Lekcja 13. Język polski kl. VIII 29.04.2020 r. ……………………………………… (imię i nazwisko)

Bardzo proszę podpisać kartę pracy.

Temat: Mozolną ścieżką wiedzy (Melchior Wańkowicz „Tędy i owędy” fragment).

Bardzo proszę, abyście czytali cele lekcji (NaCoBeZu), ponieważ one są wskazówką, co po danej lekcji powinniście umieć. To bardzo ważne!Czytajcie wszystko, co jest napisane w Lekcji, nie tylko same zadania.

NaCoBeZu (Na Co Będziemy Zwracać Uwagę, czyli cele lekcji):- na dzisiejszej lekcji poznasz fragmenty gawędy/ reportażu Wańkowicza,- poznasz formę wypowiedzi, jaką jest gawęda,- przypomnisz sobie cechy reportażu i uzasadnisz, że jest nim czytany fragment,- przypomnisz sobie rodzaje komizmu,- omówisz problematykę fragmentu i sformułujesz wnioski.

Krótki wstęp

Poznaliście już trochę Melchiora Wańkowicza i jego rodzinę na podstawie „Ziela na kraterze”, czas na fragment utworu „Tędy i owędy” (również obowiązkowy). To zbiór reportaży pisarza, który był przede wszystkim dziennikarzem i ten styl pisarski mocno go charakteryzuje. I tym się zajmiemy na dzisiejszej lekcji – reportażem i jego cechami.

Zapoznajcie się z poniższymi informacjami o Melchiorze, a następnie uważnie przeczytajcie załączony fragment (czytajcie również przypisy). Pod tekstem są dla Was zadania.

Lekcja jest obszerna, ale macie na nią czas do poniedziałku 4.05.2020 r.Powodzenia

Melchior Wańkowicz (1892–1974) – polski publicysta, prozaik i reportażysta. Urodził się niedaleko Mińska w zaborze rosyjskim jako syn powstańca styczniowego. Wcześnie osierocony, przez pewien czas wychowywał się u babki. Naukę rozpoczął w Zakopanem, a od 1903 r. kontynuował ją w Warszawie, gdzie zaangażował się w niepodległościową działalność konspiracyjną. W 1905 r. uczestniczył w strajku szkolnym, później redagował nielegalne pismo młodzieżowe „Wici”. Po maturze studiował prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. W 1914 r., gdy rozpoczęła się I wojna światowa, został powołany do wojska rosyjskiego, skąd udało mu się zwolnić. Pracował w organizacji zajmującej się ewakuacją Polaków z terenów ogarniętych walkami. Kiedy Polska odzyskała niepodległość, ukończył studia w Warszawie i poświęcił się pracy literackiej i dziennikarskiej. Założył

Towarzystwo Wydawnicze „Rój”. Był też doradcą reklamowym (to on wymyślił znane hasło:

„Cukier krzepi”). We wrześniu 1939 r. przedostał się przez Rumunię na Bliski Wschód, następnie przebywał we Włoszech, Francji, w Anglii i Niemczech. Pełnił funkcję korespondenta wojennego. Po wojnie przez jakiś czas mieszkał w Stanach Zjednoczonych, a w 1958 r. powrócił do kraju. W 1964 r. został aresztowany przez władze komunistyczne, a następnie sądzony w głośnym procesie o „przesyłanie za granicę materiałów szkalujących Polskę Ludową”.Melchior Wańkowicz bywa nazywany ojcem polskiego reportażu, gdyż stworzył oryginalny typ opowieści, w której autentyzm zdarzeń łączy się z pełnymi humoru wspomnieniami. W swojej twórczości zawsze angażował się w sprawy Polski i Polaków, a każda z jego książek była dużym wydarzeniem. Wydał m.in. Szczenięce lata (1934 r.), Na tropach Smętka (1936 r.), Bitwę o Monte Cassino (1945–1947), Ziele na kraterze (1951 r.). W ostatniej książce, pt. Karafka La Fontaine’a, przedstawił swoje poglądy na temat gatunku reportażu.

Melchior Wańkowicz

Tędy i owędy (fragment)Czyż to nie awans: przed trzema laty być sztubakiem 2  i nagle zostać – panem profesorem.Kiedy pierwsza wojna wybuchła, nauczycieli zmobilizowano 3  i otrzymałem lekcje historii w starszych klasach na pensji 4  pani Kurmanowej.To znaczy – jestem człowiek skończony. Mam uczyć. A dotąd mnie uczono. Z wielką biedą. Mój niemiecki guwerner 5 , pan Bleze, emerytowany nauczyciel gimnazjum w Poniewieżu, zawsze mi przepowiadał, że dalej jak do trzeciej klasy nie dojdę. Próbując różnych metod bezskutecznie, uciekł się do najbardziej przekonywającej – paska od spodni i babka biedaka wylała, nadwerężając poważnie preferansowy 6  kwartet.Następczyni jego, pani Kosowska, była dyrektorka gimnazjum żeńskiego św. Katarzyny w Petersburgu, mozolnie mnie podciągała na wysokość wtarowo kłasa 7 , do której to drugiej klasy miałem zdawać w Warszawie… Przy wstępnym jednak dyktandzie jak wiadomo napisałem „niezabułki” zamiast niezabudki 8 .[…] Dali mnie do innej budy, którą właśnie otwierał emerytowany generał Chrzanowski 9 . Obsada nauczycielska była czysto rosyjska. U rosyjskiego „Chrzana” popasałem niedługo. Zaczęła się wojna rosyjsko-japońska. Wychowawca klasowy, Timofiej Timofiejewicz Timofiejew, z serdecznym duszy niepokojem konstatował 10 , że ulegamy zgubnym wpływom, skoro dopytujemy, czy żołnierz rosyjski jest na tyle uświadomiony, że wie, o co się bije.Belfer Siergiej Spirydonowicz Panczenko, pilnujący nas w czasie wolnej godziny, kiedy który z nauczycieli nie przyszedł, otrzymywał od dyżurnego ucznia karteczkę z pięknie wykaligrafowanym napisem szaliat (dokazują) i dwukropkiem. Trzymał tę karteczkę w rękach, które zakładał na tył wicmundira 11 , granatowego surduta 12  ze złotymi guzikami i epoletami 13 . Kartka składała się jakby w miseczkę. Przechadzając się między ławkami – ogromny, rudy, nieogolony, myślami odległy – zbierał na tę karteczkę strząsanie piór ze wszystkich mijanych ławek, tak że w miseczce falowała łyżeczka atramentu.

Melchior Wańkowicz ze starszym bratem w 1911 r.Za wojną szła szybkimi krokami rewolucja, która wlewała się w ściany czastnoj mużskoj gimnazii gienierał-lejtienanta Pawła Piotiowicza Chrżanowskawo14. Już najdłuższa nawet kartka „szalących” by nie starczyła. Szczekaliśmy, miauczeliśmy, meczeliśmy, pialiśmy, gęgaliśmy, kwakaliśmy, kwokaliśmy, buczeliśmy, udawaliśmy ryki lwów na pustyni i wycie wilków, aż wreszcie starsi koledzy powiedzieli, że czas wszcząć walkę o szkołę polską, i wypędzili nas, młode szczenięta, na ulicę ku niesłychanej naszej radości i osłupieniu belfrów.Z tego rocznego pobytu w gimnazii wyniosłem jako stygmat 15  męczeństwa sześciokrotny „karcer” (godzina przetrzymania po lekcjach) za rozmawianie po polsku, w czasie której to martyrologii 16  sumiennie porżnąłem kozikiem sześć ławek. […]Wreszcie strajk się skończył zwycięsko. Otrzymaliśmy szkoły średnie z językiem wykładowym polskim, wprawdzie bez praw, ale kto by się tam martwił o to.Gimnazia przemieniła się w gimnazjum Chrzanowskiego, które wniosło się do własnego gmachu przy ulicy Smolnej, zbudowanego w stylu secesji 17  ludowej.Do spolszczonego gimnazjum Chrzanowskiego wlało się tysiąc czterysta chłopa. Byłem już w trzeciej – feralnej 18  trzeciej, przepowiadanej przez pana Bleze jako szczyt kariery naukowej. […]Pamiętam, jak przez okna zobaczyliśmy lecący na podwórze grad białych kartek. To piąta klasa o piętro wyżej rwała dzienniczki postępów, które miały być przedstawiane co tydzień rodzicom. Polecieliśmy co tchu na górę zapytać, czy i trzeciaki mają wyrzucić dzienniki. Piątaki po krótkim, ale intensywnym namyśle orzekły, że tak. Była to koncesja 19 , bo kiedy ich pytaliśmy, czy facet z trzeciaka może już się „przystawiać” (flirtować), odpowiedzieli unisono 20 , że na to się ma prawo dopiero od piątej klasy.

Uczniowie Gimnazjum gen. Pawła Marcellego Chrzanowskiego (obecne XVIII LO w Warszawie)

Tego werdyktu nie uznaliśmy, bo mieliśmy w trzeciaku wąsatych dwudziestoletnich chłopów (biedne, zapóźnione ofiary ucisku carskiego), a nawet jednego autentycznego doliniarza 21 , który pewnego dnia oporządził wszystkie nasze płaszcze w szatni i znikł ze świątyni wiedzy generała Chrzanowskiego na zawsze. Toteż trzymaliśmy górnie sztandar trzeciej jako starszej klasy, w której uczniom należy mówić przez „pan” i w której nie powinny już wykładać nauczycielki. Przysłanej nauczycielce francuskiego zgodnym chórem skandowaliśmy przez całą godzinę: oui, non – caleçons 22 , aż biedula zrezygnowała. […]Łacina, jak zwykle i wszędzie chyba, była najnudniejszym przedmiotem i łaska to boska nad naszą młodością, że mieliśmy nauczycieli bezwiednych komików 23 .Pierwszy łacinnik, którym nas uszczęśliwiono, już na pierwszej lekcji i z okazji pierwszej koniugacji chwycił nas za serce:– Agricola amat puellam, puella agricolam non amat – rólnik kócha dziwczęcie, dziwczęcie

nie kócha rólnika. Ale dopiero drugi, stary poczciwy magister Wabner […] przypadł nam prawdziwie do gustu. Stary był biegłym latynistą 24 , pisał po łacinie wiersze, chociaż i po polsku popełniał poematy zbożne 25 , w miarę owiane duchem klasycznym 26 , godzące miłosne liryki Horacego z pedagogicznym duchem szkoły. […]Ze staruszkiem dobrnęliśmy w doskonałej komitywie 27  aż do mów Cycerona. Od czasu do czasu klasa występowała ze zbiorowym protestem przeciw jakiemuś artykułowi, żądającemu zniesienia łaciny. Odbywała się wówczas cała komedia.Klasa stała jak mur, wypychano mnie jako delegata przed katedrę 28 , przed którą wygłaszałem takie mniej więcej przemówienie: „młodzian polski nigdy nie zezwoli, aby go odrywano od piersi wilczycy – kultury łacińskiej, którą przodkowie, a która…”Stary wówczas zakładał po napoleońsku 29  ręce na piersiach, odrzucał w tył głowę, przymykał oczy i napawał się. Po czym wygłaszał po łacinie długie i namaszczone przemówienie i wreszcie, zwracając się do mnie, oznajmiał, że za takie chwalebne uczucia w starożytności należałby mi się laur 30 , ale w nikczemnej współczesności może mnie nagrodzić tylko marną piątką, ale za to rzymską.

2 sztubak – dawne określenie ucznia.3 zmobilizować – tu: wcielić do wojska.4 pensja – dawniej: szkoła dla dziewcząt, najczęściej z internatem.5 guwerner – nauczyciel i wychowawca dzieci w dawnych zamożnych domach.6 preferans – gra w karty dla trzech lub czterech osób.7 wtarowo kłasa (ros.) – drugiej klasy.8 niezabudki (ros.) – niezapominajki.9 Paweł Marcelli Chrzanowski (1846–1914) – generał armii rosyjskiej, podróżnik, pedagog, założyciel pierwszej w okresie zaborów szkoły średniej, w której nauka odbywała się w języku polskim – Gimnazjum Chrzanowskiego.10 konstatować – stwierdzać, spostrzegać coś.11 wicmundira (ros.) – jednolitego munduru.12 surdut – długa marynarka zapinana na dwa rzędy guzików.13 epolety – ozdobne naramienniki munduru wykonane ze srebrnej lub złotej taśmy.14 czastnoj mużskoj gimnazii... (ros.) – prywatne męskie gimnazjum generała lejtnanta Pawła Piotrowicza Chrzanowskiego.15 stygmat – tu: znamię, piętno, znak.16 martyrologia – cierpienie dużej grupy społecznej, męczeństwo.17 secesja – styl w sztuce przełomu XIX i XX w., charakteryzujący się płynnością falistych linii, bogactwem ornamentów (zwłaszcza motywów roślinnych i zwierzęcych), asymetrią, zamiłowaniem do stylizacji i subtelną kolorystyką.18 feralny – pechowy, przynoszący niepowodzenie.19 koncesja – tu: ustępstwo, pozwolenie.20 unisono – jednym głosem.21 doliniarz – w dawnym slangu: kieszonkowiec.22 Oui, non – caleçons (czytaj: łi, ną, kalesą; franc., dosłownie: tak, nie, kalesony) – żart oparty na rymowanej grze słów.23 bezwiedny komik – ktoś, kto nie zdaje sobie sprawy, że rozśmiesza innych.24 latynista – znawca języka łacińskiego, literatury i kultury starożytnego Rzymu.25 zbożny – szlachetny, poważny.26 klasyczny – odwołujący się do kultury antycznej.27 komitywa – stosunki przyjacielskie.28 katedra – dawniej: biurko nauczyciela na podwyższeniu.29 po napoleońsku – tak jak Napoleon Bonaparte, dumnie i dostojnie.

30 laur – wieniec z wawrzynu, od czasów starożytnych symbol zwycięstwa i chwały.

Zadania do tekstu:

1. Opisz realia szkolne, o których wspomina Melchior Wańkowicz. Zwróć uwagę na zasady panujące w szkole, do której uczęszczał, nauczane przedmioty i organizację zajęć.

2. Przedstaw przywołane przez autora zabawne sytuacje lekcyjne i porównaj je z rzeczywistością twojej szkoły. Podaj przykłady różnych rodzajów komizmu wykorzystanych w tekście. Poniżej ściąga, przypomnij sobie.

Rodzaje komizmu:

- komizm sytuacyjny – zabawne jest opisane zdarzenie/ sytuacja

- komizm postaci – bawi nas sama postać swoim charakterem, sposobem bycia, osobowością

- komizm słowny – zabawny jest język narratora/ bohatera, gry i nieporozumienia słowne

3. Przedstaw kolejnych nauczycieli pisarza. Jak po latach wspomina on swoich pedagogów? Przytocz fragmenty zawierające elementy oceny.

4. Powiedz, jak nauczyciele oceniali umiejętności Melchiora Wańkowicza.

5. Wyjaśnij, przeciw czemu i w jaki sposób buntowali się uczniowie Gimnazjum Chrzanowskiego. Powiedz, które z tych akcji były odpowiedzią na ucisk zaborcy, a które działania to zwykłe szkolne wybryki.

6. „Starsi koledzy powiedzieli, że czas wszcząć walkę o szkołę polską, i wypędzili nas, młode szczenięta, na ulicę”. Zaprojektuj 2 transparenty dla manifestujących uczniów.

7. Nazwij wartości, które były ważne dla autora Tędy i owędy. Uzasadnij swój wybór.

Fragment, który przeczytałeś jest pewnym rodzajem gawędy.

Gawęda to taka forma relacji (zazwyczaj ustnej), w której narrator opowiada o wydarzeniach z przeszłości, starając się zaciekawić słuchaczy. Wańkowiczowi chyba to się udało.

Ale jest to również rodzaj reportażu literackiego (nie prasowego, ten ma nieco inne cechy).

8. Przypomnij sobie cechy reportażu (są poniżej) i udowodnij, że fragment „Tędy i owędy” nim jest. W uzasadnieniu podaj co najmniej 3 argumenty, podaj też przykłady z tekstu (krótkie cytaty).

CECHY REPORTAŻU: wiarygodność, prawdziwość, obiektywizm, dokumentaryzm, fakty z autopsji, z relacji uczestników, naocznych świadków, ekspertów, z

dokumentów, autentyzm (prawdziwość) - nasycanie tekstu datami, liczbami precyzyjnie pokazującymi

kolejność, wielkość, skalę opisywanych faktów, obrazowość, emocjonalność – coraz większa rola, wielostykowość:

styl potoczny u narratora zmniejsza dystans, łagodzi f. perswazyjną, stylizacja fragmentów reportażu zastępuje cytaty;

czasem dopuszczalna fikcja, jeśli pozwala zobrazować problem, zjednać odbiorców z bohaterami reportażu,

aktualność, ale możliwe odwołania do historii, dostosowanie formy do tematu (zasada relewancji), brak komentarza (prawo do niego ma czytelnik), ewentualny komentarz wyraźnie oddzielony

od części referującej, ascetyzm artystyczny (brak bogactwa języka), dwupłaszczyznowość - pierwszą płaszczyznę stanowi czas i przestrzeń przedstawianego

zdarzenia, druga płaszczyzna to czas i przestrzeń reportażu, achronologiczność ( nieprzedstawianie wydarzeń w kolejności ich występowania, ale w

zależności od tego, które w danym momencie jest potrzebne do zobrazowania opisywanego problemu).

Uważnie czytaj teksty i polecenia. Nie spiesz się. Udzielaj precyzyjnych odpowiedzi. Pamiętaj, że w ten sposób się uczysz.

Za wykonanie karty pracy możesz uzyskać maksymalnie 6.

Zadanie należy odesłać do poniedziałku 4.05.2020 r. Trzymam kciuki! Powodzenia