowienia gatunków, które do tej pory na Poje-zierzu Pomorskim nie były stwierdzone: Amara eyrinota, A. pallens, Aniso-dactylus binotatus, oraz wielu gatunków z rodzaju Amara i Harpalus ostatniołowionych w latach przedwojennych.

W rezerwacie stwierdzono 4 gatunki prawnie chronione w Polsce: Cara-bus auratus, C. convexus, C. granulatus, C. hortensis.

Złowione gatunki biegaczowatych zaklasyfikowano do 5 elementów zoo-geograficznych (LEŚNIAK 1987), najliczniejszą grupę stanowiły gatunki pale-arktyczne (28), następnie eurosyberyjskie (8), i Europejskiej Prowincji Le-śnej (7).

Wśród gatunków przekraczających granicę zasięgu zanotowano wystąpie-nie 2 gatunków holoarktycznych (Blethisa multipunctata i Harpalus fuligino-sus (DUFT.) oraz 3 gatunków środziemnomorskiego pochodzenia: Harpalusflavicornis DEJ., H. melancholicus DEJ., i H. neglectus AUD.-STEV., odławia-


nych w pojedynczych egzemplarzach, rzadko wykazywanych z tej krainy. Teostatnie łowiono głównie w transektach T2 i T3, gdzie panowały warunki sie-dliskowe o charakterze czysto kserotermicznym.

PIŚMIENNICTWO

BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J.1973: Chrząszcze Coleoptera, Biegaczo-wate– Carabidae , część 1. Kat.Fauny Pol., Warszawa, XXII, 2: 1-233.

BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1974: Chrząszcze Coleoptera, Biegaczo-wate-Carabidae, część 2. Kat.Fauny Pol., Warszawa, XXIII, 3: 1-430.

GŁOWACIŃSKI Z. 2002: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Inst. Ochr.Przyr. PAN, Kraków. 146 ss.

LEŚNIAK A. 1987: Zoogeographical analysis of the Carabidae (Coleoptera) of Poland.Fragm. faun., 30 (17): 297-312.

STACHOWIAK M. 1998: Wstępna inwentaryzacja chrząszczy Parku Narodowego Bory Tu-cholskie. WSP, Bydgoszcz: 371-438.

WOJAS T. 1998: Biegaczowate (Coleoptera, Carabidae) rezerwatu leśno-stepowego w Bielin-ku nad Odrą i jego okolic. Wiad. entomol., 16 (3–4): 143-154.

WOLENDER M. 2002: Rzadkie i chronione chrząszcze w Cedyńskim Parku Krajobrazowym.[W:] CIACIURA M. (red.): Dylematy ochrony przyrody XXI wieku. Uniwersytet Szcze-ciński, Szczecin: 67-70.


LISTA UCZESTNIKÓW KONFERENCJILIST OF THE CONFERENCE MEMBERS

ADAMCZUK MajaZakład Prawa Ochrony Środowiska UWM, ul. Żołnierska 14c, 10-561 Olsztyn

ARMATYS Paweł, mgrGorczański Park Narodowy, Poręba Wielka 590, 34-735 Niedźwiedź[email protected]

BANASIAK Grzegorzul. Miodowa 6, 96-100 [email protected]

BANASZAK Józef, prof. dr hab.Instytut Biologii i Ochrony Środowiska AB, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 [email protected]

BARANIAK Edward, dr inż.Zakład Zoologii Systematycznej UAM, ul. Fredry 10, 61-701 Poznań[email protected]

BARCZAK Tadeusz, dr hab.Katedra Zoologii ATR, ul. Kordeckiego 20, 85-225 [email protected]

BĄK Jolanta, drZakład Zoologii AŚ, ul.Świętokrzyska 15, 25-406 [email protected]

BENNEWICZ Janina, drATR Bydgoszcz, ul. Kordeckiego 20, 85-225 [email protected]

BIDAS Marek, mgr inż.ul. Mazurska 64/9125-345 Kielce

222 LISTA UCZESTNIKÓW KONFERENCJI

BONAR Alina, prof. dr hab.Zakład Prawa Ochrony Środowiska UWM, ul. Żołnierska 14c, 10-561 Olsztyn

BOROWIAK Michałul. Obornicka 121, 62-002 Suchy [email protected]

BUCHHOLZ Lech, dr inż.Ojcowski Park Narodowy, 32-047 Ojców [email protected]

BUCZYŃSKI Paweł, drZakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 [email protected]

BUNALSKI Marek, dr inż.Katedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 154, 60-594 Poznań[email protected]

BUSZKO Jarosław, prof. dr hab.Zakład Ekologii Zwierząt UMK, ul. Gagarina 9, 87-100 Toruń

CHANIECKA Karolina, drKatedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź

CHMIELEWSKI Wit, prof. dr hab.Oddział Pszczelnictwa ISiK, ul. Kazimierska 2, 24-100 Puł[email protected]

CHRZAN Anna, drInstytut Biologii AP, ul. Podbrzezie 3, 31-054 Krakó[email protected]

CIEPIELEWSKA Dolores, prof. dr hab.Katedra Fitopatologii i Entomologii UWM, ul. Prawocheńskiego 17, 10-722 [email protected]

CIERZNIAK Tomasz, dr hab., prof. nzw.Instytut Biologii i Ochrony Środowiska AB, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 [email protected]

CZACHOROWSKI Stanisław, dr hab., prof. nzw.Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, Plac Łódzki 3, 10-727 [email protected]

DOMINIAK Patrycja, mgrKatedra Zoologii Bezkręgowców UG, al. Piłsudskiego 46, 81-378 [email protected]


FALEŃCZYK KatarzynaKoło Naukowe Przyrodników AB, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 Bydgoszcz

FRĄCKIEL Krzysztof, mgrBiebrzański Park Narodowy, 19-252 [email protected]

GAD AnnaPark Narodowy Gór Stołowych, ul. Słoneczna 31, 57-350 Kudowa Zdró[email protected]

GAJ Daniel, mgrKatedra Zoologii UŚl, ul. Bankowa 9, 40-007 [email protected]

GARBALIŃSKA PaulinaZakład Ekologii UW, ul. Banacha 2, 02-097 Warszawa

GOLAN Katarzyna, drKatedra Entomologii AR, ul. K. Leszczyńskiego 7, 20-069 [email protected]

GORCZYCA Jacek, dr hab.Katedra Zoologii UŚl, ul. Bankowa 9, 40-007 [email protected]

GÓRSKI Paweł, drul. Van Gogha 3B/10A, 03-188 [email protected]

HEBDA Grzegorz, drKatedra Biosystematyki UOp, ul. Oleska 22, 45-052 [email protected]

HURUK Stanisław, drInstytut Biologii AŚ, ul. Świętokrzyska 15, 25-406 KielceStanisł[email protected]

IWAN Dariusz, dr hab.Muzeum i Instytut Zoologii PAN, ul. Wilcza 64, 00-679 [email protected]

JAROSZEWICZ Bogdan, drBiałowieski Park Narodowy, Park Pałacowy 5, 17-230 Białowież[email protected]

JARZĘBOWSKA Magdalena, mgrZakład Dydaktyki Biologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź[email protected]


KACZOROWSKA Elżbieta, drKatedra Zoologii Bezkręgowców UG, al. Marszałka Piłsudskiego 46, 81-378 [email protected]

KAŹMIERSKA IwonaKatedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, Plac Łódzki 3, 10-727 Olsztyn

KLIMCZUK Przemysław, mgrul. Parkowa 7/7, 15-224 Biał[email protected]

KOCOREK Anna, drKatedra Biosystematyki UOp, ul. Oleska 22, 45-052 [email protected]

KONWERSKI Szymon, drKatedra Zoologii AR, ul. Doktora Judyma 20, 71-466 [email protected]

KORDAN Bożena, dr inż.Katedra Fitopatologii i Entomologii UWM, ul. Prawocheńskiego 17, 10-722 [email protected]

KOSEWSKA Agnieszka, mgrKatedra Fitopatologii i Entomologii UWM, ul. Prawocheńskiego 17, 10-722 [email protected]

KOWALIK Witold, prof. dr hab.Katedra Zoologii AR, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin

KRIGER Rafał, mgr inż.Instytut Biologii i Ochrony Środowiska AB, al. Ossolińskich 12, 85-067 [email protected]

KRYSIAK Iwona, mgrKatedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź[email protected]

KRZYSZTOFIAK Anna, drWigierski Park Narodowy, Krzywe 82, 16-400 Suwał[email protected]

KRZYSZTOFIAK Lech, drWigierski Park Narodowy, Krzywe 82, 16-400 Suwał[email protected]


KUBASIK Wojciech, mgrKatedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań[email protected]

KUCHARCZYK Halina, drInstytut Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 [email protected]

KURZĄTKOWSKA Alicja, drKatedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, Plac Łódzki 3, 10-727 [email protected]

KUŚKA Antoni, dr hab., prof. nzw.Katedra Nauk Biologicznych AWF, ul. Raciborska 1, 40-510 [email protected]

LIPA Jerzy J., prof. dr hab.Instytut Ochrony Roślin, ul. Miczurina 20, 60-318 Poznań[email protected]

LIS Barbara, drKatedra Biosystematyki UOp, ul. Oleska 22, 45-052 Opole

LIS Jerzy, prof. dr hab.Katedra Biosystematyki UOp, ul. Oleska 22, 45-052 [email protected]

ŁAGOWSKA Bożena, dr hab.Katedra Entomologii AR, ul. K. Leszczyńskiego 7, 20-069 [email protected]

MARCZAK Dawid, mgrKatedra Zoologii UWM, ul. Oczapowskiego 5, 10-957 [email protected]

MELKE Andrzejul. Św. Stanisława 11/5, 62-800 [email protected]

MIŁKOWSKI Marek, inż.ul. Królowej Jadwigi 19/21, 26-600 [email protected]

MROCZKOWSKI Maciej, prof. dr hab.ul. Bobrowa 205-607 Podkowa Leśna


MYSSURA Maria, drul. Górnicza 12/18, 62-510 [email protected]

NAPIÓRKOWSKA-KOWALIK Jolanta, dr hab., prof. nzw.Katedra Entomologii AR, ul. Kr. Leszczyńskiego 7, 20-069 Lublin

NOGOWSKI Leszek, prof. dr hab.Prorektor AR im. A. Cieszkowskiego w Poznaniuul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznań

NOWACKI Janusz, prof. dr hab.Katedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań[email protected]

NOWAKOWSKA Magdalena, mgrMuzeum Przyrodnicze UŁ, ul. Kilińskiego 101, 90-011 Łódź[email protected]

OKOŁÓW CzesławPark Pałacowy, 17-230 Białowieża

OLEKSA Andrzej, drInstytut Biologii i Ochrony Środowiska AB, ul. Chodkiewicza 30, 85-064 [email protected]

OSIADACZ Barbara, mgrKatedra Zoologii UŚl, ul. Bankowa 9, 40-007 [email protected]

OSSOWSKA Małgorzata, mgr inż.Zakład Filozofii Przyrody i Historii Kultury Regionalnejal. 29 Listopada 46, 31-425 Kraków

PAKULNICKA Joanna, drPlac Łódzki 3, 10-727 [email protected]

PAWLĘGA Krzysztof, drKatedra Zoologii AR, ul. Akademicka 13, 20-950 [email protected]

PIETRYKOWSKA Ewa, drZakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 [email protected]


PILARCZYK Sebastian, mgrKatedra Zoologii UŚl, ul. Bankowa 9, 40-007 [email protected]

PRZYBYŁOWICZ Łukasz, drInstytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, ul. Sławkowska 17, 31-016 Krakó[email protected]

RUTA Rafał, mgrInstytut Zoologiczny UWr, Zakład Bioróżnorodności i Taksonomii Ewolucyjnejul. Przybyszewskiego 63/77, 51-148 Wrocław

SAWONIEWICZ Janusz, dr hab.Zakład Zoologii Bezkręgowców UBł, ul. Świerkowa 20B, 15-133 Biał[email protected]

SERAFIN Edyta, mgrKatedra Zoologii AR, ul Akademicka 13, 20-033 [email protected]

SIENKIEWICZ Paweł, drKatedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań[email protected]

SKWISZ Małgorzata, drul. Sienkiewicza 5, 64-610 Rogoźno

SOŁTYK Danuta, drInstytut Biologii AP, ul. Podbrzezie 3, 31-054 Krakó[email protected]

SOSZYŃSKA-MAJ Agnieszka, mgrKatedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź[email protected]

STANIEC Bernard, dr hab.Zakład Zoologii UMCS, ul. Akademicka 19, 20-033 [email protected]

SZADZIEWSKI Ryszard, prof. dr hab.ul. Polanki 94, 80-302 Gdań[email protected]

SZCZEPAŃSKI Witold, mgrKatedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, Plac Łódzki 3, 10-727 [email protected]


SZCZEPKO Katarzyna, drZakład Dydaktyki Biologii i Badania Różnorodności Biologicznej UŁul. Banacha 1/3, 90-237 Łódź[email protected]

SZNAJDER DariuszPark Narodowy Gór Stołowych, ul. Słoneczna 31, 57-350 Kudowa Zdró[email protected]

SZWEDO Jacek, drMuzeum i Instytut Zoologii PAN, ul. Wilcza 64, 00-679 [email protected]

SZYMAŃSKA Urszula, drZakład Prawa Ochrony Środowiska, ul. Żołnierska 14c, 10-561 [email protected]

ŚCIBIOR Radosław, drKatedra Zoologii AR, ul. Akademicka 13, 20-950 [email protected]

ŚWIERCZEWSKI Dariusz, mgrZakład Ochrony Środowiska WSP, al. Armii Krajowej 13/15, 42-201 Czę[email protected]

TARNAWSKI Dariusz, dr hab.Instytut Zoologiczny UWr, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocł[email protected]

TOŃCZYK Grzegorz, drKatedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź[email protected]

TRZCIŃSKI Paweł, drKatedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań[email protected]

TURZAŃSKI Jerzy, mgrul. Rataja 16, 51-507 Wrocław

TWARDOWSKI Jacek, dr inż.Katedra Ochrony Roślin AR, ul. Cybulskiego 32, 50-205 Wrocł[email protected]

TYKARSK Piotr, drZakład Ekologii UWa, ul. Banacha 2, 02-097 [email protected]


ULANOWSKI Krzysztof, mgr inż.ul. Polna 8/16, 09-500 [email protected]

WACHOWIAK JędrzejOs. Jana III Sobieskiego 26/4, 60-688 Poznań[email protected]

WANAT Marek, dr hab.Muzeum Instytutu Zoologicznego UWr, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław

WĄSALA Roman, drKatedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań[email protected]

WĄSOWICZ Erwin, prof. dr hab.Rektor AR im. A. Cieszkowskiego w Poznaniuul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznań

WĘGIEREK Piotr, dr hab.Katedra Zoologii UŚl, ul. Bankowa 9, 40-007 [email protected]

WIERZBICKI Zbigniew, mgr inż.Zespół Ochrony Lasu, ul. Gdyńska 139, 62-004 [email protected]

WILKANIEC Barbara, prof. dr hab.Katedra Entomologii AR, ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań[email protected]

WOLENDER Maria, drul. Arkońska 14/20, 71-470 [email protected]

WIADOMO„CI ENTOMOLOGICZNEpte.au.poznan.pl/we/archiv/WE23_Supl_2.pdf · 2012. 1. 11. ·...

Documents

Transcript of WIADOMO„CI ENTOMOLOGICZNEpte.au.poznan.pl/we/archiv/WE23_Supl_2.pdf · 2012. 1. 11. ·...