PAMII

SPRAWIEDLIWO

1 (15) 2010

Warszawa

PAMII

SPRAWIEDLIWO

RADA PROGRAMOWA:prof. dr hab. Jerzy W. Borejsza, prof. dr hab. Czesaw Brzoza,

prof. dr hab. Jan Draus, dr hab. Antoni Dudek, prof. dr hab. Jerzy Eisler, dr hab. Andrzej Friszke, dr Janusz Gmitruk, dr Andrzej Grajewski,

dr Franciszek Gryciuk, prof. dr hab. Cezary Kuklo, prof. dr hab. Witold Kulesza, dr hab. Janusz Kurtyka , dr hab. Pawe Machcewicz, prof. dr hab. Grzegorz Mazur,

dr Zbigniew Nawrocki, prof. dr hab. Andrzej Paczkowski, dr Sawomir Rado,prof. dr hab. Wojciech Roszkowski, prof. dr hab. Wodzimierz Suleja,

prof. dr hab. Tomasz Szarota, prof. dr hab. Ryszard Terlecki, Jdrzej Tucholski,prof. dr hab. Janusz Wrona, prof. dr hab. Wojciech Wrzesiski, dr hab. Jan aryn

REDAKCJA:dr Wadysaw Buhak, dr ukasz Kamiski,

dr Sawomir Poleszak (sekretarz redakcji), dr hab. Rafa Wnuk (redaktor naczelny), dr hab. Marek Wierzbicki, dr hab. Zdzisaw Zblewski

Projekt graficzny:Krzysztof Findziski

Redaktor prowadzcy:Dorota Mazek

Opracowanie redakcyjne:Elbieta Muszyska, Magorzata Strasz-Sowiska, Dorota Strusiewicz-Kotela

Redakcja techniczna:Andrzej Broniak

Korekta:Magdalena Pabich

Tumaczenie streszcze na jzyk angielski:Slavica, Dominika Krzykowska-Tworek

Skad i amanie:Sylwia Szafraska

Druk i oprawa:Rzeszowskie Zakady Graficzne SA

Miocin 181 k. Rzeszowa, 36-062 Zaczernie

Copyright by Instytut Pamici NarodowejKomisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2010

ISSN 1427-7476

Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamici Narodowej00-869 Warszawa, ul. Towarowa 28, tel. (22) 431 83 83, 431 83 86faks (22) 431 83 80, e-mail: redakcja.pis@ipn.gov.pl, www.ipn.gov.pl

PAMI I SPRAWIEDLIWO1 (15) 2010

S P I S T R E C I

Od Redakcji ....................................................................................... 11

I. Dyskusja

n Stan bada nad emigracj i rda do jej dziejw ..................... 15

II. Esej

n John Earl Haynes To amerykaskiego antykomunizmu ........ 37

III. Studia

n Sawomir ukasiewicz Zimnowojenna emigracja polityczna jako przedmiot bada ..................................................................... 57n Arnold Konczyski Warszawa wobec polskiej emigracji w Szwecji w latach 19451968 .................................................... 73n Pawe Zitara Konrad Sieniewicz w dokumentach bezpieki .. 89n Piotr Stanek Figurant Tybr nieudany werbunek niedoszego ministra ..................................................................... 117n Krzysztof Tarka Dziaalno Karola Lewkowicza przyczynek do powstania orientacji prokrajowej na emigracji .... 139n Idesbald Goddeeris Prawomocno czy integracja? Studia porwnawcze dziaalnoci politycznej na uchodstwie ...... 171n Magorzata Choma-Jusiska Wsppraca rodowiska Spotka z emigracj na Zachodzie. Przyczynek do bada. ......................... 187

IV. Varia

n Oleh Razyhrayev Udzia Policji Pastwowej wojewdztwa woyskiego w ochronie granicy wschodniej w latach 19211924 211n Piotr Cichoracki Dziaalno gwnego komisarza cywilnego we wrzeniu 1939 roku ............................................................... 233n Michal migel, Bohdan Halczak Repatriacja czy deportacja? Radziecka akcja repatriacyjna na Sowacji w latach 19451948 .....253n Mariusz Mazur Nieformalny rezonans spoeczny tzw. Kongresu Zjednoczeniowego PPR i PPS w grudniu 1948 roku .................... 263

n Jan Pisuliski Polacy pomagajcy Ukraicom na ziemiach dzisiejszej Polski w latach 19451947 .......................................... 283n Inna Pojizdnyk Koci katolicki a Cerkiew greckokatolicka w USRR po II wojnie wiatowej droga do wsppracy ............. 299n Wojciech Jaowski Zbrodnia niewyjaniona. O zoonoci losw ludzkich w pierwszych latach powojennych na przykadzie zabjstwa Teodora Jaowskiego, funkcjonariusza Policji Pastwowej i Milicji Obywatelskiej w Radomiu ................. 309n Pl Germuska Wydatki wojskowe i obronne na Wgrzech w latach 19491979 ............................................. 325n Marek Goliczak Polska opozycja polityczna lat siedemdziesitych i osiemdziesitych XX wieku wobec przeobrae wewntrznych i polityki zagranicznej Zwizku Radzieckiego ................................................................. 349n Krzysztof Kolasa Dziaania wadz terenowych oraz aparatu bezpieczestwa wobec placwek owiatowo-wychowawczych ss. salezjanek w odzi i ich likwidacja .......................................... 383

V. Dokumenty

n Sawomir ukasiewicz Przesuchania generaa Modelskiego przed komisjami Izby Reprezentantw i Senatu USA wiosn 1949 roku ........................................................................ 413n Marcin Krzysztofik Protok z narady pracownikw Wydziau IV Komendy Wojewdzkiej Milicji Obywatelskiej w Lublinie z 3 lipca 1972 roku .................................................... 497n Daniel Wicenty O sprawach trudnych, sprawach naszego bytu i naszej przyszoci ..................................513

VI. U ssiadw

Olaf Mertelsmann Wspczesna historiografia estoska ............ 531

VII. Recenzje i polemiki

n Jrg Baberowski, Czerwony terror. Historia stalinizmu. (Aleksander Gogun) ..................................................................... 547n Dionizy Garbacz, Woyniak. Legenda prawdziwa, Wydawnictwo Sztafeta we wsppracy z IPN Oddzia w Rzeszowie, Stalowa Wola 2008, ss. 232 (ukasz Pasztaleniec) ..556n Patryk Pleskot Sukces grzecznej historii. Niemiecko-francuski podrcznik historii najnowszej ..................... 563n Robert Spaek, Warszawska ulica w stanie wojennym. Demonstracje, protesty, zamieszki, pochody w oczach opozycji i wadzy 19811983, Wsplnota Samorzdowa

Wojewdztwa Mazowieckiego, Warszawa 2008, ss. 266 (Wodzimierz Domagalski) .......................................................... 567n Robert Spaek W odpowiedzi na recenzj Wodzimierza Domagalskiego, ......................................................................................572

Remembrance and Justice1 (15) 2010

C O N T E N T S

From Editorial Board....................................................................... 11

I. Discussion

n State of Research on Emigration and Sources of its History. ....... 15

II. Essay

n John Earl Haynes The Background of American Anticommunism ............................................................................. 37

III. Studies:

n Sawomir ukasiewicz Coldwar Political Emigration Case Study ................................................................................. 57n Arnold Konczyski Warsaw in the Face of Polish Emigration in Sweden between 19451968 ..................................................... 73n Pawe Zitara Konrad Sieniewicz in Documents of the Secret Police (Bezpieka) ............................................................................. 89n Piotr Stanek Tybr figurehead Failed Recruitment of the Would-be Minister ...................................................................... 117n Krzysztof Tarka Karol Lewkowiczs Activity Contribution to Pro-nation Attitude of Emigrants .............................................. 139n Idesbald Goddeeris Legitimization or Integration? Comparative Study of Political Activities in Exile .......................... 171n Magorzata Choma-Jusiska Meetings and Emigration. Contribution to Studies on Relations between Country and Western Emigrants Opposition in 19761989 ............................................ 187

IV. Varia

n Oleh Razyhrayev The Participation of Woy voivodeships State Police in Eastern Border Defence between 19211924 ........ 211n Piotr Cichoracki The Activity of the Chief Civil Commissioner in September 1939 ...................................................................... 233n Michal migel, Bohdan Halczak Repatriation or Deportation? Soviet Repatriation Operations in Slovakia, 19451948 ..................253

n Mariusz Mazur Informal Social Resonance of the so-called Polish Workers Partys and Polish Socialist Partys Unifying Congress in December 1948 ....................................................................... 263n Jan Pisuliski Poles Assisting Ukrainians on Contemporary Polish Territories between 19451947 .................................................. 283n Inna Pojizdnyk The Catholic Church versus the Greek Catholic Orthodox Church in the USSR after World War II: Way Towards Cooperation ................................................................................ 299n Wojciech Jaowski Unresolved Crime. About the Complexity of Human Lot in the First Years after War Example of Teodor Jaowski, the Officer of State Police and Citizens Militia in Radom . 309n Pl Germuska Military and Defence Expenses in Hungary between 19491979 ................................................................... 325n Marek Goliczak Polish Anti-communist Opposition of the 70s and 80s of the 20th Century in the Face of Soviet Internal and External Political Transformation ............................................ 349n Krzysztof Kolasa Territory Authorities and the Security Apparatus Activity against Educational-tutorial Institutions of Salesian Sisters in d and their Liquidation ............................................ 383

V. Documents

n Sawomir ukasiewicz Questioning of General Modelski by the House of Representatives and the US Senates Commission in 1949 Documents .................................................................. 413n Marcin Krzysztofik Minutes of the IV Department of the Citizens Militia Voivodeship Commander Divisions Employees Counsel in Lublin Concerning Plan Realisation Summary in the First Half-year of 1972. ..................................................... 497n Daniel Wicenty Speech of General Krzysztof Majchrowski, Executive of the Constitutional State Order Protection Division, Given during the Briefing of Chief Officers of Voivodeship Office for Internal Affairs Departments on 21 December 1989. ............. 513

VI. Neighbourhood

n Olaf Mertelsmann Estonian Historiography on Contemporary History ........................................................................................ 531

VII. Reviews and disputes

n Jrg Baberowski, Red Terror. History of Stalinism. (Aleksander Gogun) ..................................................................... 547n Dionizy Garbacz, Woyniak. True Legend, Sztafeta Publishing House in cooperation with the Institute of National

Remembrance, Division in Rzeszw, Stalowa Wola 2008, p. 232 (ukasz Pasztaleniec). .................................................................. 556n Patryk Pleskot Success of Polite History. German-French Textbook of Contemporary History. ............................................ 563n Robert Spaek, Warsaw Street during the Period of Martial Law. Demonstrations, Protests, Riots and Parades from the Perspective of Opposition and Government between 19811983, Local Community of Masovian Voivodeship, Warsaw 2008, p. 266 (Wodzimierz Domagalski) ............................................... 567n Robert Spaek in response to Wodzimierz Domagalski, ...... 572

Od Redakcji

11

Od Redakcji

Podstawowym skojarzeniem odnoszcym si do wieku XX jest to, e by on stuleciem dwch wojen wiatowych i dwch krwawych totalitaryzmw, a rwnie okresem olbrzymiej migracji ludnoci. Wedug danych szacunko-wych, w latach 19391946 ruchy migracyjne objy okoo 30 milionw osb zamieszkujcych tereny rodkowej czci Europy. Osoby te w wyniku rnych okolicznoci zostay zmuszone do porzucenia swojego dotychczasowego miejsca zamieszkania. Wrd tej rzeszy emigrantw byo wielu przedwojennych obywa-teli pastwa polskiego. Po zakoczeniu wojny cz z nich powrcia do kraju rzdzonego przez komunistw, a cz postanowia zosta na obczynie. Wielu z nich liczyo na zmiany polityczne w ojczynie i moliwo powrotu. Przez kolejne dziesiciolecia do rodowisk emigracyjnych z rn intensywnoci do-czali nowi uciekinierzy bd osoby zmuszane do wyjazdu z Polski. rodowiska emigracyjne prowadziy dziaalno polityczn i ju tym samym znajdoway si w orbicie zainteresowa komunistycznych sub specjalnych, ktre chciay kon-trolowa ich dziaania, inwigilowa czoowych dziaaczy przez zwerbowanych agentw lub te dezintegrowa poczynania tych rodowisk. Problem bada nad emigracj, przejawy jej dziaalnoci oraz sposoby inwigilacji przez komunistycz-ne suby specjalne stay si gwnym temat niniejszego tomu.

W dyskusji redakcyjnej, wprowadzajcej do tematyki numeru, wzili udzia badacze zajmujcy si histori emigracji: Magorzata Ptasiska-Wjcik, Andrzej Friszke, Krzysztof Tarka oraz dziaacz emigracyjny Antoni Bohdanowicz. Prowadzcy Wadysaw Buhak zaproponowa, aby dokona prby oceny dotychczasowego dorobku polskiej historiografii, zajmujcej si problemem emigracji, oraz zastanowi si nad tym, czy prowadzone aktualnie badania tocz si w zadawalajcym tempie i obejmuj swoim zasigiem najwaniejsze pola badawcze.

W dziale Esej amerykaski historyk John Earl Haynes przedstawia to ame-rykaskiego antykomunizmu. Swoje rozwaania rozpoczyna od 1917 r., koczy na 1950 r. Autor ukazuje, jak na przestrzeni ponad trzydziestu lat wyglda stosunek Amerykanw do idei komunizmu (bolszewizmu) oraz jak wydarze-nia z historii Stanw Zjednoczonych i wiata wpyway na ocen Zwizku Sowieckiego i jego polityki.

Pierwszym tekstem w dziale Studia artyku Sawomira ukasiewicza, w kt-rym przedstawia on dotychczasowe wyniki bada prowadzonych nad emigracj po II wojnie wiatowej. W krajach demokracji ludowej do 1989 r. nie mogy by one rozwijane w sposb swobodny, gdy rodowiska emigracyjne byy trak-towane jako wrogie. Okres ostatniego dwudziestolecia przynis bardzo bogaty plon w tym wzgldzie, ale nadal wiele obszarw wymaga naukowej penetracji, a co najwaniejsze caociowego syntetycznego opracowania. Nastpny w tym bloku jest tekst autorstwa belgijskiego historyka Idesbalda Goddeerisa, ktry podj rozwaania dotyczce sposobu postrzegania emigrantw i roli, jak odgrywaa ich dziaalno. Jego wywd prowadzi do stwierdzenia, e legitymi-zacja, ktrej ulegaa cz emigrantw, nie stymulowaa powodzenia polityki na uchodstwie, a co gorsza przeciwdziaaa jej; nie rozwizywaa problemu

Od Redakcji

12

instrumentalizacji rodowisk emigracyjnych oraz zawaa horyzont ich dziaa. Kolejny w tym bloku tekst, autorstwa Arnolda Konczyskiego, porusza problem polskich emigrantw w Szwecji. W 1945 r. znalazo si tam okoo 17 tysicy polskich obywateli. Wskutek akcji repatriacyjnej do Polski wrcia ponad poowa z nich. Do 1956 r. pozosta cz poddano inwigilacji przez funkcjonariuszy UB, ktrych celem byo zdyskredytowanie dziaaczy i rozbicie organizacji skupia-jcych polskich emigrantw w Szwecji. Po wspomnianej dacie nadal prowadzono inwigilacj, ale przede wszystkim przedstawiciele komunistycznej Polski starali si stworzy korzystn atmosfer, uatwiajc polsko-szwedzk wymian han-dlow i wspprac polityczn. Autorzy trzech kolejnych tekstw przedstawiaj sposoby dziaa komunistycznych sub specjalnych wobec polskich rodowisk emigracyjnych na Zachodzie. W dwch pierwszych opisuj oni przypadki dwch prominentnych dziaaczy emigracyjnych, ktrych peerelowski wywiad prbowa pozyska do wsppracy. Pawe Zitara przedstawia nieudane prby zwerbowania do wsppracy Konrada Sieniewicza, jednego z najwybitniejszych dziaaczy pol-skiej chadecji na emigracji. Z kolei Piotr Stanek opisuje przygody z peerelowskim wywiadem znanego dziaacza ludowego, Mieczysawa Thugutta, ktrego przez osiem lat suby prboway skoni do podjcia wsppracy. Ostatni z trzech przywoywanych tekstw, autorstwa Krzysztofa Tarki, przedstawia dziaalno Karola Lewkowicza, ktry w celu realizacji swych ambicji politycznych w 1957 r. nawiza kontakt z przedstawicielami peerelowskiej wadzy. Za pienidze wywia-du zaoy pismo Odgosy, ktre na swoich amach propagowao tzw. orien-tacj prokrajow, a w rzeczywistoci pogbiao rozbicie polskiego wychodstwa w Wielkiej Brytanii. Co gorsza, Lewkowicz na zlecenie wywiadu przygotowywa raporty o sytuacji politycznej na wychodstwie, a take charakterystyki per-sonalne dziaaczy emigracyjnych. W zamian otrzymywa stae wynagrodzenie. W ostatnim tekcie zamieszczonym w tym bloku Magorzata Choma-Jusiska na przykadzie niezalenego pisma Spotkania, ktre ukazywao si w Lublinie w latach 19771988, pokazuje kontakty rodowisk opozycyjnych z orodkami emigracyjnymi. Byy one szczeglnie wane dla opozycjonistw, ktrzy zyskiwali pomoc materialn i techniczn dla konspiracyjnej dziaalnoci wydawniczej.

Na pocztku dziau Varia znajduje si tekst Oleha Razyhrayewa, ktry opi-suje sytuacj na granicy polsko-sowieckiej w latach 19211924. W pierwszych trzech latach po zawarciu traktatu ryskiego granicy tej strzego kilka formacji: Bataliony Celne, Stra Graniczna i dwukrotnie Policja Pastwowa. Rozwizania te z rnych wzgldw o czym dokadnie pisze autor nie przynosiy zakada-nych celw, dlatego te od 1 listopada 1924 r. a do wrzenia 1939 r. ochron wschodniej granicy zajmowa si Korpus Ochrony Pogranicza. Kolejny tekst, autorstwa Piotra Cichorackiego, omawia dziaalno gwnego komisarza cywilnego przy Naczelnym Wodzu we wrzeniu 1939 r. Funkcj t peni woje-woda poleski Wacaw Kostek-Biernacki. Natomiast Michal mige i Bohdan Halczak opisuj kolejne etapy akcji repatriacyjnej obywateli sowieckich, ktrzy w wyniku II wojny wiatowej znaleli si na terenie Czechosowacji. Sposb przeprowadzenia tej akcji skania autorw do zadania pytania, czy bya to repa-triacja, czy te moe bardziej deportacja. Z tekstu Marcina Mazura dowiaduje-my si, jakie reakcje pojawiy si w polskim spoeczestwie po tzw. Kongresie Zjednoczeniowym Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej

Od Redakcji

13

z grudnia 1948 r. Autor stwierdza, e znakomita wikszo Polakw ulega pro-pagandowemu przekazowi i e powstanie PZPR byo istotnym etapem dziejw. Jan Pisuliski z kolei prbuje spojrze z nieco innej strony na relacje polsko- -ukraiskie po zakoczeniu II wojny wiatowej. Omawiajc wzajemne stosunki, badacze koncentruj si zazwyczaj na opisie kolejnych faz konfliktu oraz liczeniu strat po obu stronach. Z tekstu wynika, e mimo trwajcego konfliktu Polacy po II wojnie wiatowej starali si w rny sposb pomaga Ukraicom, a rezul-tatem tego byo uchronienie kilkunastu tysicy rodzin ukraiskich przed prze-siedleniem na tereny USRR w 1945 r. i wysiedleniem w ramach akcji Wisa w 1947 r. Natomiast Inna Poyizdnyk przedstawia sytuacj, w jakiej znaleli si katolicy i grekokatolicy na ziemiach utraconych wczonych po 1944 r. w skad USRR. W kolejnym tekcie umieszczonym w tym dziale Wojciech Jaowski prbuje rozwika zagadk mierci swego dziadka, przedwojennego funkcjo-nariusza Policji Pastwowej, a po wojnie Milicji Obywatelskiej, ktry zgin w kwietniu 1947 r. Historiografia peerelowska podawaa, e zgin jako obro-ca wadzy ludowej z rk zbrojnego podziemia, cho sprawcw czynu nigdy nie wykryto. Autor nie zgadza si z tak atwym szufladkowaniem ofiar, zwraca uwag, e po 1989 r. jego dziadek zosta zakwalifikowany jako ten, ktry sta po niewaciwej stronie barykady. Pl Germuska przeprowadza dokadn anali-z wydatkw finansowych ponoszonych przez budet pastwa wgierskiego na cele wojskowe i obronne w latach 19491979. Wynika z niej, e wydatki te byy duym obcieniem dla budetu pastwa. W swoim artykule Marek Goliczak zanalizowa opublikowane w polskich wydawnictwach podziemnych w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych teksty, w ktrych autorzy poruszali tema-tyk przeobrae wewntrznych i polityki zagranicznej Zwizku Sowieckiego. Tekst zamykajcy ten blok, autorstwa Krzysztofa Kolasy, rekonstruuje dziaania Urzdu Bezpieczestwa i Suby Bezpieczestwa, ktrych celem bya likwidacja placwek owiatowo-wychowawczych ss. salezjanek w odzi.

Dzia Dokumenty otwieraj opracowane przez Sawomira ukasiewicza protokoy przesucha przed Komisj Kongresu Stanw Zjednoczonych gene-raa Izydora Modelskiego, ktry, porzucajc sub w komunistycznym Wojsku Polskim, przekaza Amerykanom swoj wiedz na temat funkcjonowania wywia-du i sub specjalnych komunistycznej Polski. Drugi dokument, opracowany przez Marcina Krzysztofika, jest protokoem z narady funkcjonariuszy Wydziau IV Suby Bezpieczestwa w Lublinie, ktra dotyczya omwienia realizacji planu za pierwsze procze 1972 r. Warto tego dokumentu podnosi fakt, e doku-mentacja tego pionu, zajmujcego si gwnie inwigilacj Kocioa katolickiego i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, zostaa w znacznym stopniu zniszczo-na. Ostatni dokument, opracowany przez Daniela Wicentego, przedstawia tre wystpienia generaa Krzysztofa Majchrowskiego, dyrektora Departamentu Ochrony Konstytucyjnego Porzdku Pastwa, a wczeniej dyrektora okrytego z saw Departamentu III Ministerstwa Spraw Wewntrznych. Na spotka-niu z naczelnikami wydziaw Wojewdzkich Urzdw Spraw Wewntrznych 21grudnia 1989 r. wyjania on, jak w nowej rzeczywistoci politycznej powinna zachowywa si SB i co miao by jej najwaniejszymi zadaniami.

W dziale U ssiadw zamieszczono tekst Olafa Mertelsmanna, ktry pre-zentuje przegld estoskiej historiografii dotyczcej historii wspczesnej

Od Redakcji

14

tego kraju, a opublikowanej po odzyskaniu niepodlegoci w 1991 r. W jego ocenie paradygmat narodowy, ktry do niedawna dominowa, powoli traci na znaczeniu. Dziki temu historiografia estoska staje si bardziej otwarta na nowe trendy i dyskusje, a ocena przeszoci staje si coraz bardziej wywaona i zrnicowana. Wyzwaniem dla dalszych bada s pola dotychczas zupenie nieopracowane.

W zamykajcym tom dziale Recenzje i polemiki zostay omwione czte-ry ksiki. Aleksander Gogun przedstawia ksik Jrga Baberowskiego Czerwony terror. Historia stalinizmu, napisan po niemiecku i wydan kilka lat temu, przetumaczon na czeski w 2007 r., na rosyjski i ukraiski, a w 2009r. na polski. ukasz Pasztaleniec podda krytycznej analizie kolejne wydanie ksiki Dionizego Garbacza o jednym z najsynniejszych dowdcw podziemia niepodlegociowego na Rzeszowszczynie, Jzefie Zadzierskim Woyniaku. Z kolei Patryk Pleskot omwi niemiecko-francuski podrcznik do historii naj-nowszej. Ostatnia recenzja, autorstwa Wodzimierza Domagalskiego, dotyczy ksiki Roberta Spaka, ktry opisa protesty, zamieszki i demonstracje uliczne w Warszawie w latach 19811983. Do zawartych w recenzji uwag odnis si w polemice autor ksiki.

Sawomir Poleszak

1515

DY

SK

US

JA

Stan bada nad emigracj i rda do jej dziejw

Wadysaw Buhak W redakcji Pamici i Sprawiedliwoci uznalimy, e warto podyskutowa w moliwie szerokim gronie specjalistw o postpach bada historiografii nad problemem polskiej emigracji politycznej po II wojnie wiatowej. Niestety, z rnych obiektywnych przyczyn, nie wszyscy z zapro-szonych mogli przyby. Mimo e nieobecni ciaem Pawe Machcewicz, Rafa Habielski, Pawe Zitara i Sawomir ukasiewicz si rzeczy bd dzisiaj z nami, za porednictwem swoich ksiek. Wypada chyba zacz od trzytomo-wej pracy dwch pierwszych wymienionych autorw i obecnego tutaj Andrzeja Friszkego. Niemal wszyscy piszcy o emigracji zgadzaj si, e ich trylogia o drugiej Wielkiej Emigracji zamkna pierwszy etap bada nad interesujc nas problematyk. Od czasu, kiedy pojawia si ona na pkach ksigarskich, mino ju jednak dziesi lat i powinnimy si zastanowi, czy historiografia polska dobrze wykorzystaa ten okres. Innymi sowy, czas by moe na nowe podsumowanie stanu bada. Tutaj, oczywicie, niejako rwnolegle pojawia si pytanie o nowe rda, ktre w tym okresie pojawiy si na du skal w obiegu naukowym, a take o sposb i stopie ich wykorzystania. Mwi, rzecz jasna, gwnie o materiaach z archiwum IPN, ale nie tylko.

Magorzata Ptasiska-Wjcik Uwaam te pytania za jak najbardziej zasadne. Z jednej strony, jeeli spojrzymy na badania emigracyjne z perspek-tywy ostatnich dziesiciu lat, to rzeczywicie moemy dzi podsumowywa znaczenie tzw. trojaczkw, z drugiej moemy mwi o badaniach z ostat-nich lat, opartych te na nowych rdach, przede wszystkim ipeenowskich. Zaczn od ksiki trzech badaczy, biorc, oczywicie, pod uwag fakt, e jej bibliografia zamyka si na 1997 r. Moim zdaniem, w tej publikacji najlepiej opracowany zosta okres pierwszych dziesicioleci powojennych. Mwi zarwno o sposobie patrzenia na emigracj poprzez jej dziaalno polityczn, jak i jej ycie spoeczno-kulturalne. Natomiast pniej zaczynaj si luki, brak konsekwencji w opisie zjawisk, z czego wynikaj problemy i pytania. Chocia musz zaznaczy, e kada z tych ksiek wymaga osobnego omwienia ze wzgldu na poruszan problematyk i wykorzystywane rda. Najmniej zarzutw mam do pierwszego tomu. Do dzi jest on w znacznym stopniu aktualny. Oczywicie, naleaoby zauway, e za mao miejsca powicono m.in. dziaalnoci wadz polskich na uchodstwie, zwaszcza w kocwce lat siedemdziesitych i w latach osiemdziesitych.

Andrzej Friszke Ale z drugiej strony, mwi to te co o malejcej roli poli-tycznej emigracji.

Magorzata Ptasiska-Wjcik Generalnie, badania emigracyjne nie posu-ny si na tyle, by mona byo pokusi si o now syntez, powsta m.in. na

Dyskusja

16

podstawie materiaw IPN, ktra mogaby zastpi trojaczki. Mamy jeszcze bardzo duo pracy przed sob. Moe wynika to z tego, e materiay IPN s badawczo bardzo trudne. Musimy cigle zmaga si z problemem krytyki rde, odnosi do jednostronnych przekazw. Badania emigracyjne wymagaj pracy nie tylko w archiwum IPN, ale take w rnych archiwach zagranicznych, nie tylko amerykaskich czy brytyjskich. Pojawia si problem kosztw finansowania kwe-rend. To s badania z natury rzeczy bardzo drogie i kopotliwe, chocia istnieje moliwo otrzymania rnych stypendiw na ich prowadzenie. Nie mona te zapomina o specyfice archiww emigracyjnych. Mam tu na myli przede wszyst-kim najwaniejsze instytucje polskie poza krajem, jak m.in.: Instytut im. generaa Wadysawa Sikorskiego, Studium Polski Podziemnej w Londynie czy Instytut im. Jzefa Pisudskiego w Nowym Jorku. Nie mwic o dostpie do archiww pry-watnych, spucizn rnych bardziej lub mniej zasuonych osb na wychodstwie. Oczywicie, mamy do czynienia z postpem bada w tym zakresie. Pojawiy si ostatnio opracowania dotyczce m.in. Radia Wolna Europa. Chocia wystpuje niedostatek wydawnictw rdowych i syntetycznych, dotyczcych dziaalnoci wadz polskich na uchodstwie w ujciu chronologiczno-problemowym.

Wadysaw Buhak No wanie, wracajc do wtkw podjtych nieco wczeniej. Ja myl, e w dotychczasowych badaniach skupiono si na emigra-cji, powiedzmy, wojennej, londyskiej czy legalistycznej (nie wchodzc szerzej w temat legalizmu). Natomiast generalnie nie pojawiaj si tam co najmniej dwa nurty dosy istotne, funkcjonujce na Zachodzie, chociaby emigracja solidar-nociowa...

Andrzej Friszke To jest osobny temat...

Magorzata Ptasiska-Wjcik Mamy przedtem jeszcze emigracj marcow, ktrej te tak do koca u panw nie ma. Nie zmienia to wszystko faktu, e tro-jaczki wysoko postawiy poprzeczk.

Andrzej Friszke Moe dwa sowa w odniesieniu do tego, co pani powie-dziaa. Najpierw, dzikuj za mie sowa w imieniu autorw tego trjksigu. Opisanie emigracji marcowej czy solidarnociowej byoby trudne ze wzgldu na niko powoanych przez nie instytucji i wymagaoby zebrania wielu wywia-dw, a take uj socjologicznych. Gdy mwimy o badaniach nad emigracj, to w zasadzie mwimy o badaniach nad pokoleniem emigracji wojennej, ktre stworzyo mnstwo instytucji, a take pewien wzorzec dziaania, zachowania, mylenia i publikowania rnych rzeczy. To pokolenie miao okrelony hory-zont czasowy. Inne fale emigracji warto, oczywicie, bada, ale trudno rozmy-wa ten podzia.

Wadysaw Buhak Racja, ale rozmawiamy przecie o stanie bada, a co za tym idzie take o pytaniach badawczych i nowych kierunkach bada.

Andrzej Friszke Moe si myl, bo przez ostatnie lat dziesi nie zajmowa-em si specjalnie emigracj, ale mam wraenie, e owe badania bardzo osaby.

Stan bada nad emigracj i rda do jej dziejw

17

Duo mniej osb si tym zajmuje i z duo mniejszym, e tak powiem, zapaem. Myl, e to jest zwizane nie tylko z wyczerpaniem pewnych tematw, ale te z takim problemem, e teraz trzeba by pj w gb rnych zjawisk. Jest te kwestia taka, e zanik pewien wany element tych bada, powiedziabym, ludzki. Jeszcze w latach dziewidziesitych odbywao si to w znacznej mierze w ten sposb, e si tam jechao, za nie takie znw due pienidze, mieszkao si u kogo, dostawao si jakie mae stypendium i robio te badania. Obecnie nie ma sensownego sposobu finansowania takich bada, ktre musz duo kosztowa.

Magorzata Ptasiska-Wjcik Jeszcze jedno. Wanym elementem, moim zdaniem, byli bohaterowie, ktrzy jeszcze yli, przycigali. Jerzy Giedroyc, Gustaw Herling-Grudziski, Lidia Ciokoszowa, wszyscy oni odeszli w pierw-szych latach XXI wieku. Pamitam, jaka atmosfera panowaa w Bibliotece Polskiej w Londynie za ycia jej dyrektora Zdzisawa Jagodziskiego; bardzo nam sprzyjaa. Ale to rzeczywicie jest pewna zamknita epoka. Wraz ze mier-ci Jana Nowaka-Jezioraskiego chyba ju definitywnie.

Andrzej Friszke Zgadzam si z pani. Powiem nawet, e pewnie bym nie napisa ycia politycznego emigracji, gdyby nie rozmowy i zachty pani Lidii Ciokoszowej, a take gdyby nie to, e przynajmniej jedna trzecia wykorzystanej przeze mnie dokumentacji archiwalnej bya u niej w domu i miaem do tego nieograniczony dostp. W tej chwili to ju wymaga innego mylenia, innego sposobu organizowania kwerend, to wszystko jest poza tym duo drosze. Po drugie, nie wiem, jak jest z dostpnoci materiaw przechowywanych w klu-czowym archiwum Instytutu Sikorskiego w Londynie mwi o tych, ktre byy oboone karencj. Bo ja pamitam, e kiedy mymy prowadzili te badania, to niektre kolekcje...

Krzysztof Tarka Akta Zaleskiego!

Andrzej Friszke Augusta Zaleskiego, ale te Edwarda Raczyskiego i inne bardzo wane kolekcje dokumentw byy oboone do du karencj, ktra mam wraenie jeszcze si nie skoczya. To jest ogromne ograniczenie bada w kierunku, ktry mgby by interesujcy i twrczy, czyli studiw nad sty-kiem pomidzy emigrantami a polityk wiatow, wielkimi postaciami wiata zewntrznego. Tego tematu z pewnoci dotycz te kolekcje Jana Nowaka i Tadeusza enczykowskiego, zdeponowane w Ossolineum, ale take z dugo-letni karencj. Kolejna rzecz, ktra rwnie wie si z kwesti kosztw, to s materiay znajdujce si w Stanach Zjednoczonych. Mam wraenie, e chyba nikt porzdnie nie przebada archiww Hoovera, choby tych mikoajczykow-skich. Moe poza Romanem Buczkiem swego czasu.

Krzysztof Tarka Tu jestemy o tyle w lepszej sytuacji, e dzi zesp Mikoajczyka jest ju dostpny w kraju na mikrofilmach w Archiwum Akt Nowych.

Dyskusja

18

Andrzej Friszke No, to bardzo dobrze. To jest zachta do badania. Ale z drugiej strony bym tak bardzo nie dramatyzowa, bo jednak par rzeczy istotnych si ukazao. Chciabym wymieni ksiki Krzysztofa Tarki, zwasz-cza Emigracyjn dyplomacj, ale take jego prby pokazania niektrych emi-grantw przez pryzmat rde, e tak powiem, ubeckich. Chocia to jest te dowiadczenie, ktre nam pokazuje ograniczono tych moliwoci, jakie si zrodziy wraz z udostpnieniem materiaw przechowywanych w archiwum IPN. Po prostu ze wzgldu na ogromne zniszczenia akt. W odniesieniu do wielu osb, wobec ktrych z pewnoci prowadzono intensywne dziaania, zostay szcztkowe materiay. Oczywicie, rzecz szalenie wan s badania materia-w wywiadowczych z archiwum IPN czy te znajdujcych si w archiwum w MSZ, ale na razie jakich radykalnych postpw tutaj nie mamy. Chc jeszcze wspomnie monografi Pawa Zitary Emigracja wobec Padziernika oraz prac Magorzaty Ptasiskiej o paryskiej Kulturze...

Magorzata Ptasiska-Wjcik Panie profesorze...

Andrzej Friszke Trzeba te wspomnie ksik, moim zdaniem warto-ciow, a mao znan, Wojciecha Turka o Wojciechu Wasiutyskim czy Anny Siwik o caym nurcie emigracji socjalistycznej, a take Romualda Turkowskiego Parlamentaryzm polski na uchodstwie. Arkadiusz Adamczyk opracowa obszer-n monografi o pisudczykach. Ksika Pawa Machcewicza jest niby o walce z Woln Europ, ale i o Wolnej Europie sporo si dowiadujemy. Teraz wysza wieutko ksika Krzysztofa Pszenickiego Tu mwi Londyn o BBC. W tym roku ukazaa si ksika Jana Lencznarowicza Jata. W krgu mitw zaoyciel-skich polskiej emigracji politycznej 19441956. Mona te wspomnie biografi Stanisawa Gierata autorstwa Piotra Kardeli. Poza tym jednak postp jest umiar-kowany. Brak monografii ugrupowa politycznych, instytucji i pism, brak bio-grafii wikszoci kluczowych postaci. Wymieni te takie tematy, jak Dziennik Polski i Dziennik onierza czy Polska Fundacja Kulturalna. Wydaje mi si, e to bya instytucja wana rwnie dlatego, e stworzenie systemu dystrybucji Dziennika to bya jednak rzecz niezwyka. By to w duym stopniu krwiobieg emigracyjny, przynajmniej w Anglii. Dalej nic nie mamy na ten temat. Miaa te wyj praca Sawomira ukasiewicza o polskich federalistach. Czy wysza?

Magorzata Ptasiska-Wjcik Jeszcze nie si ukazaa.

Andrzej Friszke No, wanie, od dawna nie moe wyj, co pokazuje poniekd, e jakby troch si skoczy klimat na te badania. Mwi o zaintere-sowaniach rynku czytelniczego, a wic znw o pienidzach.

Krzysztof Tarka Jeli tak wspominalimy podziay samej emigracji, mwic o emigracji powojennej, pomarcowej czy te solidarnociowej, to chcia-em przypomnie, e jest jeszcze wczeniejszy okres, emigracja niejako stricte wojenna z lat 19391945. Tu niewtpliwie badania byy podjte najwczeniej. Ju waciwie w latach osiemdziesitych czy w kocu lat siedemdziesitych publikowano pierwsze ksiki trzymajce si standardw naukowych. Badania

Stan bada nad emigracj i rda do jej dziejw

19

dotyczce emigracji powojennej rozpoczy si rzeczywicie, jak Pastwo mwilicie, na pocztku lat dziewidziesitych. Pierwsze usystematyzowane, powane badania, powane publikacje. W zasadzie chyba przed 1989 r. nie ukazaa si adna powana monografia. Obym bdu nie popeni.

Andrzej Friszke A ksika Pawa Zitary?

Krzysztof Tarka Jego praca na temat zjednoczeniowej misji generaa Kazimierza Sosnkowskiego?

Magorzata Ptasiska-Wjcik Misja ostatniej szansy, to jest poowa lat dziewidziesitych, bodaj 1995 r.

Akta IPN problemy badawcze

Krzysztof Tarka Moim zdaniem, ta trylogia, ktra staa si punktem wyjcia naszej dyskusji, powstaa troch jakby w innej epoce, ni dzisiaj jeste-my. Badania panw oparte byy, przede wszystkim, na materiaach wasnych emigracji. Oczywicie, nie tylko na archiwaliach, ale take publicystyce, prasie, broszurach politycznych, po czci te relacjach uczestnikw wydarze, wiad-kw historii. Ksiki zostay wydane w 1999 r., jeszcze przed powstaniem IPN, zanim dokumenty aparatu bezpieczestwa zostay na szersz skal udostpnio-ne historykom, a wic, si rzeczy, nie moglicie tego cennego przecie, bar-dzo wanego, i w duym stopniu jednak wiarygodnego rda wykorzysta. Powiedziabym, e historycy polscy s jednak w komfortowej sytuacji, bo np. wielu badaczy na Zachodzie nie ma dostpu do tego typu materiaw, jak sto-sunkowo wiea dokumentacja wywiadu.

Andrzej Friszke Ale, ale Pan mwi: inna epoka, zwracajc uwag na znaczenie materiaw z IPN. Nie chc, bro Boe, mwi, e one maj mniejsze znaczenie. Ale jeszcze raz zwrc uwag na stopie zniszcze. Tutaj opieram si wanie na pana badaniach i na pana publikacjach. Natrafiamy na barier, ktr trudno przeskoczy wykorzystujc te wanie rda. W gruncie rzeczy nie wiemy, jak wyglday operacje i dziaania warszawskich sub specjalnych wobec emigracji. Nie wiemy, jakie rozamy, jakie konflikty, jakie ktnie byy, e tak powiem, samoistne, a jakich przyczyn byy takie, a nie inne dziaania inspirowane z Warszawy. Na og nie wiemy nawet, co oni w tej Warszawie waciwie wiedzieli, bo znw nie mamy materiaw. Ju w czasie pracy nad t ksik miaem przekonanie, e w rne podziay, konflikty i rozamy drugiej poowy lat pidziesitych czy lat szedziesitych musia wchodzi wywiad peerelowski. Czasem wrcz wskazyway na to tezy publicystyczne niektrych pism. Jest kilka przykadw, ktre prof. Tarka uwypukli, choby Horyzonty Witolda Olszewskiego, Oblicza Tygodnia Karola Lewkowicza czy Kroniki Bolesawa widerskiego. Poza tymi wyjtkami nie jestemy w stanie na razie pj za bardzo w gb, by ledzi intrygi warszawskiego wywiadu, bo brak dokumentacji kluczowych postaci emigracji, Nowak zniszczony, Ciokosz

Dyskusja

20

zniszczony, Bielecki pewnie te zniszczony, bo nie syszaem, by ktokolwiek z tego korzysta, z Andersa szcztki... ogromny stan zniszcze...

Magorzata Ptasiska-Wjcik Giedroyc zniszczony.

Andrzej Friszke ...Giedroyc zniszczony. Jestemy skazani na to, e pew-nych rzeczy i tak nie bdziemy ju wiedzieli. Jest to sytuacja typowa dla histo-rykw innych epok, e materia, na podstawie ktrego si wnioskuje, nie jest peny. Jeszcze Leszek Kirken, to naprawd bya ciekawa posta.

Krzysztof Tarka Nic nie ma, nie zachowao si. To znaczy, nie ma jego tzw. teczki.

Wadysaw Buhak Oddam sobie teraz gos, bo chc si wypowiedzie troch polemicznie, jako badacz struktur i kierunkw dziaania wywiadu PRL. Mog artem powiedzie, e jeeli chodzi o problem zniszczonych materiaw, to mam dwie wiadomoci dobr i z. Dobr materiay te jednak najpraw-dopodobniej ocalay, tyle e w postaci kopii. I z aby do nich dotrze, mc je w peni wykorzysta i prawidowo odczyta, niezbdna jest olbrzymia i bardzo niewdziczna praca. Metoda najprostsza, czyli signicie na pk po teczk przysowiowego Iksiskiego, rzeczywicie w wielu wypadkach zawodzi. Ale przecie tzw. informacje wywiadu, take odnoszce si do emigracji, trafiay do obiegu biurokratycznego, byy przetwarzane, wysyane do innych struktur aparatu bezpieczestwa, do tzw. kierownictwa partyjno-rzdowego, wreszcie do przyjaci radzieckich. Innymi sowy, zachoway si w rnych miejscach, tyle tylko, e nie do koca wiemy, gdzie szuka konkretnej informacji. Prbujc co znale, np. w materiaach Wydziau XVII (wczeniej X) Departamentu I MSW (zajmujcego si wanie analiz, sortowaniem i dystrybucj zdobytych informacji), trzeba pamita, e jest to zbir kilku tysicy jednostek archiwal-nych, czsto liczcych po tysic i wicej stron czy klatek mikrofilmw kada. Najczciej mamy do czynienia z nierozszyfrowanymi kryptonimami rde (czyli take agentw). Co, oczywicie, stwarza kolejny problem badawczy i nie tylko badawczy.

Krzysztof Tarka Wemy np. rozpracowanie generaa Andersa. Biorc pod uwag kaliber postaci, jej znaczenie i rol w emigracyjnym yciu politycznym, mona powiedzie, e jego teczka rozczarowuje swoim niewielkim rozmiarem, a te i wag zawartych w niej dokumentw. W wikszym stopniu maj one charakter, powiedziabym, obyczajowy. Poznajemy ycie codzienne Generaa: o ktrej godzinie wstaje, kiedy jedzie do biura, jakim samochodem, nawet jest kolor samochodu i numer rejestracji; co robi, jak wejdzie do biura w Instytucie Sikorskiego. Jest tam nawet podane, e Anders czyta jeszcze pras sowieck przed snem i e lubi telewizj. Skdind, to kae si domyla, e ten informator by usytuowany do blisko samego Generaa. A z drugiej strony rne, rzeczy-wicie wane, materiay dotyczce Andersa mona znale w wielu teczkach rozmaitych osb, wic jest kwestia rozproszenia. No i kluczowa jednak, wydaje mi si, sprawa, ktra utrudnia systematyczne badania, to bardzo nieprzejrzysty sposb skatalogowania tych materiaw przez IPN. Ten katalog komputerowy...

Stan bada nad emigracj i rda do jej dziejw

21

Wadysaw Buhak Jest ju prawie gotowa nowa wersja katalogu elektro-nicznego, zawierajca prawie trzy razy wicej danych; bdzie ona dostpna od 1 padziernika 2009 r. Mniej wicej w tym samym czasie ma si ukaza druko-wany inwentarz zasobu archiwalnego IPN, uporzdkowany wedug wytwrcw dokumentw danych kategorii. Czyli niebawem dorobimy si pomocy archiwal-nych z prawdziwego zdarzenia. Warto te zwraca si do naszych archiwistw o informacje o konkretnych sprawach. Dziki tym pomocom, z ktrych korzy-staj ju od pewnego czasu w roboczych wersjach, mog bardzo wiele ustali.

Andrzej Friszke Ale na razie katalog komputerowy jest rzeczywicie bez-nadziejny, bo jak si nie szuka czowieka, tylko sprawy lub instytucji, to nie ma jak znale.

Krzysztof Tarka On utrudnia, przede wszystkim, dotarcie do dokumentw o bardziej oglnym charakterze...

Andrzej Friszke Instytucjonalnym...

Krzysztof Tarka Brak dokumentw, pozwalajcych wanie pozna kon-cepcje, plany, zaoenia gier operacyjnych. Trudno to odtwarza na przykadzie jednostkowych przypadkw.

Magorzata Ptasiska-Wjcik Ja chciaam tylko powiedzie, e dotaram do tych protokow zniszcze. W zwizku z tym nigdy nie podjabym si bada dotyczcych emigracji do lat osiemdziesitych. Dlatego e uwaam, i z mojego punktu widzenia krytyka rde jest, jeeli nie niemoliwa, to bar-dzo trudna. Zreszt, wysunam taki postulat, eby te protokoy po prostu opublikowa.

Andrzej Friszke Jakie protokoy?

Magorzata Ptasiska-Wjcik Midzy innymi odnalazam protokoy, ktre mwi o zniszczeniu akt dotyczcych paryskiej Kultury, tj. Instytutu Literackiego, czyli Jerzego Giedroycia, Gustawa Herlinga-Grudziskiego i wielu innych znamienitych osb, a take agentury w poszczeglnych krajach Europy Zachodniej. I to s zniszczenia, ktre sigaj od koca lat siedem-dziesitych a do koca PRL; gwnie s to lata osiemdziesite. Oczywicie, stosujc rne metody, po jakim czasie, by moe, ustalilibymy rne fakty. W zwizku z tym uwaam, e obraz rozpracowania emigracji jest najatwiej-szy do opisania do koca lat siedemdziesitych. Im bliej koca epoki Gierka, tym wicej problemw.

Andrzej Friszke Zaczynamy teraz mwi o problemie MSW a emigracja, czy wywiad PRL a emigracja. To jest, oczywicie, wtek bardzo wany, ale nie zastpuje bada nad emigracj jako tak. Materia zgromadzony w IPN ma znaczenie czstkowe. Nie mniej istotne s inne kolekcje rdowe, pozwalaj-ce odtworzy rne wane wydarzenia czy nawet wzowe tematy, ktre ju

Dyskusja

22

wanie dziesi lat temu byy znakami zapytania. Chociaby synna sprawa Bergu. Pamitam, jak opisywalimy t spraw i szukalimy w Londynie okrusz-kw materiaw, prbujc co tam zrekonstruowa. Nie przypominam sobie, eby od tego czasu udao si istotnie wzbogaci wiedz.

Wadysaw Buhak Rafa Wnuk opublikowa na ten temat tekst w Zeszytach Historycznych, bodaj w 2002 r.

Magorzata Ptasiska-Wjcik Wojciech Frazik te si tym zajmowa.

Skarby emigracyjnych archiww

Andrzej Friszke Chciabym podnie now, bardzo wan spraw. Moe IPN jako instytucja pastwowa ma tu te rol do odegrania. Ot, wydaje mi si, e jest stosunkowo niedua staranno na emigracji, jeeli chodzi o zacho-wanie kolekcji dokumentacji, pewnych zbiorw archiwalnych. Tylko nieliczne z nich trafiy do Instytutu Sikorskiego czy innych bibliotek. Poza tym, ludzie, ktrzy wok tego chodzili, dzisiaj ju nie yj albo s bardzo, bardzo starzy. Na przykad, nie wiem, czy zbiory Polskiej Fundacji Kulturalnej w Londynie zostay zabezpieczone. Bo miaem swego czasu sygnay, e to ldowao na mietniku.

Krzysztof Tarka Archiwum Wiadomoci jako takie ocalao...

Magorzata Ptasiska-Wjcik Najwiksza cz znajduje si w Bibliotece UMK w Toruniu, jedynie niewielka cz pozostaa w Bibliotece Polskiej w Londynie.

Andrzej Friszke Ale ja tylko daj przykady. Powinnimy i dalej. Mamy szereg stowarzysze...

Magorzata Ptasiska-Wjcik Oczywicie, SPK Stowarzyszenie Polskich Kombatantw.

Andrzej Friszke Zaczynajc od SPK, prawdziwego emigracyjnego giganta, ale byo mnstwo innych organizacji mniejszych, ale wanych. Mamy archiwa pew-nych osb, teoretycznie one gdzie by powinny. By moe s zdeponowane jako kolekcje, ale nie zawsze wiemy, gdzie. To jest te przyczyna niedostatku emigra-cyjnych biografii. Wspomniana ksika Turka o Wasiutyskim to chyba w ostat-nich latach jedyna powana biografia, ktra si ukazaa. Ale np. pokazywano mi w Bibliotece Polskiej w Paryu: pan popatrzy, tam s takie puda, mniej wicej metr biecy, to jest archiwum Kajetana Morawskiego, ale my tego nie udostp-niamy, bo to nieuporzdkowane. By moe to ju jest uporzdkowane...

Magorzata Ptasiska-Wjcik Porzdkuje, porzdkuje si

Andrzej Friszke Jeeli metr biecy czy dwa porzdkuje si dziesi lat, to nie wyglda to dobrze.

Stan bada nad emigracj i rda do jej dziejw

23

Krzysztof Tarka Archiwum Morawskiego ju od paru lat jest udostpniane.

Andrzej Friszke A obok staa kolekcja Wadysawa Poboga-Malinowskiego, postaci, ktra sama powinna by opisana. atwo sobie wyobrazi, ile w jego korespondencji musi by wietnych relacji, o ktre si zwraca, gdy pisa swoj fundamentaln Najnowsz histori polityczn Polski.

Magorzata Ptasiska-Wjcik A jeli chodzi o Bibliotek Polsk w Paryu, trzeba tutaj odda to, co nalene Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Naczelnej Dyrekcji Archiww Pastwowych, Bibliotece Narodowej oraz preze-sowi Piotrowi Zaleskiemu. Przeprowadzono remont, uporzdkowano zbiory, zmodernizowano bibliotek. I to jest jeden z takich naprawd lepszych przy-kadw. Teraz rozpoczyna si porzdkowanie kolejnego archiwum, tj. zbiorw paryskiej Kultury w Maisons-Laffitte. Zdajemy sobie spraw z wagi dorobku emigracji, ale z drugiej strony ona nam te do koca nie pomaga nieufnoci i dziaaniami niektrych jej spadkobiercw prawnych i ideowych.

Andrzej Friszke Ano wanie. Jest kwestia delegatury zagranicznej WiN i archiww Stronnictwa Narodowego. Istotne kontakty emigracji z krajem od 1945 do co najmniej 1952 r. szy gwnie poprzez ludzi SN, wiadomo: Zygmunta Berezowskiego, Edwarda Sojk, Aleksandra Demideckiego i innych. Zwracam uwag, e te akta s niedostpne. W Londynie byy w swoim czasie zgromadzone w redakcji Myli Polskiej i zostay przekazanie do Warszawy. Ju mniej wicej od siedemnastu lat s one w kraju, sprywatyzowane przez jakie nieznane osoby, a nie wiem, czy przez ten czas nie zostay zniszczone lub rozdrapane. Nikt nie by w stanie wymusi, w ten czy inny sposb, na dyspo-nentach tych akt, eby znalazy si one, nawet z zaoeniem karencji, w jakim miejscu czy instytucji, ktra by je moga zabezpieczy i stopniowo umoliwi ich badanie. To jest, moim zdaniem, najwikszy skandal, jakiego si dopracowa-limy w zakresie spraw emigracyjnych, tym bardziej e nie mamy szans na zna-lezienie jakich alternatywnych materiaw. Jeeli chodzi o narodowcw, tam byy akta praktycznie wszystkich wspomniani: Berezowski, Sojka, Demidecki, ale te Tadeusz Bielecki, Antoni Dargas, Wadysaw Kaski wszyscy wani.

Krzysztof Tarka Jeeli chodzi o te archiwalia, rzeczywicie, jest pro-blem z dotarciem do nich. Aczkolwiek niektrym si udawao jest biografia Bieleckiego autorstwa Stanisawa Kiljana...

Andrzej Friszke To bardzo wana ksika, wydana w 2000 r.

Krzysztof Tarka Kilian do czsto odwouje si jednak do korespondencji Bieleckiego, wanie z tego archiwum Stronnictwa Narodowego.

Magorzata Ptasiska-Wjcik Uwaam, e s jeszcze archiwa w rkach prywatnych, z ktrych wagi my sobie nawet nie zdajemy sprawy. Przechodz one z pokolenia na pokolenie, a pniej gdzie przepadaj. Znam jedno takie archiwum, rewelacyjne.

Dyskusja

24

Krzysztof Tarka To jest w jakim sensie casus archiwum Ciokoszw, ktre ju, co prawda, zostao przekazane do Instytutu Sikorskiego, czy archiwum pre-zydenta Kazimierza Sabbata. Ono jest nadal w rkach prywatnych rodziny.

Andrzej Friszke Pani Sabbatowej.

Znaczenie emigracji politycznej w historii Polski i Polakw XX w.

Antoni Bohdanowicz Przysuchuj si tej dyskusji bardziej jako wiadek, czowiek urodzony i wychowany w Londynie, a nie jako historyk. Mnie zawsze uderza to, e ludzie studiuj t emigracj z tak naukow powag. Analizuj, e pan Sakowski powiedzia to, a pan Grydzewski powiedzia tamto, wtedy i wtedy. Ja sam znaem bardzo duo ludzi. Take tych, o ktrych Pastwo mwili. Wsppracowaem z nimi w Londynie. Ale to ujmowaem w takich kategoriach, no, troszeczk jak jaka operetka czy zabawa. Ciekawe, e praw-dopodobnie take suby specjalne w Polsce przypisyway emigracji o wiele wicej siy i znaczenia, ni ona w istocie miaa, po prostu dlatego, e sami chcieli wanie si wykaza przed swoimi mocodawcami bd to w KC, bd to w Moskwie. Historycy wpadaj dzi w t sam puapk. Tymczasem, sysz o okresach karencji w archiwum Instytutu Sikorskiego. Bardzo lubi Andrzeja Suchcitza, ktry za te zbiory odpowiada, jestemy przyjacimi, ale jak on mi co takiego mwi, to nie mog tego traktowa powanie. Bo wiem, jak to wygldao. Pan Sabbat sodzi swoj herbat, wsypujc trzy yeczki cukru, a nie dwie. To s tego typu sekrety. Oni tak naprawd duo do ukrycia nie mieli. Jeeli ju, to moe po wojnie. Kiedy jeszcze bya mowa o tym, e moe IIkorpus si odrodzi, moe bdzie...

Magorzata Ptasiska-Wjcik Trzecia wojna wiatowa.

Antoni Bohdanowicz ...trzecia wojna wiatowa. To jeszcze bya bardzo powana sprawa. Ale w miar, jak moliwo takiej wojny si oddalaa, a ju w latach szedziesitych oddalia si na dobre, wtedy zacz si... taki okres trwania. I wanie to jest najwaniejsze, aby ten okres waciwie zrozumie i opisa. Ludzie emigracji chcieli utrzyma ide polsk, chcieli utrzyma ludzi przy polskoci, ale sami byli zagubieni. Starsze pokolenie nie bardzo wiedziao, co robi. I wanie takie mwienie, e na przykad polityka pana Sabbata dya do odwrcenia Jaty Bardzo piknie, ale ja mgbym z rwn skutecznoci prowadzi wasn polityk, na przykad powrotu Rzeczypospolitej do granic z czasw Zygmunta Starego. W polityce nie chodzi o to, eby mwi, bo mona mwi wszystko; trzeba mie wiadomo realiw. Chodzi o jakie przeoenie na moliwoci. I tutaj wanie mamy problem.

Andrzej Friszke Z tym, co pan powiedzia, mog si zgodzi tylko do pewnego stopnia. I zaraz dam element kontry. Emigracja po 1956 r. jest nadal dosy wanym zapleczem intelektualnym, zwaszcza Radia Wolna Europa. Atrakcyjno Radia Wolna Europa, standard dziennikarzy, ktrzy tam pra-cowali, pozostawa w pewnej korelacji intelektualnej z pokoleniem emigracji

Stan bada nad emigracj i rda do jej dziejw

25

londyskiej. To s zwizki ludzi, to jest pewien sposb patrzenia na wiat. To jest pewna kultura polityczna okresu jeszcze midzywojennego. To s pewne nazwiska dosy wane.

Wadysaw Buhak Sam Jan Nowak-Jezioraski. Bardzo nowoczesny poli-tyk, osadzony jednak silnie w polskiej tradycji politycznej. Taki cznik midzy dawnymi i nowymi czasami, anglosaskim wiatem zewntrznymi, krajem i emi-gracj.

Andrzej Friszke Emigracja jest te istotnym czynnikiem z naszego zawo-dowego punktu widzenia, jako historykw. W bardzo znaczcym stopniu, moim zdaniem, wymusia ona tak, a nie inn ewolucj polskiej historiografii. Myl o latach szedziesitych i siedemdziesitych, zaczynajc od Wadysawa Pobroga-Malinowskiego. Emigracyjne ksiki historyczne Kukiela, Pragiera, Szembeka i innych, tom Armia Krajowa, potem AK w dokumentach, oczywi-cie Zeszyty Historyczne, to byo w Polsce jednak jako dostpne. Dziki Padziernikowi 1956 r. Byy to zwykle prohibity, ale do tych prohibitw mg si dosta magistrant, z czasem te student. To jednak wchodzio w obieg. A jak wchodzio w obieg...

Krzysztof Tarka To by jednak wski krg....

Andrzej Friszke Niekoniecznie. Sam w Bibliotece Narodowej bez spe-cjalnego zezwolenia czytaem niektre takie ksiki, np. Wojn i konspiracj Zaremby czy wspomniany tom Armia Krajowa, m.in. z syntetycznym opisem okupacji sowieckiej i penym opisem Burzy. Poza tym, w pracach historykw krajowych wolno byo powoywa si na nie. Nawet w Wojskowym Przegldzie Historycznym byy recenzje niektrych publikacji. To wymuszao, mimo wszystko, inny standard. Oczywicie, w tych ksikach byy dalej rne oceny o waciwej polityce PPR itd., ale pewien zakres faktografii musia si zgadza. Nie mona ju byo pisa kompletnych bzdur. Przede wszystkim jednak miao to znaczenie dla wymuszania innego obrazu polskiej historii. I tutaj pojawia si pytanie o rol zmiany obrazu naszych dowiadcze historycznych w zmianach sytuacji Polsce w ogle. Moim zdaniem, ta rola bya bardzo dua.

Antoni Bohdanowicz Zgadzam si z panem. I myl, e tutaj rzeczywi-cie emigracja odegraa swoj rol, wanie przez te publikacje. Ale to nie bya polityka. Udao si nam wsplnym wysikiem utrzyma pewn alterna-tywn wizj historii. My upieralimy si, e to jest prawda historyczna, si rzeczy proponowalimy, niejako na co dzie, inny punkt widzenia. To si przewija nie tylko w publikacjach wikszych, w Najnowszej historii Poboga--Malinowskiego czy w tomach Armii Krajowej, ale jakby kto chcia np. prze-ledzi emigracyjne gazety zaczynajc od Dziennika Polskiego i Dziennika onierza, eby po prostu wyoni wszystkie takie okruchy wspomnie, listy do redakcji...

Andrzej Friszke No wanie.

Dyskusja

26

Magorzata Ptasiska-Wjcik Te listy, bardzo wane...

Antoni Bohdanowicz ...tam jest tyle szczegw, tyle ciekawych rzeczy, o kt-rych mona byo przeczyta. Bo naley pamita o tym, e cz ludzi, ktrzy zna-leli si na emigracji, urodzia si jeszcze w latach siedemdziesitych XIX stulecia. Komentowali oni rne sprawy. Inni, modsi, oczywicie te. I tak, powiedzmy, do pocztku lat osiemdziesitych. Potem zaczo troszeczk wia nud.

Andrzej Friszke Tak, na podstawie swoich czstkowych bada potwier-dzam to w caej rozcigoci. Dlatego te tak auj, i daem ten przykad, e nie ma monografii Dziennika Polskiego i Dziennika onierza i Polskiej Fundacji Kulturalnej, bo to przy okazji te pozwolioby wydoby przynajmniej cz takich istotnych rzeczy.

Antoni Bohdanowicz Kto by pomyla! Pamitam tak kliw uwag Karola Byszewskiego: Fundacja Kulturalna kompromitacja totalna.

Dug wobec uchodstwa

Magorzata Ptasiska-Wjcik Dotykamy bardzo wanego problemu badawczego, dotyczcego ycia spoecznego i codziennego emigracji. Na przykad brak ksiki opowiadajcej o realiach ycia emigrantw, o tym, jak czyli oni swoje ycie zawodowe, bardzo czasami cikie, z dziaal-noci spoecznikowsk, patriotyczn. Tak osob jest dla mnie Aniela Mieczysawska...

Andrzej Friszke O, tak. To wielka dama...

Magorzata Ptasiska-Wjcik Posiadamy duy dug wdzicznoci wobec uchodstwa, powinnimy powiedzie jednak, co tej emigracji zawdziczamy, dlaczego jest ona dla nas taka wana. Jak wane byy postawy niezomnych i nieprzejednanych. To jest te przeniesienie tej polskoci z okresu midzy-wojennego, w tym najlepszym wymiarze, z ca patriotyczn symbolik. Oni wiadomie zdecydowali si na uchodstwo, bardzo nie lubili sowa emigra-cja. Pamitam, jak swego czasu pan dyrektor Biblioteki Polskiej w Londynie Zdzisaw Jagodziski zwrci mi uwag: Ja nie jestem emigrantem. Ja jestem uchodc. Powracajc do Anieli Mieczysawskiej, wzruszajca jest jej kore-spondencja z Andrzejem Bobkowskim, powiadczajca jej zasugi. Myl, e to jest te posta bardzo niedoceniana. A to ona m.in. pogodzia Kazimierza Wierzyskiego z Jerzym Giedroyciem. No i pniej, jako ona, dbaa o pre-zydenta Raczyskiego. Powicia si. Wyjechaa z Ameryki, porzucia swoje rodowisko nowojorskie i przyjechaa do Londynu.

Rola polityczna emigracji na arenie midzynarodowej

Wadysaw Buhak Nie mwilimy jeszcze w zasadzie o zaangaowaniu emigracji na forum midzynarodowym.

Stan bada nad emigracj i rda do jej dziejw

27

Magorzata Ptasiska-Wjcik Troszeczk za mao jest u Pawa Machcewicza na ten temat.

Wadysaw Buhak Nie bardzo rozumiem. Opublikowa dwie najwaniej-sze ksiki. Pisze, o ile wiem, dwie kolejne.

Magorzata Ptasiska-Wjcik Uwaam, e nie do koca wykorzysta pokan liczb dokumentw, ktre zebra w czasie kwerend w Stanach Zjednoczonych. Zabrako mi m.in. opisu wpywu polityki amerykaskiej na Polakw. To jest bardzo wane. Za mao mwi si np. o kontaktach Kongresu Wolnoci Kultury z Polakami. To dotyczy, oczywicie, rwnie m.in. wywiadu, chocia nie przesadzajmy. To, e Kongres Wolnoci Kultury by finansowany przez CIA, wcale nie oznacza, e by naszpikowany agentami. Takie byy ww-czas drogi obiegu pienidzy.

Andrzej Friszke Dokadnie. Ale moe warto powiedzie, eby to zostao w tej dyskusji. Z rnych przyczyn mamy tak obsesj sub specjalnych, mate-riaw IPN, agentw. Wiadomo, e wywiady s na wiecie, zawsze byy. I na emigracji te byy rne kontakty z wywiadami. Ale to nie znaczy, e kady kontakt z obcymi wywiadami, myl o wywiadach zachodnich, mia charakter agentury, jakiego dziaania na szkod czy dwuznacznoci. Emigracja nie byaby w stanie egzystowa, wykona tej pracy wydawniczej, ktr wykonaa, utrzy-mywa tyle instytucji, ile utrzymywaa, bez wsparcia amerykaskiego. I o tym powinnimy si nauczy mwi w sposb, e tak powiem, normalny. Istotne jest wracam do sprawy Bergu, aby te prbowa popatrze na relacje z zachodnimi wywiadami w kontekcie zimnej wojny czy nawet zimnej, ale na pograniczu gorcej. W tamtym czasie byo to zreszt przedueniem mylenia w kategoriach niedawno minionej wojny wiatowej. Bo przecie o tym te si waciwie u nas nie mwi, wstydliwie si to przemilcza podczas wojny dua cz dziaa operacyjnych typu cichociemni, przekazywanie informacji na linii AKrzd w Londynie itd., nie moga si odbywa w kompletnej niewiedzy i przy braku zainteresowania sub specjalnych naszych sojusznikw.

Wadysaw Buhak Wrcz bya przez nich finansowana i wspierana orga-nizacyjnie. Konkretnie przez Special Operations Executive (SOE), ktrego aktywa, personel itd. po wojnie w zasadzie zostay przekazane MI-6 (wywia-dowi brytyjskiemu). Caa Armia Krajowa, w gruncie rzeczy, ya z tego, co byo przeznaczone przez Brytyjczykw na operacje specjalne, wywiad i dywersj, czyli np. Wachlarz czy Kedyw.

Andrzej Friszke No wanie. Moe powinnymy by na tyle doroli, eby to mc przyzna i zastanowi si, jak to wygldao po wojnie. Bo, oczywicie, te kontakty, te powizania, trway co najmniej do pocztku lat pidziesitych. Realizoway si gdzie na terenie czy to Londynu, czy Niemiec Zachodnich.

Magorzata Ptasiska-Wjcik Ale musimy powiedzie, jak wane byo powstanie Komitetu Wolnej Europy.

Dyskusja

28

Andrzej Friszke No, dokadnie. I Radia Wolna Europa.

Wadysaw Buhak O tym m.in. pisa i pisze Machcewicz. Take na pod-stawie rozmw z funkcjonariuszami rnych amerykaskich instytucji i struk-tur. Gdyby tu by, mgby o tym opowiada bardzo dugo. A pewnie i pospiera si z Magorzat Ptasisk.

Andrzej Friszke Nie mona si ba badania i pisania pewnych rzeczy. Jest konkretna sprawa, bardzo interesujca, cho ma ona troch inny charakter. Mianowicie raporty Zbigniewa Stypukowskiego z Waszyngtonu, przedstawi-ciela londyskiej Egzekutywy Zjednoczenia Narodowego w Waszyngtonie, za cae lata szedziesite. To te jest ciekawe: kto z nim rozmawia, o czym z nim rozmawia w Departamencie Stanu, w Kongresie, w Senacie i w jakich innych krgach. Ta korespondencja pokazuje, e to nie by taki wysoki szczebel, jak bymy chcieli, to nie byo tak konkretne, jak bymy chcieli. Ale jednak emigra-cja, tutaj wracam do wypowiedzi pana Bohdanowicza, utrzymywaa czy staraa si utrzymywa, nawet w tych zych okresach, zainteresowanie spraw polsk. I miao to pewne znaczenie, e tak si wyra, dla podtrzymania tematu.

Antoni Bohdanowicz Na pewno, mymy byli uzalenieni od biegu wypad-kw. Na przykad, jak wybucha Solidarno, byo olbrzymie zainteresowanie ze strony Zachodu.

Andrzej Friszke No, patrzc z perspektywy emigracji, to ju byo po her-bacie.

Antoni Bohdanowicz Ale, na przykad, w 1970 r. nie byo takiego zainte-resowania?

Andrzej Friszke No tak, publikowaem swego czasu w Wizi zapiski Stypukowskiego, dotyczce ukadw wschodnich podpisywanych przez RFN w 1970 r. Jego interesowao: jakie te ukady maj znaczenie w polityce glo-balnej: Niemcy Zachodnie a Zachd, Niemcy Zachodnie a Rosja, i zwizki z tym Polski. On rozmawia wanie o takich sprawach, take ze Zbigniewem Brzeziskim, ktry by ju wtedy w Stanach osob szalenie wan.

Magorzata Ptasiska-Wjcik Mamy te Stefana Korboskiego, ktrego rola nie do koca jest znana. A on by przez wiele lat i prezesem i wiceprezesem ACEN, czyli Zgromadzenia Europejskich Narodw Ujarzmionych. Jego synna ksika W imieniu Rzeczypospolitej dotara do Polski pod faszyw okadk, Od Polski sanacyjnej do Polski ludowej, dziki pienidzom Kongresu Komitetu Wolnej Europy. Zreszt, sam Korboski pisa do Giedroycia o kanaach prze-rzutu ksiek do Polski.

Krzysztof Tarka Mamy tutaj problem skutecznoci polityki emigracyjnej. Jest to te powany, powiedziabym, dylemat dla samych emigrantw, przedmiot sporw. Orodek zamkowy, skupiony wok prezydenta Zaleskiego, domaga

Stan bada nad emigracj i rda do jej dziejw

29

si rwnoprawnego traktowania w kontaktach z zachodnimi rzdami. To, jak si okazao, patrzc z perspektywy, bardzo marginalizowao to rodowisko.

Wadysaw Buhak To w ogle jest pytanie o rol prezydenta Zaleskiego. Bo to jest posta mocno dyskusyjna. Popatrzmy na rzeczywiste skutki jego dziaa.

Andrzej Friszke Sawomir Cenckiewicz pisa, e okoo roku 1955, 1956 Zaleski by ju w istocie obstawiony agentami.

Krzysztof Tarka Wynikao to te z tego, e wywiad PRL traktowa, przy-najmniej do poowy lat pidziesitych, orodek zamkowy jako oficjaln reprezentacj emigracji, znacznie powaniej ni inne orodki. Do szybko okazao si, e to zudzenie, e to jednak obz zjednoczenia reprezentuje znacznie wikszy potencja pod kadym waciwie wzgldem.

Andrzej Friszke Tu ja bym si spiera z panem. Myli pan, e w pierwszej poowie lat pidziesitych z punktu widzenia Warszawy waniejszy by Zaleski i jego Zamek ni Rada Polityczna z Radiem Wolna Europa? Biorc te pod uwag cay kompleks sprawy Bergu?

Krzysztof Tarka No, tak wynika z tych dokumentw, ktre widziaem. Radio Wolna Europa dopiero wwczas startowao, przynajmniej jeli mwimy o pierwszej poowie lat pidziesitych.

Andrzej Friszke Ale ju od 1954 r. wiato wystpuje w Wolnej Europie, wic ona staje si bardzo wana.

Wadysaw Buhak Nie mitologizujmy wywiadu PRL. W tym okresie zwaszcza, po czystkach z pocztku lat pidziesitych, by on bardzo saby. Do tego zachodnie kontrwywiady, zwaszcza francuski (DST), ale te brytyjski (MI-5) i amerykaski (FBI), byway, wbrew obiegowym opiniom, bardzo sku-teczne. Poza tym, trzeba pamita o metodyce tego typu dziaa. Z istoty rzeczy jest ona dugotrwaa. Najpierw jest jaki tam cel, tzw. obiekt, potem trzeba wymyli kombinacje operacyjne, aby do tego obiektu dotrze. To czsto s bardzo skomplikowane, koronkowe akcje, a potem w midzyczasie okazuje si, e caa ta grupa, do ktrej wielkim kosztem i wysikiem usiuje si dotrze, przestaje mie jakiekolwiek znaczenie. Taki Eugeniusz Modowski, powinowaty Zaleskiego, by wwczas (na pocztku lat pidziesitych) jedynym tzw. niele-galnym agentem UB dziaajcym w Londynie. Nic konkretnego nie osign. Nota bene, wicej ni poowa wysiku posza w stworzenie mu tzw. przykrywki w postaci fabryczki produkujcej koszule, a potem na prby odzyskania od niego zainwestowanych w ten zakad urzdowych pienidzy. To nie byo tak, e dzisiaj wiato co mwi, a nastpnego dnia oplatajca cay wiat siatka wywiadowcw PRL werbuje jakiego agenta w Wolnej Europie.

Andrzej Friszke Pokazuje to, zreszt, ksika Machcewicza, ale nie tylko. Take tekst pani Ptasiskiej w tomie IPN pod redakcj Ryszarda Terleckiego.

Dyskusja

30

W gruncie rzeczy trzeba powiedzie: mimo rnych podejmowanych dziaa nie wydaje si, eby bezpieka krajowa uzyskaa istotny wpyw na emigracj jako tak czy poszczeglne wane instytucje. Owszem, prbowaa zbiera informa-cje, prbowaa dokonywa rnych rozamw, o czym ju mwilimy, ale chyba nigdy adn istotn struktur trwale nie zawadna. Kiedy mwi istotn struktur, mam na myli: prezydenta, Rzd, Egzekutyw Zjednoczenia, Rad Narodow, poszczeglne stronnictwa polityczne, Radio Wolna Europa, Stowarzyszenie Kombatantw itd.

Krzysztof Tarka Jest przykad Hankego, ktry by premierem-agentem. Take, jako tam, Stanisawa Mackiewicza.

Andrzej Friszke No, zgadza si. A nie myli Pan, e istota sprawy zawiera si w tym, e atwiej jest zapanowa nad wolnymi elektronami ni nad zespoa-mi ludzkimi? Zaleski by otoczony wolnymi elektronami, to znaczy postaciami, ktre nie miay oparcia w szerszym rodowisku, nie byy to stronnictwa czy zwizki, ale poszczeglne osoby. I takie osoby mona atwiej pozyska, atwiej te maskowa dziaania ni w stosunku do ludzi funkcjonujcych w szerszych gremiach, gdzie si prowadzi dyskusje, gdzie si wykonuje rne dziaania pla-nowe. Waciwie te osoby i sytuacje, ktre Pan wymienia, to s takie wolne elektrony.

Antoni Bohdanowicz Trzeba pamita, e w politycznych walkach emigra-cyjnych bylimy jeszcze bardziej sob jako Polacy ni dzisiaj tutaj. Kto zostaje wybrany na prezesa partii. Kto inny, ktry nie zosta wybrany, obraa si, opuszcza szeregi i tworzy swoj odmienn parti kanapow.

Andrzej Friszke Polemizowabym z panem w tym momencie. Przede wszystkim Stronnictwo Narodowe nie przeyo adnego prawdziwego rozamu. To znaczy, byo wypadnicie, ale kogo? Jdrzeja Giertycha; stara historia jeszcze z lat trzydziestych konflikt Giertycha z Bieleckim. A Stronnictwo Narodowe to jest w skali emigracyjnej najpotniejsze ugrupowanie. Natomiast, jeli cho-dzi o PPS, owszem, przeya ona sporo podziaw i pkni. Bo waciwie nie byy to rozamy, ale pknicia, odpadnicia maych grup. PPS przeya waci-wie jeden powany rozam, absolutnie uprawniony w tym sensie, e majcy bar-dzo gbokie korzenie sporu politycznego o ca strategi partii, czyli podzia w 1960 r. na odamy Zaremby i Ciokosza. Rzeczywicie, potem si tego sklei nie dao, bo to nie jest kwestia ambicji tej czy innej osoby, tylko po prostu wizji innego prowadzenia polityki. Ja bym powiedzia, e stronnictwa wypadaj stosunkowo niele. Oczywicie, najgorzej wypadaj te mniejsze Stronnictwo Pracy wypada fatalnie, PSL te si dzieli (co miao skomplikowane przyczyny). Ale przynajmniej te dwa nurty, ktre wymieniem do tego trzeba by jeszcze doda Lig Niepodlegoci Polski, czyli pisudczykw, i Niezalen Grup Spoeczn byy waciwie bardzo trwae.

Antoni Bohdanowicz Ale endecy grali raczej jako odrbne osobistoci, nie dziaali jako partia. Moe nieformalnie poprzez Gazet Niedzieln, ale nie

Stan bada nad emigracj i rda do jej dziejw

31

potrafili, tak jak Ciokoszowa potrafia, stan gdzie na wiecu emigracyjnym, powiedzie kilka sw. Bielecki by si tam nie pokaza. Nie dlatego, e kto by go bojkotowa, tylko dlatego, e po prostu nie mia tej pozycji, a moe i talen-tu. Endecy w ogle stronili od gwnego nurtu emigracji poniekd dlatego, e bardzo wielu z nich podzielao pogld, powiedzmy, Giertycha, ktry wyraa to najbardziej ekstremalnie, e waciwie trzeba broni granic PRL. Giertych sam pisa otwarcie w swojej Opoce, e wanie, jeli tylko doszoby do wojny chisko-sowieckiej, to naszym obowizkiem byoby stan u boku Sowietw.

Andrzej Friszke Tak.

Antoni Bohdanowicz Wtedy tylko naraa si na kpiny Dziennika Polskiego, np. Karola Zbyszewskiego, ktrego artyku Pycha Pana Giertycha nie by, bynajmniej, jedyny.

Krzysztof Tarka Trzeba tylko powiedzie, e to nie wynikao z jakiej agen-turalnoci Giertycha, ale z jego znanych obsesji, nazwijmy to, politycznych.

Antoni Bohdanowicz Ale, z drugiej strony, on pisa do wadz PRL, wyraa swoje poparcie dla niektrych posuni Gomuki. Jego syn, Maciej, pod jego wpywem i pod wpywem caego domu, repatriowa si bodaje na pocztku lat szedziesitych.

Andrzej Friszke Tak. Jest jeszcze jego synny list rozsyany, kiedy powsta KOR, eby podway zaufanie do ludzi KOR-u. Jego rne enuncjacje byy wykorzystywane przez wadze PRL i on nie protestowa. A musia wiedzie, bo to byy due akcje, e takie rzeczy si dziej.

Krzysztof Tarka Rzeczywicie, prowadzi tak swoj prywatn wojn z KOR-em, postrzega wielu jego dziaaczy jako ydw, co biorc pod uwag jego specyficzny ydocentryzm musiao mie swoje znaczenie.

Magorzata Ptasiska-Wjcik Ale dla rwnowagi trzeba przypomnie Jana Bielatowicza, innego endeka, redaktora wspomnianej Gazety Niedzielnej, zwizanego z Katolickim Orodkiem Wydawniczym Veritas; to zupenie wyjt-kowa posta.

Andrzej Friszke Nie tylko Bielatowicz. Ja endecji emigracyjnej, chocia to brzmi moe dziwnie w moich ustach, bym broni. To znaczy, zgadzam si generalnie z panem Bohdanowiczem, jeeli chodzi o rzeczywisto lat sie-demdziesitych i osiemdziesitych. Natomiast Stronnictwo Narodowe lat czterdziestych, pidziesitych i szedziesitych jest bardzo wane w: Radzie Narodowej, Tymczasowej Radzie Jednoci Narodowej, Egzekutywie Zjednoczenia Narodowego. Do tego dochodzi Polska Macierz Szkolna i inne instytucje o cha-rakterze spoecznym. Dziaacze Stronnictwa s tu istotni, choby ze wzgldu na ich rol w Egzekutywie, czyli najwaniejszej chyba strukturze emigracyjnej. Powiedziabym te, e ich historia jest w jakim sensie pouczajca. Ja zawsze

Dyskusja

32

podkrelaem, e Stronnictwo Narodowe lat czterdziestych, czasu wojny, byo jednak organizacj o charakterze totalistycznym, tzn. z wizj pastwa absolutnie autorytarnego. W rezultacie wspdziaania w rnych strukturach emigracyj-nych te elementy ideologiczne ulegaj wyranemu stpieniu. Stronnictwo suk-cesywnie, w wikszym lub mniejszym stopniu, pozbywa si kompromitujcych czci swojego programu: antysemityzmu, totalizmu itd. Staje si elementem nie-zbdnym w polskim yciu publicznym. Staje si prawic, zdoln do wspdzia-ania z innymi. To jest, myl, dua osobista zasuga Tadeusza Bieleckiego, ktry na pewno by jedn z wybitniejszych i ciekawszych postaci emigracji powojennej. Jego mier w 1982 r., a znacznie wczeniej ustpienie z penionych funkcji, spowodowao bardzo istotne zmiany wanie te, o ktrych tutaj m.in. mwili-my: takie, a nie inne, ustosunkowanie si do spraw krajowych, do KOR-u, do instytucji emigracyjnych. Co, zreszt dosy dobrze, opisuje wspomniany przeze mnie na pocztku pan Wojciech Turek w biografii Wasiutyskiego i, oczywicie, Stanisaw Kilian, autor monografii o myli politycznej Bieleckiego...

Krzysztof Tarka Kilian. I ja bym o nim pamita.

Andrzej Friszke Prosz zwrci uwag, e to, o czym mwilimy, poka-zuje te ograniczono polityki PRL, nie tylko wobec emigracji, ale w ogle. Ci, ktrzy liczyli na ewentualn ewolucj i na ni stawiali przeciwko polityce niezomnej, a wic: Zygmunt Zaremba, Karol Popiel, ruch Niepodlego i Demokracja, pozostali jednak w strukturach emigracyjnych. Nie udao si tych rodowisk, e tak powiem, przybliy do kraju. W gruncie rzeczy orodki, ktre s wyranie prokrajowe, to wstyd powiedzie przewanie agentura po prostu.

Krzysztof Tarka Jest jeszcze, dotychczas chyba zupenie niezauwaana, sprawa mniejszego kalibru, powiedziabym moe nawet ciekawostka. Mwi o rywalizacji w ramach orientacji prokrajowej czy cilej: orientacji prokrajo-wych. Rywalizacja ju dobrze widoczna w poowie lat szedziesitych mi-dzy Karolem Lewkowiczem a Bolesawem widerskim. Lewkowicz stawia sam wywodzc si z PPS na rodowiska rewizjonistyczne w ramach PZPR. Z drugiej strony jest widerski i jego Kronika; przedwojenny ONR-owiec, ktry prbuje budowa swoj pozycj polityczn na emigracji, w ramach tej samej niby orientacji prokrajowej, tyle e opierajc si na rosncych wwczas w si partyzantach generaa Moczara. I to te jest, by moe, odpowied na pytanie, dlaczego Kronika przetrwaa jeszcze kilka lat, a Oblicze Tygodnia Lewkowicza w 1966 r. zostao zamknite no bo skoczya si dotacja.

Emigracja a opozycja demokratyczna

Andrzej Friszke Tak, to bardzo trafna uwaga. Ale ja bym na koniec powie-dzia moe jeszcze jedno o latach siedemdziesitych i osiemdziesitych. W tym czasie znaczenie emigracji jako podmiotu politycznego wyranie zmalao, ale jej wsparcie dla dziaa opozycji demokratycznej w Polsce miao istotne znaczenie.

Stan bada nad emigracj i rda do jej dziejw

33

Poczwszy od pienidzy, ktre wpyny zaraz na samym pocztku powsta-wania KOR-u. Za spraw pani Anieli Mieczysawskiej, naley jeszcze raz to nazwisko wymieni. Na pocztku wrzenia 1976 r. od Edwarda Raczyskiego przyszy pierwsze powane pienidze na rce profesora Edwarda Lipiskiego. Bez Komitetu Raczyskiego w Londynie oraz bez zbirki organizowanej przez Kultur rozwinicie akcji pomocy robotnikom, prowadzonej przez KOR, byoby duo trudniejsze. Nastpoway te rne dziaania polegajce na naga-nianiu pewnych spraw, czy ich uwiarygadnianiu. Nie mwimy tu jedynie o strukturach starej emigracji, ale te o osobach, z emigracji pomarcowej, np. o braciach Aleksandrze i Eugeniuszu Smolarach. O pewnych rzeczach jeszcze moe mao wiemy, bo nie badano ich systematycznie. Ale te kontakty, infor-macje i pewne przestrogi, a przede wszystkim pewne sumy pienidzy one przecie szy i miay ogromne znaczenie.

Antoni Bohdanowicz Faktycznie, poza wszystkim wtedy byy inne relacje funta do zotego. W Polsce czowiek mg w latach osiemdziesitych y jak krl za par dolarw. Sam to pamitam. I to moe pomagao troch emigracji w walce z komunizmem, ktry by przecie przyczyn podobnych anomalii. Teraz trzeba byoby zapaci kilkadziesit tysicy funtw, eby osiga efekty tej samej skali, a wtedy byy to miesznie mae koszty. Cho trzeba pamita i o tym, e dla niektrych emigrantw, takich jak wspomniany Jagodziski, ktrzy klepali bied, kade dziesi funtw to byy due pienidze, bo oni si musieli zastanowi nad tym, czy zapaci rachunek za gaz, czy da na cele, powiedzmy, narodowe. Dla tych ludzi byo to rzeczywiste wyrzeczenie.

Andrzej Friszke Helena uczywo podkrelaa, e systematyczne dotacje Jerzego Giedroycia w wysokoci 1000 dolarw miesicznie od 1982 do 1989 r. zapewniay pynno podziemnemu Tygodnikowi Mazowsze. Z kolei pieni-dze pochodzce z krgw Stronnictwa Narodowego umoliwiay systematyczne wydawanie Polityki Polskiej Aleksandra Halla i Tomasza Woka.

Magorzata Ptasiska-Wjcik Nota bene w przypadku paryskiej Kultury pomoc niektrym osobom, np. Barbarze Toruczyk, przyczynia si do powsta-nia konkurencji, i to bardzo silnej; nie tylko Zeszytw Literackich, ale te i Pulsu. Jednak redaktor by czowiekiem bardzo otwartym i pomaga wielu osobom z kraju. Bya ta pomoc stypendialna. Jest wiele osb, ktrym napraw-d, autentycznie Giedroyc pomg, np. Wojciech Karpiski czy Adam Michnik. Uwaa, e trzeba wesprze tych modych ludzi, ktrzy intelektualnie wyrastali wwczas ponad rzeczywisto.

Andrzej Friszke W Londynie te dawano stypendia, ja sam takie otrzymy-waem. Pienidze te pozwalay by w Londynie przez miesic czy dwa i prowa-dzi badania. Nie byy to jednostkowe przypadki, tylko dziaalno Funduszu Pomocy Krajowi.

Krzysztof Tarka Naleaoby rwnie przypomnie o rozdawaniu ksiek przez rozmaite emigracyjne instytucje.

Dyskusja

34

Wadysaw Buhak Ja akurat nabraem sporo ksiek wydanych przez widerskiego, co jest z dzisiejszej perspektywy troch paradoksalne. Pragiera, Lednickiego, Zaremb, Sawoja-Skadkowskiego...

Magorzata Ptasiska-Wjcik To te jest fenomen te ksiki, ktre widerski wydawa, np. fenomenalne dwutomowe dzieo pod redakcj Tymona Terleckiego Literatura polska na obczynie; nie ma lepszej ksiki do dnia dzi-siejszego!

Krzysztof Tarka Albo Pobg-Malinowski.

Magorzata Ptasiska-Wjcik Wanie, Pobg-Malinowski.

Andrzej Friszke Tak, Pobg-Malinowski!

Krzysztof Tarka Z materiaw wywiadu PRL, ktre analizowaem, doty-czcych widerskiego, nie mgbym tego z ca pewnoci powiedzie, ale mam takie wraenie, e on troch ich kiwa. Cz tych pienidzy, ktre dostawa zawyajc koszty wydawania prokrajowej Kroniki przeznacza na swoje wydawnictwo, na druk ksiek.

Wadysaw Buhak Te ksiki, zapewne za pienidze z CIA, trafiay za darmo do Polakw z kraju goszczcych w Londynie. Na przykad za porednic-twem ksigarni Orbis, kierowanej przez Jerzego Kulczyckiego.

Krzysztof Tarka Niestety, obawiam si, e mojej tezy nie da si do koca udowodni.

Magorzata Ptasiska-Wjcik Uwaam, e oprcz tej pomocy materialnej, czy nawet ksikowej, musimy te mwi o wsparciu na arenie midzynarodo-wej, ktre byo bardzo wane. Zreszt, Pokojowa Nagroda Nobla przyznana Lechowi Wasie. To przecie by take (cho, oczywicie, nie tylko) efekt dzia-a emigracji i o tym musimy pamita.

Antoni Bohdanowicz Warto te przeledzi proces zmiany przewiadcze-nia, e na emigracji politycznej jest si po to, eby w momencie, kiedy Polska odzyska niepodlego, by gotowy gabinet, struktury polityczne itd. To prze-wiadczenie si zmienia, bo ju w latach osiemdziesitych Sabbat i inni otwarcie mwi, e my nie moemy dyktowa czegokolwiek ludziom w Polsce.

Magorzata Ptasiska-Wjcik I to jest bardzo wane.

Antoni Bohdanowicz Gdzie, w ktrym momencie, wanie ci ludzie zorientowali si, e nigdy nie obejm rzdw, nawet jeeli tak by si stao, e mogliby wrci do Polski, gdyby ona si wyzwolia. Wic zorientowali si, e mog tylko wspiera. I to wanie czynili.

Stan bada nad emigracj i rda do jej dziejw

35

Antoni Jzef Bohdanowicz (ur. 1952) syn polskiego lotnika, urodzi si w Londynie, w 1994 r. przeprowadzi si do Polski z on, rodowit Angiel-k i czworgiem dzieci. Magister historii na LSE. Zawodowo pracowa w Inland Revenue, Special Office London 1 (specjalna komrka Urzdu Podatkowego) jako Executive Officer / Investigator, gdzie do momentu przyjazdu do Polski by rwnie przewodniczcym zakadowej sekcji zwizku zawodowego IRSF (Inland Revenue Staff Federation). Udziela si aktywnie w yciu londyskiej emigracji politycznej. By m.in.: wsppracownikiem Studium Polski Podziem-nej, czonkiem Rady Studium Polski Podziemnej, Instytutu Pisudskiego w Lon-dynie oraz wielu instytucji emigracyjnych. By bliskim wsppracownikiem Rzdu Polskiego na Uchodstwie, w szczeglnoci prof. Edwarda Szczepanika i Kazimierza Sabbata. Za udzia, jako rzecznik prasowy, w organizowaniu Kon-gresu Kultury Polskiej (bdcego symboliczn kontynuacj solidarnociowego Kongresu Kultury przerwanego stanem wojennym) i udzia w organizowaniu Rally for Poland (wiecu publicznego) w sali Albert Hall dosta Srebrny Krzy Zasugi z rk wczesnego prezydenta RP Edwarda Raczyskiego. W Polsce prowadzi dziaalno jako tumacz oraz prowadzi tzw. kurs autorski, w jzy-ku angielskim, nt. cywilizacji zachodniej w Wyszej Szkole Przedsibiorczoci i Zarzdzania im. Leona Komiskiego.

Wadysaw Buhak (ur. 1965) naczelnik Wydziau Bada Naukowych, Doku-mentacji, Ekspertyz i Zbiorw Bibliotecznych Biura Edukacji Publicznej IPN; wsporganizator BEP w latach 20002005 jako jego wicedyrektor; wczeniej m.in. ekspert w MSZ i Orodku Studiw Wschodnich. Zajmowa si: rny-mi aspektami stosunkw polsko-rosyjskich w XIX i XX w.; histori wywiadu i kontrwywiadu AK. Obecnie przygotowuje monografi DepartamentuI MSW (wywiad cywilny); pracuje te nad publikacj dokumentw z akt Ukadu War-szawskiego, m.in. tomem powiconym udziaowi WP w operacji Dunaj (inter-wencja w Czechosowacji). Autor Dmowski Rosja a kwestia polska. U rde orientacji rosyjskiej obozu narodowego 18861908, Warszawa 2000 i Kontr-wywiad Podziemnej Warszawy 19391944 (wsplnie z A.K. Kunertem); redak-tor tomu Wywiad i kontrwywiad Armii Krajowej, Warszawa 2008.

Andrzej Friszke (ur. 1956) jest docentem w Instytucie Studiw Politycznych PAN w Warszawie, redaktorem miesicznika Wi. W latach 19992006 by czonkiem Kolegium Instytutu Pamici Narodowej. Zajmuje si dziejami Pol-ski w XX wieku, jest m. in. autorem ksiek: Opozycja polityczna w PRL 19451980 (Londyn 1994) i ycie polityczne Emigracji, (Warszawa 1999), Koo Po-sw Znak w Sejmie PRL (19571976) (Warszawa 2002), Polska. Losy pastwa i narodu 19391989 (Warszawa 2003), Solidarno podziemna 19811989 (red.), (Warszawa 2006), Niepokorni. Rozmowy o Komitecie Obrony Robot-nikw. Relacje czonkw i wsppracownikw Komitetu Obrony Robotnikw zebrane w 1981 roku (wsplnie z Andrzejem Paczkowskim, (2008), Rozmo-wy na Zawracie. Taktyka walki z opozycj demokratyczn padziernik 1976grudzie 1979 (wsplnie z Marcinem Zaremb) (Warszawa 2008). Ostatnio

Dyskusja

36

opublikowa Rok 1989. Polska droga do wolnoci (Warszawa 2009) i Anatomia buntu. Kuro, Modzelewski i komandosi (Krakw 2010).

Magorzata Ptasiska-Wjcik dr, historyk i bibliolog, pracownik Wydziau Bada Naukowych, Dokumentacji i Zbiorw Bibliotecznych BEP IPN w War-szawie, zajmuje si badaniami dotyczcymi dziejw emigracji polskiej po 1939 r., polityki wadz komunistycznych wobec pisarzy w kraju i poza jego granicami oraz rodowiskami twrczymi w Polsce 19441989, wsppracuje m.in. z Instytutem Literackim w Maisons-Laffitte, Muzeum Polskim w Rap-perswilu.

Krzysztof Tarka (ur. 1965) historyk, prof. dr hab. w Instytucie Historii Uniwersytetu Opolskiego. Zainteresowania badawcze: polska emigracja polity-czna po II wojnie wiatowej, mniejszoci narodowe w PRL, stosunki polsko- -litewskie. Opublikowa m.in.: Konfrontacja czy wsppraca? Litwa w polity-ce rzdu polskiego na uchodstwie 19391945 (Opole 1998); Litwini w Polsce19441997 (Opole 1998); Genera Aleksander Krzyanowski Wilk Komen-dant Okrgu Wileskiego ZWZ-AK (Warszawa 2000); Emigracyjna dyplomacja. Polityka zagraniczna rzdu RP na uchodstwie 19451990 (Warszawa 2003); Polonia w Wielkiej Brytanii 19181939 (Toru 2005); Mackiewicz i inni. Wywiad PRL wobec emigrantw (omianki 2007).

37

ES

EJJohn Earl Haynes

To amerykaskiego antykomunizmu

Wrogi stosunek do komunizmu ma w Stanach Zjednoczonych dug histori. Przewrt bolszewicki w Rosji w listopadzie 1917 r. by militarn porak dla Ameryki i jej sprzymierzecw w I wojnie wiatowej. Lenin wycofa siy rosyj-skie z wojny i podpisa ukad z imperium niemieckim, dajc mu tym samym zwycistwo na Wschodzie. Jego ruch umoliwi Niemcom przerzucenie setek tysicy onierzy na front zachodni. Rozpocz si wycig Stany Zjednoczone wysyay do Francji szkolonych w popiechu onierzy, podczas gdy Niemcy przygotowyway ofensyw majc na celu rozbicie rozcignitych nadmier-nie si francuskich i brytyjskich, czekajcych na przybycie gotowych do walki nowych onierzy amerykaskich. Wielu Amerykanw winio komunistyczny reim Lenina za krytyczne pooenie, w jakim znaleli si alianci na wiosn i wczesnym latem 1918 r., oraz za mier amerykaskich onierzy, ktrzy walczyli i ostatecznie pokonali siy niemieckie przeniesione na front zachodni. Tym sposobem od samego pocztku Amerykanie postrzegali komunizm jako szkodliwy ruch, kojarzony z wrogami Ameryki.

Formalnie amerykaski ruch komunistyczny zacz si w 1919 r. Niedawno zorganizowani amerykascy komunici nie kryli swoich zamiarw, opowiada-jc si za obaleniem przemoc rzdu oraz stwierdzajc, e celem komunizmu nie jest wzicie w niewol parlamentarnego pastwa buruazyjnego, lecz podbicie i zniszczenie go. Mwili wyranie, e proletariat musi zorganizowa swoje wasne pastwo, ktrego zadaniem ma by ujarzmienie i stumienie bur-uazji1. Oprcz przeraajcego przesania niepokoi fakt, e gros czonkw nowo zorganizowanego amerykaskiego ruchu komunistycznego byo imigran-tami, z ktrych wikszo nie uzyskaa obywatelstwa amerykaskiego oraz nie mwia po angielsku. Taka charakterystyka wzmacniaa obraz komunizmu jako zagranicznego produktu importowego. wieo ukonstytuowani komunici ame-rykascy rekrutowali si rwnie w przewaajcej mierze z radykalnych orga-nizacji politycznych, ktre i tak ju byy niepopularne z powodu sprzeciwiania si amerykaskiemu uczestnictwu w wojnie oraz wzywaniu do uchylania si od poboru do wojska. Ju w czasie wojny sprowadzio to na nich zacity atak ze strony patriotw oraz oficjalne oskarenia.

1 Left Wing Manifesto, The Revolutionary Age, New York, 5 VII 1919, s. 68 i 1415; New York (State) Joint Legislative Committee Investigating Seditious Activities, Revolutionary Radicalism. Its History, Purpose and Tactics with an Exposition and Discussion of the Steps Being Taken and Requi-red to Curb It, Albany 1920, s. 716738.

John Earl Haynes

38

Tym, co dodatkowo wzmagao wrogo, bya niemono pogodzenia ideolo-gii komunistycznej z wartociami wyznawanymi przez wikszo Amerykanw. Pogldy polityczne Amerykanw zawsze byy bardzo rnorodne, lecz wik-szo opowiadaa si za poszanowaniem wasnoci prywatnej, niezmiernie chlubia si amerykaskim indywidualizmem oraz demokracj polityczn, uznajc j za gwne osignicie Ameryki od czasw rewolucji w 1776 r. Sowiecki komunizm, z kolei, znosi wasno prywatn, czynic kolektyw, a nie jednostk, podstaw spoeczestwa, oraz ustanawia jednopartyjn dyktatur, bezlitonie tumic prby sprzeciwu. Przewaajca wikszo Amerykanw bya rwnie religijna i uznawaa wolno wielbienia Boga zgodnie z wasnym uznaniem za najwaniejsz warto amerykask. Nowe pastwo sowieckie propagowao natomiast ateizm, tumio wyznawanie chrzecijastwa oraz mordowao tysice ksiy i wiernych. Dla wielu Amerykanw komunizm by bezbonym okropiestwem.

Lata 19191921 s nieraz okrelane jako epoka czerwonej paniki, ze wzgldu na zaniepokojenie spoeczestwa i rzdu radykaln rewolucj. Lk przed roz-przestrzenianiem si bolszewizmu podsycay ruchy rewolucyjne, ktre przejy kontrol nad du czci rodkowej i wschodniej Europy po upadku Cesarstwa Niemieckiego i Austro-Wgier pod koniec I wojny wiatowej. Rwnie w Stanach Zjednoczonych dawao si zauway oznaki radykalnych zachowa. W 1919 r. policja w Bostonie zastrajkowaa, co samo w sobie byo przeraajcym wydarze-niem, a w Seattle wybuch krtki strajk generalny, ktremu przewodzi entuzja-sta bolszewizmu. Zastrajkowao rwnie ponad p miliona hutnikw, prowa-dzonych przez zdeklarowanego radykaa Williama Z. Fostera, ktry mia pniej zosta przywdc ruchu komunistycznego. Radykalni terroryci urzdzili seri zamachw bombowych, w ktrych zgino trzydzieci pi osb, a ponad sto doznao obrae. Kiedy wydawao si, e cay wiat wrze, Charles Ruthenberg, gwny przywdca amerykaskiego ruchu komunistycznego, by przekonany, e nowe rzdy sowieckie pojawi si w przecigu miesicy i niedugo potem [...] powstanie Sowiecka Republika wiata2.

Wadze zareagoway szeroko zakrojon akcj przeciwko dziaalnoci rady-kaw. Imigranci niebdcy obywatelami amerykaskimi byli wikszoci w nowo utworzonych partiach komunistycznych (w tym okresie istniay dwie). Osoby bez obywatelstwa amerykaskiego przewaay w wielu ugrupowaniach anarchistyczno-syndykalistycznych, czsto stosujcych przemoc. W zwiz-ku z tym jesieni 1919 r. oraz na pocztku 1920 r. amerykaski prokurator generalny, Alexander Mitchell Palmer, zorganizowa seri akcji policyjnych majcych na celu deportacj zagranicznych radykaw. Aresztowano wwczas ponad 5 tys. osb. Obywatele amerykascy zatrzymani podczas akcji Palmera byli przekazywani policji stanowej i mniejszej, gdzie ewentualnie mieli zosta pniej oskareni o dziaalno wywrotow, zgodnie z prawem stanowym. Gorca atmosfera okresu czerwonej paniki prowokowaa policj do odrzucania normalnych dziaa prawnych oraz wykraczania poza oficjalne uprawnienia. Funkcjonariusze czsto dziaali bez oficjalnych sdowych nakazw aresztowa-nia, za aresztowani byli niekiedy przetrzymywani bez moliwoci porozumie-

2 C.E. Ruthenberg, Austria Joins the Soviets, The Ohio Socialist, 23 IV 1919, s. 4.

To amerykaskiego antykomunizmu

39

nia si z kimkolwiek przez kilka dni. Pocztkowo niewiele osb narzekao na naduycia w akcjach Palmera, jednak pniej dua grupa wybitnych obywateli zgosia ich krytyk. Amerykaski Departament ds. Pracy, w ktrego kompe-tencjach znajdoway si sprawy imigrantw, zablokowa rwnie plan Palmera, wedug ktrego radykaowie obcej narodowoci mieli by deportowani bez przesuchania i przedstawienia dowodw dziaalnoci rewolucyjnej. W wyniku tego wikszo aresztowanych w akcjach Palmera wypuszczono w cigu kilku dni od zatrzymania. Kilkuset imigrantw deportowano przed ustanowieniem wymogu przesuchania, okoo szeciuset deportowano za po ustaleniu ich rewolucyjnych sympatii w przesuchaniach.

Do roku 1921 czerwona panika ustaa. Perspektywa wiatowej rewolucji zbla-da. Strajkujcy bostoscy policjanci zostali zwolnieni z pracy, a na ich miejsce przyjto nowych; strajk w Seattle upad, rwnie strajk w hutach zakoczy si niepowodzeniem. Terrorystom winnym zamachw bombowych nigdy nie wyto-czono procesw ani nawet ich nie aresztowano, jednak policja uzyskaa dowody pozwalajce zidentyfikowa prawdopodobnych sprawcw (woskich imigrantw anarchistw), ktrych zaczto obserwowa; zamachy ustay. W Europie anty-komunici obalili krtkotrwae czerwone reimy na Wgrzech, w Bawarii, na otwie oraz w Finlandii. Odbudowana Rzeczpospolita Polska zatrzymaa bol-szewick inwazj w bitwie warszawskiej w 1920 r. oraz zapobiega poczeniu si Armii Czerwonej z rewolucjonistami niemieckimi, z kolei wadze niemieckie stumiy komunistyczne powstanie w 1921 r. Rzd Lenina przetrwa w Rosji, a nawet podporzdkowa sobie cieszce si krtkotrwa suwerennoci narody Ukrainy, Gruzji i Azerbejdanu, jednak pod innymi wzgldami by odizolowany i wyczerpany. Niedawne czerwone widmo wikszoci Amerykanw zmalao do rozmiarw problemu gdzie tam w Europie Wschodniej, odlegego spra-wom amerykaskim. Prezydent Harding, ktry obj urzd w 1921 r., wyraa zdanie wielu ludzi, stwierdzajc, e zbyt wiele powiedziano o bolszewizmie w Ameryce. Zainteresowanie spoeczestwa zmalao, szeroko zakrojone ataki prawne na ruch komunistyczny przygasy, pomimo e sporadycznie dochodzio do lokalnych aktw przeladowania.

W kolejnej dekadzie Amerykaska Partia Komunistyczna przechodzia zoone przemiany wewntrzne, lecz pozostaa niewielkim ruchem majcym jedynie kilka tysicy zwolennikw bez wpywu politycznego, a jej czonkami nadal byli przewanie imigranci, ktrzy sabo znali jzyk angielski. Bez zakry-tych hojnych dotacji finansowych, ktre amerykascy komunici otrzymywali ze Zwizku Radzieckiego, ruch ten zapewne by upad. A zatem, w latach dwu-dziestych XX w. komunizm i antykomunizm dla wikszoci Amerykanw byy sprawami o niewielkim znaczeniu. Po ustaniu czerwonej paniki wikszo orga-nizacji, ktre niepokoi komunizm, zaja si innymi sprawami. Amerykaski Departament Sprawiedliwoci zredukowa aparat bezpieczestwa wewntrzne-go, stworzony w czasie I wojny wiatowej. Oficerowie wywiadu wojsk ldowych i marynarki wojennej, dziaajcy czynnie w trakcie I wojny wiatowej na polu inwigilacji, cigajcy radykaw o nastawieniu antywojennym, od czasu do czasu kontrolowali dziaalno komunistyczn. Niemniej jednak armia amerykaska w okresie midzywojennym bya maa i nie miaa uprawnie do zajmowania si dziaaniami cywilw. Ochotnicze organizacje patriotyczne, ktre wykryway

John Earl Haynes

40

bd przeladoway antywojennych radykaw w czasie I wojny wiatowej, rw-nie zaniky. Te, ktre pozostay, byy maymi organizacjami utrzymywanymi przez grupk entuzjastw (lub fanatykw), usiujcych podtrzyma szlachetny patriotyzm z okresu wojny. Mimo e utrzymywaa si gboka, podskrna nie-ch spoeczestwa do komuniz