INTERWENCJONIZM PAŃSTWOWY W WARUNKACH RYNKOWYCHOD AUTORÓWSpoglądając na karty historii przemian polskiej gospodarki, należy zauważyć, że interwencjonizm odgrywał istotną rolę w kształtowaniu sił popytu i podaży na rynku żywnościowym. Realizowany przez instytucje rządowe zmierza do pobudzenia rozwoju gospodarczego kraju, zapobiegając jednocześnie tak negatywnym zjawiskom, jak bezrobocie czy nadwyżki żywnościowe. Podkreśla się, iż w tej dziedzinie gospodarki narodowej protekcja jest konieczna i oczywista. Rolnictwo cechuje się specyficznymi właściwościami. Sezonowość produkcji roślinnej wywołana dużym oddziaływaniem klimatu na produkcję, wolny obieg kapitału, czyli tym samym brak perspektyw zwrotu poniesionych kosztów, to kluczowe aspekty wyróżniające ten dział gospodarki narodowej. Nieprzewidywalność w wysokości plonów i uzyskania przychodów wywołuje wahania rynkowe, które załagodzić może interwencja państwa poprzez wykorzystywane do tego celu narzędzia. I. ZARYS PROBLEMUInterwencjonizm na rynku wynika z odpowiedzialności państwa za całokształt życia gospodarczego oraz porządek społeczny, a także ekonomiczne i społeczne bezpieczeństwo społeczeństwa. Przez interwencjonizm państwowy należy rozumieć politykę ekonomiczną i społeczną polegającą na aktywnym oddziaływaniu państwa za pomocą instrumentów bezpośrednich i pośrednich na sferę produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji . Interwencjonizm w przeciwieństwie do rynku reaguje na zmiany jego elementów, to jest podaż i popyt, z pewnym opóźnieniem, w wyniku czego niekorzystne zjawiska rynkowe mogą narastać. W związku z tym zakres interwencjonizmu powinien ograniczać się do wspomagania lub osłabiania mechanizmu rynkowego, a nie jego zastępowania . Interwencjonizmu rolnego nikt nie wymyślił, narodził się on jako pragmatyczny sposób rozwiązywania problemów, wobec których wolny rynek okazał się nieskuteczny. Niewydolność dochodowa rolnictwa jest zasadniczą przyczyną interwencji państwa . Ekonomista wielokrotnie konstatował, że rynek zawsze uprzywilejowuje silniejszych, deprecjonując słabszych, którymi w tej sytuacji okazali się rolnicy. Z poglądu tego wynika, iż mechanizm rynkowy trwale deprecjonuje rolnictwo. Niezbędne zatem okazują się zabiegi korygujące i regulujące ze strony państwa – interwencjonizm rolny. Terminu interwencjonizm państwowy oznaczającego system oddziaływania państwa na gospodarkę używa się w literaturze ekonomicznej za J.M. Keynesem.Od 1 maja 2004 roku obowiązuje w Polsce unijny system interwencji na rynku produktów rolnych oraz regulacji handlu zagranicznego. Jedną z zasad Wspólnej Polityki Rolnej jest jedność rynku oznaczająca jednolite dla całej Wspólnoty zasady interwencji i swobodny obrót towarowy produktami rolnymi między państwami członkowskimi. Rynek artykułów żywnościowych charakteryzuje się dużą różnorodnością. Można tu zaliczyć zarówno płody rolne przeznaczone do bezpośredniego spożycia, jak również powstające z ich przetworzenia. Cenami interwencyjnymi objęte są następujące sfery produkcji i dostaw: produkcja zbóż konsumpcyjnych ( pszenica i żyto ), skup mleka, skup półtusz wieprzowych, produkcja maku, chmielu, mączki ziemniaczanej oraz sprzedaż cukru przez cukrownie. Pozostałe instrumenty interwencji państwowej wykorzystywane na polskim rynku to:

preferencyjne kredyty dla rolnictwa, podatek rolny, dotacje do produkcji oraz instrumenty regulowania importu i eksportu produktów rolnych i żywnościowych1.Za przeprowadzanie działań interwencyjnych odpowiada Agencja Rynku Rolnego. Jej zasadniczym celem jest zapewnienie stabilizacji rozwoju rynku rolnego oraz przeciwdziałanie i łagodzenie skutków wahań koniunkturalnych. Zadaniem agencji powinno być także niwelowanie zbyt dużych dysproporcji między cenami skupu płodów rolnych przez przemieszczanie produktów z obszarów o wysokim poziomie nadprodukcji do rejonów o większej chłonności rynku. Agencja Rynku Rolnego jako agencja płatnicza – po uzyskaniu pełnej akredytacji – zarządza w Polsce wybranymi mechanizmami Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej. Bezpośrednie stosowanie Wspólnej Polityki Rolnej w Polsce oznacza, że programy interwencyjne uruchamiane są w przypadkach określonych przez prawodawstwo UE, bądź w wyniku decyzji Komisji Europejskiej podejmowanej po przeanalizowaniu sytuacji na rynkach rolnych. Inne cele działalności interwencyjnej to: stwarzanie warunków wymuszających modernizację i racjonalizację rolnictwa,kontrolowanie jakości żywności i eliminowanie żywności niepełnowartościowej lub szkodliwej dla zdrowia,ochrona środowiska naturalnego.Fundusz Restrukturyzacji i Oddłużania Rolnictwa, utworzony w 1992 roku2, pełniący funkcje interwencyjne państwa na rynku kredytowym dla rolnictwa i gospodarki żywnościowej oraz zadanie restrukturyzacji zadłużeń z tytułu zaciągniętych kredytów3.Prezes FRiOR nie potrafił objąć we władanie ogromu powierzonych mu zadań, dlatego też dwa lata później przekształcono tę organizację w Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa4. Zgodnie z zapisem legislacyjnym, agencja przejęła środki finansowe i inne mienie byłego funduszu oraz wszystkie jego zobowiązania i wierzytelności finansowe. Patrząc z perspektywy czasu w nieodległą przeszłość na przygotowania polskiego rolnictwa do akcesji z unijnym dostrzega się ogrom pracy, którą Agencja Rynku Rolnego, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Agencja Nieruchomości Rolnych musiały wykonać dla właściwej obsługi interesantów. Sprawa ta jednak nie wygasła, jest aktualna, a współczesne społeczeństwo jest świadkiem postępujących przemian dokonujących się przy dużym udziale wymienionych instytucji.II. ELEMENTY MECHANIZMU RYNKOWEGOPojęcie rynku posiada wiele interpretacji. Jedna z nich mówi, iż rynek jest kategorią ekonomiczną nierozerwalnie związaną z produkcją i wymianą towarową. Ma on miejsce, gdy co najmniej dwóch partnerów wymienia towary, ale z pełnym jego rozwojem ma się do czynienia, gdy do wymiany staje więcej uczestników, gdy zachodzi wiele aktów kupna i sprzedaży i gdy istnieje określony stan napięcia oraz bogactwo form, w jakich transakcje wymienne dochodzą do skutku5. Rynek może być

1 Ciechomski W., 1997, Interwencjonizm państwowy w rolnictwie i obrocie rolnym, Poznań, s. 71. 2 Rozporządzenie Rady Ministrów z 11 czerwca 1992 roku ( DzU nr 49, poz. 222 )3 Pomajda W. [red.], 2004, ARiMR – dokonania i zamierzenia, wyd. ARiMR, Warszawa, s. 4, 8.4 Ustawa z dnia 29 grudnia 1993 roku o utworzeniu ARiMR ( DzU z 1994 roku art. 1)5 Garbacik E., 1978, Ekonomia obrotu towarowego i usług, PWN , Warszawa-Łódź, s. 163.

definiowany jako określona zbiorowość podmiotów gospodarujących zainteresowanych dokonywaniem operacji kupna-sprzedaży określonych dóbr, wartości lub usług. Część zbiorowości reprezentuje podaż, zaś część popyt. Przeciwstawienie się popytu podaży w określonym miejscu oraz czasie prowadzi do ustalenia ceny wartości będącej przedmiotem obrotu6. Woś7 zwrócił uwagę, że poza wymianą towarów i usług na rynku dokonuje się także obrót pieniądza (rynek kapitałowy), przepływ siły roboczej (rynek pracy) oraz wykorzystanie zasobów naturalnych (rynek ziemi, zasobów kopalnych) i tego wszystkiego, co z ziemią jest trwale związane.W zależności od wpływu państwa na działanie rynku wyróżnia się gospodarkę nakazową, wolnorynkową oraz mieszaną. Gospodarka nakazowa, w której wszystkie decyzje dotyczące produkcji i konsumpcji są podejmowane przez państwo, praktycznie nigdzie nie występuje. Jednak w wielu krajach, na przykład w Chinach, w dawnych krajach Bloku Wschodniego oraz na Kubie, zakres centralnego planowania i zarządzania jest bardzo znaczny. Wolny rynek charakteryzuje się brakiem ingerencji ze strony państwa (przykładem dużego udziału gospodarki wolnorynkowej jest Hongkong). Jednostki działające na nim kierują się własnymi celami i starają się odnosić maksymalne korzyści. Idea taka głoszona była przez filozofa i ekonomistę Adama Smitha, który dowodził, że kierujące się własnym interesem jednostki są w swoim postępowaniu prowadzone przez „niewidzialną rękę” w kierunku takich działań, które służą celom społeczeństwa jako całości. W gospodarce mieszanej państwo i sektor prywatny współuczestniczą w rozwiązywaniu problemów gospodarczych. Taka gospodarka występuje w większości krajów, na przykład w Szwecji, Wielkiej Brytanii czy Stanach Zjednoczonych8. Przedmiotem interwencji państwa są elementy rynku, do których zalicza się podaż, popyt i ceny. Są one nieustannie poddawane wielu relacjom. Związki między elementami rynku, uzależnione od konkretnej sytuacji, określa się mianem mechanizmu rynkowego. Jego treść stanowi zachowanie się i inicjatywa podmiotów rynkowych9: producentów i konsumentów. Wchodzą oni w skład społeczeństwa charakteryzującego się określonym mechanizmem społecznym i ekonomicznym, regulującym produkcję, podział i wymianę wytworzonych dóbr i usług. Mechanizm rynkowy opiera się na zasadzie konkurencji między licznymi podmiotami, dlatego też jego funkcjonowanie wymaga bardzo sprawnego przepływu informacji rynkowej10, koniecznej w podejmowaniu decyzji przez uczestników rynku. Interwencjonizm, wpływając na pewne mechanizmy rynkowe, na przykład poprzez stosowanie cen minimalnych, umożliwia producentom rolnym między innymi finansowanie swojej restrukturyzacji i modernizacji technicznej. Zachowanie się kupujących na rynku określa się mianem popytu na dany produkt. Popyt jest to odwrotna relacja między ceną dobra lub usługi a ich ilością, którą konsumenci są

6 Główczyk J., 2000, Uniwersalny słownik ekonomiczny, Fundacja Innowacja, Warszawa, s. 313.7 Woś A., 1996, Agrobiznes. Makroekonomika. Tom 1, Key Text, Warszawa, s. 38.8 Begg D., Fischer S., 1997, Ekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, s. 42-43.9 Kożuch A., 1998, Ekonomika i organizacja obrotu rolnego, WSP, Warszawa, s. 66.10 Ibidem, s. 66.

skłonni i są w stanie nabyć w danym okresie przy założeniu, że wszystkie inne elementy charakteryzujące sytuację rynkową pozostają bez zmiany11. Ujemna relacja między ceną a ilością oznacza, że jeśli cena danego dobra podnosi się, sprzedana ilość spada; ceteris paribus12, natomiast, jeśli cena dobra spada, ilość sprzedana rośnie. Cena i wielkość popytu pozostają w ujemnej relacji wobec siebie z dwóch powodów:gdy cena dobra obniża się (przy założeniu ceteris paribus), siła nabywcza konsumenta rośnie; więcej klientów jest w stanie kupić dane dobro, a wielu nabędzie więcej rodzajów dóbr (efekt dochodowy),gdy cena dobra obniża się (przy założeniu ceteris paribus), dobro staje się względnie tańsze i konsumenci zastąpią nim inne dobra (efekt substytucji).Graficznie zagadnienie popytu można przedstawić za pomocą krzywej popytu, która obrazuje zależność między ceną a rozmiarami zapotrzebowania przy innych wielkościach niezmienionych. Jak wynika z rysunku 1, krzywa popytu ma nachylenie ujemne, wskazując, że przy niższych cenach wielkość zapotrzebowania wzrasta. Spośród determinant popytu cena odgrywa najistotniejszą rolę, obok niej na popyt wpływają także inne czynniki: gusty i preferencje konsumentów, ceny innych dóbr, dochody konsumentów, liczba konsumentów, oczekiwania dotyczące przyszłych cen i dochodów oraz warunki klimatyczne13.Zmiana któregokolwiek z czynników określających popyt spowoduje jego wzrost albo spadek. Wzrost popytu polega na wzroście wielkości popytu przy każdej cenie. Zjawisko to powoduje przesunięcie krzywej w prawo (na zewnątrz), co graficznie obrazuje rysunek 1. Przesunięcie krzywej z D1 do D2 wskazuje, że konsumenci obecnie chcą kupić więcej dobra przy każdej cenie; przykładowo chcą Q3 zamiast Q2 danego dobra przy cenie P2. Konsumenci są również skłonni płacić wyższą cenę za każdą daną ilość; na przykład zapłacą P3 zamiast P2 za ilość Q2 dobra.

Rysunek 1. Przesunięcia krzywej popytu

11 Kamerschen D., McKenzie R., 1993, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarność”, Gdańsk, s. 49.12 Łacińskie wyrażenie określające „przy założeniu, że wszystkie pozostałe warunki pozostają bez zmiany”.13 Samuelson P., Nordhaus W., 1996, Ekonomia I, PWN, Warszawa, s. 24.

wzrost popytuP3

P2

P1

cena

D3

D2

spadek popytu

pozostałe Q1 Q2 Q3 ilość

Źródło: Kamerschen D., McKenzie R., 1993, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarność”, Gdańsk, s. 52.

Wzrost popytu może być spowodowany przez:wzrost atrakcyjności danego dobra dla klienta, przez dobrą reklamę, wygodę, popularność; wtedy ludzie nabędą go więcej przy każdej cenie lub zapłacą wyższą cenę za każdą jego ilość,wzrost liczby nabywców,wzrost ceny dóbr substytucyjnych (zamiennych),spadek ceny dóbr komplementarnych (wykorzystywane są w połączeniu z danym dobrem),wzrost dochodów konsumentów, przy czym spowoduje to wzrost popytu na dobra luksusowe (samochody), a spadek popytu na dobra niższego rzędu (kaszanka),oczekiwania co do przyszłej ceny danego dobra,oczekiwany spadek ceny dobra substytucyjnego,oczekiwany wzrost przyszłego dochodu nabywców.

Spadek popytu polega na spadku wielkości popytu przy każdej cenie. Graficznym obrazem tego zjawiska jest przesunięcie krzywej popytu w lewo (do wewnątrz), z D1 do D3 – rysunek 1. Konsumenci chcą mniej danego dobra, Q1 zamiast Q2 przy cenie P2. Są

Determinanty podaży : zmiany produktywności wywołane zmianą technologii produkcji,zmiany opłacalności produkcji innych dóbr,

zmiany dostępności (rzadkości) różnych zasobów produkcyjnych14.

Wzrost podaży jest zwiększeniem ilości, którą producenci są skłonni zaoferować przy każdej danej cenie. Na rysunku 2 wzrost podaży graficznie przedstawiony jest jako przesunięcie krzywej podaży w prawo (na zewnątrz), od S1 do S2. Producenci są skłonni produkować większą ilość przy każdej cenie – na przykład Q3 zamiast Q2 przy cenie P2. Zgodzą się także na niższą cenę za daną ilość – P1 zamiast P2 za ilość Q2. Jeżeli firmy, na przykład przy zastosowaniu nowej techniki, będą wytwarzać więcej dóbr przy pomocy tej samej lub mniejszej ilości zasobów, koszt produkcji spadnie. Ulepszenia technologiczne umożliwią oferowanie większej ilości przy dowolnej cenie lub tę samą ilość przy niższej cenie. Spadek podaży jest spadkiem ilości, którą producenci są skłonni zaoferować przy każdej danej cenie. Na wykresie zjawisko to obrazowane jest przesunięciem krzywej podaży w lewo (do wewnątrz), od S1 do S3. Oznacza to, że producenci oferują mniej przy każdej cenie – Q1 zamiast Q2 przy cenie P2. Muszą oni uzyskiwać wyższą cenę za każdą ilość – P3 zamiast P2 za ilość Q2. Jeżeli dana firma będzie miała utrudniony dostęp do surowców niezbędnych w produkcji, ich cena wzrośnie, podnosząc koszt oferowanych towarów i zmniejszając podaż na nie.1. CHARAKTERYSTYKA I KSZTAŁTOWANIE SIĘ CENCeny są czynnikiem mającym bardzo duży wpływ na kształtowanie się produkcji i konsumpcji. Mimo ich ważnej roli, ceny nie są jedynym kryterium, według którego podejmowane są decyzje produkcyjne, a także decyzje o zakupach. Istotną rolę odgrywają także czynniki pozacenowe, takie jak: programy rządowe, indywidualne preferencje rolników, warunki klimatyczne i glebowe, sposób eksponowania produktu w sklepie, reklama, osobiste upodobania. Zgodnie z definicją cena to wartość pieniężna (lub określona w inny sposób), za przyjęcie której sprzedający jest gotów zrzec się swoich praw do danego dobra lub też kupujący jest gotów ją oddać, aby do tego dobra nabyć prawa. Cena może dotyczyć między innymi towaru lub usługi15.Wyodrębnia się następujące rodzaje cen:producenta, hurtowe – pośrednie, na przykład bez marży sklepu, detaliczne – wliczone są wszystkie elementy kosztów, produkcji i promocji, wolnorynkowe – kształtują się swobodnie, równowagi – to cena dobra lub usługi, która równoważy popyt i podaż; przy danej cenie, ilość oferowanych dóbr lub usług jest równa ilości dóbr lub usług, które konsumenci są w stanie nabyć,urzędowe – inaczej regulowane – ustalane przez organy państwa: sztywne, minimalne, maksymalne, wynikowe16.

Z uwagi na tematykę pracy omówiono następujące rodzaje cen: cenę równowagi, cenę minimalną i maksymalną. Cena równowagi występuje, gdy rozmiary zapotrzebowania

14 Samuelson P., Nordhaus W., 1996, Ekonomia I, PWN, Warszawa, s. 24.15 Encyklopedia biznesu, tom 1, 1995, Fundacja Innowacja, Warszawa, s. 138.16 Samuelson P., Nordhaus W., 1996, Ekonomia I, PWN, Warszawa, s. 45.

na określone dobro są równe ilości tego dobra. Tę ilość dobra, którą nabywcy chcą kupić, a sprzedawcy sprzedać, nazywa się ilością równoważącą rynek. Równowaga rynkowa występuje w punkcie przecięcia krzywej popytu z krzywą podaży (przy cenie P0 i ilości Q0 ) – rysunek 3. Przy każdej cenie wyższej od ceny P0 występuje nadwyżka podaży; przy każdej cenie niższej od ceny równowagi P0 – nadwyżka popytu. Tylko w stanie równowagi nie ma nadwyżki popytu ani nadwyżki podaży.Organy rządowe stosują kontrolę cen polegającą na administracyjnym określeniu cen minimalnych – poniżej których nie wolno sprzedawać określonego dobra; lub maksymalnych – których nie mogą przekroczyć ceny sprzedaży określonego dobra17. W rolnictwie nie ma technicznej możliwości zmian skali produkcji w krótkim okresie. Biologiczny charakter produkcji rolniczej, jej sezonowość przyczyniają się do comiesięcznych zmian cen skupu produktów rolnych i cen detalicznych artykułów żywnościowych. Wielkość plonów waha się w zależności od mniej lub bardziej korzystnych warunków pogodowych, chorób czy inwazji szkodników. Znaczne opóźnienia czasowe cen jest popyt na produkty rolne; mimo że zmiany cen w przypadku wielu artykułów rolno- -żywnościowych mają niewielki wpływ na poziom ich zakupów, z drugiej strony zmiana wielkości podaży pociąga za sobą stosunkowo duże zmiany cen wielu produktów rolnych. Duże znaczenia ma także poziom konkurencyjności oraz stopień decentralizacji. W rolnictwie występuje znacznie więcej producentów oraz duże ich rozproszenie niż w innych gałęziach przemysłu. Ze względu na różnice w strukturze rynku ceny produktów rolnych wykazują większą elastyczność niż ceny produktów pochodzenia pozarolniczego. III. GENEZA I ZAKRES INTERWENCJONIZMU1. RYS HISTORYCZNY INTERWENCJONIZMUPierwszy zwarty system polityki ekonomicznej państwa zwany merkantylizmem rozwinął się jednocześnie w Anglii i Francji w XVII wieku. System ten zakładał następujące kierunki i cele ingerencji państwa w sprawy gospodarcze:zapewnienie dopływu do kraju kruszców szlachetnych i wykorzystanie ich przez Skarb Państwa jako pieniądza i kapitału,osiągnięcie dodatniego bilansu handlowego płatniczego przez popieranie eksportu,selektywne kształtowanie wymiany towarowej z zagranicą,uprzemysłowienie kraju przez zakładanie państwowych fabryk,wprowadzanie różnych form nadzoru nad jakością produkcji przemysłowej w celu zapewnienia wyrobom dobrej opinii,rozbudowa infrastruktury komunikacyjnej wewnątrz kraju oraz gospodarki morskiej.W XVIII wieku w polityce ekonomicznej państw Europy Zachodniej zaczęto postulować swobodę działania gospodarczego. We Francji rozwinął się fizjokratyzm podnoszący rangę rolnictwa i uznający ziemię za jedyny czynnik tworzący dochód narodowy18. Prekursorem zredukowania do minimum ingerencji państwa w procesy tym okresie pieniądze do gospodarki przez tworzenie miejsc pracy bezpośrednio finansowanych przez państwo, zaś w okresie koniunktury ograniczać podaż pieniądza.

17 Kamerschen D., McKenzie R., 1993, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarność”, Gdańsk, s.6318 Winiarski B., 1994, Polityka ekonomiczna, Wydawnictwo AE, Wrocław, s. 107.

Wśród ekonomistów do dziś istnieją spory o faktyczne efekty różnych form interwencjonizmu. Zdaniem na przykład zwolenników monetaryzmu19, na dłuższą metę szkodliwe jest doprowadzanie do deficytu budżetowego przez bezpośrednie inwestycje oraz regulacja stóp procentowych niewynikająca z bieżącej podaży pieniądza. Dopuszczają oni jednak takie formy interwencjonizmu, które nie naruszają bilansu budżetu państwa. Monetaryzm charakteryzował się:silną wiarą w samoregulujące się mechanizmy rynkowe, odrzucaniem tych form interwencjonizmu państwowego, które wiążą się z nadmiernym wypływem pieniądza z kasy państwa, postulowaniem prowadzenia stałej i przewidywalnej polityki „mocnego” pieniądza i co za tym idzie odrzucaniem koncepcji „naprawiania” gospodarki przez sztuczne zmiany podstawowych stóp procentowych.

Z kolei zwolennicy skrajnego liberalizmu ekonomicznego20 negują pozytywny wpływ jakichkolwiek form interwencjonizmu, łącznie z pomocą socjalną, administracyjnym rozbijaniem monopoli oraz regulowaniem rynku przez system podatkowy. Liberalizm i neoliberalizm ekonomiczny opierają się na założeniach:interwencjonizm państwa narusza logikę funkcjonowania rynku,rynek jest z natury sprawnym mechanizmem regulacyjnym, a interwencjonizm obniża jego sprawność,interwencjonizm osłabia motywację podmiotów rynku,wysokie koszty interwencjonizmu ponoszone są przez konsumentów i podatników21,interwencjonizm „spycha” państwo w sferę jego niekompetencji22. Historycznie potwierdzony jest fakt, że jak dotychczas ludzkość nie wynalazła lepszego mechanizmu podnoszenia efektywności gospodarowania niż mechanizm rynkowy23. Rynek poza tym, że spełnia podstawowe funkcje ekonomiczne polegające na

19 Monetaryzm zaistniał około roku 1956. Rozpoczęło go opublikowanie przez Miltona Friedmana ilościowej teorii pieniądza. Friedman dowodził, że jeśli państwo zwiększy sztucznie emisję pieniądza, spowoduje to szybki nadmiar pieniędzy w bilansach poszczególnych ludzi, który spożytkują oni w większości na dodatkową konsumpcję. Dodatkowa konsumpcja spowoduje tymczasowy wzrost standardu życia, który jednak nie będzie miał pokrycia w podaży dóbr, która jest zależna tylko od potencjału wytwórczego, a ten przez sam fakt emisji pieniądza się nie zmienia. Tymczasowy wzrost spożycia powoduje na dłuższą metę stały wzrost potrzeb, co pociąga za sobą stały nacisk na wzmożoną podaż pieniądza. W tej sytuacji państwo albo nadal zwiększa podaż pieniądza, wywołując inflację, albo wywołuje niezadowolenie społeczeństwa obcinaniem jego dochodów. Pogląd ten stał w ostrej sprzeczności z obowiązującym wtedy keynesizmem, który głosił, że ilość pieniądza w gospodarce jest sprawą drugorzędną i że wzrost jego emisji nie powoduje automatycznie wzrostu spożycia. 20 Liberalizm ekonomiczny (leseferyzm) postuluje wycofanie się państwa z ingerencji w gospodarkę. Propaguje prywatyzację, deregulację, obniżenie podatków i barier celnych. Ekonomiczny liberalizm jest przeciwny socjaldemokratycznemu modelowi państwa opiekuńczego. Europejscy liberałowie nie są generalnie przeciwni umiarkowanej ingerencji państwa w służbę zdrowia, edukację, emerytury, walkę z biedą i bezrobociem. Konserwatywni liberałowie postulują ograniczenie roli państwa również w tych dziedzinach, proponując całkowitą prywatyzację lub mieszane modele prywatno-państwowe.21 Balcerowicz L., 1995, Wolność i rozwój, Ekonomia wolnego rynku, Wydawnictwo Znak, Kraków, s. 435.22 Balcerowicz L., 1993, Fundamenty i nonsensy, Gazeta Wyborcza, 3-4 lipca. 23 Szulce H., Ciechomski W., 1993, Interwencjonizm państwowy w rolnictwie i gospodarce żywnościowej, ODR Sielinko, Poznań, s. 38.

Społeczna gospodarka

rynkowa:

odpowiednia polityka podatkowa

i kredytowa – zachęta

do oszczędzania i inwestowania

elastyczna polityka w zakresie kursów

walutowych, ubezpieczania transakcji

zagranicznych – rozwój eksportu

ochrona rynku krajowego przed nieuczciwą konkurencją

importerów – rozwój eksportu

polityka prorozwojowa i zwiększanie nakładów na

roboty publiczne – popyt na

produkcję i usługi

kształtowaniu kosztów produkcji, wymuszaniu efektywności gospodarowania, jest mechanizmem cechującym się ułomnością. Wynika to z faktu, że w rzeczywistości nie istnieje konkurencja doskonała, natomiast skrajnym przykładem konkurencji niedoskonałej jest osiągnięcie monopolu przez dany podmiot, co prowadzi do deformacji rynku i zmusza państwo do podjęcia działań korekcyjnych. Przy wolnym rynku występowałoby nadmierne zużycie lub konsumpcja pewnych dóbr. Istotne znaczenie ma tutaj nadmierne zużycie środowiska naturalnego, którego wolny rynek nie jest w stanie wycenić; dlatego niezbędna jest proekologiczna interwencja państwa. Ułomnością mechanizmu rynkowego jest także bezrobocie oraz rozwarstwianie przez rynek społeczeństwa pod względem dochodów i poziomu życia. Brak reakcji ze strony państwa, jego leseferyzm prowadziłby do powstawania napięć społecznych i negatywnych zjawisk, bowiem jego zadaniem jest przeciwdziałanie bezrobociu, inflacji czy zewnętrznej konkurencji. 2. CELE I FORMY INTERWENCJONIZMUW literaturze zachodniej wyróżnia się cele interwencjonizmu, których podział jest umowny, ponieważ wzajemnie się one uzupełniają i przenikają. Oprócz różnych uczestników rynku, stymuluje realizację przez uczestników rynku wspólnej polityki, umożliwia wybranym podmiotom rynku maksymalizację efektów dzięki ograniczeniu konkurencji, przeciwdziała naruszeniu interesu publicznego, zapobiega działaniom dyskryminacyjnym między podmiotami rynku,elementy rynku: podaż, popyt, ceny – interwencjonizm w tym zakresie polega na ograniczeniu lub zwiększeniu popytu i podaży oraz wpływu na poziom i relacje cen.

Rysunek 5. Warunki rozwoju społecznej gospodarki rynkowej

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Pomykało W., 1995, Encyklopedia biznesu, tom 1, Fundacja Innowacja, Warszawa, s. 54.

Interwencja dotyczy najczęściej ożywienia popytu w celu pobudzania koniunktury gospodarczej, czemu służy regulacja dochodów podmiotów rynkowych za pomocą systemu podatkowego. Natomiast sterowanie podażą produktów i usług na rynku może na przykład gwarantować wykup nadwyżek określonych produktów. W najmniejszym

zakresie interwencji są poddawane ceny, ponieważ prowadzi to do zakłóceń działania mechanizmu rynkowego oraz ograniczenia konkurencji.We współczesnym, skomplikowanym świecie rynek i państwo muszą ze sobą ekonomistom faworyzować rynek; ich własny interes każe im faworyzować interwencję. W efekcie znaczna część środowiska zmuszona jest godzić te dwie przeciwstawne siły przez faworyzowanie rynku w ogólności i przeciwstawianie się mu w konkretnych sytuacjach24 ”. IV. ANALIZA INSTRUMENTÓW POLITYKI INTERWENCYJNEJ1. ZNACZENIE CEN W SYSTEMIE ROLNICZYMCena jest kategorią ekonomiczną odzwierciedlającą wartość towaru wyrażoną w pieniądzu25. Ceny rolne, czyli ceny płacone producentom rolnym, stanowią rolnej i rezygnowania z deficytowych,równoważącą popyt z podażą na rynku rolnym,redystrybucyjną jako narzędzie wtórnego podziału dochodu narodowego,informacyjną, wskazując na koszty wytworzenia produktów rolnych26.

W latach 1990-1991 nasilała się presja ekonomistów rolnych na wprowadzenie cen minimalnych. Istniały pewne niezgodności między rolnikami, którzy opowiadali się za koniecznością uzależnienia poziomu tych cen od kosztów produkcji, a rządem, który przychylał się do uzależnienia cen minimalnych od cen rynkowych. W 1992 roku wprowadzono ceny minimalne na następujące produkty: żyto, pszenicę, mleko.

Rysunek 6. Czynniki wpływające na poziom cen rolnych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ciechomski W., 1997, Interwencjonizm państwowy w rolnictwie i obrocie rolnym, AE, Poznań.Obowiązujący w Polsce system cen minimalnych jest oparty na mechanizmie rynkowym. Oznacza to, że ceny rynkowe zbóż w okresie zwiększonej podaży nie mogą

24 Friedman M., 1977, From Galbraith to Economics Freedom, London, s. 41.25 Samuelson P., 1996, Ekonomia 1, PWN, Warszawa, s. 19.26 Ciechowski W., 1997, Interwencjonizm państwowy w rolnictwie i obrocie, AE, Poznań, s. 45.

CENY

ROLNE

dochód konsumentów, udział wydatków na żywność

eksport produktów rolnych

import produktów rolnychustalanie cen minimalnych

koszty pośrednictwa między producentem a handlem

wielkość i struktura produkcji rolnej

spaść poniżej poziomu gwarantowanego przez cenę minimalną. Instytucją zajmującą się ochroną cen minimalnych jest Agencja Rynku Rolnego. Realizuje ona działania interwencyjne zarówno poprzez natychmiastowe zakupy nadwyżek podaży oraz poprzez gromadzenie, a następnie rozdysponowanie zbóż w ramach sieci magazynów autoryzowanych. Celem interwencji jest równomierne rozłożenie podaży zbóż na rynku, a tym samym przeciwdziałanie zbyt dużym sezonowym wahaniom cen. Agencja Rynku Rolnego opiera swe działania na cenach ceny nadmiaru produktów, przy jednoczesnym ograniczaniu importu poprzez wprowadzenie opłat wyrównawczych. Jeżeli na rynku występuje sytuacja, gdy ceny rynkowe kształtują się na poziomie wyższym od cen minimalnych, lecz niższym od cen kierunkowych, oznacza to brak zakupów interwencyjnych, ponieważ nie są one konieczne. Ceny rynkowe wyznaczane są przez podaż krajową, a odpowiednio wysokie obciążenia fiskalne produktów importowanych sprawiają, że import nie protekcjonizmem w handlu zagranicznym produktami rolnymi i żywnościowymi. Zagadnieniom tym poświęcono kolejne części pracy.2. SYSTEM KREDYTOWANIA ROLNICTWAKredyt jest zwrotną formą zasilania podmiotów gospodarczych oraz konsumentów w środki finansowe. Kredyty rolnicze udzielane są w Polsce przez Bank Gospodarki Żywnościowej oraz sieć banków spółdzielczych. W 1994 roku BGŻ został przekształcony w spółkę akcyjną przez ministra finansów, w uzgodnieniu z prezesem NBP. W tym samym roku nastąpiło również zawarcie umowy z Agencją kraju, załamanie finansów publicznych i wzrost inflacji. Po 1980 roku wprowadzono zasadnicze zmiany w polityce finansowo- -kredytowej w stosunku do indywidualnych gospodarstw rolnych, które polegały na:ujednoliceniu stopy procentowej dla rolnictwa uspołecznionego i indywidualnego,zniesieniu umorzeń kredytów (z wyjątkiem udzielanych na zakup zwierząt rozpłodowych), lepszym dostosowywaniu rozmiarów kredytu do zdolności płatniczych pożyczkobiorcy,okresie od stycznia do listopada 2005 roku z preferencyjnych kredytów inwestycyjnych w zakresie rolnictwa najczęściej korzystały podmioty zajmujące się: chowem i hodowlą bydła (34%), uprawą zbóż (31%) oraz chowem i hodowlą trzody chlewnej (11%) – rysunek 8. Banki udzielają preferencyjnych kredytów rolniczych z następujących linii kredytowych:[IP] – kredyty na realizację przedsięwzięć inwestycyjnych w rolnictwie, przetwórstwie rolno-spożywczym i usługach dla rolnictwa, [MR] – kredyt na utworzenie lub urządzenie gospodarstw rolnych przez osoby, które nie przekroczyły 40 roku życia,[NT] – kredyt na realizację przedsięwzięć inwestycyjnych, [KZ] – kredyt na zakup gruntów rolnych,[GR] – kredyt na zakup nieruchomości rolnych, [BR] – kredyty branżowe. 3. PODATEK ROLNYPodatek jest przymusowym, bezzwrotnym świadczeniem pieniężnym pobieranym w określonym terminie od podmiotów gospodarujących i osób osiągających dochody w

celu pokrycia wydatków państwa, w sytuacji zaistnienia stanu określonego aktem ustawodawczym27. Jak wynika z powyższej definicji źródłem podatku są dochody zdefiniowane w art. 6 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku – Ordynacja podatkowa (DzU nr 137, poz. 926 ze zm.) jako publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe i bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy, wynikające z ustawy podatkowej. Pieniądze z podatków rozdysponowywane są przez państwo, między innymi na inwestowanie w rozwój infrastruktury, wojska, policji, oświaty, służby zdrowia. Zasadniczy podział podatków jest następujący28: Za pomocą systemu podatkowego (stopy procentowe, zwolnienia, ulgi) możliwe jest sterowanie zarówno poziomem życia, jak i akumulacją. Wynika to z sytuacji, gdy zbyt duże podatki, szczególnie w długich okresach, nie zachęcają do uruchamiania nowych inwestycji produkcyjnych, a także ograniczają konsumpcję. Ważną rolę w polityce interwencyjnej państw członkowskich Unii Europejskiej może odgrywać jedynie stabilny i sprawiedliwy system podatkowy.

4. DOTACJE JAKO INSTRUMENT STEROWANIA ROLNICTWEMJednym z pozacenowych instrumentów sterowania rolnictwem są dotacje, których podstawową cechą jest bezzwrotność. Dotacje można podzielić na przed- miotowe i podmiotowe. Dotacje przedmiotowe stosowane są w formie dopłat do konkretnej działalności, jak na przykład produkcja pasz, kredytowanie inwestycji w rolnictwie. Poziom dopłat jest wówczas ustalany w odniesieniu do jednostkowej ceny produktu w celu pokrycia deficytu wynikającego z przewyższania ceny zbytu przez koszty produkcji. Ich celem jest zwiększanie popytu na środki do produkcji rolnej oraz wzrost produkcji.

5. CELE INTERWENCYJNEJ POLITYKI RZĄDUOd lat trzydziestych XX wieku obserwuje się wzrost roli rządu w zakresie ustalania cen rolnych. Programy rządowe kształtują ceny prawie 90% produkcji rolnej krajów Wspólnoty Europejskiej. Ceny artykułów rynku światowego, takich jak kawa czy cukier, ustalane są między innymi na podstawie umów międzynarodowych lub wspólnych decyzji kilku rządów. W zakresie niektórych produktów ceny regulowane są na mocy decyzji rad marketingowych (na przykład ceny pszenicy w Kanadzie czy Australii). W USA federalne i stanowe zarządzenia były wykorzystywane do przeprowadzenia zmian w podaży oraz ustalenia cen minimalnych na produkty, takie jak rodzynki czy mleko29.Programy wspierania rolnictwa wprowadza się w krajach o deficycie żywności w celu zmniejszenia stopnia uzależnienia od eksportu, odizolowania producentów krajowych od wpływu niestabilności cen na rynku międzynarodowym. Między innymi takich argumentów użyto dla uzasadnienia polityki wspierania cen rolnych w Wielkiej Brytanii po II wojnie światowej30. Podstawowym zadaniem środków stabilizacji cen jest zabezpieczenie przed utratą rynku na rzecz dóbr substytucyjnych, ochrona konsumenta

27 Podstawka M., 1994, Podatek jako instrument interwencjonizmu rolniczego, Wieś i Państwo nr 4, s. 33.28 Zielińska-Głębocka A., 1997, Wprowadzenie do ekonomii międzynarodowej. Teoria handlu i polityki handlowej, WUG, Gdańsk, s. 32.29 Andrews M., Rausser G., 1986, Some Political Economy Aspects of Macroeconomic Linkages with Agriculture, Am. J. Ag. Econ., nr 68, s. 413.

przed zbyt wysokimi cenami oraz dostarczenie producentom odpowiednich podstaw informacyjnych dla planowania struktury produkcji. Wahania cen to zjawisko niekorzystne, ponieważ prowadzi do mało efektywnego wykorzystania zasobów na szczeblu produkcji i przetwórstwa. Wysokie ceny stają się bodźcem do rozszerzania działalności produkcyjnej najczęściej poprzez nowe inwestycje, natomiast nagły spadek cen wiąże się z utratą rentowności i zmusza do likwidacji części aktywów. Interwencja rządu w proces kształtowania cen prowadząca do cen bardziej stabilnych i przewidywalnych może się przyczynić do bardziej efektywnego wykorzystania kapitału.

6. METODY KSZTAŁTOWANIA CEN SUROWCÓW I PRODUKTÓW ROLNICZYCHRząd w celu wpływania na poziom i stabilizację cen rolnych może zastosować różne formy oraz sposoby oddziaływania. Poniżej zaprezentowano instrumenty polityki .Ekonomiczna efektywność programów rządowych mających na celu podtrzymywanie lub podnoszenie cen produktów rolnych zależy od rozmiaru środków finansowych przeznaczonych na ten cel, zastosowanych metod oraz współczynników nachylenia odpowiednich krzywych popytu i podaży. Najczęściej stosowaną metodą podnoszenia cen jest ograniczenie importu (a tym samym podnoszenie cen rynkowych) oraz przesuwanie krzywej popytu w prawo drogą subwencjonowania krajowej konsumpcji i eksportu. Przykładowo – krajowe spożycie zboża można zwiększyć poprzez zmniejszenie podatku od alkoholu, którego produkcja opiera się na zbożu. Stan polskiego rolnictwa, warunki jego funkcjonowania, a także konieczność określania cen interwencyjnych na podstawowe produkty rolne wskazują na powagę tego zagadnienia nie tylko w polityce rolnej, lecz w całej gospodarce. Agencja Rynku Rolnego z uwagi na ograniczone środki finansowe realizuje swe działania (które zostały sprecyzowane w kolejnej części pracy) według elastycznie ustalanych cen interwencyjnych w zależności od cen rynkowych produktów rolnych.V. WPŁYW POLITYKI PAŃSTWA NA ROZWÓJ ROLNICTWA I OBSZARÓW WIEJSKICH1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ROLNICTWA W POLSCETransformacja ustrojowa rozpoczęta w 1989 roku nie wpłynęła korzystnie na polskie rolnictwo oraz sektor przemysłu rolno-spożywczego. Rolnictwo w porównaniu z innymi działami gospodarki zostało w tym okresie bardzo zaniedbane. Przedsiębiorstwa były restrukturyzowane, banki dokapitalizowane, natomiast rolnictwo nie korzystało z żadnych tego typu programów rządowych. Dodatkowo wieś i gospodarstwa rolne miały bardzo duże znaczenie w łagodzeniu skutków transformacji, gdyż wchłonęły nadwyżkę siły roboczej z innych działów gospodarki. Można więc uznać, że polskie rolnictwo pełniło rolę bufora bezrobocia. Zawalińska podkreśliła fakt, iż bezrobocie ukryte ujawniło się w wyniku restrukturyzacji państwowych gospodarstw rolnych (PGR). Polska posiada duże obszary ziemi rolniczej – trzecie miejsce w Europie, po Francji i Hiszpanii. Łączna powierzchnia użytków rolnych wynosi 18,4 mln ha, na które składają się głównie indywidualne gospodarstwa rolne – 13,5 mln ha. W strukturze tych

30 McCrone G., 1962, The Economics of Subsidising Agrikulture, George Allen and Unwin, London, s. 14.

ostatnich dominują (a pod względem liczby – posiadają zdecydowaną większość) gospodarstwa do 10 ha. Prawdziwym jednak problemem jest nie liczba stwierdził Kożuch31, relacje rynkowe same wymuszają przemiany strukturalne według schematu: słabsze gospodarstwa wypadną z rynku, silniejsze będą produkować bardziej efektywnie.Obecna forma polityki jest kontynuacją reformy McSharry`ego, która została wprowadzona w życie w latach 1992-1996, a skorygowana podczas szczytu w Berlinie w marcu 1999 roku. Polegała ona na wprowadzeniu dopłat bezpośrednich w miejsce utrzymywania wysokich cen produktów rolnych, które doprowadziły do intensyfikacji produkcji, wzrostu plonów i nadwyżki żywności. Zmniejszenie dochodów rolników spowodowane spadkiem cen miało zostać zrekompensowane poprzez płatności bezpośrednie, obliczane jako iloczyn stawki jednolitej (tak zwany poziom wsparcia przeliczany na tonę zboża) i plonu referencyjnego (jest to średni plon zbóż wyliczany dla danego okresu z wyłączeniem plonów najniższych i najwyższych)32. 2. NARZĘDZIA POWIERZONE AGENCJI RESTRUKTURYZACJI I MODERNIZACJI ROLNICTWA DO ODDZIAŁYWANIA NA SEKTOR ROLNICTWAW ciągu ostatnich dwudziestu lat ekonomiści zaczęli przywiązywać coraz większą uwagę do instytucji i ich roli w rozwoju poszczególnych państw33. Szczegółowej analizie została poddana kwestia wpływu instytucji na koszty transakcyjne34, 35, jak też problem oddziaływania instytucji na wzrost gospodarczy36. Rosner37 potwierdził, iż budowa instytucji to konieczność zarówno dla rozwoju samorządności i demokracji (instytucje lokalne, pozarządowe etc.), jak i związana jest z procesem integracji europejskiej (między innymi z obsługą Wspólnej Polityki Rolnej UE). Wraz z urynkowieniem gospodarki niezbędna jest regulacja procesów występujących na rynku żywnościowym. 2.1. INSTRUMENTY POMOCY KRAJOWEJ WDRAŻANE PRZEZ ARIMRZgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z 30 stycznia 1996 roku38 agencja udziela pomocy finansowej na realizację inwestycji w rolnictwie, przetwórstwie rolno-spożywczym i usługach dla rolnictwa mających na celu między innymi: poprawę efektywności produkcji, ograniczenie bezrobocia agrarnego, poprawę jakości

31 Kożuch A., Kożuch B., Kutkowska B., 2000, Polska polityka rolna u progu XXI wieku, wyd. Nauka-Eudakcja, Warszawa, s. 170.32 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, J. Rowiński, Negocjacje akcesyjne – problemy gospodarki żywnościowej, www.ierigz.waw.pl.33 Nabli M., Nugent J., 1989, The New Institutional Economics and Its Applicability to Development „World Development”, t. 17, nr 9.34 Koszty transakcyjne definiowane są jako koszty funkcjonowania systemu gospodarczego [Arrow K. J., 1969, Eseje z teorii ryzyka, PWN, Warszawa, s. 48]. 35 Williamson O. E., 1998, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, PWN, Warszawa.36 North D. C., 1990, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge.37 Rosner A., 2004, Główne rynki badań prowadzonych w IRWiR PAN w 2003r., Wieś i Rolnictwo, wyd. PAN IRWiR, nr 1(122), s.11.38 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 stycznia 1996 roku w sprawie szczegółowych kierunków działań ARiMR oraz sposobów ich realizacji (DzU z dnia 16 lutego 1996 roku)

produktów żywnościowych, zwiększenie asortymentu towarów i usług oferowanych przez rolnictwo, jak również ograniczenie uciążliwości dla środowiska. Maksymalna kwota kredytu, o jaką mogą występować podmioty zainteresowane realizowaniem inwestycji w gospodarstwie rolny, nie może przekroczyć 80% wartości przedsięwzięcia, nie więcej jednak niż 2 mln zł (w przypadku działów specjalnych produkcji rolnej kwota kredytu nie może przekroczyć 70% wartości przedsięwzięcia, nie więcej jednak niż 4 mln zł), z wyłączeniem linii kredytowej na utworzenie lub urządzenie gospodarstwa rolnego w ramach realizacji zaakceptowanego przez ministrów rolnictwa i gospodarki żywnościowej oraz finansów programu osadnictwa rolniczego na gruntach Skarbu Państwa (symbol OR), w której kwota kredytu nie może przekroczyć 95% wartości przedsięwzięcia, nie więcej jednak niż 2 mln zł39. Oprocentowanie kredytów inwestycyjnych w różnych bankach40 jest zróżnicowane, podobnie dopłata agencji jest różna w zależności od linii kredytowej i wynosi od 50 do 80% odsetek należnych bankowi.

Tabela 1. Efekty pomocy krajowej realizowanej przez ARiMR w latach 1994-2003 (wybrane instrumenty)

Lp. WyszczególnienieKwota dofinansowania (tys. zł)

Efekt

1. Dopłaty do mleka ekstra 692 000 dopłaty do 10 676 mln litrów mleka

2. Zalesianie gruntów rolnych 21 710 19 499,8 ha zalesionych

gruntów

3. Wsparcie tworzenia grup producenckich 2 882

w 2002 roku 13 grup producentów (1 147 członków), w 2003 roku 31 grup producentów (2 021 członków) uzyskało dofinansowanie

4. Utylizacja zwłok zwierzęcych 2 914 utylizacja ponad 15 tys.

padłych sztuk

5.Pomoc finansowa dla producentów suszu paszowego

850 dopłaty do 6 541 305 ton suszu paszowego

Źródło: Pomajda W.[red.], 2004, ARiMR – dokonania i zamierzenia, wyd. ARiMR, Warszawa, s. 51.

39 Wójciak M., 2003, Pomoc ARiMR dla działań związanych z poprawą środowiska w rolnictwie i na obszarach wiejskich, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 4 (57), s. 64.40 Limity na 2005 rok zostały przyznane 16 bankom współpracującym z ARiMR [Musiał I., 2005, Kredyty preferencyjne dostępne w 2005r., Agro-Serwis, wyd. Biznes-Press sp. z o.o., nr 5 (308), s. 2].

ISPA(Instrument for Structural

Policies for Pre-accession) Przedakcesyjny Instrument Strukturalny 1,04 mld euro

SAPARD

(Support for Pre-accession Measures for Agriculture and Development)

Przedakcesyjny Instrument Wsparcia dla Rolnictwa i Obszarów Wiejskich 0,52 mld euro

Ze środków finansowych tych programów Polsce przypadło 30-37%.

PHARE 2

(Poland Hungary Assistance to

Restructuring their Econimic)

Polska i Węgry: wsparcie

restrukturyzacji gospodarek

1,56 mld euro

VI. FINANSOWANIE POLSKIEGO ROLNICTWA ZE ŚRODKÓW PRZEDAKCESYJNYCHW zaprezentowanych dotąd instrumentariach pomocy Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wykazywała dużą elastyczność, dopasowanie do bieżących potrzeb rolnictwa. Odegrała kluczową rolę dla sektora rolno-żywno- ściowego. Zajmuje się pomocą nie tylko dla statystycznego rolnika, ale i dla grup podmiotów branży utylizacyjnej, producentów suszu paszowego i mleka, studentów z rodzin rolniczych. Wsparcie dociera zarówno do indywidualnych gospodarstw rolnych, jak również na obszary gmin wiejskich i miejsko-wiejskich, poprawiając ich infrastrukturę techniczną. Ważnym przedsięwzięciem było dostosowanie struktury organizacyjnej agencji do skali i zakresu przewidywanych zadań oraz do wymogów akredytacyjnych związanych z koniecznością rozdzielenia podstawowych funkcji Agencji SAPARD. Zmiany praktyczne polegały na: powołaniu zespołów odpowiedzialnych za przygotowanie wdrożenia i za autoryzację płatności (Zespół Wsparcia Rolnictwa oraz Zespół Rozwoju Obszarów Wiejskich), zespołu realizującego funkcję dokonywania płatności (Zespół Finansowy) oraz zespołu ewidencjonującego płatności (Zespół Księgowości). Ze względu na szczególną uwagę przykładaną przez Komisję Europejską powołano Zespół Oceny Działalności Agencji, czyli audyt wewnętrzny.

Prace nad projektami procedur zostały zakończone, a ich wyniki w postaci kompleksowej dokumentacji stanowiły podstawę merytoryczną przygotowania systemu informatycznego do obsługi Programu SAPARD. Rozwój systemów informatycznych ARiMR dotyczył: budowy zintegrowanego modułu systemu informatycznego, dostawy sprzętu komputerowego (w tym serwerów), oprogramowania standardowego, zapewnienia dostępu do Internetu i poczty elektronicznej, ujednolicenia oprogramowania oraz wdrożenia modułu finansowo-księgowego. Jednocześnie prowadzono prace nad budową strukturalnych sieci lokalnych w oddziałach regionalnych, które zakończono pomyślnie. Budując system informatyczny, dużą uwagę zwrócono na stworzenie skutecznych mechanizmów zabezpieczających rozwiązania informatyczne – stanowiło to jeden z istotnych warunków uzyskania akredytacji.Rysunek 14. Bezzwrotna pomoc przedakcesyjna Unii Europejskiej

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Lęcznar M., Mikuła E., 2003, Wykorzystanie funduszy przedakcesyjnych w restrukturyzacji polskiego rolnictwa, [w:]

Zasada partnerstwawspółpraca między instytucjami

wspólnotowymi a krajowymi różnych szczebli

Zasada koncentracjiwyznaczenia konkretnych celów; połączenie środków finansowych samych funduszy

i innych źródeł finansowania; koncentracja środków w regionach potrzebujących pomocy i potrafiących ją wykorzystać

Zasada dodatkowościśrodki z funduszy unijnych są tylko uzupełnieniem wydatków państw członkowskich

Zasada pomocniczościnie podejmuje się działań na szczeblu wspólnotowym, jeśli działania na szczeblu lokalnym mogą przynieść lepszy efekt

Zasada programowania pomoc jest udzielana na podstawie wieloletnich planów rozwoju

strukturalnego

Czudec A. [red.], Regionalne uwarunkowania ekonomicznego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, tom I, wyd. UR, Rzeszów, s. 361.1. PHARE – PROGRAM POMOCY DLA RESTRUKTURYZACJI GOSPODARKIPHARE to program pomocowy Unii Europejskiej dla Europy Środkowej i Wschodniej. Początkowo (w roku 1989) pomoc ta dotyczyła pierwszych państw postkomunistycznych: Polski i Węgier (stąd nazwa, tłumacząc: Polska i Węgry: pomoc dla restrukturyzacji gospodarek)41. Jego rola przewidywała finansowanie zadań z zakresu spójności społeczno-gospodarczej, to jest bezpośrednie wspieranie rozwoju obszarów przeżywających problemy natury strukturalnej. 2. ISPA – PRZEDAKCESYJNY INSTRUMENT STRUKTURALNYNakierowany na realizację dużych projektów inwestycyjnych z zakresu ochrony środowiska i rozwoju infrastruktury (w tym również połączeń transportowych) był Program ISPA utworzony w 1999 roku przez Unię Europejską. Część środków pochodzących z programu , w szczególności związanych z projektami w zakresie gospodarki wodnej, zarządzaniem zasobami wodnymi i ich ochroną, rozwojem sieci drogowej oraz telekomunikacji , służyło również rolnictwu i obszarom wiejskim (przewidywalna wielkość tych środków przypadająca dla Polski na okres 2000-2006 wynosi około 360 mln euro rocznie – to jest 35% funduszu) .Rozporządzenie Rady (WE) nr 1268/99 o wsparciu dla działań przedakcesyjnych na rzecz rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w krajach kandydujących Europy Środkowej i Wschodniej w okresie przedakcesyjnym , z dnia 21 czerwca 1999 roku z późniejszymi zmianami .Rysunek 15. Zasady działania Programu SAPARD

41 Podstawka M., 2000, Finansowanie rolnictwa w Polsce ze środków pomocy zagranicznej, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 5 (22), s. 10.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Fundusze przedakcesyjne dla obszarów wiejskich i rolnictwa, 2000, ODR w Iwoniczu, Krosno, s. 11.2.1. DZIAŁANIE 1 – PRZETWÓRSTWO I MARKETING ARTYKUŁÓW ROLNYCH I RYBNYCHProgram skierowany był do zakładów przetwórstwa mleka, mięsa, ryb, owoców i warzyw oraz do grup i związków producentów rolnych w wymienionych sektorach42. Cele niniejszego działania przedstawia rysunek 16.W ramach wsparcia restrukturyzacji przetwórstwa i poprawy marketingu owoców i warzyw pomoc finansową można było przeznaczyć na następujące inwestycje:modernizację budynków i zakładów przetwórczych i ich wyposażenia zgodnie ze standardami sanitarnymi Unii Europejskiej, wdrożenie systemu bezpieczeństwa produkcji żywności (HACCP),modernizację linii produkcyjnych i wprowadzanie technologii zwiększających wartość dodaną, zgodnych z wymogami acquis communautaire w zakresie higieny, jakości, pakowania i znakowania produktów, z czego zawarto 51 umów kończących . Z województwa 14 powiatów złożyło wnioski na łączną wartość 36 461,7 mln zł w ramach Działania 1 , siedem z nich otrzymało pomoc na ogólną kwotę 6 742,9 mln zł . 2.2. DZIAŁANIE 2 – INWESTYCJE W GOSPODARSTWACH ROLNICZYCHDziałanie to było przeznaczone na inwestycje w gospodarstwach rolnych dla podmiotów będących rolnikami w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników. Beneficjent działania musiał legitymować się odpowiednimi kwalifikacjami:budowy, rozbudowy i modernizacji budynków gospodarczych do produkcji rolniczej wraz z zakupem wyposażenia i infrastruktury,zakupu maszyn i urządzeń do produkcji rolnej, przechowalnictwa i podstawowego przetwórstwa prowadzonego na poziomi gospodarstwa oraz urządzeń służących do przygotowania produktów do sprzedaży,budowy, zakupu i instalacji urządzeń służących ochronie i poprawie stanu środowiska naturalnego (zwłaszcza poprawie gospodarki wodnej i ściekowej) oraz poprawie gospodarki energetycznej .dokumentacji złożonych w kraju. Ostatecznie zawarto 13 742 umowy na kwotę 638,2 mln zł, co stanowi 99,5% wykorzystania limitu środków. Schemat 2.3. obejmował 86% zawartych umów, a jego udział w przeznaczonych na działanie funduszach wynosił 76%. 2.3. DZIAŁANIE 4 – RÓŻNICOWANIE DZIAŁALNOŚCI NA OBSZARACH WIEJSKICH Cele niniejszego działania zestawiono na rysunku 11. Wspieraniu działań w ramach różnicowania działalności gospodarczej na obszarach wiejskich służyły:granty kapitałowe na inwestycje w zakresie działalności gospodarczej poza tradycyjnym rolnictwem oraz na małą infrastrukturę turystyczną,wspieranie działań promocyjnych i marketingowych w zakresie działalności gospodarczej poza tradycyjnym rolnictwem dla organizacji, stowarzyszeń i samorządów,projekty pilotażowe w dziedzinie zalesiania i ochrony środowiska w rolnictwie43.

42 Fundusze przedakcesyjne dla obszarów wiejskich i rolnictwa, 2000, ODR w Iwoniczu, Krosno, zeszyt 1, s. 13.

CELE DZIAŁANIA 4Różnicowanie działalności gospodarczej

na obszarach wiejskich

Rozwój potencjału obszarów wiejskich; zapewnienie rolnikom dodatkowych

źródeł dochodu, a mieszkańcom obszarów wiejskich – zatrudnienia

poza rolnictwem

Zapewnienie rolnikom świadczącym usługi na rzecz

środowiska dodatkowych dochodów

Realizacja pilotażowych projektów w zakresie programów rolno-środowiskowych i zalesień.

W ramach Działania 4. Różnicowanie działalności na obszarach wiejskich wyróżniono następujące schematy44:Schemat 4.1. Tworzenie źródeł dodatkowego dochodu w gospodarstwach rolnych,Schemat 4.2. Tworzenie miejsc pracy na obszarach wiejskich,Schemat 4.3. Publiczna infrastruktura turystyczna na obszarach wiejskich.Rysunek 19. Cele Działania 4 Programu SAPARD

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Czykier-Wierzba D., 2004, Pomoc Unii Europejskiej dla polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich w ramach programu SAPARD, [w:] Puślecki Z.W., Walkowski M.: Rolnictwo polskie we Wspólnej Polityce Rolnej Unii Europejskiej, wyd. INDiD UAM, Poznań, s. 121.2.4. DZIAŁANIE 6 – SZKOLENIA ZAWODOWEBeneficjentem tego działania, podobnie jak i Działania 7. Pomoc techniczna było Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Procedurę przetargową, która miała na celu wyłowić wykonawców poszczególnych projektów, przeprowadzała FAPA, z upoważnienia ARiMR45. Istotne informacje na temat Działania 6 prezentuje rysunek 21.

Rysunek 21. Ogólna charakterystyka Działania 6 Programu SAPARD

43 Fundusze przedakcesyjne dla obszarów wiejskich i rolnictwa, 2000, ODR w Iwoniczu, Krosno, zeszyt 1, s. 13.44 Pomajda W.[red.], 2004, ARiMR – dokonania i zamierzenia, wyd. ARiMR, Warszawa, s. 63-34.45 Pomajda W.[red.], 2004, ARiMR – dokonania i zamierzenia, wyd. ARiMR, Warszawa, s. 54.

W ramach Działania 6 przeprowadzono 17 przetargów i podpisano umowy na wykonanie 9 projektów o łącznej wartości 18,805 mln zł, zrealizowano 7 płatności na kwotę 11,773 mln zł.

Celem było promowanie rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich przez wzmacnianie kapitału ludzkiego

Beneficjentami były ośrodki i centra doradztwa rolniczego, izby rolnicze, prywatne firmy oraz konsorcja szkoleniowe.

DZIAŁANIE 6Szkolenia zawodowe

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Pomajda W.[red.], 2004, ARiMR – dokonania i zamierzenia, wyd. przez ARiMR, Warszawa, s. 54; oraz Skrzypczyńska J., 2004, Zasady działania Programu SAPARD i stan jego realizacji w Polsce w roku 2003, [w:] Puślecki Z.W., Walkowski M.: Rolnictwo polskie we Wspólnej Polityce Rolnej Unii Europejskiej, wyd. INDiD UAM, Poznań, s. 142.

2.5. DZIAŁANIE 7 – POMOC TECHNICZNA Działanie to (rysunek 22) przeznaczone było na wsparcie przedsięwzięć organizacyjnych i promocyjno-informacyjnych jednostek, które odpowiedzialne były za realizację i nadzór nad Programem SAPARD. Siła nabywcza polskich gospodarstw rolnych nie dawała możliwości finansowania rozwoju wyłącznie ze środków własnych46. W tej sytuacji Polska wykorzystała wsparcie z Unii Europejskiej w postaci funduszy przedakcesyjnych, które przeznaczyła na restrukturyzację, modernizację i dywersyfikację zdolności produkcyjnych w rolnictwie47. Najważniejszy był Program SAPARD, całkowicie zarządzany przez Polskę. Wielu autorów (Babuchowski, Skrzypczyńska, Czykier-Wierzba, Pomada) podkreślało fakt, iż doświadczenie zdobyte przy jego realizacji będzie przydatne przy wdrażaniu funduszy strukturalnych i Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Największym problemem przy ubieganiu się o pomoc przedakcesyjną, według Babuchowskiego48, było znalezienie przez potencjalnych beneficjentów środków na współfinansowanie programów.

46 Narodowa Strategia Integracji, 1997, Komitet Integracji Europejskiej, Warszawa.47 Goverde H.J.M., 1997, Diffusion of Power In Agro-Food Policy Networks, Paper prepared for Rc 36.2.: Diffusion of Power, c. International Political Science Association, XVIIth Wolds Congress, Seoul, August, s. 17-21.

VII. CHARAKTERYSTYKA I ZADANIA AGENCJI RYNKU ROLNEGO1. STRUKTURA ORGANIZACYJNA AGENCJI RYNKU ROLNEGOPrzemiany wewnętrzne oraz procesy integracyjne z zagranicą przyczyniły się do powstania instytucji odpowiedzialnych za poszczególne obszary polityki rolnej oraz wprowadzanie nowych instrumentów oddziaływania na rolnictwo i jego otoczenie. W Polsce trzy główne obszary realizacji polityki rolnej powierzono agendom rządowym: omawianej wcześniej Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Agencji Rynku Rolnego oraz Agencji Nieruchomości Rolnych. Główną rolę w stabilizacji rynków rolnych i żywnościowych odgrywa działająca od 1990 roku Agencja Rynku Rolnego z siedzibą w Warszawie49. Działania interwencyjne ARR prowadzone były do dnia akcesji na większości rynków rolnych. Zgodnie z Ustawą z dnia 11 marca 2004 roku O Agencji Rynku Rolnego i organizacji niektórych rynków rolnych (DzU nr 42, poz. 386; poz. 97, poz. 964): Agencja jest państwową jednostką organizacyjną posiadającą osobowość prawną, podlega ministrowi właściwemu do spraw rynków rolnych, natomiast minister właściwy do spraw finansów publicznych sprawuje nadzór nad gospodarką finansową agencji. Działa ona na podstawie ustawy oraz statutu. W skład agencji wchodzą: biuro agencji, zwane „centralą” oraz oddziały terenowe działające na obszarze jednego województwa. Organem wykonawczym i zarządzającym agencji jest prezes agencji, który jest powoływany i odwoływany przez prezesa Rady Ministrów na wniosek ministra rolnictwa i rozwoju wsi w porozumieniu z ministrem finansów. Prezes kieruje działalnością agencji przy pomocy zastępców oraz dyrektorów oddziałów terenowych (rysunek 23). Funkcje doradcze wobec prezesa spełnia Rada ARR, której członkowie są mianowani przez premiera. W centrali wydziela się następujące piony .2. CELE, DZIAŁANIA I FUNKCJONOWANIE AGENCJI RYNKU ROLNEGO19 kwietnia 2004 roku na podstawie rozporządzenia ministra finansów Agencja Rynku Rolnego uzyskała pełną i bezwarunkową akredytację i status agencji płatniczej (DzU nr 276, poz. 713). Z dniem 1 maja 2004 roku agencja rozpoczęła działania interwencyjne, płatnicze oraz informacyjne zgodnie z prze-pisami Unii Europejskiej w ramach administrowanych mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej. wypłaca środki finansowe uczestnikom poszczególnych mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej.W mechanizmach administrowanych przez agencję, dotyczących WPR, w ramach których realizuje ona swoje zadania, mogą uczestniczyć jednostki wpisane do Centralnego Rejestru Przedsiębiorców. Rejestr jest prowadzony przez ARR w formie elektronicznej. Wpisu do rejestru dokonuje się na wniosek przedsiębiorcy poprzez wypełnienie i złożenie w ARR formularza rejestracyjnego50 (WPR_P1_f1). W miarę zmieniającej się sytuacji rynkowej dokonują się zmiany, które wymuszają ewolucję polityki interwencyjnej. Logika tego mechanizmu wskazuje, że musi on być prowadzony w odniesieniu do najważniejszych produktów, które z jednej strony

48 Babuchowski A., 2003, Funkcjonowanie Programu SAPARD – rok doświadczeń, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 12 (65), s. 14.49 Kisiel R., 1999, Ekonomika produkcji rolniczej, Wydawnictwo ART, Olsztyn, s. 260.50 Ustawa z dnia 11 marca 2004 roku o Agencji Rynku Rolnego i organizacji niektórych rynków rolnych (DzU z 2004 r., nr 42, poz. 386; nr 97, poz. 964).

decydują o rynku żywnościowym, a z drugiej – są powszechnie wytwarzane, determinując dochody rolników51. Oczywisty jest także fakt, że działania interwencyjne nie mogą służyć realizacji partykularnych celów grup politycznych52. W dalszych perspektywach rola Agencji Rynku Rolnego powinna ulec ograniczeniu, poprzez przejęcie części jej funkcji przez lepiej zorganizowany rynek. Ze względu na szeroki zakres działań ARR w dalszej części pracy zostały zaprezentowane i poddane szczegółowej analizie mechanizmy interwencyjne na rynku zbóż. 3. INTERWENCJA NA RYNKU ZBÓŻRynek zbóż to rynek produktu jednorodnego wytwarzanego sezonowo, ale o okresie przechowywania dłuższym niż sezon (rok). Pod względem teoretycznym wysokim zapasom po zbiorach powinna towarzyszyć niższa cena, natomiast po zużyciu zapasów na cele konsumpcyjne i produkcyjne cena powinna być względnie wysoka. Obecnie powierzchnia upraw zbóż w Polsce, podobnie jak w pozostałych krajach Unii Europejskiej, limitowana jest przez funkcjonowanie tak zwanych obszarów bazowych. Są to maksymalne powierzchnie uprawy roślin wyliczane dla każdego kraju członkowskiego jako średnia powierzchnia zasiewów z trzech lat (dla Polski są to lata 1997-1999 ) . 3.1. ZASADY MECHANIZMU INTERWENCYJNEGO ZAKUPU ZBÓŻ Wspólna Organizacja Rynku Zbóż w Unii Europejskiej obejmuje interwencyjny zakup i sprzedaż zbóż oraz regulacje handlu zagranicznego. Od 1 maja 2004 roku interwencją objęte są następujące zboża: pszenica, jęczmień i kukurydza – spełniające wymogi jakościowe – tabela 9 – oraz minimalną wielkość partii, czyli 80 ton w przypadku zakupu z dostawą do magazynu interwencyjnego oraz 500 ton w przypadku zakupu w miejscu przechowywania. Przed 1 maja 2004 skup oparty był na cenie wyznaczonej w trakcie negocjacji ze związkami rolnymi. Taką cenę zobowiązany był płacić podmiot skupujący, jeśli korzystał z kredytów preferencyjnych. Dodatkowo rolnicy otrzymywali w pierwszych trzech miesiącach skupu dopłaty finansowe z budżetu państwa. Cena taka nie wynikała z mechanizmu popytu i podaży. Od dnia akcesji cena na rynku zbóż wynika z relacji popytu i podaży w okresie od 1 czerwca do 31 października. Cena interwencyjna jest jednakowa dla wszystkich zbóż objętych mechanizmem, wynosi 101,31 euro za tonę; jest ona podwyższana o miesięczny dodatek wynoszący 0,46 euro za tonę od listopada do maja; zgodnie z Rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1784/2003.Po przejęciu oferowanych zbóż na zapasy interwencyjne, w wyniku zawarcia umowy na zakup zbóż w miejscu przechowywania i umowy na przechowywanie zbóż pochodzących z przejęcia w miejscu przechowywania, magazyn autoryzowany oferenta staje się magazynem interwencyjnym.3.2. MINIMALNE WYMAGANIA JAKOŚCIOWEZiarno powinno być zdrowe i charakteryzować się typową dla danego rodzaju barwą, być wolne od obcych zapachów i szkodników (w tym roztoczy) w każdym stadium rozwoju. Partia zboża powinna być jakościowo jednorodna, spełniająca minimalne wymogi jakościowe obowiązujące w zakupie interwencyjnym – tabela 8. Ocena

51 Ciechowski W., 1997, Interwencjonizm państwowy w rolnictwie i obrocie, AE, Poznań, s.173.52 Balcerowicz L., 1995, Fundamenty szybkiego rozwoju, Życie gospodarcze, nr 2.

parametrów jakościowych zbóż oferowanych w ramach zakupu interwencyjnego musi zostać przeprowadzona w ciągu 20 dni roboczych od daty sporządzenia próbki reprezentatywnej. Zboża oferowane w ramach zakupu interwencyjnego, oprócz minimalnych wymogów jakościowych, muszą spełniać warunki odnośnie dopuszczalnego w krajach Wspólnoty poziomu zawartości pestycydów oraz radioaktywności zbóż. Zgodnie z Rozporządzeniem Komisji (WE) nr 1068/2005 z dnia 6 lipca 2005 roku wprowadzono nowe wymagania w zakresie jakości zbóż oferowanych do interwencyjnego zakupu na terenie Unii Europejskiej. Zgodnie ze wspomnianą normą, od roku gospodarczego 2005/2006, na zapasy interwencyjne nie będą mogły zostać przejęte zboża, które nie spełniają norm dotyczących zawartości substancji skażających (tabela 10) określonych w prawodawstwie wspólnotowym. Do substancji tych należą, oprócz pestycydów i skażeń radioaktywnych: mykotoksyny i metale ciężkie. Na zlecenie Agencji Rynku Rolnego przeprowadzono analizy ryzyka wystąpienia substancji skażających w ziarnie zbóż pochodzącym ze zbiorów w 2005 roku53. W wyniku analizy stwierdzono, że występuje wysokie ryzyko skażenia zbóż kadmem dla województw: śląskiego, świętokrzyskiego i łódzkiego, natomiast dla pozostałych województw ryzyko to jest średnie.3.3. PRZECHOWYWANIE ZBÓŻ STANOWIĄCYCH ZAPASY INTERWENCYJNEPrzedsiębiorstwo przechowalnicze, zainteresowane świadczeniem usług przechowalniczych na rzecz ARR, musi złożyć ofertę. W przypadku jej przyjęcia ARR przeprowadza kontrolę autoryzacyjną obiektów przechowalniczych. Jeżeli wyniki tej kontroli są pozytywne, wówczas przedsiębiorstwo otrzymuje autoryzację, co oznacza możliwość przechowywania zapasów interwencyjnych zbóż na rzecz ARR54. W zależności od zapotrzebowania na powierzchnię przechowalniczą, ARR wybiera autoryzowane magazyny, z którymi zawiera umowy na świadczenie usług przechowalniczych. Przedsiębiorstwo, które będzie świadczyć usługi przechowalnicze, zobowiązane jest do prowadzenia odpowiedniej dokumentacji umożliwiającej stałą ocenę i monitorowanie stanu zapasów interwencyjnych zbóż oraz do złożenia zabezpieczenia należytego wykonania umowy. Wyliczenie zapłaty należnej przedsiębiorstwu przechowalniczemu za te usługi odbywa się raz w miesiącu, na podstawie danych zawartych w wymaganych dokumentach magazynowych. Agencja Rynku Rolnego płaci za faktycznie wykorzystaną (zasypaną zbożem zakupionym w ramach interwencji) powierzchnię magazynową. Oznacza to, że przechowawcy nie przysługuje zapłata za tak zwaną gotowość przechowalniczą55. Jest on zobowiązany do sporządzania i przesyłania do agencji raportu o zmianach w stanie zapasów wraz z kopiami dokumentów stanowiącymi dowody dokonanych operacji magazynowych (są to dowody dostawy i wydania zbóż z magazynu); miesięcznego raportu magazynowego – przed upływem 10. dnia każdego miesiąca; oraz rocznego raportu inwentaryzacyjnego – do końca lipca następującego bezpośrednio po zakończeniu roku gospodarczego.

53 Ardanowski K., 2005, Konsekwencje Wspólnej Polityki Rolnej, Biuletyn Informacyjny Agencji Rynku Rolnego, Warszawa, grudzień, s. 6.54 Biuletyn Informacyjny, 2005, Agencja Rynku Rolnego, Warszawa, styczeń, s. 55.55 Ustawa z dnia 11 marca 2004 roku o Agencji Rynku Rolnego i organizacji niektórych rynków rolnych (DzU z 2004 r., nr 42, poz. 386; nr 97, poz. 964),

Przedsiębiorstwo przechowujące zapasy interwencyjne zbóż w pełni odpowiada za ilość oraz jakość przechowywanego zboża. ARR, przynajmniej raz w roku, przeprowadza w każdym magazynie interwencyjnym kontrolę fizyczną zbóż, zgodnie z zasadami określonymi w aktach prawnych UE. Kontrola ta jest przeprowadzana w dowolnym czasie w ciągu danego roku gospodarczego, bez wcześniejszego informowania przedsiębiorstwa przechowalniczego.3.4. SPRZEDAŻ ZBÓŻ STANOWIĄCYCH ZAPASY INTERWENCYJNEZboża zakupione w ramach działań interwencyjnych ARR są przeznaczone do sprzedaży na rynku wewnętrznym Wspólnoty (w sytuacji wystąpienia ich niedoborów) lub na eksport. Decyzję o sprzedaży zbóż z zapasów interwencyjnych przechowywanych w poszczególnych krajach członkowskich UE podejmuje Komisja Europejska na wniosek zainteresowanych krajów członkowskich. Decyzja o otwarciu przetargu na sprzedaż zbóż z zapasów interwencyjnych obwieszczana jest w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej w formie rozporządzenia KE. W takim rozporządzeniu określone są ilości zbóż przeznaczone do sprzedaży oraz ostateczny termin składania ofert przetargowych – w przypadku przetargu jednorazowego lub pierwszy termin i terminy częściowe składania ofert przetargowych – w przypadku przetargu stałego56. W przypadku przetargu jednorazowego wyznaczony jest jeden, ostateczny termin składania ofert przetargowych. W przypadku przetargu stałego ilość zbóż przeznaczonych na sprzedaż dzielona jest na kilka transz, a wyznaczone daty określają ostateczne terminy składania ofert dla każdego przetargu częściowego. Daty określające ostateczne terminy składania ofert dla każdego rodzaju przetargu podawane są przez ARR. Zarówno w przypadku sprzedaży zbóż z zapasów interwencyjnych na rynek wewnętrzny Wspólnoty, jak i na eksport, konieczne jest wniesienie przez przedsiębiorcę zabezpieczenia przetargowego oraz innych zabezpieczeń określonych w rozporządzeniach KE otwierających przetarg na sprzedaż zbóż z zapasów interwencyjnych. Podstawą prawną sprzedaży zbóż jest Rozporządzenie Komisji (EWG) nr 2131/93 w wersji aktualnie obowiązującej. Istnieją trzy możliwości sprzedaży zboża skupionego w ramach działań interwencyjnych:sprzedaż na rynku wspólnotowym,sprzedaż na rynku wspólnotowym z określonym przeznaczeniem,sprzedaż na wywóz poza obszar Wspólnoty.VIII. KSZTAŁTOWANIE SYTUACJI NA RYNKU ZBÓŻ NA SZCZEBLU REGIONALNYMW niniejszym rozdziale szczegółowej analizie zostały poddane działania interwencyjne ARR na poziomie regionalnym, którego przykładem jest województwo podkarpackie. Region ten położony jest w południowo-wschodniej części kraju, graniczy od wschodu z Ukrainą, od południa ze Słowacją oraz z województwami: od północnego wschodu z lubelskim, od północnego zachodu z świętokrzyskim i od zachodu z małopolskim. Województwo podkarpackie to jeden z najczystszych ekologicznie regionów Polski. Istnieją tu bardzo dobre warunki naturalne do rozwoju rolnictwa. Powierzchnia województwa wynosi 17 926 km2, co stanowi 5,7% powierzchni kraju57. Produkcja rolnicza prowadzona jest na bardzo dobrych lub słabych glebach w korzystnych i mniej korzystnych warunkach klimatycznych, w

56 Biuletyn Informacyjny, 2005, Agencja Rynku Rolnego, Warszawa, styczeń, s. 58.

terenach nizinnych, podgórskich i górskich. Najlepsze gleby, klasy od I do IV, występują w rejonie środkowo-wschodnim województwa, określanym jako Pogórze Karpackie. Województwo charakteryzuje się korzystnymi warunkami do produkcji rolniczej, o czym informuje wysoki wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Wskaźnik ten służy do kompleksowej wyceny składowych czynników siedliska, takich jak agroklimat, gleby, rzeźba i stosunki wodne. Gleba decyduje w korzystnych warunków pogodowych. W drugiej połowie roku rekordowe zbiory na rynku zbóż spowodowały duży spadek cen skupu w porównaniu z pierwszą połową omawianego roku o około 23% dla pszenicy i 31% dla żyta (tabela 13) oraz o około 18% i 15,7% w zestawieniu z analogicznym okresem roku poprzedniego. Powyższa analiza została potwierdzona w literaturze. Zdaniem Wiesława Łopaciuka z Zakładu Badań Rynkowych IERiGŻ: poziom cen w sezonie poprzedzającym akcesję (druga połowa 2003 roku i pierwsza połowa 2004 roku) był bardzo wysoki. Po żniwach 2004 roku ceny gwałtownie spadły. Spadek ten wynikał raczej ze wzrostu podaży, bo skup interwencyjny jak dotychczas ma niewielkie znaczenie, tym niemniej w dość dużym stopniu kształtuje minimalny poziom cen na rynku minterwencyjnego podczas żniw sprawia, że ceny ustalane relacją popytu i podaży kształtują się na niskim poziomie. Pomimo takiej sytuacji wyraźny wzrost podaży wynika z braku powierzchni magazynowych i potrzeby szybszego uzyskania środków przez producentów. Przy obecnym poziomie przewagi podaży nad popytem, nieodzowny staje się handel z innymi krajami poprzez ekspansje na rynki zagraniczne. Pomocna staje się tu akcesja z UE i WPR oraz uregulowanie rynku eksportu i importu surowca. IX. HANDEL ZAGRANICZNY ZBÓŻ ORAZ SYTUACJA NA RYNKU KRAJOWYMSpecyfika produkcji roślinnej, związanej z warunkami przyrodniczymi i zależy od nich, wymaga nieustannej kontroli instytucji państwowych nad prawidłowym jej bilansowaniem, zarówno w skali regionu, jak i całego kraju. Oddziały terenowe Agencji Rynku Rolnego na obszarze Polski podejmują konieczne działania wpływające korzystnie na sytuację dochodową producentów, nie tylko w województwie. Niezwykle ważne jest sterowanie mechanizmami podlegającymi ARR w celu zapewnienia produkcji zbóż pokrywającej krajowe zapotrzebowanie oraz umiejętny i korzystny dla Polski udziału w handlu zagranicznym.Istotne znaczenie w kształtowaniu się poziomu cen produktów rolnych mają zapasy początkowe . W przypadku zbóż ( tabela 15 ) w sezonie 2003/2004 zapasy te wynosiły 2,6 mln ton, co w porównaniu z poprzednim sezonem, kiedy wyniosły 3,8 mln ton, oznacza ich zmniejszenie o ponad 30 %. W pierwszym kwartale 2003 roku zwiększył się popyt na zboża, ponieważ w kraju wystąpiła nadprodukcja wieprzowiny i drobiu, producenci potrzebowali więc dużych ilości pasz58. W sezonie 2004/05 zapasy były mniejsze o 70 % od poprzedniego, a o 80% od sezonu 2002/03. Sezon 2004/05 w przeciwieństwie do poprzedniego charakteryzował się wzrostem zasobów i niewielkim spadkiem krajowego zapotrzebowania ( głównie na pszenicę i jęczmień ). Zasoby w kraju uzależnione są od produkcji oraz w mniejszym stopniu od importu. Jak wynika z

57 Rocznik Statystyczny Województwa Podkarpackiego, 2005, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów.58 Analizy Rynkowe, 2003, Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi, IERiGŻ, ARR, Warszawa, maj, s. 13.

tabeli 15, wzrost produkcji jest wprost proporcjonalny do wzrostu zasobów. Najniższe zasoby wystąpiły w sezonie 2003/04 i wyniosły 26,9 mln ton zbóż, wynikało to z niskiej produkcji w 2003 roku. W związku z taką sytuacją na początku 2004 roku Agencja Rynku Rolnego rozdysponowała bezcłowy kontyngent na import zbóż59. Jednakże obawa przedsiębiorców przed podatkiem od nadmiernych zapasów (obowiązującym od 1 maja 2004), zniechęciła ich do sprowadzania ziarna z zagranicy. Okres ten był najbardziej korzystny dla właścicieli elewatorów, którzy kupili pszenicę w systemie interwencyjnym po 44 zł/dt, a sprzedali ją po około 65 zł/d.X. DZIAŁANIA REALIZOWANE W RAMACH WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ UNII EUROPEJSKIEJ1. ZINTEGROWANY SYSTEM ZARZĄDZANIA I KONTROLI – PODSTAWOWE NARZĘDZIE WDRAŻANIA MECHANIZMÓW UNIJNYCHPolski sektor gospodarki rolno-żywnościowej po akcesji stał się znaczącym beneficjentem instrumentarium Wspólnej Polityki Rolnej i polityki strukturalnej Unii Europejskiej. Rozwój obszarów wiejskich jest współfinansowany z dwóch strumieni środków finansowych (rysunek 28). W związku z przygotowaniami instytucjonalnymi do przystąpienia do Unii Europejskiej ustawą z dnia 16 lutego 2001 roku wyznaczono Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa do przygotowania się do pełnienia funkcji agencji płatniczej. Kolejną ustawą z dnia 25 lipca 2001 roku nałożono obowiązek zbudowania Zintegrowanego Systemu Zarządzania i Kontroli (ZSZiK, ang. IACS – Integrated Administration and Control System). W 2003 roku agencja zgłosiła gotowość do akredytacji jako agencja płatnicza. 27 kwietnia 2004 roku minister finansów udzielił jej warunkowej akredytacji, podając zakres i termin dokonania niezbędnych do pełnej akredytacji zmian. Tym samym ARiMR stała się odpowiedzialna za wdrażanie pomocy unijnej w ramach: płatności bezpośrednich, Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), wsparcia dla grup i organizatorów producentów na rynkach owoców i warzyw oraz pomocy dla grup i organizacji producentów na rynku rybołówstwa.System Identyfikacji Działek Rolnych (LPIS) ma na celu jednoznaczną w skali kraju identyfikację deklarowanej działki rolnej i jej położenia, kontrolę prawidłowości zadeklarowanej powierzchni, łącznie z oceną i kontrolą jej kwalifikowalności, czyli uprawnienia do dopłat w odniesieniu do danego schematu pomocowego oraz kontrolę jednokrotnej deklaracji dla poszczególnych działek rolnych lub ich części przez jednoznacznie zidentyfikowanych, potencjalnych beneficjentów. LPIS to zbiór informacji o ponad 32 milionach działek ewidencyjnych60. W pierwszym roku działania LPIS opierał się na części opisowej ewidencji gruntów, w której wyodrębniono użytki gruntowe. Użytki w systemie zostały sklasyfikowane w dwóch grupach: uprawnione do płatności bezpośrednich i nieuprawnione do płatności bezpośrednich. Włączenie użytku do danej grupy może następować w zależności od potrzeb związanych z wymaganiami danego schematu pomocowego. Do Jednolitej Płatności Obszarowej (SAPS) są uprawnione grunty orne, trwałe użytki zielone, uprawy wieloletnie i

59 Analizy Rynkowe, 2004, Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi, IERiGŻ, ARR, Warszawa, grudzień, s. 11.60 ARiMR podpisała umowę na utrzymanie IACS-u, 2005, ARiMR, „Monitor Unii Europejskiej”, wyd. Fundacja Prawo Europejskie, nr 9 (13), s. 65.

ogródki przydomowe zgodnie ze systematyką EUROSTAT . W drugim roku działania systemu została zachowana powyższa procedura kwalifikowania gruntu do płatności, a ponadto dla terenu całego kraju jest dostępna ortofotomapa cyfrowa wspomagana mapą ewidencyjną z wektoryzowanymi centroidami, widocznymi użytkami i granicami. Włączenie ortofotomapy podniosło ocenę kwalifikowalności, ponieważ w ten sposób zaistniała możliwość stwierdzenia, czy grunt w obrębie wskazanej działki ewidencyjnej jest użytkowany rolniczo, czy też nie.2. DOPŁATY BEZPOŚREDNIE DO GRUNTÓW ROLNYCHOd chwili przystąpienia do Unii Europejskiej polskie rolnictwo zostało objęte systemem dopłat bezpośrednich. Podczas negocjacji akcesyjnych podjęto decyzję o zastosowaniu uproszczonego systemu płatności bezpośrednich, jednak ostatecznie pod presją Komisji Europejskiej rząd polski uznał system mieszany za spełniający polskie oczekiwania. Oznacza to, że dopłaty bezpośrednie (tabela 20 i 21) są naliczane według zasad:do poziomu 25% dopłat i odpowiednio 30% i 35% w kolejnych dwóch latach tej samej stawki do każdego hektara użytków rolnych (finansowane z I filaru WPR),pozostała część dopłat do poziomu 55%, 60% i 65% w kolejnych trzech latach według zasad zbliżonych do systemu standardowego obowiązującego w UE (część środków unijnych przeznaczonych na rozwój wsi w Polsce – II filar WPR oraz dodatkowe środki pochodzące z budżetu krajowego ).3. POMOC FINANSOWA W RAMACH WSPÓLNEJ ORGANIZACJI RYNKÓW OWOCÓW I WARZYWRegulacje rynku owoców i warzyw w Unii Europejskiej obejmują dwa segmenty: pierwszy – owoce i warzywa świeże, drugi – produkty przetworzone. W ramach wspólnej organizacji rynku owoców i warzyw świeżych pomoc finansowa udzielana jest wstępnie uznanym grupom producentów owoców i warzyw oraz uznanym organizacjom producentów owoców i warzyw. Uznanym organizacjom producentów wsparcie unijne udzielane jest na konkretne działania, jakie realizuje organizacja, aby spełnić cele stawiane jej przez UE. Może ona przykładowo zaplanować zakup urządzeń do sortowania i pakowania, podnosząc w ten sposób jakość i wartość handlową produktów, wdrożyć system informacji rynkowej czy prowadzić badania marketingowe umożliwiające dostosowanie produkcji do popytu. Wszelkie planowane działania muszą zostać ujęte w formie programu operacyjnego, który jest swego rodzaju biznesplanem. Na finansowanie działań zawartych w programach operacyjnych organizacja producentów musi ustanowić fundusz operacyjny. 4. PLAN ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICHPolska, zbliżając się do członkostwa w Unii Europejskiej, musiała przygotować Narodowy Plan Rozwoju (NPR), zgodny z acquis communautaire61. Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) odnosi się do mechanizmów finansowych z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (FEOGA). Udział Wspólnoty w finansowaniu PROW wynosi 80%, pozostałe 20% to środki z budżetu krajowego. Plan jest kompatybilny z działaniami priorytetowymi Sektorowego Programu

61 Fundamentalne znaczenie ma Rozporządzenie Rady nr 1257/1999 z 17 maja 1999 roku o wsparciu rozwoju obszarów wiejskich z FEOG w rolnictwie oraz Rozporządzenie Komisji nr 445/2002 z dnia 26 lutego 2002 roku ustanawiające szczegółowe zasady stosowania Rozporządzenia 1257/1999 [Błąd M., 2003, PROW dla Polski na lata 2004-2006, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 9 (62), s. 28].

Operacyjnego62 i celem strategicznym NPR. Sam plan jest skonstruowany na bazie dwóch grup instrumentów: pierwszej, zaliczanej do środków towarzyszących WPR (renty strukturalne, programy rolno-środowiskowe, zalesianie gruntów rolnych i wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania), oraz drugiej, obejmującej działania zaproponowane przez Wspólnotę Europejską w stanowisku negocjacyjnym (wparcie dla gospodarstw niskotowarowych, wsparcie dla grup producentów rolnych nieobjętych regulacjami rynków wspólnotowych, wsparcie dla producentów dostosowujących się do standardów UE oraz pomoc techniczna). W latach 2004-2006 na realizację PROW przeznaczono środki krajowe i unijne w łącznej kwocie blisko 3,6 mld euro (tabela 23), z czego w 2004 roku – 1,09 mld euro, w 2005 roku – 1,20 mld euro, a w 2006 roku – 1,30 mld euro. Od 15 kwietnia 2004 roku do 1 lutego 2005 roku uruchomiono dziewięć działań, a działanie pod nazwą Projekty w ramach Rozporządzenia Rady 1268/1999 zostało uruchomione w drugiej połowie 2005 roku63.4.1. RENTY STRUKTURALNEStosowane są w warunkach rozdrobnionej struktury agrarnej w celu koncentracji ziemi64, mają zapewnić dochód rezygnującym z prowadzenia działalności rolniczej rolnikom, którzy znajdują się w wieku przedemerytalnym65, prowadzą produkcję rolniczą w gospodarstwie stanowiących ich własność (lub własność ich współmałżonków), pod warunkiem, iż przekażą je następcy lub innemu, młodszemu rolnikowi lub instytucji66 (Lasy Państwowe, Agencja Nieruchomości Rolnych, rolnicze szkoły średnie i uczelnie wyższe) w celu poprawy żywotności ekonomicznej, do wykorzystania naukowego i doświadczalnictwa lub na rzecz jednostek samorządu terytorialnego do zagospodarowania innego niż rolnicze67. Warunki niezbędne do spełnienia przez rolnika starającego się o rentę przedstawia rysunek 31.Pobieranie renty wyklucza korzystanie z innych instrumentów WPR. Na finansowanie rent strukturalnych w latach 2004-2006 zaplanowano środki w wysokości 640,5 mln euro. Podstawowa wysokość renty strukturalnej wynosi 210% najniższej emerytury (około 1 200 zł). Wartość jej może jednak ulec powiększeniu do 440% stawki najniższej krajowej emerytury. Szczegóły przedstawia rysunek 32. Renta jest wypłacana co miesiąc przez 10 lat. W przypadku, gdy osoba pobierająca rentę strukturalną w okresie jej pobierania nabędzie prawo do emerytury ustawowej, świadczenie to będzie wypłacane w wysokości pomniejszonej o kwotę emerytury.

62 Błąd M., 2003, PROW dla Polski na lata 2004-2006, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 9 (62), s. 28.63 Poczta W., Hardt Ł., 2005, Skutki integracji Polski z UE dla rolnictwa i obszarów wiejskich – próba oceny, [w:] Polska w UE, doświadczenia pierwszego roku członkostwa, UKIE, Warszawa, s. 149.64 Spychalski G., 2003, Instrumenty towarzyszące Wspólnej Polityki Rolnej w Polsce w okresie 2004-2006, [w:] Wieś i Rolnictwo, wyd. PAN IRWiR, nr 3 (120), s. 75.65 Jankowiak W., 2004, Pozyskiwanie i wykorzystanie środków finansowych UE, [w:] Szanse i perspektywy polskiej gospodarki w Unii Europejskiej, Skawińska E. [red.], PWE, Warszawa, s. 199.66 Barwińska-Małajowicz A., 2005, Droga do uzyskania renty strukturalnej, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 10 (87), s. 50.67 Spychalski G., 2003, Instrumenty towarzyszące Wspólnej Polityki Rolnej w Polsce w okresie 2004-2006, [w:] Wieś i Rolnictwo, wyd. PAN IRWiR, nr 3 (120), s. 75.

Wypłata renty ulegnie zawieszeniu, jeżeli osoba, która ją pobiera, podejmie pracę zarobkową podlegającą obowiązkowi ubezpieczenia społecznego. W przypadku śmierci osoby pobierającej rentę strukturalną jej małżonek może złożyć wniosek o przejęcie renty. Po przejęciu świadczenia będzie ono wypłacane o ile wnioskodawca będzie miał ukończone 55 lat, nie będzie emerytem ani rencistą i nie będzie prowadzić działalności rolniczej, a przekazane gospodarstwo rolne stanowiło źródło utrzymania dla obojga małżonków. Płatność będzie dokonywana nie dłużej niż do dnia, do którego świadczenie pobierałby zmarły małżonek. 4.2. WSPIERANIE GOSPODARSTW NISKOTOWAROWYCHCelem działania jest wsparcie restrukturyzacji gospodarstw rolnych o nie- wielkim potencjale ekonomicznym, które podejmują inwestycje prowadzące do rynkowego ukierunkowania produkcji, poprawy dochodowości, zgodnie z pięcioletnim planem rozwoju gospodarstw. Instrument ma nakłonić rolników do podjęcia nowej działalności lub rozszerzania dotychczas prowadzonej. Pomoc finansowa może być przyznana rolnikowi, który:jest właścicielem gospodarstwa niskotowarowego (to znaczy gospodarstwa o wielkości ekonomicznej 2-4 ESU),prowadzi to gospodarstwo przez co najmniej trzy lata poprzedzające złożenie wniosku o wsparcie lubzostał właścicielem takiego gospodarstwa w drodze dziedziczenia bądź jako następca producenta rolnego, któremu przyznano rentę strukturalną.4.3. WSPIERANIE DZIAŁALNOŚCI ROLNICZEJ NA OBSZARACH O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH GOSPODAROWANIA (ONW)Działanie to ma zapewnić ciągłość rolniczego użytkowania ziemi i tym samym utrzymanie żywotności obszarów wiejskich, a także zachowanie walorów krajobrazowych tych obszarów i promocję rolnictwa przyjaznego dla środowiska68. Dotacja dotyczy użytków rolnych zlokalizowanych całkowicie lub częściowo (co najmniej 2 ha) na terenach, na których produkcja rolnicza jest utrudniona ze względu na niekorzystne warunki naturalne. Wnioskodawca powinien przestrzegać zasad zwykłej praktyki rolniczej oraz norm dotyczących żywienia zwierząt69. Na dopłaty kompensacyjne do obszarów ONW w latach 2004-2006 przeznaczono 976,8 mln euro, z czego 781,44 mln euro pokrywa Unia Europejska. Stawki dopłat zostały zróżnicowane w zależności od wielkości gospodarstw oraz położenia, dlatego też ich wysokość waha się od 179 zł za hektar do 320 zł za hektar 70 (tabele 23 i 24).Za rok 2005 statystyka ARiMR wykazuje zarejestrowanie 710 216 wniosków, natomiast deklarowana powierzchnia wyniosła 6 496,6 tys. ha. Na Podkarpaciu odnotowano złożenie 43 229 dokumentacji, a powierzchnia wyniosła 187,4 tys. ha71.

68 Błąd M., 2003, PROW dla Polski na lata 2004-2006, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 9 (62), s. 29.69 Spychalski G., 2003, Instrumenty towarzyszące Wspólnej Polityki Rolnej w Polsce w okresie 2004-2006, [w:] Wieś i Rolnictwo, wyd. PAN IRWiR, nr 3 (120), s. 77.70 Klepacka D., 2005, Wsparcie rolników z obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania w Polsce, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 10 (87), s. 45.71 Pomajda W.[red.], 2005, ARiMR – rok po akcesji, wyd. ARiMR, Warszawa, s. 60, 61.

4.4. WSPIERANIE PRZEDSIĘWZIĘĆ ROLNO-ŚRODOWISKOWYCH I POPRAWY DOBROSTANU ZWIERZĄTDziałanie obejmuje pakiety rolno-środowiskowe (rysunek 34) dowolnie realizowane przez rolnika, związane z gospodarowaniem rolniczym, służące ochronie środowiska oraz zachowaniu dziedzictwa przyrodniczego wsi72. Przewidziano realizację siedmiu pakietów rolno-środowiskowych. Na terenie całego kraju są realizowane pakiety: rolnictwo ekologiczne, zachowanie lokalnych ras zwierząt, ochrona gleb i wód oraz strefy buforowe. Pozostałe są realizowane w 96 strefach priorytetowych wydzielonych na obszarze kraju. Obejmują one 9,95 mln ha, czyli 32% powierzchni kraju. Średnia powierzchnia strefy priorytetowej wynosi 160 tys. ha, z czego średnio 54,8% stanowią użytki rolne. W programie rolno-środowiskowym może uczestniczyć producent rolny gospodarujący na powierzchni co najmniej 1 ha użytków rolnych, jeśli:co najmniej w czasie trwania zobowiązania jest właścicielem lub dzierżawcą gruntu spełniającego kryteria zasięgu geograficznego pakietów rolno-środowiskowych,posiada pięcioletni plan działalności rolno-środowiskowej sporządzony przy udziale doradcy rolno-środowiskowego,zobowiąże się do stosowania zwykłej dobrej praktyki rolniczej (w całym gospodarstwie) oraz obowiązków wynikających z programu rolno-środowiskowego przez okres pięciu lat,podejmie się prowadzenia zapisów potrzebnych dla celów kontroli i monitoringu,posiada wymaganą dokumentację niezbędną do kontroli realizacji planu rolno-środowiskowego.4.5. ZALESIANIE GRUNTÓW ROLNYCHCelem tego instrumentu jest skłonienie rolników do zalesiania gruntów rolnych o niskiej przydatności dla rolnictwa, powiększenie obszarów zalesionych oraz wzmocnienie ekologicznych funkcji obszarów zalesianych73. Płatność na zalesianie jest udzielana do działek rolnych użytkowanych jako grunty orne, trwałe użytki zielone albo sady, które zostały przeznaczone do zalesienia w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, stanowiących własność producenta rolnego, o powierzchni co najmniej 0,3 ha i szerokości nie mniejszej niż 20 m74. Rolnik przez okres pięciu lat od dnia wykonania zalesienia jest zobowiązany pielęgnować założoną uprawę leśną. Na to działanie przewidziano w budżecie PROW 101,8 mln euro. Do 30 czerwca 2005 roku agencja przyjęła 4 172 wnioski na zalesianie gruntów rolnych na kwotę 135,3 mln zł, na łączną powierzchnię blisko 17 tys. ha. Oddział Regionalny w Rzeszowie potwierdził przyjęcie 648 wniosków opiewających na kwotę 19,5 mln zł, natomiast powierzchnia do zalesiania wynosi 1,3 tys. Ha .

4.6. DOSTOSOWANIE GOSPODARSTW ROLNYCH DO STANDARDÓW UEPomoc w ramach działania obejmuje wsparcie na rzecz dostosowania do standardów UE w dziedzinie ochrony środowiska, ochrony roślin, zdrowia i dobrostanu

72 Błąd M., 2003, PROW dla Polski na lata 2004-2006, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 9 (62), s. 29.73 Warda J., 2005, Fundusze strukturalne Unii Europejskiej, wyd. Verba, Lublin, s. 115.74 Brecz E., 2004, Zalesianie gruntów rolnych, „Biuletyn Informacyjny MRiRW”, wyd. MRiRW oraz ARiMR, nr 10 (90), s. 23.

zwierząt . Obejmuje działania inwestycyjne związane z dostosowaniem do standardów wspólnotowych. Czas udzielania pomocy ustala się indywidualnie w zależności od standardu, do którego gospodarstwo ma się dostosować, jednak nie dłużej niż dwa lata. Wysokość premii uzależniona jest od zakresu podjętych prac dostosowawczych, ale nie może przekroczyć rocznie 25 000 euro na gospodarstwo. Na dostosowanie gospodarstw do standardów unijnych przewidziano w PROW kwotę 243,4 mln euro. W 2005 roku złożono w kraju 73,9 tys. wniosków na kwotę 2 613,5 mln zł, a w województwie podkarpackim 700 na wartość 20,1 mln zł.4.7. WSPIERANIE GRUP PRODUCENTÓW ROLNYCHPomoc finansowa udzielana grupom producenckim w ramach PROW ma na celu podniesienie dochodów rolników przez zmniejszenie kosztów produkcji (wspólny zakup środków do produkcji), poprawę jakości produkcji dzięki zastosowaniu wspólnych technologii produkcji (uzyskanie dużych, jednolitych partii towarów), wykształcenie wspólnego systemu sprzedaży produktów (budowa przechowalni, zakup linii technologicznych do sortowania i konfekcjonowania produktów, dostawy do hurtowni), ustalenie wspólnych zasad dotyczących informacji o produkcji, przede wszystkim o plonach i dostępności produktów. Wsparcie mogą uzyskać grupy producentów rolnych, które zostały wpisane do rejestru grup prowadzonego przez wojewodę właściwego dla miejsca siedziby grupy po 1 maja 2004 roku przez pierwszych pięć lat swojego istnienia. Wysokość pomocy nalicza się na podstawie rocznej wartości netto sprzedanej produkcji, która została wytworzona w gospodarstwach członków grupy75 i w kolejnych pięciu latach wyniesie odpowiednio:5%; 5%; 4%; 3% i 2% wartości produkcji sprzedanej do kwoty 1 mln euro,2,5%; 2,5%; 2%; 1,5% i 1,5% wartości produkcji sprzedanej powyżej 1 mln euro.4.8. POMOC TECHNICZNA DLA JEDNOSTEK ORGANIZACYJNYCH I ORGANÓW REALIZUJĄCYCH ZADANIA ZWIĄZANE Z PROWDziałanie to realizuje zadania dla osiągnięcia wysokiej jakości i spójności działań służących wdrażaniu PROW, zapewnienia efektywnego, zgodnego z prawem i politykami wspólnotowymi wykorzystania finansowego wkładu UE oraz środków krajowych, zagwarantowania zgodności realizowanych projektów z prawem wspólnotowym76. Pomoc techniczna, w formie zwrotu 100% wartości kosztów kwalifikowanych, może być udzielana instytucjom zaangażowanym w realizację PROW. Wydzielono na nią z Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich kwotę 34 mln euro. Do końca czerwca 2005 roku złożono 39 wniosków na kwotę 142 384,5 tys. zł.Wnioski do działań objętych Planem Rozwoju Obszarów Wiejskich są przyjmowane w oddziałach powiatowych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa77. Beneficjenci nie muszą wnosić własnego wkładu finansowego, by skorzystać z programu. Warunkiem uczestnictwa jest zarejestrowanie się w Krajowym systemie ewidencji

75 Pomajda W.[red.], 2004, ARiMR – dokonania i zamierzenia, wyd. ARiMR, Warszawa, s. 115.76 Błąd M., 2003, PROW dla Polski na lata 2004-2006, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 9 (62), s. 30.77 Wsparcie gospodarstw rolnych po akcesji do UE, 2004, „Biuletyn Informacyjny MRiRW”, wyd. MRiRW oraz ARiMR, nr 6 (87), s. 9.

producentów, ewidencji gospodarstw rolnych oraz ewidencji wniosków o przyznanie płatności, prowadzonym przez ARiMR78.Uzupełnieniem mechanizmów PROW jest Sektorowy Program Operacyjny – Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, współfinansowany ze środków funduszy strukturalnych79.5. POMOC W RAMACH WSPÓLNEJ ORGANIZACJI RYNKU RYBNEGOWspólna organizacja rynku rybnego ma na celu stabilizację rynku poprzez zrównoważenie produkcji i popytu. Jest to jedna z najwcześniejszych form działania Wspólnej Polityki Rybackiej. Rynkowe mechanizmy interwencyjne są obecnie rekompensowane z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej. Najważniejszym elementem wspólnej organizacji rynku rybnego jest pomoc finansowa dla organizacji producentów (OP), udzielana tym jednostkom po zakończeniu roku połowowego na konkretne działania, które organizacja realizowała w ciągu danego roku połowowego80. Do 30 czerwca 2005 roku zarejestrowano jeden wniosek złożony w Mazowieckim OR ARiMR przez organizację producentów rybnych o pomoc finansową na kwotę 15,6 tys. zł z tytułu przygotowania programu operacyjnego. W województwie podkarpackim, ze względu na położenie geograficzne, nie ma możliwości rozwoju rybołówstwa i popularyzowania tematyki organizacji rynku rybackiego, dlatego też zagadnienie to nie zostanie scharakteryzowane w niniejszej pracy.XI. WDRAŻANIE SEKTOROWEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO 1. SPO RESTRUKTURYZACJA I MODERNIZACJA SEKTORA ŻYWNOŚCIOWEGO ORAZ ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICHProgram ten realizuje trzy zasadnicze cele: poprawę konkurencyjności oraz trwałego i zrównoważonego rozwoju sektora rolnego, wsparcie dla przemysłu przetwórczego, a także wsparcie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Odwołując się do rysunku 29, należy wspomnieć, iż działania strukturalne zaprogramowane w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego (ang. Sector Operating Programme) „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich” są wspierane z Sekcji Orientacji FEOGA. Chcąc skorzystać ze wsparcia z funduszy strukturalnych, każdy kraj kandydujący był zobowiązany do opracowania Narodowego Planu Rozwoju (NPR), stanowiącego strategię rozwoju społeczno-gospodarczego. SPO jest jednym z głównych instrumentów przekształceń strukturalnych w rolnictwie w pierwszym okresie po akcesji (lata 2004-2006). Jego realizacja rozpoczęła się 16 sierpnia 2004 roku. Budżet SPO wynosi łącznie 1 784 mln euro, w tym 1 193 mln euro pochodzi ze środków UE. Uznaje się, że SPO stanowi pod wieloma względami kontynuację Programu SAPARD, choć równocześnie występują między nimi istotne różnice (rysunek 36). Nie reprezentują one bezpośrednio tych samych kierunków pomocy, jednak w przypadku, gdy osoba skorzystała z któregoś z działań SAPARD,

78 Kupis G., 2004, Renty strukturalne w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich, „Biuletyn Informacyjny MRiRW”, wyd. MRiRW oraz ARiMR, nr 10 (90), s. 6.79 Spychalski G., 2003, Instrumenty towarzyszące Wspólnej Polityki Rolnej w Polsce w okresie 2004-2006, [w:] Wieś i Rolnictwo, wyd. PAN IRWiR, nr 3 (120), s. 79.80 Pomajda W.[red.], 2004, ARiMR – dokonania i zamierzenia, wyd. ARiMR, Warszawa, s. 116-117.

linie pomocy obecnie udostępnione są uzupełnieniem i stanowią rozwinięcie polityki pomocowej realizowane w stosunku do osób i podmiotów utrzymujących się z działalności rolniczno-ogrodniczej.Sugerując się Jankowiakiem , należy niniejszy program podzielić na trzy priorytety, na podstawie których zostaną omówione Działania realizowane przez ARiMR:

Priorytet I – wsparcie zmian i dostosowań w sektorze rolno-żywnościowym – w ramach którego wsparcie otrzymują zarówno producenci rolni, jak i sektor przetwórstwa spożywczego oraz ich najbliższe otoczenie poprzez następujące działania:

Działanie 1.1. Inwestycje w gospodarstwach rolnychW ramach tego działania wspierane są inwestycje związane z modernizacją gospodarstw rolnych mające na celu wzrost dochodu rolniczego i poprawę warunków produkcji (redukcję kosztów, zmianę kierunku produkcji w związku z sytuacją rynkową, wzrost jakości, ochronę środowiska naturalnego). Pomoc przyznawana jest gospodarstwom, które można określić jako żywotne ekonomicznie, spełniającym minimalne standardy w zakresie ochrony środowiska, higieny i utrzy-mania zwierząt, a ich właściciel posiada odpowiednie kwalifikacje rolnicze81. Po spełnieniu powyższych warunków maksymalne świadczenie pieniężne dla jednego beneficjenta w okresie trwania programu nie może przekroczyć 300 000 zł, z czego udział środków unijnych wynosi 50% kosztów kwalifikowanych, zaś dla młodych rolników – 55% lub 65% kosztów kwalifikowanych. Działanie 1.2. Ułatwienie startu młodym rolnikomDziałanie jest przeznaczone dla młodych rolników rozpoczynających samodzielne gospodarowanie, pragnących poprawić w swoich gospodarstwach kondycję ekonomiczną, dostosować produkcję do wymogów rynku, poprawić jakość i technologię produkcji pod względem ekonomicznym, bezpieczeństwa pracy, higieny, ochrony środowiska i warunków utrzymania zwierząt. Pomoc udzielana jest w formie bezzwrotnej premii w wysokości 50 000 zł82. Określenie młody rolnik dotyczy obywatela państwa członkowskiego UE będącego właścicielem gospodarstwa rolnego położonego na terenie Polski lub dzierżawcą gospodarstwa należącego do Zasobów Własności Rolnej Skarbu Państwa. Dodatkowe kryteria „młodego rolnika” przedstawia rysunek 37. Pomoc może zostać przeznaczona na zakup środków produkcji, gruntów rolnych lub kwoty mleczne, budowę lub remont obiektów83, a ponadto na inwestycje określone dla Działania 1.1. Inwestycje w gospodarstwach rolnych84.

Rysunek 36. Kryteria młodego rolnika ubiegającego się o pomoc w ramach Działania 1.2. SPO

81 Olejniczak W., 2004, Rola projektów europejskich w rozwoju lokalnym i regionalnym, [w:] Rola projektów europejskich w rozwoju lokalnym i regionalnym, Adamowicz M.[red.], SGGW, Warszawa, s. 16.82 Pomajda W.[red.], 2004, ARiMR – dokonania i zamierzenia, wyd. ARiMR, Warszawa, s. 124.83 Jankowiak W., 2004, Pozyskiwanie i wykorzystanie środków UE, [w:] Szanse i perspektywy polskiej gospodarki w Unii Europejskiej, Skawińska E.[red.], PWE, Warszawa, s. 189.84 Drygas M., Paradowski M., 2003, SPO „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich”, [w:] Wieś i Rolnictwo, wyd. PAN IRWiR, nr 2 (119), s. 62.

Posiada gospodarstwo spełniające wymóg żywotności ekonomicznej lub ją osiągnie nie później niż po 5 latach

od rozpoczęcia prowadzenia przez niego tego gospodarstwa

Po raz pierwszy podjął prowadzenie gospodarstwa rolnego

Jest pełnoletni i w chwili podejmowania przez ARiMR decyzji o udzielenie pomocy

nie przekroczył 40. roku życia

Legitymuje się odpowiednimi kwalifikacjami zawodowymi

(przytoczone przy Działaniu 2. SAPARD)

Jest ubezpieczony na podstawie Ustawy o ubezpieczeniu

społecznym rolników jako prowadzący gospodarstwo rolne

Posiada gospodarstwo, które stosownie do rodzaju prowadzonej produkcji spełnia minimalne standardy w zakresie higieny,

ochrony środowiska i warunków utrzymania zwierząt w chwili, gdy rolnik

ubiega się o pomoc lub spełni je nie później niż po 5 latach od rozpoczęcia prowadzenia

przez niego tego gospodarstwa.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Pomajda W.[red.], 2004, ARiMR – dokonania i zamierzenia, wyd. ARiMR, Warszawa, s. 124-125.Do połowy 2005 roku w Centrali ARiMR odnotowano ogółem 18 675 wniosków na łączną kwotę 933,8 mln zł, z czego w Oddziale Regionalnym w Rzeszowie złożono 523 wnioski na kwotę 26,2 mln zł85.Oprócz powyższych do Priorytetu I zaliczono również: Działanie 1.3. Szkolenia, Działanie 1.4. Wsparcie doradztwa rolniczego, Działanie 2.2. Scalanie gruntów oraz Działanie 2.5. Gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi. Nie zostaną one jednak omówione, gdyż nie wchodzą w zakres działania ARiMR.

Priorytet II – zrównoważony rozwój obszarów wiejskich – obejmuje wsparcie dla szeroko rozumianego otoczenia rolnictwa w ramach następujących działań:

Działanie 2.1. Przywracanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego naturalną katastrofą i/lub pożarem oraz wprowadzenie odpowiednich instrumentów zapobiegawczych Działanie 2.2. Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodówTo wsparcie inwestycji umożliwiających rodzinom rolniczym prowadzenie dodatkowej działalności w zakresie: agroturystyki, rękodzielnictwa, przetwórstwa, sprzedaży bezpośredniej, usług na rzecz rolnictwa.

Działanie 2.6. Rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem

85 Pomajda W.[red.], 2005, ARiMR – rok po akcesji, wyd. ARiMR, Warszawa, s. 75.

Obok wymienionych powyżej działań w ramach Priorytetu II wymienia się również Działanie 2.3. Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego, którego wdrażaniem zajmują się właściwe terytorialnie urzędy marszałkowskie.

Priorytet III – rozwój i dostosowanie do norm Unii Europejskiej przetwórstwa artykułów rolnych obejmuje:

Działanie 1.5. Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnychPrzetwórstwo i marketing produktów rolnych jest nadal słabym ogniwem gospodarki żywnościowej w Polsce, co umniejsza pozycję konkurencyjną tego sektora gospodarki narodowej i ogranicza popyt na produkty rolne. Warunkiem udzielenia pomocy jest spełnienie przez zakład standardów higieniczno-sanitarnych, ochrony środowiska i dobrostanu zwierząt86. Działanie 1.5. jest jedynym w ramach omawianego SPO przeznaczonym dla przedsiębiorców87 i ma na celu dofinansowanie projektów w zakresie poprawy warunków produkcji, wzrostu jakości produktów, tworzenia nowych kanałów sprzedaży, wdrażania nowych i modernizacji istniejących technologii produkcji88. Maksymalny poziom pomocy finansowej może sięgać 50% łącznych kosztów kwalifikowanych, jednak nie więcej niż 20 mln zł na jeden zakład w okresie trwania programu. Wysokość świadczenia na realizację danego projektu nie może być niższa niż 100 000 zł. Jeżeli przedsiębiorca prowadzi działalność w wyodrębnionych jednostkach organizacyjnych samodzielnie sporządzających sprawozdania finansowe, wysokość pomocy będzie dotyczyła odrębnie każdej z tych jednostek89. Do końca czerwca 2005 roku w oddziałach regionalnych ARiMR złożono ogółem 648 wniosków na łączną kwotę 1 244 mln zł (65,2% wykorzystania limitu pieniężnego). Do końca czerwca zawarto 151 umów o dofinansowanie projektów w łącznej wysokości 301,7 mln zł, co stanowiło około 16% wykorzystania limitu. W Podkarpackiem złożono 26 wniosków90.Ponadto w Sektorowym Programie Operacyjnym wyodrębnić należy narzędzie, które tworzy warunki umożliwiające efektywne i prawidłowe wykorzystanie środków Sekcji Gwarancji FEOGA, jest to Pomoc techniczna. Obejmuje ona działania dotyczące: wsparcia systemu zarządzania i wdrażania programu, rozwoju instytucjonalnego oraz informowania i promocji programu. Ze środków Pomocy technicznej współfinansowane są przedsięwzięcia zapewniające beneficjentom wsparcie techniczne, kadrowe i eksperckie niezbędne do wykonywania zadań związanych z zarządzaniem, wdrażaniem, monitorowaniem i kontrolą programu. Beneficjentami działania są: Ministerstwo

86 Bisaga A., 2004, Instrumenty finansowe wspierania przemian strukturalnych wsi i rolnictwa po akcesji Polski do UE, [w:] Mikołajewicz Z., Przemiany strukturalne polskiej gospodarki wobec wyzwań integracyjnych z Unią Europejską, wyd. Uniwersytet Opolski, PTE Oddział Opole, Opole, s. 238.87 Pomajda W.[red.], 2004, ARiMR – dokonania i zamierzenia, wyd. ARiMR, Warszawa, s. 125.88 Jagiełło R., 2005, Programy Unii Europejskiej w procesie finansowania małych i średnich przedsiębiorstw, [w:] Rytelewska G.[red.], Bankowość detaliczna. Potrzeby, szanse i zagrożenia, PWE, Warszawa, s. 367.89 Sektorowy Program Operacyjny, 2004, „Biuletyn Informacyjny MRiRW”, wyd. MRiRW oraz ARiMR, nr 4 (85), s. 7.90 Pomajda W.[red.], 2005, ARiMR – rok po akcesji, wyd. ARiMR, Warszawa, s. 77.

Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, urzędy marszałkowskie . 2. SPO RYBOŁÓWSTWO I PRZETWÓRSTWO RYB 2004-2006Celem nadrzędnym polskiej polityki w dziedzinie rybołówstwa jest racjonalne zarządzanie zasobami ryb żywych oraz poprawa wydajności sektora rybołówstwa, jak również wzmocnienie pozycji konkurencyjnej krajowego rybołówstwa i przemysłu przetwórstwa ryb. Dzięki temu produkty polskiego rybołówstwa mogłyby zaspokoić popyt w kraju oraz zapewnić sobie miejsce na rynku międzynarodowym. Celem SPO jest skoncentrowanie się na dostosowaniu nakładów połowowych do dostępnych zasobów. Wzmocnienie pozycji konkurencyjnej sektora rybołówstwa i tworzenie podmiotów, których działalność jest uzasadniona z ekonomicznego punktu widzenia, są również sprawami pierwszej wagi. Wśród głównych zadań programu wymienia się poprawę jakości ryb i produktów sektora rybołówstwa, odnowę łowisk i obszarów zależnych od akwakultury, a także zwiększenie dostaw na rynek polski.XII. GOSPODAROWANIE MIENIEM PAŃSTWOWYM1. STRUKTURA I UNORMOWANIA AGENCJI NIERUCHOMOŚCI ROLNYCH Ostatnim, poruszanym w niniejszej publikacji zagadnieniem jest Agencja Nieruchomości Rolnych, która zgodnie z Ustawą z dnia 11 kwietnia 2003 roku o kształtowaniu ustroju rolnego91 jest następcą prawnym Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Oznacza to, iż ANR kontynuuje jej dotychczasową działalność, ale ponadto uwzględnia zadania zawarte we wspomnianej normie prawnej. Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa powstała 1 stycznia 1992 roku na podstawie Ustawy z dnia 19 października 1991 roku o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi

W zakresie gospodarki finansowej agencji do głównych jej przychodów należą: wpływy ze sprzedaży mienia własnego, z umów najmu lub innych umów o podobnym charakterze, odsetki od środków finansowych zgromadzonych na własnym rachunku bankowym. Wśród wydatków AWRSP należy wymienić koszty wpłat na rachunek budżetu państwa odsetek i rat kapitałowych obligacji restrukturyzacyjnych, wyemitowanych przez ministra finansów w celu zwiększenia funduszy własnych i rezerw Banku Gospodarki Żywnościowej SA. Ponadto dużą grupę stanowią koszty związane z funkcjonowaniem biura prezesa i oddziałów terenowych agencji. W obszarze gospodarki finansowej mieniem zasobu przychodami są: wpływy ze sprzedaży mienia Zasobu, z opłat trwałego zarządu, użytkowania, użytkowania wieczystego, czynszu dzierżawnego etc., przychody z tytułu udziału w zyskach z działalności gospodarczej. Koszty wynikające z przekazania agencji kwot przeznaczonych na pokrycie kosztów wpłat na rachunek budżetu państwa, koszty działalności w zakresie gospodarowania mieniem zasobu. To znaczące wydatki w pozycji kosztów Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa w rocznym planie finansowym zasobu92.Nabywcami nieruchomości zasobu są zarówno osoby fizyczne, jak i prawne. Struktura udziału obu tych grup nabywców wskazuje, że osoby prawne stanowią mniej niż 2,5% ogółu nabywców (zawartych umów) oraz, że są one zainteresowane nieruchomościami

91 Ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 roku o kształtowaniu ustroju rolnego (DzU nr 64, poz.. 592).92 Ustawa z dnia 19 października 1991 roku o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (DzU nr 57, poz. 603, art. 20b i 20c).

większymi obszarowo. W roku 2005 przeciętna powierzchnia nieruchomości sprzedanych na jedną umowę osobom prawnym wyniosła 44 ha (w 2004 r. wyniosła 40 ha), a osobom fizycznym około 8,4 ha (w 2004 r. – 6,7 ha).Również podmioty polskie z udziałem kapitału zagranicznego, nie będące cudzoziemcami, mogą nabywać nieruchomości zasobu. Skoro od 1 stycznia 2001 r. nie jest wymagana zgoda organów administracji państwowej na zawarcie umowy sprzedaży nieruchomości zasobu podmiotom z udziałem zagranicznym, nie będących cudzoziemcami (jak również dla umów dzierżawy także przez cudzoziemców), agencja utraciła możliwość dokładnej identyfikacji tych podmiotów. Można zatem jedynie szacować, że do końca grudnia 2005 roku podmioty te zakupiły z zasobu nieruchomości o powierzchni około 40 tys. ha, to jest około 2,6% wszystkich sprzedanych przez agencję gruntów, a w roku 2005 zakupiły około 670 ha na podstawie 15 zawartych umów.Nowym typem nabywców mienia zasobu są osoby fizyczne zwane zabużanami, które uczestniczą na równi z innymi podmiotami w organizowanych przez agencję przetargach. W roku 2005 zabużanie zakupili z zasobu 3,1 tys. ha o łącznej cenie 54,0 mln zł (wylicytowanej w przetargach), z której ponad 99% (53,7 mln zł) zapłacili agencji tak zwanymi uprawnieniami. Do końca 2005 roku zabużanie zakupili z zZasobu 3,4 tys. ha o łącznej cenie 55,4 mln zł, z czego uprawnieniami zapłacili 54,7 mln zł (ponad 99%).LITERATURAABC Unii Europejskiej, 2004, Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce w latach 1999-2004, WarszawaAgencja dziś i jutro, 2004, ARiMR, WarszawaAgencja Nieruchomości Rolnych, 2004, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 4 (69)Analizy Rynkowe, 2003, Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi, IERiGŻ, ARR, Warszawa, majAnalizy Rynkowe, 2003, Rynek Zbóż, IERiGŻ, ARR, Warszawa, listopadAnalizy Rynkowe, 2004, Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi, IERiGŻ, ARR, Warszawa, grudzieńAnalizy Rynkowe, 2005, Rynek Zbóż, IERiGŻ, ARR, Warszawa, czerwiecAndrews M., Rausser G., 1986, Some Political Economy Aspects of Macroeconomic Linkages with Agriculture, Am. J. Ag. Econ., nr 68Ardanowski K., 2005, Konsekwencje Wspólnej Polityki Rolnej, Biuletyn Informacyjny Agencji Rynku Rolnego, Warszawa, grudzieńBabuchowski A., 2003, Funkcjonowanie Programu SAPARD – rok doświadczeń, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 12 (65)Babuchowski A., 2004, Podsumowanie Programu SAPARD i stan przygotowań do wykorzystania środków z funduszy unijnych, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 4 (69)Bachmann K., 1999, Polska kaczka – europejski staw. Szanse i pułapki polskiej polityki europejskiej, Centrum Stosunków Międzynarodowych Instytutu Spraw Publicznych, WarszawaBalcerowicz L., 1993, Fundamenty i nonsensy, Gazeta Wyborcza 3-4 lipca. Balcerowicz L., 1995, Fundamenty szybkiego rozwoju, Życie gospodarcze, nr 2.

Balcerowicz L., 1995, Wolność i rozwój. Ekonomia wolnego rynku, Wydawnictwo Znak, KrakówBarwińska-Małajowicz A., 2005, Droga do uzyskania renty strukturalnej, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 10 (87)Bator K., Onak-Szczepanik B., 2003, Rolnictwo polskie w negocjacjach akcesyjnych, [w:] Czudec A. [red.], Regionalne uwarunkowania ekonomicznego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, tom I, wyd. UR, RzeszówBegg D., Fischer S., 1997, Ekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, WarszawaBelka M., Hausner J., Jasińska L.J., Marody M., Zirk-Sadowski M., 1996, Polska integracja w perspektywie integracji europejskiej, WarszawaBiałecki K., 1993, Słownik handlu zagranicznego, PWE, WarszawaBielecki M., 2003, O Unii Europejskiej i żołnierzach Gedeona, rozmowa z Janem Łopuszańskim, wyd. Polwen, RadomBisaga A., 2004, Instrumenty finansowe wspierania przemian strukturalnych wsi i rolnictwa po akcesji Polski do UE, [w:] Mikołajewicz Z., Przemiany strukturalne polskiej gospodarki wobec wyzwań integracyjnych z Unią Europejską, wyd. Uniwersytet Opolski, PTE Oddział Opole, OpoleBiuletyn Informacyjny MRiRW, 2004, wyd. MRiRW oraz ARiMR, nr 4 (85)Biuletyn Informacyjny, 2005, Agencja Rynku Rolnego, Warszawa, styczeńBiuletyn Informacyjny, 2005, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, nr 10 (100)Biuletyn Informacyjny, 2006, Agencja Rynku Rolnego, Warszawa, styczeńBiuletyn Statystyczny Województwa Podkarpackiego, 2003, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, RzeszówBłaszczyk M., 1994, Skutki Rundy Urugwajskiej dla procesu integracyjnego polskiego rolnictwa z UE, SGGW, Warszawa, lipiecBłąd M., 2003, PROW dla Polski na lata 2004-2006, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 9 (62)Bodenstedt A., 1998, Rolnictwo Europy – wspólne dziedzictwo czy kość niezgody, [w:] Wierzbicki Z., Kaleta A. [red.], Rolnictwo i wieś europejska: od korzeni ku wspólnej przyszłości w XXI wieku, wyd. UMK w Toruniu, ToruńBraun-Moser U., 1998, European integration and economics under the aspekt of Poland entry, Zachodniopomorska Szkoła Biznesu, SzczecinBrecz E., 2004, Zalesianie gruntów rolnych, „Biuletyn Informacyjny MRiRW”, wyd. MRiRW oraz ARiMR, nr 10 (90)Ciechomski W., 1997, Interwencjonizm państwowy w rolnictwie i obrocie rolnym, PoznańCzykier-Wierzba D., 2004, Pomoc Unii Europejskiej dla polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich w ramach Programu SAPARD, [w:] Puślecki Z.W., Walkowski M.: Rolnictwo polskie we Wspólnej Polityce Rolnej Unii Europejskiej, wyd. INDiD UAM, PoznańCzyżewski A., 2002, Opinia o ustawie budżetowej na 2002 r. w części dotyczącej rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 3 (44)

Czyżewski A., 2003, Interwencja państwa na rynku produktów rolnych w USA w świetle struktury wydatków budżetowych, Wieś i Rolnictwo, marzecCzyżewski A., 2005, Opinia o ustawie budżetowej na 2005 r. w części dotyczącej rolnictwa i rynków rolnych, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 1 (78)Doliwa-Klepacki Z.M., 2003, Integracja europejska po zakończeniu negocjacji Polski z UE, WSBiP w Ostrowcu Świętokrzyskim, Temida2, BiałystokDomańska E., 1992, Wokół interwencji państwa w gospodarkę, PWN, WarszawaDomańska E., 2005, Wokół interwencji państwa w gospodarkę, PWN, WarszawaDrygas M., Paradowski M., 2001, Program SAPARD instrumentem wsparcia procesów dostosowawczych w rolnictwie i na obszarach wiejskich w Polsce, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 4 (33)Drygas M., Paradowski M., 2003, SPO „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich”, [w:] Wieś i Rolnictwo, wyd. PAN IRWiR, nr 2 (119)Dudek M.A., 2006, Z myślą o rolnikach, Gazeta Bankowa, wyd. Trendy sp. z o.o., nr 4 (900)Dymura S., 2004, Pieniądze nie uciekną, [w:] Wieś i Rolnictwo, wyd. PAN IRWiR, nr 3 (124)Friedman M., 1977, From Galbraith to Economics Freedom, LondonFries F., 1998, Spór o Europę, PWN, WarszawaFundusze przedakcesyjne dla obszarów wiejskich i rolnictwa, 2000, ODR w Iwoniczu, Krosno, zeszyt 1Garbacik E., 1978, Ekonomia obrotu towarowego i usług, PWN, Warszawa-Łódź, s. 163.Gdzie szukać pieniędzy ?, 2004, ARiMR, Wieś Jutra, wyd. Wieś Jutra sp. z o.o., nr 11-12 (76-77)Gil K., 2000, Polskie rolnictwo w obliczu kryteriów członkostwa w Unii Europejskiej, [w:] Konkurencyjność rolnictwa z uwzględnieniem uwarunkowań w aspekcie integracji z Unią Europejską, Międzynar. Konf. Nauk., AR w Krakowie, Wydział Ekonomii w Rzeszowie, RzeszówGłówczyk J., 2000, Uniwersalny słownik ekonomiczny, Fundacja Innowacja, WarszawaGorzelak E., 1990, Interwencjonizm państwowy w gospodarce żywnościowej, Spis, WarszawaGoverde H.J.M., 1997, Diffusion of Power In Agro-Food Policy Networks, Paper prepared for Rc 36.2.: Diffusion of Power, c. International Political Science Association, XVIIth Wolds Congress, Seoul, AugustGuzek M., 2004, Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Zarys teorii i polityki handlowej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań