WELLEJUSZ PATERKULUS

HISTORIA RZYMSKA

E d y c j a k o m p u t e r o w a : w w w . z r o d l a . h i s t o r y c z n e . p r v . p l

M a i l : h i s t o r i a n @ z . p l

M M I V

2

Wellejusz Paterkulus, Historia Rzymska, tum. i oprac. Edward Zwolski,

Wrocaw 1970.

3

K S I G A P I E R W S Z A

1. Epeus1, oderwany wskutek burzy od swego wodza Nestora, zao- y Metapont. Teukros, ktrego ojciec Telamon odtrci za opieszao w dopenieniu zemsty za krzywd brata, przybi do wybrzey Cypru i zbudowa miasto nazywajc je od swej ojczyzny Salamin 2. Syn Achil- lesa, Pyrrus, opanowa Epir3, Fidyp Efyr w Tesprocji4. Krl krlw, Agamemnon, odrzucony przez burz na wysp Kret, wznis tam trzy miasta, dwa o nazwie ojczystej: Mykeny i Tegea, jedno na pamitk zwycistwa: Pergamon5. Wkrtce potem zosta zabity; pad ofiar kno- wa maonka i zbrodni stryjecznego brata Egista, ktry ywi do niego dziedziczn nienawi. Krlestwem przez siedem lat wada Egist. Stryja i matk zgadzi Orestes, a wspdziaaa z nim we wszelkich zamierze- niach siostra Elektra, niewiasta z dusz msk. Postpek Orestesa bogo- wie uznali za prawy. wiadczy o tym jego dugi ywot i szczliwe rzdy; przey bowiem lat dziewidziesit, panowa siedemdziesit. Co wicej, dziki mstwu zdoa wzi pomst na synu Achillesa, Pyrrusie, ktry polubi by jego narzeczon, crk Menelaosa i Heleny, Hermion; za t zniewag Orestes zgadzi go w Delfach.

1 Imi uzupenione na podstawie kontekstu. Justinus (XX 2, 1) podaje, e Metapontyjczycy pokazuj w wityni Ateny narzdzia, za ktrych pomoc Epeus, zaoyciel ich miasta, zbudowa konia trojaskiego". O mitycznym, pylijskim Metaponcie pisz te Strabon (VI 1, 15) i Solinus (II 10). Wedug Euzebiusza historyczny, achajski Metapont zosta zaoony w 773 roku, w rzeczywistoci gdzie u progu VII wieku. Jzyk jego mieszkacw zdradza pewne lady dia- lektu mykeskiego.

2 Wedug Marmor Parium Teukros zaoy Salamin w 1202/1200 roku. Cypr by zamieszkay przez Grekw w epoce mykeskiej, zwaszcza w jej kocowej fazie. W samej Salaminie lady osadnictwa greckiego sigaj poowy XI wieku,

3 Historyczna dynastia Epiru wyprowadzaa swj rodowd od Ajakosa, dziadka Achillesa.

4 Fidyp (Pheidippos), syn Tesala, wnuk Heraklesa, razem z bratem przypro- wadzi pod Troj 30 okrtw z wysp Nisyros, Karpatos, Kasos, Kos i Kalydnai (II. II 676-680).

5 Zaoenie trzech miast przez Agamemnona wie si raczej z migracj Do- rw, ktrzy osiedlali si podzieleni na trzy szczepy na Krecie (Od. XIX 177) i na Rodos (II. II 655-656). Pergamon i Tegea s znane rwnie z innych rde, o Mykenach nie wspomina nikt poza Wellejuszem.

4

W tych czasach krlowie Lidii, bracia Lidos i Tyrrenos, powodowani przewlekym nieurodzajem, rzucili losy, ktry wraz z czci ludnoci ma ustpi z ojczyzny. Los pad na Tyrrena. Wyznaczony przenis si do Italii i od swego imienia nada krajowi, mieszkacom i morzu nazw znakomit po wszystkie wieki6.

Po zgonie Orestesa wadz w cigu trzech lat sprawowali jego syno- wie Pentilos i Tisamenos.

2. Wtedy, mniej wicej w 80 roku po zdobyciu Troi7, a w 120 od odejcia Heraklesa do bogw, potomkowie Pelopsa8, ktrzy po wyp- dzeniu Heraklidw przez cay ten okres sprawowali rzdy nad Pelopo- nezem, zostali wygnani przez potomkw Heraklesa9. Jego praprawnu- kowie: Temenos, Kresfontes i Arystodemos przewodzili w akcji odzyska- nia wadzy.

W tym samym prawie czasie Ateny przestay by monarchi. Ostat- nim krlem by Kodros, syn Melantosa, m ze wszech miar godzien uwagi. Gdy bowiem w toku wojny lacedemoskiej oddziay attyckie zna- lazy si w powanej opresji, a bg pytyjski obwieci, i zwyciy ta strona, ktrej wdz padnie z rki wrogw, Kodros odrzuci strj kr- lewski, przywdzia szaty pastucha i tak przebrany wszed do obozu nie- przyjaci; tam umylnie wszcz ktni i podczas niej nieopatrznie zosta zabity. mier przyniosa mu wiekuist chwa, Ateczykom za- pewnia zwycistwo. Czy mona myle bez podziwu o czowieku, ktry zgonu szuka przy pomocy wybiegw, jakich si zwykle imaj ludzie bojaliwi celem zachowania ycia?

Syn Kodrosa, Medon, by w Atenach pierwszym archontem. Od jego imienia pniejszych przedstawicieli tego rodu Ateczycy zwali Medon- tydami. Sam Medon i nastpni archonci do Charopsa godno sw spra- wowali doywotnio10.

6 Wedug Herodota, ktry jako pierwszy mwi o migracji Tyrsenw, czyli Etruskowi, z Lidii do Italii (I 94), potomkowie Lidosa rzdzili Lidi przed Herakli- dami, ktrzy doszli do wadzy okoo 1220 roku (I 7).

7 Z genealogii krlw spartaskich Herodota (VII 204, VIII 131) wynika, e Troja pada okoo 1250 roku, a dorycki zdobywca Lakonii, Arystodemos, y okoo 1170-1130 roku. Lecz ju Tukidydes, w lad za Hellanikiem z Lesbos, mwi o powrocie Heraklidw w 80 lat po upadku Troi, okoo 1100 roku (I 12, V 112). Od czasw EpratoBtenesa z Cyreny (241 F 1) chronologia staroytna (Apollodoros z Aten,, Kantor z Rodos i inni) datuje upadek Troi na 1184/1183 rok, powrt Heraklidw na 1104/1103 rok.

8 Rodowd: PelopsAtreusAgamemnonOrestesTisamenos. 9 Rodowd: HeraklesHyllosKleodajosArystomachosArystodemos. 10 Wedug chronologii staroytnej Kodros panowa do 1070/1069 roku, a ar-

dhonci doywotni rzdzili przez trzynacie generacji od 1069/1068 do 754/753 roku (zob. Kastor 250 F 4). Rwnie zdaniem Arystotelesa (Ath. pol. III 3) za pierwszego

5

Peloponezyjczycy ustpujc z ziemi attyckiej zaoyli Megar 11 w poowie drogi midzy Koryntem i Atenami.

W tym samym czasie na kresowych rubieach Hiszpanii, w najdal- szym zaktku naszego wiata, na wyspie zewszd oblanej oceanem, od ldu oddzielonej wskim przesmykiem, flota tyryjska, najwiksza wtedy potga morska, zaoya Gades12. W kilka lat potem ci sami eglarze z Tyru zaoyli Utyk w Afryce13.

Wygnane przez Heraklidw dzieci Orestesa po pitnastoletniej tu- aczce penej rnych przygd i zmaga z gronym ywioem morskim dotary do wyspy Lesbos i w jej okolicach obray sobie siedziby 14.

3. Grecja przesza wtedy okres silnych wstrzsw i zaburze. Acha- jowie wyparci z Lakonii opanowali ziemi, ktr do dzi posiadaj15. Pelasgowie powdrowali do Aten16. Tesalos, rzutki i wojowniczy mo- dzieniec, z pochodzenia Tesprota, na czele wielkiej rzeszy wspziomkw zbrojnie zaj krain, ktra poprzednio nosia miano pastwa Myrmido- nw, a obecnie od jego imienia jest nazywana Tesali. Z uwagi na to suszne zdziwienie budzi fakt, i niektrzy autorzy przedstawiajc zdarze- nia rwnorzdne czasowo z wypadkami trojaskimi wspominaj o ziemi te- salskiej. Niecisoci tego typu dopuszczaj si rni pisarze, zwaszcza za

archonta uchodzi Medon lub (jego syn) Akastos. Wedug innej tradycji (zob. Plato, Symp. 208 D; Marmor Parium 239 A 27-31; Paus. I 3, 3, IV 13, 7) potomko- wie Kodrosa zachowali wadz krlewsk przez siedemnacie generacji do Hippo- menesa (u Kastora Hippomenes jest czwartym z siedmiu archontw wybieranych na dziesi lat).

11 O zaoeniu przez Darw Megary w nastpstwie wyprawy przeciw Ate- nom za rzdw Kodrosa wspomina ju Herodot (V 76). Przed przybyciem Borw Megaris rzekomo naleaa do Jonw (Strab. IX l, 5).

12 Rwnie zdaniem Strabona (I 3. 2, III 3, 14) Gades zaoono niebawem po wojnie trojaskiej.

13 Utica, po fenicku Stara, Dostojna, miaa by zaoona 287 lat przed Kar- tagin, czyli Nowym Miastem (zob. Aristoteles, De mirab. ausc. 134), 1178 lat przed rokiem, w ktrym Pliniusz pisa sw Naturalis historia (zob. XVI 216).

14 Wedug Pindara, Nem. 11, 33 - 35, Eolw ze spartaskich Amyklai na wysp Tenedos prowadzi sam Orestes. Wydaje si, e podobnie sdzili Hellanikos (4 F 32) i Efor (rdo Strabona XIII l, 3. Gdzie indziej Strabon przypisuje migracj eolsk dzieciom Orestesa: IX 2, 3, bd ludziom z otoczenia Pentilosa: IX 2, 5).

15 Achajowie lakoscy ze swej strony mieli spowodowa migracj Jonw z peloponeskiej Achai, zwanej wtedy Ajgialej, do Aten, a std do Azji Mniej- szej (Herod. I 145-7, VII 94; Strab. VIII 7, 1).

16 Pelasgowie rzekomo ustpili z Beocji (zajtej po tebaskiej wyprawie Epi- gonw) do Aten pod naporem tesalskich Beotw (Strab. IX 2, 3), prawdopodobnie rwnie przybyszw z pnocno-zachodniej Grecji, zepchnitych dalej na poud- nie w 60 lat po wojnie trojaskiej przez tesprockich Tesalw (Thuc. I 12), ktrzy w ten siposb opanowali ziemi eolsk (Herod. VII 176). W Attyce mieszkali u stp gry Hymettos (Herod. II 51, VI 137).

6

tragicy, ktrym najmniej wolno tak postpowa. Nie wypowiadaj si bowiem wprost, lecz przez usta postaci, ktre yy w przedstawianych czasach. Kto za utrzymuje, e Tesalowie wzili nazw od Tesala, syna Heraklesa, niechaj wyjani, dlaczego do czasw drugiego Tesala nigdy jej nie uywali.

Nieco wczeniej przedstawiciel szstego pokolenia w rodzie Hera- klesa17, Aletes, syn Hippotesa, w miejscu dawnej Efyry na Przesmyku Istmiskim zaoy Korynt, klucz do Peloponezu. Nie naley si dziwi, e miejscowo Korynt wymienia Homer18. Przemawiajc bowiem wprost zarwno w odniesieniu do tego miasta, jak i do pewnych kolonii joskich, zaoonych w wiele lat po zdobyciu Troi, stosuje nazwy uywane w epo- ce sobie wspczesnej.

4. Ateczycy obsadzili swymi osadnikami Chalkis i Eretri na Eubei19, Lacedemoczycy Magnezj w Azji20. Niedugo pniej miesz- kacy Chalkis, z pochodzenia jak wyej nadmieniem Ateczycy, pod wodz Hippoklesa i Megastenesa zaoyli w Italii Kumae. ^W czasie wyprawy flocie ich mia nadawa kierunek, wedug jednych historykw, leccy z przodu gob, wedug innych dwik instrumentw spiowych w nocy, jaki zazwyczaj rozlega si w okresie uroczystoci Cerery. Cz tych obywateli po upywie znacznego przecigu czasu zaoya Neapol 21. Oba miasta za nadzwyczajn wierno, okazywan zawsze Rzymianom, w peni zasuguj na swe urocze pooenie i saw. Neapolitaczycy strzegli gorliwie obyczajw ojczystych, natomiast Kumanie ulegli wpy- wom ssiednich Oskw. O dawnej wietnoci tych miast i dzi daj wiadectwo rozmiary warownych murw.

W nastpnym okresie wielka rzesza modziey greckiej szukajc no-

17 Wedug innych rde pity; rodowd: Herakles Antiochos Fylas Hippotes Aletes. Didymos (schol. Pind. ol. 13, 14) podaje, e Aletes zosta krlem (nie zaoycielem!) Koryntu w 30 lat po migracji doryckiej. Niej (I 13) Wellejusz datuje zaoenie doryckiego miasta na 1098 rok. Przed Dorami mieli je posiada Eolowie (Thuc. IV 42), przede wszystkim syn Eola, Syzyf (Il. VI 152-154).

18 II. II 570, XIII 664. 19 Tradycja o ateskich pocztkach Eretrii i Chalkis jest pna. Zna j dopiero

pseudo-Skymnos (572 - 575) i Strabon (X 1,8). 20 W Azji istniay dwie Magnezje; adnej z nich tradycja staroytna nie czy

z osadnictwem lacedemoskim. Kolejno: Magnezja w Azji, Kume w Italii zacho- wuje rwnie Kronika Euzebiusza (s. 69 b, Hem) datujc zaoenie Magnezji na 1053 rok, Kum na 1050. Oba rda najprawdopodobniej mieszaj Kyme azjatyck, zaoon w wyniku migracji eolskiej (przemawia za tym kontekst: Magnezja nad Meandrem uchodzia za koloni tesalskich, a wic eolskich Magnetw) z Kume italskimi, zdaniem Strabona (V 4, 4) najstarszej z sycylijskich i italskich osad greckich. Jej powstanie naley datowa na drug wier VIII wieku.

21 Istnienie Neapolis, poprzedzonej przez Palaiopolis zwan te Partenope, jest powiadczone numizmatycznie od pocztkw V wieku.

7

wych siedzib z powodu nadmiaru ludnoci rozlaa si po Azji. Z Aten pocignli wtedy pod wodz Jona Janowie opanowujc najbardziej wsa- wion cz wybrzea morskiego, dzi zwanego Joni22. Zbudowali miasta, jak Efez, Milet, Kolofon, Priene, Lebedos, Myus (Teos), Erytra, Klazomenai i Fokaia, zajli wiele wysp Morza Egejskiego i Ikaryjskiego, jak Samos, Chios, Andros, Tenos, Paros i Delos oraz szereg innych, mniej znanych. Niebawem rwnie Eolowie opucili ojczyst Grecj i po bardzo dugiej tuaczce zawadnli nie mniej znakomitymi okolicami; pozaka- dali te sawne miasta, jak Smyrna, Kyme, Larissa, Myrina, Mytilene i inne, ktre le na wyspie Lesbos23.

5. Nastpnie zajania sawny i nieporwnanej wielkoci talent Homera, ktry ze wzgldu na ogrom dziea i bogactwo rodkw wyrazu sam jeden zasuguje na miano poety. Wielkoci Homera dowodzi przede wszystkim fakt, e ani przed nim nie istnia nikt, kogo on mgby naladowa, ani po nim ktokolwiek, kto by jego naladowa potrafi. Prcz Homera i Archilocha nie sposb wskaza na jakiego autora, ktry by w pewnym gatunku literackim by zarazem wynalazc i niedocigym mistrzem. Wbrew przypuszczeniom niektrych badaczy Homer y duo pniej od czasw opiewanej przez siebie wojny trojaskiej. By bowiem w kwiecie si przed mniej wicej dziewiset pidziesicioma latami, urodzi si jakie tysic lat temu24. Dlatego nie naley si dziwi, e w swych pieniach czsto uywa zwrotu: miertelnicy, jacy s obec- nie" 25. Tymi sowy pragnie podkreli zmiany, ktrym w cigu wiekw

22 Wellejusz w tym miejscu (lecz zob. wyej, I 3, 3) i Witruwiusz (IV 1) s jedynymi pisarzami, ktrzy cz migracj josk z Jonem, przedstawicielem pitej lub szstej generacji przed wojn trojask. Poczynajc od Herodota (I 146, IX 97) i Hellanika (4 F 48, 125) caa tradycja staroytna bdzie j wiza z synami Kodrosa (pita generacja po wojnie trojaskiej); daty absolutne: Marmor Parium 239 A 271077/1075, czyli 9 generacji ( 300 lat) przed 1 olimpiad; Eratostenes 241 F 11044/1043, 60 lat po migracji doryckiej (data odtd kano- niczna).

23 Wedug Strabona (XIII 1, 3; rdem Efor) migracja eolska poprzedza o cztery generacje josk, lecz trwa duej: zaczyna j Orestes, kontynuuje Pen- tilos docierajc w 60 lat po wojnie trojaskiej do Tracji, jego syn Archelaos przeprawia si do Azji, wnuk Gras opanowuje Lesbos. Tukidydes (III 2, VII 57) uwaa Tenedos i Lesbos za kolonie beockich Eolw.

24 Co do epoki Homera panoway w staroytnoci rne teorie. Herodot (II 53) datuje go na okoo 850, Marmor Parium (239 A 29) na 907/905 rok, Eratostenes (241 F 9) 100 lat po wojnie trojaskiej, Apollodoros (244 F 63) 100 lat po migracji joskiej, czyli 240 lat (944/943) po wojnie trojaskiej. Rzymscy autorzy, zaleni od Korneliusza Neposa (Gell. XVII 21, 3; Cic. De rep. II 18; Solin. XL 16), prawdopodobnie przypadkowo obniaj dat Apollodora o 30 lat. Za Neposem zdaje si poda rwnie Wellejusz.

25 Wyraenie to spotykamy trzykrotnie: II. V 304, XII 383, 449.

8

uleg rodzaj ludzki. Jeli kto mniema, e Homer przyszed na wiat lepy, sam wszelkie zmysy postrada.

6. W nastpnym okresie, okoo osiemset siedemdziesit lat temu, imperium azjatyckie, przez tysic siedemdziesit lat domena Asyryjczy- kw, przeszo w rce Medw26. Ostatni mianowicie krl asyryjski, Sar- danapal, w linii mskiej trzydziesty trzeci potomek zaoycieli Babilonu, Ninosa i Semiramidy27, wadca pawicy si w rozkoszach i na zgub swoj nadmiernie szczliwy, zosta pozbawiony tronu i ycia przez Meda, Arbakesa.

W tej epoce jeden z najznakomitszych przedstawicieli plemienia greckiego, potomek krlewskiego rodu, Lacedemoczyk Likurg, ogosi nader surowe, ale sprawiedliwe prawa i stworzy system wychowania najbardziej stosowny dla mw28; dopki Sparta gorliwie go strzega, przeywaa okres wspaniaego rozkwitu.

26 Wedug Herodota (I 95) Asyria panowaa nad grn" Azj przez 520 lat do rebelii medyjskiej Dejokesa z okoo 700 roku. Wedug Ktezjasza z Rodos (zob. Diod. II 32-34) wadz asyryjsk trwajc ponad 1300 lat" (dokadnie 1306) od Ninosa przez 30 generacji obali Med Arbakes zapocztkowujc 282-letni hegemoni medyjsk (u Herodota Medowie rzdz 150 lat, czyli o poow mniej). Biorc za punkt wyjcia epok Cyrusa: 560/559 rok, ustalon przez Eratostenesa, otrzymujemy jako pocztek wadztwa Medw dat 843/842 r. Rwnie wedug tak zwanych Excerpta Barbari (z Juliusza Afrykaskiego i Euzebiusza, zob. Euseb. Chron. I 214, Schoene) Asyria upada 67 lat przed 1 olimpiad, czyli w 843/842 roku. Historyczny krl asyryjski, ktry w 612 roku utraci Niniw, pastwo i ycie, nazywa si Sin-szar-iszkun.

27 Semiramis, historyczna Sammuramat, ona krla Szamszi-Adada V i regentka w czasie maoletnoci jego syna Adad-nirari III (812 - 782), przez He- rodota (I 184) do dokadnie datowana ma okoo 772 rok.

28 Wedug Ksenofonta (Resp. Lac. X, 80) Likurg y za (pierwszych) Herakli- dw, wedug Herodota (I 65, VII 204) by synem Agisa, wedug poety Simonidesa wnukiem Euryponta, synem Prytanisa, bratem Eunomosa, wedug Dionizjusza z Halikarnasu (II 49) stryjem Eunomosa, a wic synem Euryponta, wedug wikszoci" pisarzy synem Eunomosa, bratem Polydektesa (Plut. Lyc. 1). Do wikszoci" nalea przede wszystkim Efor, wedug ktrego Likurg jest szstym po Proklesie (70 F 149), jedenastym po Heraklesie (F 173). Tradycja chronologiczna, ktrej linie wytyczy Eratostenes (zob. Apollodoros 244 F 62, Flegon z Tralles 257 F 1), przyja za podstaw genealogi Simonidesa skrcon o jedno pokolenie. Zarwno Eratostenes (241 F 1), jak Apollodoros (244 F 61 - 64) datuj prawodawstwo Likurga na pierwszy rok rzdw Charilaosa, syna Euno- mosa 885/884 rok. Obok chronologii wysokich" istniaa niska". Jej rzeczni- kiem by Tukidydes (I 18): ustrj spartaski powsta troch ponad 400 lat" przed kocem wojny peloponeskiej (? 13 generacji po 33 lata od Charilaosa do Archidamosa II, zmarego w 427 roku), Arystoteles (zob. Plut. Lyc. I 2): Likurg i Ifitos ustanowili wity pokj olimpijski, i Kallimachos (fr. 541, Pfeiffer): olimpiada Ifitosa przypada na 824 rok. W tym duchu Euzebiusz notuje pod 820 rokiem ustanowienie praw Likurga Os. 83 b, Helm).

9

W tym przecigu czasu, szedziesit pi lat przed zaoeniem Rzymu, Tyryjka imieniem Elissa, zwana przez niektrych Dydon, zaoya Kartagin 29.

Mniej wicej w tym czasie przedstawiciel jedenastego pokolenia w rodzie Heraklesa, m krwi krlewskiej, Karanos, wyruszywszy z Ar- gos opanowa pastwo macedoskie 30. Z niego w siedemnastym pokoleniu przyszed na wiat Aleksander Wielki, ktry na tej podstawie susznie chepi si, i ze strony matki ma za przodka Achillesa, ze strony ojca Heraklesa.

[Emiliusz Sura 31 w Rocznikach rzymskich powiada: wadz nad wszy- stkimi narodami pierwsi zagarnli Asyryjczycy, po nich Medowie, potem Persowie, pniej Macedoczycy. Na koniec, kiedy dwaj krlowie pocho- dzenia macedoskiego, Filip i Antioch, zostali w niedugi czas po uja- rzmieniu Kartaginy rozbici, wadztwo nad wiatem przeszo w rce narodu rzymskiego. Ten moment dziejowy od pocztku panowania krla asyryjskiego, Ninosa, ktry pierwszy zawadn wiatem, dzieli tysic dziewiset dziewidziesit pi lat] a.

7. Wypadkom tego okresu by wspczesny Hezjod yjcy jakie sto dwadziecia lat po epoce Homera i jemu tak czasem, jak dosto- jestwem dziea najbliszy 32, poeta o wyrafinowanym smaku, jak nikt rozmiowany w spokoju i ciszy, przez potomnych ceniony za niezrwnan mikko i sodycz swych pieni. Losu, jaki przypad w udziale Home- rowi, Hezjod unikn wymieniajc w utworach i ziemi ojczyst, i ro- dzicw, przy czym o ojczynie z powodu doznanych z jej strony krzywd wyraa si w sposb mocno obelywy.

Zajty duej ledzeniem spraw obcych natknem si na rodzim, pen wielkich bdw sprzecznych opinii badaczy. Niektrzy miano- wicie utrzymuj, e w tym czasie, lat temu okoo osiemset trzydzieci, Etruskowie zaoyli Kapu i Nol. Z tymi i ja jestem gotw si zgodzi. Cakiem inaczej natomiast twierdzi Marek Katon. Wprawdzie powiada,

29 Timaios z Tauromenion (556 F 60) datuje zaoenie Kartaginy na 814/813 rok; podobnie sdzi Cicero (De rep. II 42): Kartagina zaoona 65 lat przed Rzymem, 39 lat przed 1 olimpiad.

30 Wedug Euzebiusza Karanos panowa od 814 roku, wedug cile genealo- gicznych kalkulacji biorc za punkt wyjcia dat mierci Heraklesa (1224, zob. wyej, I 2) lub urodzin Aleksandra (356) i liczc 33 lata na generacj od okoo 890 roku.

31 Emiliusz Sura skdind nie znany. 32 W V wieku uwaano Homera i Hezjoda za wspczesnych (zob. Herod.

II 53). Efor (70 F 101-102) i Marmor Parium (239 A 28) datuj Hezjoda przed Homerem. Z Wellejuszem zgadza si Porfiriusz z Tyru (260 F 19 - 20, III wiek n. e.) datujcy Hezjoda na 807/806 rok.

a Glosa, ktra dostaa si do tekstu.

10

i Kapua, a wnet potem Nola, zostay zaoone przez Etruskw, ale do- daje, e Kapua, nim ulega Rzymowi, istniaa okoo dwustu szedzie- siciu lat. Gdyby tak byo naprawd, to skoro od zdobycia Kapui upy- no lat dwiecie czterdzieci, od jej zaoenia minoby mniej wicej piset. Co do mnie, mimo caego szacunku dla dokadnoci Katona nie mog uwierzy, aby w tak krtkim czasie tak wielkie miasto byo w sta- nie wzrosn, doj do szczytu rozwoju, upa i z gruzw na nowo si dwign 33.

8. Nastpnie za spraw Ifitosa z Elidy zostay zapocztkowane igrzy- ska olimpijskie, najsawniejsze ze wszystkich i najbardziej odpowiednie do rozwoju si duchowych i cielesnych w czowieku. Zawody i spotkania w Olimpii Ifitos ustanowi osiemset dwadziecia trzy lata przed twoim, Marku Winicjuszu, konsulatem34. Tradycja gosi, e przed tysic dwie- cie pidziesicioma laty podobn uroczysto w tej samej miejscowoci zorganizowa w czasie obrzdw pogrzebowych ku czci swego ojca, Pe- lopsa, Atreus i e w igrzyskach wyprawionych z tej okazji w kadej konkurencji zwycizc zosta Herakles,

Podwczas w Atenach zanikna godno doywotniego archonta; po raz ostatni sprawowa j Alkmeon. Jego nastpcy zrazu byli wybiera- ni na okres dziesicioletni zwyczaj, ktry utrzyma si przez lat sie- demdziesit. Potem sprawy rzeczypospolitej powierzano urzdnikom o uprawnieniach trwajcych jeden rok. Spord archontw z wadz dziesicioletni pierwszy by Charops, ostatni Eryksjasz, instytucj jed- norocznych zapocztkowa Kreon35.

33 Mimo krytyki Wellejusza chronologia Katona, ktry przypuszczalnie wy- chodzi nie od zdobycia Kapui w 211 roku, lecz od jej przymierza z Rzymem (343 rok), jest bardziej prawdopodobna z uwagi na ekspansj Etruskw okoo 600 roku.

34 Istniay dwie tradycje co do pocztkw igrzysk olimpijskich. Jedna wi- zaa instytucj pokoju olimpijskiego z Likurgiem ze Sparty i Ifitosem z Elei, o czym miay wiadczy ich imiona wyryte na dysku przechowywanym w wi- tyni Hery (pogld Arystotelesa: Plut. Lyc. I 2, zob. te Paus. V 20, 1), druga zaczynaa list historycznych olimpiad od zwycistwa Koroibosa w 776 roku (= 108 rok po zdobyciu Troi, pogld Eratostenesa, Apollodora, w Rzymie Ne- posa, zob. Solin. I 27). Z uwagi na domnieman staroytno ustroju sparta- skiego niektrzy autorzy klasyczni zakadaj istnienie dwu Likurgw (Timaios 566 F 127, Apollodoros: zob. Cic. De rep. II 18), inni postuluj okres trzynastu (zob. Kallirnachos fr. 541, Pfeiffer) lub dwudziestu siedmiu nie zapisanych" olimpiad (zob. Aristodemos z Elei 414 F 1, Polyb. VI 11a 3) midzy instytucj Likurga i Ifitosa a zwycistwem Koroibosa na pierwszej olimpiadzie z 776 roku. Data Wellejusza nie pasuje do adnego z tych schematw. Naley wic liczy si z bdem w przekazie rkopimiennym (Lipsius, Ruhnken i inni poprawiaj DCCCXXIII na DCCCIV, Kritz na DCCCIII).

35 Wedug chronologii staroytnej (zob. Kastor 250 F 4) Alkmeon rzdzi do 754/753, Charops od 753/752, Elryksjasz do 684/683, Kreon w 683/682 roku

11

W okresie szstej olimpiady, dwadziecia dwa lata po zorganizowaniu pierwszej, syn Marsa, Romulus pomciwszy krzywdy dziadka, w dzie Parilii zaoy na Wzgrzu Palatyskim miasto Rzym. Od tego czasu do waszego konsulatu upyno lat siedemset osiemdziesit jeden36; liczc od zdobycia Troi dat stanowi 437 rok37.

Co do mnie, podzielam zdanie historykw, ktrzy przekazuj, e Romulus w poczynaniach swych korzysta z wydatnej pomocy zbrojnej dziadka, Latinusa. Jestem przekonany, e inaczej nie byby w stanie zapewni nowemu miastu bezpieczestwa przy tak bliskim ssiedztwie Wejentw, innych Etruskw i Sabinw. Niewiele przecie mgby zdzia- a z garstk niewojowniczych pasterzy, nawet jeli liczb ich powikszy udzielajc azylu wszystkim, ktrzy szukali schronienia midzy dwoma, specjalnie w tym celu wyznaczonymi gajami. W charakterze rady pa- stwowej posiada Romulus stu wybranych mw, nazywanych ojcami - patres; std pochodzi nazwa patrycjusze. Porwanie dziewic sabiskich ...

Nie mniej sawny by w tym czasie syn Miltiadesa, Kimon ... 9. [Za doznane krzywdy nard rzymski wymierzy kar pniej]b,

ni lka si wrg. Przez dwa lata bowiem toczy Perseusz walki z kon- sulami z tak zmiennym powodzeniem, e najczciej bywa gr38 i zdo- a pozyska do wsplnej akcji znaczn cz Grecji. Nawet Rodyjczycy, w przeszoci wierni sojusznicy Rzymian, okazali chwiejno; pilnie baczc, komu los sprzyja, coraz wyraniej zdawali si skania ku stro-

(dat 683 podaje te Marmor Parium 239 A 32), czyli dokadnie 500 lat po zdobyciu Troi. 36 W V i IV wieku pisarze greccy wi zaoenie Rzymu z Eneaszem, jego

synem, crk lub wnukiem. Okoo 300 roku Timajos (566 F 60) opowiada si za dat 814/813 roku, okoo 200 roku poeta Enniuisz schodzi znw do 900 lub nawet 1100 roku (Ann. 501-502, Vahlen 3), spord historykw (zob. Dion. Hal. I 74) Fabiusz Piktor sugeruje oL 8,1 (= 748/747), Cyncjusz Alimentus ol. 12, 4 (= 729/728), Katon 432 lata po wojnie trojaskiej, czyli ol. 7,1 (= 752/751), Po- libiusz VI 11a 2 ol. 7, 2 (= 751/750). Z Polibiuszem zgadza si Nepos (zob. Solin. I 27 nn.) i Diodor VII 5. W poowie I wieku uczony Warron proponuje 753 rok (data odtd kanoniczna). Wellejusz idzie najpierw za Warronem: 776/77522=754/753, czyli ol. 6, 3, potem za Katonem: 782/78130=752/751, czyli ol. 7, 1.

37 Lipsius skrela cyfr 7" otrzymujc tradycyjn dat upadku Troi (754/753 + 430=1184/1183).

38 Poraki ponieli: w 171 roku konsul P. Liciniusz Krassus u stp wzgrza Kallinikos, w 170 konsul A. Hostiliusz Mancinus pod Elymiai; w 169 konsul Kw. Marcjusz Filippus narazi sw armi na powane straty w trakcie przeprawy do Macedonii i na jej terenie.

b Nie zachowany pocztek zdania uzupeni Haase.

12

nie krla. Rwnie krl Eumenes39 w tej wojnie zachowa postaw nie- zdecydowan; nie zareagowa na inicjatyw brata i w niczym nie zado- kumentowa swej zwykej polityki. Wtedy przez senat i lud rzymski zosta wybrany konsulem Lucjusz Emiliusz Paulus, ju uprzednio podczas pretury i pierwszego konsulatu triumfator40, m godzien pochway o tyle, o ile cnot mona ogarn rozumem ludzkim, rodzony syn (Emiliusza) Paulusa, ktry pod Kannami z ociganiem wszczyna walk zgubn dla rzeczypospolitej, lecz mnie odda ycie na polu chway. Nowy konsul w walnej bitwie pod miastem Pydna w Macedonii rozgromi Perseusza, niszczc jego armi i upic obz. Straciwszy wszel- k nadziej, krl musia uchodzi z Macedonii. Opuszczajc j zbieg na wysp Samotrak, gdzie jako bagalnik szuka schronienia w wityni. Tam przyby dowodzcy flot pretor Gneusz Oktawiusz i perswazj raczej ni si sprawi, e zbieg zda si na ask Rzymian. W ten spo- sb Paulus poprowadzi w triumfie wielkiego i znakomitego krla.

W tym samym roku wietne triumfy odprawili rwnie pretor morski Oktawiusz i Anicjusz41, ktry wid przed rydwanem wadc szczepw iliryjskich, Gencjusza. Jak nieodcznie wybracom losu towarzyszy zawi i jak trop w trop ciga kad wybitn jednostk, z tego bodaj mona wnosi, e podczas gdy Anicjuszowi i Oktawiuszowi nikt nie odmawia prawa do triumfu, znaleli si ludzie, ktrzy usiowali utrud- ni sytuacj w tej sprawie Paulusowi42. Mimo to jego triumf z uwagi na wielko krla Perseusza, wspaniao zabytkw rzebiarskich i sum pienidzy Paulus wnis do skarbu pastwowego dwiecie milionw sestercji przymi wszystkie poprzednie tak dalece, e z adnym pod wzgldem okazaoci nie moe by w ogle zestawiany.

10. Podwczas Antioch Epifanes, inicjator budowy wityni Zeusa Olimpijskiego w Atenach, wtedy krl Syrii, obieg w Aleksandrii mo- docianego Ptolemeusza. Na wie o tym Rzym wysa do w misji dy- plomatycznej Marka Popiliusza Lenasa43 z nakazem zaniechania podj- tych krokw wojennych. Pose wyuszczy zlecenia, a kiedy krl obieca

39 Eumenes II, krl pergamoski (197 - 159). 40 L. Aemilius Paulus zosta pretorem w 191 roku, konsulem (po raz

pierwszy) w 182. Jako pretor odnis zwycistwo w Hiszpanii, jako konsul w Ligurii.

41 L. Anicius Gallus, pretor z 168 roku; zwyciy flot Gencjusza i zmusi go do kapitulacji w Skodra.

42 Sprzeciw wysunli onierze niezadowoleni z rozdziau upw i surowej dyscypliny w armii. Z pobudek osobistych przewodzi im trybun wojskowy, Ser. Sulpicjusz Galba.

43 M. Popilius Laenas by konsulem w 173 roku, jego brat, C. Popilius Laenas, w 172 roku. Do Antiocha zosta wysany (w 168 roku) nie Marek, lecz Gajusz (zob. Polyb. XXIX 2; Liv. XLIV 19, 13).

13

je rozway, lask nakreli wok niego lini i kaza da odpowied, zanim wyjdzie z zatoczonego na piasku okrgu. W ten sposb wahania krlewskie przecia stao rzymska; rozkaz natychmiast znalaz posuch.

Zwycizca Macedonii, Lucjusz Paulus, posiada czterech synw. Z nich dwch starszych odda w adopcj, jednego synowi Publiusza Afrykaskiego, Publiuszowi Scypionowi, ktry ze wietnoci ojca nie zachowa nic prcz blasku imienia i daru wymowy, drugiego Fabiu- szowi Maksymusowi. Dwch modszych, w czasie gdy odnosi zwycistwo, chopcw jeszcze niepenoletnich, zatrzyma przy sobie. W przeddzie triumfu za, kiedy na zebraniu zwoanym zgodnie ze zwyczajem przod- kw poza miastem przypomnia po kolei swoje czyny, baga bogw niemiertelnych, aby jeli ktry z nich patrzy z zawici na jego dziea i powodzenie, gniew swj wywar raczej na nim ni na rzeczypospolitej. Sowa te, jak gdyby owiane wieszczym duchem, pozbawiy go znacznej czci potomstwa. Z synw zachowanych w swej rodzinie jednego utraci na kilka dni przed triumfem, drugiego w par zaledwie potem.

Na ten okres przypada bardzo ostra cenzura Fulwiusza Flakka i Poslumiusza Albina. Przez nich zosta wydalony z senatu Gneusz Ful- wiusz, brat i wspdziedzic majtku rodowego cenzora Fulwiusza44.

11. Po zwycieniu i pojmaniu Perseusza, ktry osadzony pod a- godnym nadzorem w Albie zmar cztery lata pniej, pseudo-Filip 45, nazwany tak od rodu, pod jaki si podszy podawa si za Filipa, potomka krlewskiej rodziny, chocia pochodzi z samych dow spo- ecznych opanowa orem Macedoni i przybra odznaki wadzy monarszej; niebawem za sw lekkomylno ponis kar. Pretor bowiem, Kwintus Metellus 46, za mstwo obdarzony przydomkiem Macedoskiego, w wietnym zwycistwie pokona samozwaca i jego wspziomkw, jak rwnie rozproszy w zacitej bitwie oddziay wszczynajcych bunt Achajw.

w Metellus zbudowa portyki wok dwu wity, wzniesionych bez adnych napisw dedykacyjnych, dzi otoczonych przedsionkami Oktawii, i przywiz z Macedonii wielki zastp posgw konnych, ktre stoj przed frontow cian wspomnianych przybytkw, stanowic do chwili obecnej najwiksz ozdob tej dzielnicy. Przyczyn ich mnogoci

44 Q. Fulvius Flaccus i A. Postumius Albinus byli cenzorami w 174 roku; Wedug Waleriusza Antiasa skrelony z listy senatorw brat i wsp- dziedzic majtku rodzinnego cenzora nosi imi Lucjusz (zob. Liv. XLI 27, 2).

45 Andriskos, syn farbiarza z Adramyttion w Myzji, rozgromi armi pre- tora P. Juwentjusza w 149 roku, pokonany i wzity do niewoli rzymskiej w roku nastpnym.

46 Q. Caecilius Metellus Macedonicus, pretor z 148 roku; odzyska Macedoni (148) i zwyciy Achajw pod Skarfea (146).

14

tumacz w nastpujcy sposb: Aleksander Wielki mia poleci Lizy- powi, wybitnemu mistrzowi w tej dziedzinie rzeby, aby z zachowaniem podobiestwa postaci wykona pomniki rycerzy z gwardii krlewskiej, polegych nad rzek Granikiem, i jego posg umieci midzy nimi. Metellus rwnie, jako pierwszy z Rzymian, pord pamitek swego zwy- cistwa wybudowa wityni z marmuru i tak zapocztkowa pd do okazaoci i zbytku.

Trudno znale czowieka z jakiegokolwiek narodu, epoki i stanu, ktrego szczcie mona by zestawi z powodzeniem Metellusa. On bowiem prcz okazaych triumfw, najznaczniejszych zaszczytw, czo- owej pozycji w pastwie i cho ostrych, przecie niewinnych i w imi dobra oglnego podejmowanych utarczek z przeciwnikami politycznymi, cieszy si jeszcze dugim ywotem i wychowa czterech synw, a wszy- stkich oglda dojrzaych, zostawi yjcych i wyniesionych na najwy- sze stanowiska. Gdy zmar, jego miertelne oe ponieli przed mwnic czterej synowie: jeden byy konsul i cenzor, drugi byy konsul, trzeci konsul, czwarty kandydat do godnoci konsula, ktr te osign. Taki zgon wypada nazwa raczej szczliwym odejciem z ycia nieli mierci.

12. Nastpnie do boju porwaa si caa Achaja, ktrej wielk cz jak wyej powiedziaem zama orem i mstwem Metelus Macedo- ski; najbardziej podegali do powstania zbrojnego Koryntianie nie szcz- dzc Rzymianom cikich zniewag. Wodzem w tej wojnie zosta wyzna- czony konsul Lucjusz Mummiusz47.

W tym czasie 48 senat uchwali zagad Kartaginy decyzja, ktra zapada raczej dlatego, e Rzymianie chcieli wierzy we wszystko, co- kolwiek mwiono o Kartagiczykach, ni eby przynoszono na ich temat wiarogodne informacje. I tak, zosta wtedy wybrany konsulem ubiegajcy si dopiero o edylat Publiusz Scypion Emilianus, zrodzony jak mwiem przez (Emiliusza) Paulusa, adoptowany za przez Scy- piona, syna Publiusza Afrykaskiego, ywe zwierciado cnt dziadka, Publiusza Afrykaskiego, i ojca, Lucjusza Paula, m, ktry zarwno wrodzonymi, jak nabytymi przez nauk zaletami onierza i obywatela growa nad ludmi swojej generacji. Kademu jego czynowi, kadej myli i sowu nalena jest chwaa. W ubiegych latach w Hiszpanii uzyska wieniec szturmowy49, w Afryce wieniec oblniczy50, w Hi- szpanii poza tym wyzwany na pojedynek, chocia sam raczej saby fi-

47 L. Mummius, konsul z 146 roku; rozgromi Achajw pod Leukopetra, zdoby i zniszczy Korynt.

48 W 149 roku. 49 Wieniec szturmowy (corona muralis) by przyznawany w nagrod za wdarcie si na

mury nieprzyjacielskiego miasta.

15

zycznie, zabi wroga olbrzymiego wzrostu. Mianowany wodzem, wojn przeciw Kartaginie prowadzon od dwch lat przez poprzednich konsu- lw, poprowadzi ze zdwojon energi. Zburzy doszcztnie miasto nie- nawistne Rzymianom bardziej przez zawi wyros z rywalizacji o wa- dz ni z powodu jakiej krzywdy doznanej podwczas i wystawi sobie pomnik walecznoci tam, gdzie niegdy zbieraa laury agodno jego dziadka.

Kartagina ulega zniszczeniu w 672 roku swego istnienia, lat temu sto siedemdziesit trzy, za konsulatu Gneusza Korneliusza Lentulusa i Lucjusza Mummiusza51. Taki kres przypad w udziale wspzawod- niczce Imperium Rzymskiego w wadztwie nad wiatem. Boje z Karta- gin zaczli nasi przodkowie za konsulatu Klaudiusza i Fulwiusza52, dwiecie dziewidziesit dwa lata przed twoim, Marku Winicjuszu, konsulatem. Odtd przez lat sto dwadziecia53 miedzy obu narodami trwaa bd wojna, bd stan pogotowia wojennego, bd nie budzcy zaufania pokj. Rzym nawet wtedy, gdy pokona ju cay wiat, nie wierzy w swe bezpieczestwo, jeliby ocalao gdzie imi Kartaginy jako miasta ywych. Do tego stopnia nienawi wyrosa z rywalizacji i walk trwa duej ni lk; nie wygasa nawet wobec pokonanych i do- pki istnieje, zachowuje swj mciwy charakter.

13. Za konsulatu Lucjusza Cenzoryna i Maniusza Maniliusza 54, trzy lata przed zniszczeniem Kartaginy, zmar ustawiczny rzecznik jej zaga- dy, Marek Katon. W tym samym roku, w ktrym upada Kartagina, Lucjusz Mummiusz znis z powierzchni ziemi Korynt zaoony przed dziewiset pidziesicioma dwoma laty przez Aletesa, syna Hippotesa. Obaj wodzowie zostali uczczeni imionami pokonanych przez siebie na- rodw: jeden otrzyma nazw Afrykaskiego, drugi Achajskiego. Mum- miusz by pierwszym czowiekiem nowym" 55, ktry zdoby przydomek za mstwo. Imperatorzy, odmienni pod wzgldem obyczajw, odmienne te posiadali zamiowania. Scypion by tak wiatym propagatorem i wielbicielem studiw humanistycznych i nauki w ogle, e zawsze,

50 Wieniec oblniczy (corona obsidionalis) by przyznawany wodzowi przez armi uratowan z oblenia lub innej opresji.

51 Zburzona w 146 roku (= 607 rok od zaoenia Rzymu) Kartagina, zaoona 65 lat przed Rzymem (zob. wyej, I 6, 4), istniaa 672 lata.

52 Ap. Claudius Caudex i M. Fulvius Flaccus, konsulowie z 264 roku. 53 cile biorc, 119 lat. 54 L. Marcius Censorinus i M. Manilius, konsulowie z 149 roku. 55 Nowym czowiekiem (homo novus) nazywano w Rzymie ma stanu, ktry jako

pierwszy w swoim rodzie piastowa urzd kurulny, przede wszystkim, konsulat.

16

w domu i pod namiotem wojskowym, mia przy sobie Polibiusza56 i Paneejusza57, najtsze umysy swej doby. Nikt nie potrafi z wikszym smakiem powica na odpoczynek przerwy w zajciach pastwowych. Zawsze suy sztukom wojny lub pokoju, majc za stale do czynienia na przemian z orem lub ksik bd ciao niebezpieczestwami, bd ducha naukami wiczy. Mummiusz natomiast by tak nieokrzesanym prostakiem, e gdy po zdobyciu Koryntu ogosi przetarg na przewz do Italii posgw i obrazw wykonanych rkoma najwybitniejszych mi- strzw kaza zapowiedzie kontrahentom, e w wypadku zniszczenia dzie bd zmuszeni na ich miejsce zwrci nowe.

Nie sdz jednak, Winicjuszu, by wtpi, e pastwo odniosoby wiksz korzy, gdyby dotd trwaa naiwno w ocenie arcydzie ko- rynckich zamiast takiej biegoci w tej materii, i e niewiedza z owych lat bya bardziej zaszczytna dla spoeczestwa ni dzisiejsza wiedza.

14. Poniewa wzrok i myl ludzka atwiej ogarnia pokrewne zja- wiska skupione ni rozdzielone ze wzgldw chronologicznych, postano- wiem pierwsz i drug cz niniejszej publikacji urozmaici poyteczn wstawk, zwile informujc o sprawach z jednej dziedziny. Na tym miejscu omwi, kiedy i jaka kolonia bya zaoona po zdobyciu Rzymu przez Gallw; ogranicz si do senackich, gdy wojskowe samymi nazwa- mi jasno wskazuj na swe pocztki i na osoby zaoycieli. Przypuszczam, i przy tej sposobnoci nie od rzeczy bdzie napomkn o nadaniach obywatelstwa i wzrocie ywiou rzymskiego przez wsplno instytucji prawnych.

W siedem lat po zdobyciu Rzymu przez Gallw 58 zostaa zaoona kolonia Sutrium, w rok potem Setia, z kolei po upywie lat dzie- wiciu Nepe59. Po nastpnych trzydziestu dwu latach prawa oby- watelskie uzyskali Arycjanie60. Za konsulatu Spuriusza Postumiusza i Weteriusza Kalwina61, lat temu trzysta szedziesit, nadano obywa- telstwo Kampanom i czci Samnitw, ostatnim bez prawa gosowania.

56 Polibiusz z Megalopolis, polityk i autor historii powszechnej, zmary okoo 120 roku. 57 Panecjusz (Panaitios) z Rodos, czoowy przedstawiciel filozofii stoic-

kiej, zmary w 109 roku, 58 Polibiusz (I 6, 1-2), by moe w lad za Timajosem, i Justynus (VI 6, 5)

synchronizuj upadek Rzymu z pokojem Antalkidasa zawartym w 387/386 roku. Wedug Dionizjusza z Halikarnasu (I 74) najazd Gallw przypada na 388/387 rok, wedug Warrona, Liwiusza i innych na 390 rok.

59 Wedug Liwiusza (VI 21, 4) decyzj w sprawie wysania osadnikw do Nepe powzito w 383 roku.

60 Liwiusz VIII 14, 3 wspomina o nadaniu praw obywatelskich Arycjanom, Nomentanom i Pedanom w 338 roku.

61 Sp. Postumius Albinus i T. Veturius Calvinus, konsulowie z 334 roku (= 420 ab urbe condita).

17

W tym samym roku zostaa zaoona kolonia Kales. Po trzechletniej przerwie, w tym samym roku, w ktrym bya zaoona Aleksandria, otrzymali obywatelstwo Fundanie i Formianie62. Za nastpnych konsu- lw cenzorowie Spuriusz Postumiusz i Publiliusz Filon nadali obywa- telstwo Acerranom 63. W trzy lata pniej zostaa zaoona kolonia Terra- cina, w cztery po niej Luceria, w trzy z kolei Suessa Aurunca i Satykula, w dalsze dwa Interamna. Przez nastpne lat dziesi ad- nych krokw kolonizacyjnych nie podejmowano. Po upywie tego okresu zaoono koloni Sora i Alba, po kolejnych dwu latach Karseoli. W ro- ku, kiedy Pyrrus rozpoczyna panowanie, za konsulatu Kwintusa Fabiu- sza po raz pity i Decjusza Musa po raz czwarty 64, zostali wysani osad- nicy do Sinuessa i Minturnae, w cztery lata potem do Wenuzji. Po dwuletniej przerwie, za konsulatu Maniusza Kuriusza i Korneliusza Rufina 65, obywatelstwo bez prawa gosowania nadano Sabinom; fakt ten mia miejsce lat temu okoo trzysta dwadziecia. Przed trzystu laty, za konsulatu Fabiusza Dorsona i Klaudiusza Kaniny66, zostali wysani osad- nicy do Kosa i Pestum, po upywie lat piciu, za konsulatu Semproniusza z przydomkiem Mdry i Appiusza, syna (Appiusza Klaudiusza) lepe- go 67 do Ariminum i Benewentum; rwnoczenie Sabini uzyskali prawo gosowania. Na pocztku pierwszej wojny punickiej osadnicy rzymscy zajli Firmum i Kastrum, w rok pniej Esernia, w dalsze lat siedem- nacie Efulum i Alzjum, w dwa lata potem Fregene, w roku nastpnym, za konsulatu Torkwatusa i Semproniusza68 Brundyzjum, w kolejne trzy lata Spolecjum. W tym samym roku po raz pierwszy obchodzono uroczysto Floralii. Po dwu latach zostaa zaoona Walencja, tu przed nadejciem Hannibala do Italii Kremona i Placencja.

15. Nastpnie tak podczas pobytu Hannibala w Italii, jak i w latach najbliszych po jego ustpieniu Rzymianie kolonii nie zakadali; w okre-

62 Wedug Liwiusza VIII 14, 10 Fundanie i Formianie otrzymali obywatelstwo sine suffragio w 338 roku.

63 Q. Publilius Philo i Sp. Postumius Albinus, cenzorowie z 332 roku; zob. Liv. VIII 17, 11-12: Romani facti Acerrani lege ab L. Papirio praetore lata, qua civitas sine suffragio data.

64 Q. Fabius Maximus Rullianus po raz pity i P. Decius Mus po raz czwarty, konsulowie z 295.

65 P. Cornelius Rufinus i M. Curius Dentatus, konsulowie z 290 roku. 66 C. Fabius Licinus (Fasti Capitolini nie wymieniaj przydomka Dorso) i C. Claudius

Canina, konsulowie z 273 roku. 67 P. Sempronius Sophus i A p. Claudius Russus, konsulowie z 268 roku; Appius

Claudius Caecus (= lepy) by konsulem w 307 i 296 roku. 68 A. Manlius Torquatus Atticus i C. Sempronius Blaesus, konsulowie z 244 roku.

18

sie wojny bardziej trzeba byo gromadzi onierza ni rozsya, po wojnie zwtlone siy raczej krzepi ni rozprasza. Natomiast za kon- sulatu Manliusza Wulsona i Fulwiusza Nobiliora69, lat temu okoo dwiecie siedemnacie, zostaa zaoona Bononia, w cztery lata potem Pisaurum i Potentia, po upywie trzech dalszych Akwileja i Gra- wiska, po nastpnych czterech Luka.

W tym samym czasie, chocia niektrzy co do tego maj zastrzeenia, byli wysani osadnicy do Puteoli, Salernum i Buksentum, do Auksimum za, na terenie Picenum, lat temu mniej wicej sto osiemdziesit pi. Trzy lata wczeniej cenzor Kasjusz70 poleci wystawi teatr wsparty o Wzgrze Palatyskie od strony Luperkalu. Realizacji tych zamierze przeciwstawi si konsul Scypion71 i niezwykle surowa obyczajno obywateli protest, ktry jestem skonny policzy za jeden z najpik- niejszych przejaww woli zbiorowej spoeczestwa.

Lat temu jakie sto pidziesit trzy, za konsulatu Kasjusza Longina i Sekscjusza Kalwina 72, ktry pokona Sallww w pobliu wd, zwanych od niego Sekstyjskimi (Aquae Sextiae), zostaa zaoona Fabrateria; w rok potem Scolacium Minervium, Tarentum Neptunia i Kartagina w Afryce, pierwsza jak ju mwiem73 kolonia zaoona poza granicami Italii. O Dertonie brak dokadnych wiadomoci. Narbo Mar- tius, koloni w Galii, zaoono lat temu okoo sto czterdzieci sze, za konsulatu Porcjusza i Marcjusza 74. W osiemnacie lat potem, za konsu- latu Mariusza po raz szsty i Waleriusza Flakka po raz pierwszy 75 zostaa zooona Eporedia w Bagienne.

Z wyjtkiem osad wojskowych nieatwo potrafibym wymieni jak koloni, zaoon w czasach pniejszych.

16. Aczkolwiek ju powyszy fragment wykroczy niejako poza przyjt form dziea i chocia pojmuj, e w tak gorczkowym popie- chu ktry jak wz toczony z gry bd rwca z szumem fala nie pozwala mi nigdzie przystan musz nieomal pomija raczej sprawy istotne ni uwzgldnia zbyteczne, jednak nie mog si powstrzyma, by nie potrci zdaniem o rzecz bdc czsto przedmiotem mych roz-

69 M. Fulvius Nobilior i Gn. Manlius Vulso, konsulowie z 189 roku. 70 C. Cassius Longinus, cenzor z 154 roku. 71 P. Cornelius Scipio Nasica (Corculum), konsul z 162 i z 155 roku, cenzor z 159 roku. 72 C. Cassius Longinus i. C. Sextius Calvinus, konsulowie z 124 roku. 73 W nie zachowanej partii dziea; Colonia lunonia na miejscu Kartaginy zostaa zaoona

w 122 roku. 74 M. Porcius Cato i Q. Marcius Rex, konsulowie z 118 roku. 75 L. Valerius Flaccus i C. Marius po raz szsty, konsulowie z 100 roku.

19

myla i dotd w peni niezrozumia. Kt bowiem zdoa nadziwi si zjawisku, e najwybitniejsze talenty w kadym zawodzie grupuj si wok tej samej formy twrczoci i w tym samym, krtkim przecigu czasu? I jak rnego rodzaju zwierzta zamknite w menaerii lub innym zagrodzeniu natychmiast odczaj si od sztuk odmiennych i gromadz w stada o jednolitym wygldzie, tak w kadej znamienitej dziedzinie twrczoci zdolne jednostki samorzutnie wyodrbniaj si od reszty y- ciem w bliskim sobie czasie i hodowaniem podobnym zajciom.

W jednym wieku, w odstpie niewielu lat, natchnieni boskim duchem mowie: Ajschylos, Sofokles i Eurypides okryli blaskiem tragedi76; w jednym Kratinos, Arystofanes i Eupolis sawn, star komedi77. Podobnie w przecigu kilku zaledwie lat wynaleli now komedi i pozo- stawili jej niedocige wzory Menander tudzie zwizani z nim tak epok, jak rodzajem poezji Filemon i Difilos78. A jak dugo po mierci Platona i Arystotelesa kwita myl filozoficzna? 79 Myl o spadkobier- cach szkoy sokratejskiej, ktrych wyej wyliczyem80. Kt przed Iso- kratesem81, kt po suchaczach Isokratesa i ich uczniach zdoby rozgos w wymowie? Jej przedstawiciele skupili si w tak wskich ramach cza- sowych, e kady, godny pamici potomnych, mg oglda naocznie podobnego sobie.

17. Zjawiska te w stopniu nie mniejszym ni w Grecji wystpiy na terenie Rzymu. Jeli bowiem pominiemy twarde i chropowate dziea pocztkowe, zasugujce na pochwa jedynie z racji wykazanej inicjaty- wy, tragedia rzymska jest wycznym tworem Akcjusza i ludzi jego doby82. Podobnie sodycz i powab aciskiego dowcipu zajaniay prawie w tym samym wieku dziki Cyceliuszowi, Terencjuszowi i Afraniuszowi83. Rwnie historykw, jeli Liwiusza zaliczy do pisarzy starszych prcz Katona i kilku dawnych, mniej znanych wyda okres niespena osiem- dziesiciu lat. Ta sama epoka, nie sigajc wstecz i nie wykraczajc naprzd, bya podna na niwie poezji. Wymowa za jako or Forum i doskonae pikno prozy, znw wyczajc Katona nie chc przez to uwacza Publiuszowi Krassusowi, Scypionom, Leliuszowi, Grakchom,

76 Ajschylos zmar w 456 roku, Sofokles i Eurypides w 406. 77 Dokadne daty urodzin i mierci trzech twrcw starej komedii nie s znane;

najmodszy z nich, Arystofanes, zmar okoo 385 roku. 78 Menander y w latach 342/341-291/290; Filemon i Difilos byli nieco starsi. 79 Platan zmar w 347 roku, Arystoteles w 322. 80 Ich imiona nie figuruj w zachowanym tekcie Wellejusza. 81 Isokrates y w latach 436-338. 82 L. Accius zmar okoo 85 roku, 83 P. Terentius Afer i Caeclius Statius yli w pierwszej, L. Afranius w drugiej poowie II

wieku. Uderza brak wzmianki o Plaucie.

20

Fanniuszowi i Serwiliuszowi Galbie84 tak bez reszty wicia triumfy w latach swego mistrza, Tulliusza, i jedynie w znikomej garstce jego poprzednikw mona zasmakowa, a podziwia niepodobna nikogo, kto by bd jego nie oglda, bd przeze nie by ogldany. Ktokolwiek ledzi z uwag daty, dostrzega, e analogicznie przedstawia si sprawa z gramatykami, malarzami i rzebiarzami w glinie lub kamieniu: w ka- dej gazi twrczoci ludzkiej szczytowy etap ograniczaj bardzo wskie ramy czasowe.

Dlaczego wic jednostki o podobnych zdolnociach pojawiaj si w cile okrelonej epoce, dlaczego czy je wsplnota zamiowa i osigni intelektualnych? Chocia czsto rozmylaem nad tym, nigdy nie odkryem powodw, ktre z caym przekonaniem mgbym przyj za prawdziwe. Najbardziej prawdopodobne za s moe nastpujce.

Talenty ywi rywalizacja, do naladownictwa pobudza zawi lub podziw. To, o co ubiegamy si z najwyszym zapaem, rychoc dosiga wyyn; na szczycie trudno utrzyma si dugo, a zgodnie z prawami natury, co nie moe postpowa naprzd, musi si cofa. W pierwszej chwili z entuzjazmem rzucamy si w pogo za uznanymi wzorami, lecz zwtpiwszy w moliwo ich przecignicia czy nawet wykazania si identycznym wynikiem, razem z nadziej tracimy zapa; przestajemy siga po to, czego nie potrafimy dosign, porzucamy jak gdyby prze- mierzone ju szlaki w poszukiwaniu nowych. Pomijamy dziedziny, w kt- rych nie sposb wznie si nad poprzednikw, nadajemy inny kieru- nek naszym aspiracjom do sawy. W rezultacie czste i daleko idce zmiany w naszych deniach s najwiksz przeszkod w osigniciu doskonaoci.

18. Jak epoki, tak te poszczeglne miasta wzbudzaj podziw z uwa- gi na sw rol historyczn. Jeden grd attycki wyda wicej arcydzie wymowy ni pozostaa Grecja; mona by sdzi, e nard helleski, jakkolwiek fizycznie rozproszony po rnych pastewkach, umysy swoje zamkn w samych murach ateskich. Nie mniejsze zdumienie wzbudza fakt, i aden mwca z Argos, Teb czy Lacedemonu za ycia nie cieszy si powaaniem i po mierci nie zosta uznany za godnego pamici. Miasta te zreszt i na innych polach kultury umysowej byy jaowe. Wyjtek stanowi Teby, ktrym Pindar jako jedyny pieniarz przyspo- rzy blasku; Alkmana za Spartanie przypisuj sobie wbrew prawdzie.

84 P. Licinius Crassus, konsul z 131 roku; P. Cornelius Scipio Aemilianus, zwycizca Kartaginy w 146 roku; C. Laelius Minor, czo- owy przedstawiciel krgu scypioskiego; Ti. Gracchus, trybun z 133 roku; C. Gracchus, trybun z 123 roku; C. Fannius, konsul z 122 roku; Ser. Sulpicius Galba, konsul z 144 roku.

c matureque: Acidalius, Kritz.

21

K S I G A D R U G A

1. Potdze Rzymian otworzy by drog Scypion Starszy, Modszy otwar wrota zbytkowi1. Z chwil bowiem, gdy wygas lk przed Karta- gin i znikn wspzawodnik we wadztwie nad wiatem, Rzymianie ju nie krok po kroku, ale wprost w karkoomnym biegu porzucili drog cnoty na rzecz wystpku. Zdradzili starodawne zasady, wprowadzili nowe; spoeczestwo zamienio czujno na spokojny sen, or na roz- kosze, trudy na prniactwo.

Wtedy wznis portyki Scypion Nazyka 2 na Kapitolu, wtedy Metel- lus wspomniane ju wyej 3, wtedy Gneusz Oktawiusz najpikniej- sze w cyrku4. W lad za przepychem publicznym pody zbytek w yciu prywatnym.

Z kolei nastpia smutna i haniebna wojna hiszpaska z hersztem rozbjnikw, Wiriatem5, toczona z tak zmiennym powodzeniem, e czciej przynosia poraki Rzymianom. Kiedy wreszcie Wiriat zosta zabity raczej dziki podstpowi ni mstwu Serwiliusza Cepiona6, jeszcze powaniejsza wojna wybucha w Numancji. Miasto to nigdy nie uzbroio wicej nad dziesi tysicy swojej modziey7, lecz czy to przez wrodzon dziko, czy przez nieudolno naszego dowdztwa, czy te z aski opatrznoci zdoao przywie do haniebnych ukadw rnych wodzw rzymskich, wrd nich Pompejusza8, ma wielkiego imienia, pierwszego konsula w swym rodzie; nie mniej sromotne i zgubne trak-

1 P. Cornelius Scipio Africanus Maior, zwycizca Hannibala pod Zam w 202 roku; P. Cornelius Scipio Aemilianus Africanus Minor, zdobywca Kartaginy w 146 roku.

2 Zob. wyej, I 15. 3 Zob. wyej, I 11. 4 Zob. wyej, I 9. 5 Viriathus, bohater wojny luzytaskiej w latach 148-140, zgadzony w 140 roku. 6 Q. Servilius Caepio, konsul z 140 roku. 7 Osiem tysicy z pocztkiem wojny w 143 roku (zob. App. Iber. 76), cztery tysice z

kocem wojny w 133 roku (zob. Liv. Epit. 55). 8 Q. Pompeius, konsul z 141 roku; wyudzi od Numancji 30 talentw srebra za traktat,

ktry nastpnie uniewani.

22

taty podpisa z nimi konsul Hostilius Mancinus9. Pompejusz dziki wpywom w spoeczestwie unikn kary, Mancinus, ktry z poczucia wstydu nie prbowa uchyli si od odpowiedzialnoci, zosta przez fecja- w obnaony i ze zwizanymi na plecach rkoma wydany wrogom. Numancjanie odmwili jego przyjcia, podobnie jak niegdy zwyciscy Samnici spod Kaudium, owiadczajc, e wiaroomstwa ze strony pa- stwa nie mona zmy krwi jednego obywatela.

2. Wydanie Mancinusa wzniecio w kraju olbrzymie zaburzenia. Spowodowa je syn sawnego i znamienitego Tyberiusza Grakcha, po matce wnuk Publiusza Afrykaskiego, Tyberiusz Grakchus, ktry w cha- rakterze kwestora zawiera rzeczony ukad10. Czujc si uraony, e posunicie nie uzyskuje prawomocnoci, zarazem za lkajc si pro- cesu i rwnie surowej kary, Tyberiusz Grakchus, m skdind nieska- zitelnych obyczajw, znakomitych zdolnoci i szlachetnych zamiarw wzr wszystkich cnt, ktrymi moe poszczyci si miertelnik dziki doskonaej naturze i gorliwej pracy nad sob kiedy lat temu sto szedziesit dwa, za konsulatu Publiusza Mucjusza Scewoli i Lucjusza Kalpurniusza11, zosta wybrany trybunem ludowym, odstpi od arys- tokracji; przyrzek prawa obywatelskie caej Italii oraz ogosi ustawy rolne12, w obu wypadkach zmierzajc do obalenia panujcych stosun- kw pastwowych; przez sw polityk wywoa ogromne zamieszanie w kraju, przywodzc rzeczpospolit na skraj przepaci. Koleg na urzdzie, Oktawiusza, za to, e sta na stray dobra oglnego, pozbawi wadzy, po czym stworzy trzyosobow komisj do podziau gruntw i zakadania kolonii. Wprowadzi do niej siebie, swego tecia Appiu- sza13, ma konsularnego, oraz modocianego brata, Gajusza.

3. Wtedy wystpi Publiusz Scypion Nazyka14, wnuk ma uzna- nego niegdy przez senat za najlepszego obywatela 15, syn cenzora, kt- ry zbudowa portyki na Kapitolu, prawnuk Gneusza Scypiona, stryja synnego ma, Publiusza Afrykaskiego. Sam Nazyka nie piastowa w tym roku adnego urzdu i nosi szaty cywilne, lecz chocia by cio-

9 C. Hostilius Mancinus, konsul z 137 roku; skapitulowa w Hiszpanii z dwudziestotysiczn armi.

10 W 136 roku. 11 P. Mucius Scaevola i L. Calpurnius Piso Frugi, konsulowie z 133 roku. 12 Wiadomo niecisa: Tyberiusz przeprowadzi jedynie ustaw roln o podziale ziemi

pastwowej; spraw obywatelstwa Italikw (lub raczej Latynw) zaj si dopiero Gajusz. 13 Ap. Claudius Pulcher, konsul z 143 roku, 14 P. Cornelius Scipio Nasica Serapio, konsul z 138 roku. 13 P. Cornelius Scipio Nasica, konsul z 191 roku, uznany przez senat za najlepszego

obywatela w 204 roku.

23

tecznym bratem Tyberiusza Grakcha, przedkada ojczyzn nad wizy pokrewiestwa i wszystko, co nie leao w interesie pastwa, poczy- tywa za osobist krzywd; z powodu tych zalet zosta wybrany zaocz- nie najwyszym kapanem, czego przed nim nikt nie dostpi. Nazyka wic zarzuciwszy po togi na lewe rami i stanwszy na najwyszych stopniach Wzgrza Kapitoliskiego zawoa, aby wszyscy, ktrzy prag- n caoci rzeczypospolitej, podyli za nim. Na jego wezwanie opty- maci, senatorowie, wiksza i lepsza cz stanu rycerskiego oraz lud jeszcze nie Skaony zgubnymi zamysami runli na Grakcha, ktry sta poniej na placu w otoczeniu swoich zwolennikw i sowami podburza do buntu rzesze zebrane z caej niemal Italii. Napadnity rzuci si do ucieczki, a kiedy zbiega po zboczu kapitoliskim, zosta ugodzony uomkiem awy i w ten sposb przedwczesn mierci zakoczy y- wot, ktry mg w blasku chway przepdzi. Taki by pocztek prze- lewu krwi obywatelskiej i bezkarnego panowania mieczy w miecie Rzymie. Odtd prawo ulego przemocy, a kto by silniejszy, przewodzi. Tarcia wewntrzne, uprzednio agodzone zazwyczaj drog wzajemnych ustpstw, teraz rozstrzygao elazo. Wojny wybuchay nie z uzasadnio- nych przyczyn, lecz wobec widokw na zyski. Temu stanowi rzeczy nawet nie trzeba si dziwi; przykady za nigdy nie zatrzymuj si u swego rda, lecz skierowane w najwsze nawet oysko, toruj sobie drog, by rozla si moliwie szeroko. Czowiek, skoro raz zboczy z prostej cieki, niebawem stacza si w otcha. Nikt te nie uzna za haniebne dla siebie tego, co innym korzy przynioso.

4. Podczas gdy na terenie Italii rozgryway si powysze wypadki, samozwaczy potomek rodu krlewskiego, Arystonik, po mierci krla Attalosa opanowa orem Azj, ktr zmary wadca testamentem przekaza by narodowi rzymskiemu, podobnie jak potem Bityni prze- kaza Nikomedes16. Wichrzyciel pokonany przez Marka Perpenn w triumfie by prowadzony przez Maniusza Akwiliusza17. Nastpnie ponis kar mierci, gdy na pocztku wojny zgadzi ustpujcego z Azji prokonsula, wybitnego prawnika, Krassusa Mucjana18.

Wtedy, po tylu klskach doznanych przez Rzymian pod Numancj, pogromca Kartaginy, Publiusz Scypion Afrykaski Emilianus, zosta wybrany powtrnie konsulem19 i wysany do Hiszpanii, gdzie potwier-

16Attalos III, krl pergamoski, zmar w 133 roku; Nikomedes III, krl Bityinii, przekaza swe pastwo Rzymowi w 74 roku.

17 M. Perpenna, konsul z 130 r.; M. Aquilius (i C. Sempronius Tuditanus, zob. niej), konsulowie z 129 roku.

18 P. Licinius Crassus Dives Mucianus, konsul z 131 roku; pokonany i zgadzony przez Arystonika w roku 130.

19 W 134 roku; po raz pierwszy by konsulem w 147 roku.

24

dzi zyskan w Afryce opini, e jest szczliwym i mnym wodzem. Numancj obieg, w pitnastym miesicu od chwili przybycia zdoby i zrwna z powierzchni ziemi. Przez oba zwycistwa przekaza na wieki pamici potomnych imi grodoburcy, jak do jego czasw aden czowiek w adnym narodzie. Niszcc bowiem Kartagin i Numancj, z jednej strony uwalnia Rzymian od lku, z drugiej bra pomst za zniewagi, jakich doznali.

Na pytanie trybuna Karbona20, co sdzi o zabjstwie Tyberiusza Grakcha, Scypion odpowiedzia: jeli mia zamiar opanowa wadz w rzeczypospolitej, susznie zosta zgadzony. Kiedy na te sowa ze- brani podnieli gniewne gosy, odrzek: tyle razy bez trwogi suchaem wrzasku uzbrojonych wrogw, jake wic mgbym dba o krzyk ludzi waszego pokroju, dla ktrych Italia jest macoch? Wkrtce po powro- cie do Rzymu dwukrotny konsul, dwukrotny triumfator, dwakro gro- micy gronych wrogw rzeczypospolitej, za konsulatu Maniusza Akwi- liusza i Gajusza Semproniusza, lat temu sto pidziesit siedem, pew- nego ranka zosta znaleziony w ou bez ycia, ze ladami uduszenia na szyi. Z powodu mierci tak wielkiego ma nie podjto adnych do- chodze; wyniesiono z gow zakryt zwoki czowieka, przez ktrego czyny Rzym wynis gow nad cay glob ziemski. Bez wzgldu na to, czy znalaz mier wskutek zrzdzenia losu, jak sdzi wikszo historykw, czy te pad od skrytobjczej doni mordercy, jak niekt- rzy przekazuj, pewne pozostanie, i ywot przepdzi w dostoje- stwach i nikomu ze swych poprzednikw z wyjtkiem dziadka nie ustpi w blasku. Odszed ze wiata w wieku pidziesiciu szeciu lat. Co do tego jeli kto ma zastrzeenia, niechaj wemie pod uwag fakt, e pierwszy konsulat osign w trzydziestym smym roku ycia; prosty rachunek rozproszy wtpliwoci.

5. Na jaki czas przed zburzeniem Numancji odbya si sawna wy- prawa hiszpaska Decymusa Brutusa 21, ktry przedar si przez wszyst- kie plemiona Hiszpanii, zawadn wieloma miastami, mnstwo miesz- kacw wzi do niewoli i dotar do okolic, zaledwie ze syszenia zna- nych. Za zasugi wojenne uzyska przydomek Gallieki.

Kilka lat przed nim w tym samym kraju sprawowa dowdztwo Kwintus Macedoski22. O jego niezwykej surowoci wiadczy nast- pujcy wypadek. W czasie szturmu na miasto hiszpaskie, zwane Kon-

20 C. Papirius Carbo, trybun ludowy z 131 lub 130 roku, konsul z 120 roku. 21 D. Iunius Brutus, konsul z 138 roku; w nastpnym roku walczy z Gallekami w

pnocno-zachodniej Hiszpanii. 22 Jako prokonsul, w 142 roku.

25

trebia, pi kohort legionowych zostao zmuszonych do odwrotu z trud- nej, wyjtkowo stromej pozycji. Metellus rozkaza natychmiast wraca na opuszczone stanowiska. Nie przerazi go widok onierzy, ktrzy w przewiadczeniu, e id na mier, poczli tu przed bitw sporz- dza testamenty. Niezomny wdz, odzyska jako zwycizcw wojsko wysiane rzekomo na zgub. Tyle sprawi potrafi wstyd poczony z l- kiem i nadzieja szukana w rozpaczy.

Jak Metellus Macedoski zdoby sobie saw mnym i surowym czynem, tak Fabiusz Emilianus23, za przykadem (Emiliusza) Paulusa, zasyn w Hiszpanii z wzorowej karnoci.

6. Szalestwo, ktremu uleg Tyberiusz, po upywie dziesiciu lat opanowao z kolei Gajusza Grakcha, podobnego do brata tak z wszelkich zalet, jak i z tego bdu, pod wzgldem zdolnoci i wymowy daleko wybitniejszego. Gdyby zachowa rozwag i spokj ducha, Gajusz mg z atwoci sta si pierwszym obywatelem w pastwie, lecz czy to szukajc zemsty za mier brata, czy torujc sobie drog do wadzy krlewskiej, za jego przykadem sign po trybunat24, a majc na oku cele znacznie wiksze i mielsze nadawa prawa obywatelskie wszystkim Italikom sigajc po Alpy nieomal, dzieli grunty, zabrania w myl dawnej ustawy Licyniusza25 by jakikolwiek obywatel posia- da wicej ziemi nad piset morgw (iugera), ustanawia nowe ca, prowincje zapenia nowymi koloniami, przenosi sdy z senatu do ry- cerzy, zaprowadzi zwyczaj rozdawania zboa ludowi: jednym sowem, wszystko podway, wszystko poruszy, wszystkim wstrzsn; nie pozo- stawi niczego w dawnym stanie. Nawet godno trybuna bez przerwy dwa razy sprawowa.

Gajusza ciga zbrojnie i przyprawi o mier konsul Lucjusz Opi- miusz26, ktry jako pretor zburzy Fregelle. Za jego spraw zgin rwnie Fulwiusz Flakkus, byy konsul i triumfator27, ywicy rwnie niecne zamiary, ktrego Gajusz przybra by na miejsce brata, Tybe- riusza, pozornie jako triumwira, w rzeczywistoci jako wsplnika wa- dzy krlewskej. W caej sprawie Opimiusz dopuci si jednej niego- dziwoci: wyznaczy nagrod za gow nie powiem Grakcha, lecz

23 Q. Fabius Maximus Aemilianus, rodzony syn zwycizcy spod Pydny, konsul z 145 roku, walczy w Hiszpanii jako prokonsul w 144 raku.

24 W 123 roku. 25 Lex Sextia Licinia, uchwalona w 367 roku na wniosek trybunw ludowych, L. Sextiusa

i C. Liciniusa Stolona, ograniczaa area ziemi pastwowej, uytkowanej przez poszczeglnego obywatela, do 500 iugera (=125 ha.)

26 L. Opimiue, konsul z 121, pretor z 125 roku. 27 M. Fulvius Flaccus, konsul z 125 roku, walczy zwycisko z Galiami w okolicach

Massylii.

26

obywatela rzymskiego, obiecujc zrwnoway jej ciar zotem. Uzbro- jony i nawoujcy do walki Flakkus zosta zamordowany wraz ze starszym synem na Awentynie. Grakchus prbowa uciec, a w momen- cie gdy mieli go uj wysannicy Opimiusza, nadstawi szyj niewolni- kowi imieniem Euporos, ktry z t sam gorliwoci, z jak udzieli pomocy panu, sam odebra sobie ycie. W tym dniu niezwyk wierno wzgldem Grakcha okaza rycerz rzymski, Pomponiusz: powstrzyma na mocie jego nieprzyjaci, jak niegdy Kokles28, nastpnie za przebi si mieczem. Zwoki Gajusza Grakcha, podobnie jak przedtem Tyberiu- sza, z niepojtym okruciestwem zwycizcw zostay wrzucone do Tybru.

7. Taki kres ywota, taka mier przypady w udziale synom Ty- beriusza Grakcha, wnukom Publiusza Scypiona Afrykaskiego, mom, ktrzy w zym kierunku uyli swych niepospolitych zdolnoci; obaj zginli jeszcze za ycia matki, Kornelii, crki Scypiona Afrykaskiego. Gdyby za o godnoci ubiegali si spokojnie, w granicach praw obywa- telskich, sama rzeczpospolita by im ofiarowaa to, czego dopi pragnli drog rewolucji.

Do okropnoci tych dni dodano szczeglnie jaskraw zbrodni: z woli Opimiusza ponis mier, niespena osiemnastoletni syn Fulwiusza Flak- ka, modzieniec niezwykej urody, nie skaony wystpkami rodzica, z jego polecenia wysany w celu rokowa z obozem przeciwnym. Gdy go ujrza zalanego zami w drodze do wizienia przyjaciel, wieszczek etruski, zawoa: czemu tak raczej nie postpisz?" To mwic trzasn gow o kamienny wgar odrzwi wiziennych z tak si, e mzg trysn, i natychmiast wyzion ducha.

Na przyjaci i klientw Grakchw wnet posypay si procesy z su- rowymi wyrokami. Pami o nich ya w spoeczestwie, tote gdy Opimiusz, skdind m nieposzlakowany i powany, zosta potem skazany przez sd publiczny, nikt nie litowa si nad jego losem29.

W okresie pniejszym nienawi i procesy pastwowe susznie day si we znaki rwnie Rupiliuszowi i Popiliuszowi, ktrzy w czasie swego konsulatu z ca bezwzgldnoci sroyli si na przyjacioach Tyberiu- sza Grakcha 30.

Przy okazji wspomn o szczegle mao zwizanym ze znajomoci tak doniosych spraw. Lucjusz Opimiusz jest konsulem, od ktrego

28 P. Horatius Cocles, bohater rzymski z czasw walk z krlem etruskim, Porsenn. 29 L. Opimius zosta skazany w 110 roku jako wspodpowiedzialny za klski w wojnie z

Jugurt. 30 P. Popillius Laenas i P. Rupilius, konsulowie z 132 roku, skazani na wygnanie za

spraw Gajusza Grakcha w 123 (lub 122) roku.

27

wziy nazw przesawne wina opimiaskie. Mona wnosi, e po tak dugim czasie nie zachowaa si z nich nawet kropla: twj bowiem, Marku Winicjuszu, konsulat od jego dzieli okres stu pidziesiciu lat.

Sam Opimiusz ywi wrogie uczucia wobec swoich ofiar i szuka odwetu. Std jego czyny spotkay si z mniejszym uznaniem: uwaano, e zemsty dokona raczej z nienawici osobistej ni ze wzgldu na dobro oglne.

Do najbardziej szkodliwych jestem skonny zaliczy ustawy (Ga- jusza) Grakcha, na mocy ktrych zakada kolonie poza Italia. Przod- kowie nasi z ca troskliwoci unikali tego kroku i nawet na spis ludnoci zawsze odwoywali do Italii obywateli rzymskich z prowincji. Widzieli bowiem, o ile potniejsza staa si Kartagina od Tyru, Mas- sylia od Fokai, Syrakuzy od Koryntu, Kyzikos od Bizancjum i /od Miletu, w ogle kolonie od swych metropolii. Pierwsz koloni, zaoon poza Itali, bya Kartagina; nastpnie, za konsulatu Porcjusza i Mar- cjusza, zostaa zaoona Narbo Martius31.

8, Z kolei naley wspomnie o surowoci sdw. M konsularny, Gajusz Katon32, wnuk Marka, siostrzeniec (Publiusza) Afrykaskiego, po powrocie z prowincji Macedonii zosta skazany za zdzierstwa, chocia cae jego przestpstwo oszacowano na cztery tysice sestercji. Sdziowie z owych czasw bowiem bardziej na z wol ni na wielko wystpkw baczyli; oceniali czyny wedug intencji, wyrokowali o winie, a nie o jej rozmiarach.

W tym mniej wicej czasie odprawili triumfy jednego dnia dwaj bracia Metellusowie33. Przykadem rwnie gonym i do dzi w swoim rodzaju jedynym by wsplny konsulat synw zdobywcy Kapui, Ful- wiusza Flakka; jeden z nich wprawdzie drog adopcji przeszed by do rodu Acidinusa Manliusza34. Natomiast Metellusowie, ktrzy razem sprawowali cenzur, byli brami stryjecznymi, nie rodzonymi35; ostat- niego rodzaju zbieno, jak dotd, zdarzya si tylko Scypionom36.

W tych latach przeszli Ren Cymbrowie i Teutoni, niebawem sawni 31 Zob. wyej, I 15. 32 C. Porcius Cato, konsul z 114 roku. 33 W 111 roku; M. Caecilius Metellus, konsul z 115 roku, triumfowa nad Sardyni, jego

brat, C. Caecilius Metellus Caprarius, konsul z 113 roku, nad Tracj. 34 Q. Fulyius Flaccus, konsul z 212 roku, zdoby Kapu w 211 roku; jego synowie Q.

Fulvius Flaccus i L. Manlius Acidinus Fulvianus byli konsulami w 179 roku. 35 Bracia stryjeczni, Q. Caecilius Metellus Numidicus i C. Cae-

cilius Metellus Caprarius, cenzorowie z 102 roku. 36 Prawdopodobnie Wellejusz ma na myli edylat Publiusza i Marka Scypionw z 213

roku (zob. Polyb. X 4).

28

przez liczne klski nasze i swoje. Gony by w tym czasie triumf nad Skordyskami Minucjusza37, ktry wybudowa portyki, do dzi chtnie odwiedzane przez publiczno.

9. W tym samym okresie zajanieli talentem krasomwczym: Scy- pion Emilianus, Leliusz, Serwiliusz Galba, obaj Grakchowie, Gajusz. Fanniusz i Papiriusz Karbon. Nie sposb te pomin milczeniem, Metellusa Numidyjskiego i Skaura38, przede wszystkim za Lucjusza Krassusa i Marka Antoniusza 39. Ich nastpcami w czasie i zdolnociach byli Gajusz Cezar Strabon i Publiusz Sulpicjusz 40. Kwintus Mucjusz41 natomiast cieszy si wikszym uznaniem z powodu znajomoci prawa ni z racji wymowy w cisym znaczeniu.

Rwnie inni ludzie z tej epoki zdobyli talentem zasuon saw: Afraniusz, w komedii o tematyce rodzimej, Pakuwiusz i Akcjusz w tra- gedii; Akcjusz wznis si tak wysoko, e mg i w zawody z genial- nymi pisarzami greckimi, a nawet w ich gronie zapewni swoim sztukom, poczesne miejsce prawie nadrabiajc braki warsztatowe si wyrazu.

Wielk wzito zdoby te Lucyliusz, ktry w czasie wojny numan- tyskiej suy jako rycerz pod rozkazami Publiusza Afrykaskiego.

W tym samym czasie pod wodz tego konsula suyli dwaj modzi ludzie, Jugurta i Mariusz, uczc si we wsplnym obozie sztuki wojen- nej, ktr potem mieli zuytkowa w obozach sobie wrogich.

Ju wtedy, jako mody czowiek, uprawia historiografi Syzenna42, lecz dzieo swe o wojnie domowej i sullaskiej ogosi wiele lat pniejr w wieku dojrzaym. Starszy od Syzenny by Celiusz, rwienikami byli Rutiliusz, Klaudiusz Kwadrygariusz i Waleriusz Antias 43.

Nie naley te zapomina, e w tej epoce tworzy Pomponiusz 44, bo- gatya w myli, w jzyku chropowaty, godny wzmianki za wprowadzenie nowego gatunku literackiego.

37 M. Minucius Rufus, konsul z 110 roku, odprawi triumf w 106 roku. 38 Q. Caecilius Metellus Numidicus, konsul z 105 roku; M. Aurelius Scaurus, konsul z

108 roku. 39 L. Licinius Crassus, konsul z 95 roku; M. Antonius, konsul z 99 roku. 40 C. lulius Caesar Strabo Vopiscus, edyl kurulny z 90 raku; P. Sulpicius Rufus, trybun

ludowy z 88 roku. 41 Q. Mucius Scaevola, konsul z 95 roku. 42 L. Cornelius Sisenna, pretor z 78 roku; ogosi Historiae w dwunastu ksigach

traktujce o wojnie ze sprzymierzecami i o wojnie sullaskiej. 43 P. Rutilius Rufus, konsul z 105 roku, autor pamitnikw; L. Coelius Antipater, Q,

Claudius Quadrigarius i Valerius Antias byli annalistami. 44 Pomponiusz nada form literack atellaskiej farsie. a crebrum: Orelli, Kritz.

29

10. Uczcijmy wzmiank surowo cenzorw, Kasjusza Longina i Cepiona 15, ktrzy lat temu sto pidziesit trzy wezwali przed swj trybuna wieszczka, Lepidusa Emiliusza, za to, e wynaj dom za sze tysicy sestercji. Gdy za dzisiaj kto paci za mieszkanie tak niski czynsz, z trudem uchodzi za senatora. Jak szybko wpada si z prawoci w wady, z wad w wystpki, z wystpkw w przepa moraln!

W tym czasie Domicjusz46 odnis znakomite zwycistwo nad Arwe- rnami, Fabiusz47 nad Allobrogami. Fabiuszowi, wnukowi (Emiliusza) Paulusa, od zwyciskiej wyprawy nadano przydomek Allobrogijski.

Zasuguje na wzmiank niezwyke z jednej strony wspaniae, z drugiej niejako ograniczone prawami liczby szczcie rodziny Domicjuszw. yjcego dzi jej przedstawiciela, Gneusza48, modego czowieka szlachetnej prostoty, poprzedzio siedmiu Domicjuszw, kady by jedynakiem, kady osign konsulat i godnoci kapaskie, prawie kady odprawia triumf.

11. Nastpnie 49 prowadzi wojn jugurtysk Kwintus Metellus, najwybitniejszy m swego pokolenia. W jego sztabie suy jako legat wspomniany ju wyej Gajusz Mariusz, wieniak z pochodzenia, szor- stki i nieokrzesany, w yciu nieskazitelny, rwnie znakomity w wojnie, jak w czasie pokoju zowrogi, sawy ponad miar dny i nigdy nie syty, w namitnociach niepohamowany, zawsze skonny do wichrze. Za porednictwem poborcw podatkowych i innych ludzi prowadzcych interesy w Afryce oskara Metellusa o opieszao, wskazujc, e zanosi si ju na trzeci rok wojny, o dum waciw arystokracji i o ch prze- duania wadzy wojskowej. Oskarenia odniosy zamierzony skutek: kiedy uzyskawszy urlop przyby do Rzymu, sam zosta wybrany kon- sulem 50 i naczelnym wodzem w wojnie niemal ukoczonej przez Metel- lusa, ktry dwukrotnie w otwartym boju rozgromi by oddziay Jugur- ty. W kadym razie Metellus i triumf okazay odprawi, i w nagrod za mstwo uzyska zasuony przydomek Numidyjskiego.

Jak przed chwil na rd Domicjuszw, tak teraz pragn zwrci uwag na wietno Cecyliuszw. W tym okresie, w przecigu okoo dwunastu lat wicej ni dwunastu Metellusw byo bd konsulami, bd cenzorami, bd zaszczyconymi triumfem wodzami. Z tego wida,

45 On. Servilius Caepio i L. Cassius Longinus, cenzorowie z 125 roku. 46 Cn. Domitius Ahenobarbus, konsul z 122 roku. 47 Q. Fabius Maximus, konsul z 121 roku. 48 Cn. Domitius Ahenobarbus, oeniony z Agryppin Modsz, ojciec cesarza Nerona. 49 W latach 109 - 107. 50 Na 107 rok.

30

e szczcie poszczeglnych rodw, podobnie jak szczcie miast i pastw, ma swj etap rozkwitu, staroci, upadku.

12. W Afryce Gajusz Mariusz mia w charakterze kwestora Lucjusza Sull, zwizanego z nim ju wtedy, jak gdyby sama opatrzno udzielaa przestrogi na przyszo. Dziki jego poselstwu do krla Bokchusa okoo sto trzydzieci cztery lata temu dosta w swe rce Jugurt 51; wyznaczony ponownie konsulem52 wrci do Rzymu i u progu drugiego konsulatu, dnia l stycznia poprowadzi pojmanego wadc w triumfie.

Tymczasem rozlane w olbrzymiej masie ludy germaskie, ktre jak podaem wyej53 nosiy nazw Cymbrw i Teutonw, wtargny do Galii. Armi konsulw Cepiona i Manliusza54 pobiy na gow i zniosy doszcztnie, podobnie jak wczeniej wojska Karbona56 i Sy- lana56; zgadziy wielu Rzymian o najsawniejszych imionach, wrd nich ma konsularnego Aureliusza Skaura57. Nard rzymski osdzi, e aden wdz nie potrafi skuteczniej odeprze nawau nieprzyjaci ni Mariusz. Rok za rokiem wic powierza mu konsulat. Trzeci pocho- ny przygotowania wojenne. W tym roku trybun ludowy, Gneusz Domicjusz, przeprowadzi ustaw o wybieralnoci kapanw przez na-, rd 58; poprzednio kolegia kapaskie uzupeniay si samorzutnie.

W czasie czwartego konsulatu59 Mariusz star si z Teutonami po drugiej stronie Alp, w okolicy Aquae Sextiae. W dwudniowej walce wytpi plemi Teutonw, kadc trupem ponad sto pidziesit tysicy wrogw.

Za pitego konsulatu60 wesp z prokonsulem Kwintusem Lutacju- szem Katulusem stoczy ze wszech miar pomyln bitw (z Cymbrami) na Polach zwanych Raudyjskimi; wrogowie stracili ponad sto tysicy ludzi w zabitych i wzitych do niewoli.

51 W 105 roku. 52 Na 104 rok. 53 Zob. wyej, II 9. 54 Q. Servilius Caepio, konsul z 106 roku, i On. Manlius Maximus, konsul z 105 roku,

rozgromieni przez Germanw w 105 roku pod Arausio w poudniowej Galii. 55 Cn. Papirius Carbo, konsul z 113 roku, pokonany przez Cymbrw pod

Noreia w pnocnej Ilirii. 56M. Iunius Silanus konsul z 109 roku, kilkakrotnie zwyciony w Galii przez Teutonw i

Cymbrw. 57 M. Aurelius Scaurus, konsul suffectus z 108 roku, legat w armii Manliusza w 105 roku. 58 Dane niecise: Mariusz by po raz trzeci konsulem w 103 roku, Cn. Domitius

Ahenobarbus trybunem w 104. 59 102 rok. 60 101 rok.

31

Mona przyj, e swym zwycistwem Mariusz zasuy na to, by rzeczpospolita nie aowaa, e przyszed na wiat: zo bowiem zrwno- way dobrem.

Szsty konsulat otrzyma niejako w nagrod za pooone zasugi, lecz podczas niego rwnie okry si chwa powcigajc orem sza Serwiliusza Glaucji i Saturnina Apulejusza, ktrzy godzili w ustrj republikaski, sprawujc rok za rokiem urzdy i rozpdzajc wrd gwatw i rzezi zgromadzenia ludowe61; za dziaalno zgubn dla pastwa konsul ukara ich mierci w Kurii Hostilii.

13. Z kolei po upywie kilku lat urzd trybuna obj Marek Liwiusz Druzus62, przedstawiciel znakomitego rodu, wybitny mwca i pod kadym wzgldem prawy czowiek, ktremu, niestety, we wszelkich poczynaniach bardziej dopisay zdolnoci i zalety serca nieli powodze- nie. Kiedy pragn przywrci dawn wietno stanowi senatorskiemu i przenie na powrt do niego sdy od rycerzy ktrzy uzyskawszy na mocy ustaw grakchaskich wadz sdownicz poczli si sroy na wielu sawnych i niewinnych osobach, wreszcie wrd ogromnego alu spoeczestwa skazali pozwanego o zdzierstwo w prowincji Publiusza Rutyliusza63, wzr uczciwoci nie tylko wrd ludzi swej doby, lecz w kadej epoce we wszystkim, co przedsibra w interesie senatu, mia senat przeciwko sobie. Nie pojmowali ojcowie, e jeli zgasza jakie wnioski korzystne dla ludu, czyni to jedynie w celu zwabienia i pozyskania szerokich warstw spoeczestwa, e chodzi mu po prostu o to, by lud za cen drobnych ustpstw by skonny pj na wiksze. W kocu tak tragiczny los przypad w udziale Druzusowi, e senat nad jego zbawienne pomysy przedkada zbrodnicze knowania innych try- bunw, gardzi zaszczytem przeze ofiarowanym, krzywdy z ich strony spokojnie przyjmowa, jego wielkiej sawy zazdroci, ich miernoci pobaa.

14. Widzc, e dobre zamiary id na marne, Druzus zmieni poli- tyk: teraz postanowi nada Italii obywatelstwo rzymskie. Pewnego dnia, w toku akcji na rzecz nowej ustawy, wrciwszy z rynku w otocze- niu niezliczonej i bezadnej rzeszy, ktra mu stale towarzyszya, na dziedzicu wasnego domu otrzyma cios sztyletem. Upad z narzdziem zbrodni wci utkwionym w boku i w cigu paru godzin skona. Zanim

61 100 rok; L. Apuleius Saturninus wybrany po raz trzeci trybunem (na 99 rok), C. Servilius Glaucia, pretor z 100 roku, wbrew prawu de- sygnowany konsul na 99 rok.

62 10 grudnia 92 roku. Liwiusz Druzus by dziadkiem ony Augusta Diwii; jest sawiony w podobny sposb przez Sallustiusza (Epist. ad Caes. II 6).

63 P. Rutilius Rufus, konsul z 105 roku, legat prokonsula Azji, Kwintusa Mucjusza Scewoli z 94 roku, skazany w 92 roku.

32

odda ostatnie tchnienie, spogldajc na tum stojcy wkoo i gono zawodzcy, wyrzek z gbokim przewiadczeniem sowa: czy kiedy, drodzy przyjaciele i krewni, mie bdzie rzeczpospolita podobnego do mnie obywatela?" Taki kres ywota mia przesawny modzieniec. Trzeba wspomnie o wypadku, ktry te rzuca wiato na jego obyczaje: kiedy budowa dom na Wzgrzu Palatyskim na miejscu tego; ktry kiedy nalea do Cycerona, potem do Cenzoryna64, a dzi naley do Statyliu- sza Sysenny65 architekt obieca postawi go tak, e bdzie idealnie zakryty przed oczami osb postronnych i nikt nie zdoa do niego zajrze. Na to odpowiedzia Druzus: jeli znasz si cokolwiek na rzemiole, tak stawiaj mj dom, aby kady mg zobaczy, co porabiam".

15. mier Druzusa rozpalia od dawna ju tlejce zarzewie wojny ze sprzymierzecami. I tak, za konsulatu Lucjusza Cezara i Publiusza Rutyliusza66, lat temu sto dwadziecia, caa Italia chwycia za bro przeciw Rzymowi. Zo wzio pocztek od Askulanw, ktrzy zabili pretora Serwiliusza67 i jego legata, Fontejusza, nastpnie przenioso si do Marsw, a niebawem opanowao wszystkie okolice. Po stronie upole- dzonej przez los leaa suszno: o prawa obywatelskie w Rzymie ubie- gay si ludy, ktre swym orem strzegy jego wadztwa dostarczajc przez wszystkie lata i we wszystkich wojnach podwjnej liczby piechoty i jazdy; odmawiao im praw obywatelskich pastwo, ktre dziki nim wznioso si na takie wyyny, e mogo z gry traktowa przedstawicieli tej samej narodowoci i krwi na rwni z ociennymi i cudzoziemskimi szczepami.

Wojna ze sprzymierzecami pochona ponad trzysta tysicy mo- dziey italskiej. Podczas niej najbardziej gonymi wodzami ze strony rzymskiej byli: Gneusz Pompejusz68, ojciec Gneusza Pompejusza Wiel- kiego; wymieniony ju wyej Gajusz Mariusz; pretor z poprzedniego roku, Lucjusz Sulla; Kwintus Metellus, syn Numidyjskiego, obda- rzony w peni zasuonym przydomkiem Pius (Zbony); albowiem dziki swojej zbonoci, z poparciem senatu i zgod ludu rzymskiego przywrci na ono ojczyzny ojca, wypdzonego z kraju przez trybuna ludowego, Lucjusza Saturnina, za to, e sam jeden nie chcia zaprzysic jego praw. Metellus Numidyjski za nie by tak sawny z racji swych triumfw i najwyszych godnoci, jak bd przez powd wygnania, bd przez wygnanie, bd przez powrt.

64 L. Marcius Censorinus, przyjaciel Antoniusza, konsul z 39 roku. 65 Ti. Statilius Sisenna, konsul z 16 roku n.e. 66 L. Iulius Caesar i P. Rutilius Rufus, konsulowie z 90 roku. 67 Q. Servilius, pretor lub propretor z wadz prokonsularn, zgadzony pod koniec 91

roku. 68 Cn. Pompeius Strabo, konsul z 89 roku.

33

16. Ze strony Italikw najbardziej znanymi wodzami byli: Sio Popedius, Heriusz Azyniusz, Instejusz Katon, Gajusz Pontidiusz, Tele- sinus Poncjusz, Mariusz Egnatjusz i Papiusz Mutilus.

Nie zamierzam przez skromno uszczupla sawy rodu, ktrego jestem dziedzicem, skoro mwi prawd. I tak, dusz wzmiank musz powici pamici mojego pradziadka, Minacjusza Magiusza z Ekula- neum, wnuka Decjusza Magiusza, naczelnika Kampanw, ma sawnego z cnoty, wiernoci63. W wojnie italskiej Minacjusz sw wierno wzgl- dem Rzymian okaza w taki sposb, e wesp z Tytusem Didiuszem 70, przy pomocy legionu, ktry sam zacign wrd Hirpinw, zdoby miasto Herkulaneum, wraz z Sull oblega Pompeje i opanowa Komps. O jego bohaterskich czynach donosz rni historycy, najdokadniej Hortensjusz w swoich Rocznikach rzymskich71. Za okazan lojalno nard rzymski odwdziczy si Minacjuszowi w peni: obdarzy go imiennie prawami obywatelskimi, a dwu jego synw wybra pretorami w epoce, kiedy liczba pretorw ograniczaa si jeszcze do szeciu72.

Losy wojny ze sprzymierzecami byy straszne i zmienne. Podczas dwu kolejnych lat dwaj konsulowie rzymscy, Rutiliusz, a nastpnie Porcjusz Katon 73, ponieli mier z rki wrogw; wojsko narodu rzym- skiego w wielu miejscach poszo w rozsypk. Kto raz przywdzia paszcz wojskowy, dugo musia go nosi.

Na stolic swego pastwa sprzymierzecy obrali miasto Korfinium, nazywajc je Italik. Dopiero powoli, przez przyjmowanie do grona obywateli tych, ktrzy za bro w ogle nie chwytali lub wczenie j zoyli, siy rzymskie okrzepy. Zachwian i upadku blisk rzeczpospo- lit wsparli i ocalili Pompejusz, Mariusz i Sulla.

17. Kiedy wojna italska, w ktrej Rzymianie sabsi militarnie, a nie z powodu poniesionych strat woleli nada obywatelstwo pokonanym i upokorzonym, po wikszej czci dobiegaa kresu z wyjtkiem ognisk w rejonie Noli konsulat objli Kwintus Pompejusz i Lucjusz Korne- liusz Sulla74, m dla ktrego do chwili zwycistwa brak pochwa, a po zwycistwie nagan nie wystarcza.

69 Magius Decius, sawny ze swej wiernoci wzgldem Rzymian w cza- sie wojny z Hannibalem (zob. Liv. XXXIII 7 -10).

70 T. Didius, konsul z 98 roku, poleg w czasie szturmu na Herkulaneum 11 czerwca 89 roku (zob. Ovid. Fasti VI 567 - 568).

71 Q. Hortensius Hortalus (114 - 50), znany mwca i polityk, uczestni- czy w wojnie ze sprzymierzecami.

72 Od 366 roku by jeden pretor, od 242 dwu, od 227 czterech, od 197 szeciu, od czasw Sulli omiu; Cezar podnis ich liczb do dziesiciu, potem do czter- nastu, nastpnie do szesnastu.

73 L. Porcius Cato, konsul z 89 roku. 74 Q. Pompeius Rufus i L. Cornelius Sulla, konsulowie z 88 roku.

34

Pochodzi Sulla z rodziny arystokratycznej; jego przodkiem w sz- stym pokoleniu by Korneliusz Rufinus75, znany wdz z okresu wojny z Pyrrusem. wietno rodu jednak z latami podupada. Sam Sulla przez dugi czas postpowa tak, jakby w ogle nie zamierza stara si o konsulat. Kiedy wszake po preturze zabysn w wojnie italskiej, tak jak poprzednio pod rozkazami Mariusza w Galii, gdzie jako legat kil- kakrotnie rozbi wybitnych wodzw nieprzyjacielskich, w miar powo- dzenia nabra otuchy. Wszcz zabiegi o konsulat i zosta wybrany na t godno gosami prawie wszystkich obywateli. Osign j jednak dopiero w czterdziestym dziewitym roku ycia.

18. W tym czasie prowincj Azj opanowa krl Pontu, Mitrydates, ktrego nie sposb pomin milczeniem ani wymieni mimochodem; energiczny w wojnie, mny nad podziw, niekiedy szczciem, zawsze duchem wielki, rozumem wdz, ramieniem onierz, w nienawici wzgldem Rzymian Hannibal. W zdobytym kraju wymordowa wszy- stkich obywateli rzymskich; w listach rozesanych do poszczeglnych miast poleci pozabija ich jednego dnia i o jednej godzinie, obiecujc w zamian sowite nagrody. W tym czasie nikt nie dorwna Rodyjczy- kom w odwadze, z jak przeciwstawili si Mitrydatesowi, ani w wier- noci dochowanej Rzymianom. Wierno rodyjska zajaniaa szczeglnie na tle wiaroomstwa Mitylenian, ktrzy wydali Mitrydatesowi w wizach Maniusza Akwiliusza76 wraz z innymi Rzymianami; Mitylenie utracon wolno przywrci pniej, wycznie ze wzgldu na Teofanesa77, Pompejusz.

Kiedy straszliwy krl zdawa si zagraa samej ju Italii, Azja jako prowincja przypada Sulli w drodze losowania. Nowy namiestnik wyruszywszy ze stolicy, zatrzyma si pod Nol, ktra jak gdyby au- jc nieskazitelnej wiernoci z okresu wojny punickiej odmawiaa zo- enia broni i nadal bya oblegana przez wojska rzymskie. W tym czasie trybun ludowy, Publiusz Sulpicjusz78, wybitny mwca i ener- giczny m, rwnie znany z bogactwa, rozlegych stosunkw i zwizkw przyjani, jak z potnego umysu i silnej woli, ktry uprzednio z najczystszych pobudek zabiega u ludu o najwysze dostojestwo, nagle jak gdyby zniechcony do wasnych zalet lub zraony ruin uczciwych planw, przeistoczy si w czowieka zego i przewrotnego. Przechodzc na stron Mariusza, ktry mimo swych siedemdziesiciu

75 P. Cornelius Rufinus, konsul z 277 roku. 76 M. Aquilius, konsul z 101 roku, rzymski komisarz na Wschodzie w 88 roku. 77 Theophanes z Mityleny, autor historii o czynach Pompejusza. 78 P. Sulpicjus Rufus, trybun ludowy z 88 roku. Najwaniejsza z jego ustaw torowaa

dostp nowym obywatelom do wszystkich 35 tribus.

35

lat pragn wszelkiej wadzy wojskowej i wszystkich prowincji dla siebie, wnis na zgromadzeniu ludowym projekt ustawy pozbawiajcej Sull naczelnego dowdztwa i przekazujcej wojn z Mitrydatesem zwycizcy Cymbrw. Przeprowadzi te szereg innych uchwa, szkodli- wych i zgubnych, w wolnej rzeczypospolitej nie do zniesienia. Co wicej, przez wysannikw swej fakcji zgadzi zicia Sulli, syna kon- sula Kwintusa Pompejusza.

19. Wtedy Sulla cign wojsko, zarzdzi powrt do Rzymu i opa- nowa orem miasto. Dwunastu sprawcw zgubnego przewrotu, midzy innymi Mariusza z synem i Publiusza Suilpicjusza, wypdzi z Rzymu i na mocy wydanej ustawy skaza na wygnanie.

Sulpicjusza oddzia jazdy sullaskiej dopedzi w bagnach lauren- tyskich i tam w okrutny sposb zamordowa. Gowa ofiary, wbita na pal i wystawiona przed mwnic na widok publiczny, zapowiadaa niejako nadcigajc er proskrypcji.

Mariusz, szeciokrotny konsul i starzec z gr siedemdziesicioletni, w ucieczce przed cigajc konnic Sulli szuka schronienia w sitowiu mokrade marycyjskich. Wycignity stamtd, nagi i uwalany botem po nos i oczy, na rozkaz duumwira79 zosta z powrozem na szyi zapro- wadzony do wizienia mintureskiego. Dla wykonania na nim wyroku mierci wysano z mieczem niewolnika pastwowego, z pochodzenia Germanina. Przypadek zrzdzi, e by nim jeniec z wojny cymbryjskiej, w ktrej dowodzi Mariusz. w, skoro pozna sawnego imperatora, dajc wyraz oburzeniu z powodu nieszczcia tej miary ma, z okrop- nym wrzaskiem, rzuci or i uciek z wizienia. Wtedy obywatele, nauczeni przez wroga litoci nad do niedawna pierwszym czowiekiem w pastwie, zaopatrzyli go w pienidze na podr, odziali i wsadzili na statek. Wyprawiony Mariusz dopdziwszy w pobliu wyspy Enarii syna, skrci w kierunku Afryki i tam, na zwaliskach Kartaginy, w prostej lepiance pdzi ndzny ywot. Spoglda Mariusz na Karta- gin, Kartagina patrzaa na Mariusza i we wzajemnych kolejach losu mogli szuka pocieszenia.

20. W tym roku po raz pierwszy, rce rzymskiego onierza splamia krew konsula: w wyniku buntu wojskowego sprowokowanego przez wodza, prokonsua Gneusza Pompejusza, zosta zamordowany kolega Sulli, Kwintus Pompejusz.

Podobnie jak Mariusz i Sulpicjusz, rzecznikiem radykalnej polityki by Cynna80. Kiedy Italia otrzymaa prawa obywatelskie z zastrzee-

79 Duumvir, gwny urzdnik w kolonii rzymskiej. 80 L. Cornelius Cinna, konsul z 87, 86 i 85 roku; zoony z urzdu w 87 roku.

36

niem, e nowi obywatele bd nalee do omiu okrgw (tribus), aby sw mnogoci nie zamali wpywu dawnych obywateli i aby obdarowani nie zdobyli przewagi nad swymi dobrodziejami, Cynna obieca rozdzie- li ich midzy wszystkie tribus. Swoim owiadczeniem cign do sto- licy ogromne rzesze z caej Italii. Gdy wygnany z Rzymu wsplnymi siami kolegi81 i optymatw zmierza do Kampanii, z woli senatu zosta odsdzony od godnoci konsula i zastpiony przez Lucjusza Korneliusza Merul, kapana Jowisza: bezprawny krok, uzasadniony ze wzgldu na czowieka, szkodliwy jako przykad.

Wtedy Cynna przekupiwszy najpierw setnikw i trybunw wojsko- wych, niebawem za nadziej darw rwnie onierzy, zosta przyjty przez wojsko stojce pod Nol. Skoro je w caoci zaprzysig na wierno, zachowujc oznaki konsula wypowiedzia ojczynie wojn. Pokada ufno w olbrzymiej liczbie nowych obywateli, z ktrych poboru zacign ponad trzysta kohort, odpowiednik trzydziestu legio- nw 82. Potrzebujc oparcia w potnej partii politycznej odwoa z wy- gnania Mariusza, z synem i wszystkich wypdzonych razem z nimi.

21. Jak ju wspomniaem, ojciec Pompejusza Wielkiego, Gneusz, oddal due usugi rzeczypospolitej w wojnie marsyjskiej szczeglnie na terenie Picenum, gdzie zdoby miasto Asculum, pod ktrym mimo rwnoczesnych operacji wojskowych w wielu innych okolicach w jed- nym dniu staro si siedemdziesit pi tysicy Rzymian i ponad sze- dziesit tysicy Italikw. Natomiast w czasie wojny domowej Cynny, zawiedziony w nadziei na przeduenie konsulatu, zachowa pen waha i dwuznaczn postaw; dziaa wycznie z myl o wasnej korzyci i w sposb jawny gra na zwok skaniajc si z armi raz ku jednej, raz ku drugiej stronie w zalenoci od widokw na zdobycie supre- macji w pastwie. W kocu jednak stoczy wielk i krwaw bitw z Cynna. Trudno wyrazi sowami, jak zgubny dla uczestnikw i widzw by wynik walki wszcztej i rozegranej tu przed murami, niemal na oczach miasta Rzymu. Gdy wkrtce potem oba wojska, jak gdyby mao jeszcze wyczerpane bojem, zacza trapi zaraza, Gneusz Pompejusz... 83 ponis mier. Rado z jego zgonu zrwnowaya niemal al po stra- cie obywateli polegych od miecza lub ofiarach zarazy, a nard rzym- ski wywar na zmarym gniew, ktrym paa by do ywego.

Istniay dwie lub trzy gazie rodu Pompej uszw; pierwszym kon- sulem tego imienia by Kwintus Pompejusz, ktry piastowa swj

81 Koleg tym by Cn. Octavius. 82 Legion dzieli si na dziesi kohort. 83 Ugodzony piorunem (App. Bell. civ. I 312) lub zadumiony (Iulius Obse quens 56 a).

37

urzd z Gneuszem Serwiliuszem, lat temu okoo sto szedziesit siedem 84.

Cynna i Mariusz, wrd star krwawych po obu stronach, opanowali Rzym; pierwszy wszed do miasta Cynna wydajc zaraz ustaw o przy- wrceniu Mariuszowi poprzednich godnoci.

22. Niebawem wkroczy w mury Rzymu Mariusz, swym powrotem niosc obywatelom zgub niby zaraza morowa. adne zwycistwo nie przeszoby do historii jako bardziej okrutne, gdyby tu po nim nie nastpio sullaskie. Samowola i przemoc zbrojna nie ograniczay si do osb poledniego stanu. Wrd rnorakich kani ginli najznako- mitsi i najznaczniejsi mowie w pastwie. Z rozkazu Cynny ponis mier midzy innymi znany z agodnego charakteru konsul Oktawiusz. Merula za zoywszy konsulat na wie o zblianiu si Cynny otworzy sobie yy; wasn krwi skropi otarze, przy ktrych czstokro jako kapan Jowisza baga bogw o cao rzeczypospolitej; zanim odda ducha dobrze zasuonego krajowi, rzuci kltw na Cynn i jego stron- nictwo. Marek Antoniusz, mistrz sztuki retorycznej i pierwszy obywatel w pastwie, na rozkaz Mariusza i Cynny pad pod mieczami onierzy, mimo e sw wymow zdoa opni egzekucj. Kwintus Katulus, synny z wielu zalet, a szczeglnie z wygranej wsplnie z Mariuszem wojny cymbryjskiej85, skoro spostrzeg, e czyhaj na jego ycie, zam- kn si w pomieszczeniu wieo otynkowanym zapraw z wapna i piasku, rozpali ogie, by wzmocni si wyzieww, i bd wcigajc do puc zabjcze powietrze, bd wstrzymujc oddech ponis mier raczej z wasnej woli ni z wyroku nieprzyjaci.

Rzeczpospolita od dawna pdzia w przepa, dotd jednak nikt jesz- cze nie mia