WCZESNA FILOZOFIA NOWOŻYTNA XV-XVII wiek

HISTORIA ETYKI (HISTORIA FILOZOFII)

Prawo naturalne i moralność

w okresie nowożytnym

Grocjusz, Pufendorf, Hobbes, Locke

GrocjuszHugo Grotius (Huig de Groot) (1583-1645)

Główne dzieła: De iure praedae, wraz z Mare liberum sive de iure quod Batavis competit ad Indicana commercia dissertatio (Wolność mórz, czyli dysertacja o prawie, jakie przysługuje Holendrom do handlu z Indiami), 1609

O prawie wojny i pokoju (De iure belli ac pacis), 1625 (wyd. pol. 1957)Młodzieńcza wstępna wersja tej pracy Komentarz o prawie łupu (Commentarius de iure praede) pozostała w rękopisie i opublikowano ją dopiero w 1868 roku.

Grocjusz w swych analizach prawa naturalnego, określanego przezeń mianem ius civile (dosł. prawo cywilne, w istocie rozumiane jak w prawie rzymskim jako prawo obywatelskie, czyli regulujące stosunki miedzy obywatelami, prawo obowiązujące w danym państwie (cywilne, karne, procesowe, administracyjne) nawiązuje do wcześniejszej tradycji prawa naturalnego.

Tradycja starożytna: Arystoteles, Platon, stoicy i Cyceron.Tradycja patrystyczna. Tradycja scholastyczna: św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu, Jan Duns Szkot, Francisco Suarez.

Naturalizm i woluntaryzm w ujęciu prawa naturalnego

Dylemat Eutyfrona:„Czy to, co pobożne jest pobożne dlatego, że miłują je bogowie, czy też miłują he dlatego, iż jest ono pobożne?” (Platon, Eutyfron, 10a, tłum. i komentarz R. Legutko, Kraków 1998)

Naturalizm: dobro i zło, to, co słuszne i niesłuszne ma obiektywny charakter, wynika z natury człowieka. Bóg nie może ich zmienić, choć to On jest stwórcą rzeczywistości i człowieka. Nawet, gdyby Bóg nie istniał, kłamstwo byłoby grzechem, gdyż byłoby sprzeczne ze słusznym rozumem/osądem. Grzech jest sprzeczny z boskim rozumem, bo boski rozum jest słuszny, a nie dlatego, że jest boski. (Grzegorz z Rimini, 1300-1358)

Woluntaryzm: dobro i zło, to, co słuszne i niesłuszne zostało określone przez Boga i obowiązuje, choć mogłoby być przez Niego zmienione. Źródłem prawa naturalnego jest wola Boga a całe prawo naturalne to boskie nakazy lub zakazy. Boski nakaz/zakaz jest prawem naturalnym, o ile to, co nakazuje/zakazuje jest proporcjonalne do natury rzeczy (Suarez).

Suarez zajmuje stanowisko pomiędzy naturalizmem i woluntaryzmem.Dobra są samoistne, określone trwale przez ludzką naturę, ale nie pociąga to za sobą trwałego określenia tego, co moralnie słuszne. Moralna słuszność wymaga boskiego nakazu. Dobro i zło można wywieść z wymogów ludzkiej natury, lecz moralna słuszność i niesłuszność muszą mieć podstawę w prawie. Moralność, słuszność, zobowiązanie i prawo harmonizują ze sobą.

Grocjusz pod wpływem myśli scholastycznej (Grzegorza z Rimini i Suareza) łączy stanowisko naturalistyczne z tezą o roli woli bożej. Prawo naturalne (ius) ma swe źródło w zasadach ludzkiej natury. „/…/prawo naturalne /…/ czy to prawo społeczności (ius sociale), czy też prawo w szerszym znaczeniu tego słowa, wypływa z wewnętrznych zasad człowieka. (Grocjusz, O prawie wojny i pokoju, Prolegomena, §12)”

Aspekt woluntarystyczny wskazuje na wolę Boga jako źródło tych zasad.• Prawo naturalne wypływa „oczywiście z wolnej

woli boskiej, której powinniśmy się poddać jak to nakazuje nam nasz rozum w sposób nie dopuszczający sprzeciwu (Tamże).”

• „Bóg bowiem chciał, by zasady takie w nas istniały (Tamże).”

• „/…/ zasady prawa naturalnego uczynił Bóg bardziej jasnymi przy pomocy wydanych przez siebie praw, ażeby były zrozumiałe także dla tych, którzy posiadają słabą zdolność wyprowadzania wniosków (Tamże, §13).”

Źródłem prawa natury jest troska o zachowanie społeczeństwa.„W zakres tego prawa wchodzi powstrzymywanie się od tego, co jest własnością innych: dokonanie zwrotu , jeśli mamy co cudzego, wraz zyskiem, jaki osiągnęliśmy; obowiązek dotrzymania przyrzeczeń; naprawienie szkody wyrządzonej z własnej winy i uznawanie zasady, że pomiędzy ludźmi pewne czyny zasługują na karę (Tamże, §8).”

Z tego pojęcia prawa wypływa pojęcie szersze, związane ze zdolnością dokonywania oceny pożyteczności i szkodliwości celów i środków obecnych i przyszłych. Prawo takie obejmuje również roztropne dokonywanie podziału rzeczy pomiędzy osoby i społeczności, przy czym wyżej stawia się mądrego, bliskiego i biednego, „odpowiednio do postępowania każdego z nich i zgodnie z naturą każdej rzeczy (Tamże, §10).”Sprawiedliwość dystrybutywna proporcjonalna.

Tomasz Hobbes (1588-1679)

Główne dzieła:Lewiatan czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego, 1651 (pol. wyd. 1954)Elementy filozofii (O obywatelu, 1642, O ciele, 1655, O człowieku, 1658) (pol. wyd. 1956, 2005)

Postępowanie człowieka polega na unikaniu przykrości i podążaniu za przyjemnościami. Rozum jest sługą uczuć i pragnień. Jego działanie polega na dobieraniu środków do ich zaspokojenia.Ludzkie pragnienia są nienasycone, gdyż ich zaspokojenie jest chwilowe i nieograniczone, gdyż mogą powstawać coraz to nowe. Brak pragnień oznacza zanik ruchu, czyli śmierć.

„I nie może już żyć człowiek, u którego zanikły pożądania, podobnie jak człowiek, u którego zatrzymał się bieg doznań zmysłowych i wyobrażeń. Szczęśliwość jest stałym przechodzeniem pożądania od jednego przedmiotu do innego; i osiągnięcie pierwszego jest tylko drogą do późniejszego.

Przyczyną tego jest, że przedmiotem ludzkiego pożądania nie jest to, by doznawać zadowolenia raz tylko i na jedną chwilę; jest nim to, by zapewnić sobie na zawsze zaspokojenie przyszłych pożądań (Hobbes, Lewiatan, cz. I, r. XI). ”

Stan natury to stan wojny wszystkich ze wszystkimi – bellum omnium contra omnes.„Jest więc oczywiste, że gdy ludzie żyją nie mając nad sobą mocy, która by ich wszystkich trzymała w strachu, to znajdują się w stanie, który się zwie wojną i to w stanie takiej wojny, jak gdyby każdy był w wojnie z każdym innym.

Albowiem wojna polega nie tylko na walce czy też na rzeczywistym zmaganiu, lecz na widocznej do tego gotowości w ciągu całego tego czasu, w którym dostatecznie jest wyraźne zdecydowanie na walkę. /…/ Wszelki inny czas zaś jest czasem pokoju (Hobbes, Lewiatan, cz. I, r. XIII).”

Uprawnienie naturalne (ius naturale) – niczym nieograniczona wolność stosowania środków zapewniających samozachowanie.„Prawem natury (lex naturalis) jest przepis lub reguła ogólna, którą znajduje rozum i która człowiekowi zabrania czynić to, co jest niszczące dla jego zżycia; i która nakazuje mu dbać o to, co w jego rozumieniu najlepiej może jego zycie zachować (Lewiatan, cz. I, r. XIII).”

Podstawowe prawo natury: dążyć do pokoju i podtrzymywać go;

podstawowe uprawnienie naturalne: bronić samego siebie wszelkimi środkami, jakie są możliwe.

Drugie prawo natury: „/…/ człowiek winien być gotów, jeśli inni są również gotowi, zrezygnować z tego uprawnienia do wszelkich rzeczy, jak dalece będzie to uważał za konieczne dla pokoju i dla obrony własnej; i winien zadowolić się taką miarą wolności w stosunku do innych ludzi, jaką gotów jest przyznać innym ludziom w stosunku do samego siebie (Lewiatan, cz. I. r. XIV).”

Prawa naturalne ograniczają uprawnienia naturalne, by nie dopuścić do pojawienia się niepewności, stałego zagrożenia życia i mienia każdego człowieka ze strony innych.

Ludzi w stanie natury cechuje racjonalność, która pozwala im skutecznie poszukiwać środków zaspokojenia potrzeb dla podtrzymania życia i uniknięcia gwałtownej śmierci lub zapobiegania jej przez atak prewencyjny czy też atak i zabójstwo rywala dla przywłaszczenia dóbr. Dzięki rozumowi ludzie mogą również zdystansować się wobec aktualnej sytuacji i uznać stan pokoju za korzystniejszy, gdyż zapewniający skuteczniejsze i mniej kosztowne podtrzymanie życia i zmniejszenie prawdopodobieństwa gwałtownej śmierci.

Podporządkowanie się czynnikowi zdolnemu do narzucenia i egzekwowania reguł polega na rezygnacji z dotychczasowych form zaspokajania potrzeb na rzecz takich, które rywalizację konfliktową przekształcają w rywalizację bezkonfliktową lub przynajmniej zmniejszają prawdopodobieństwo konfliktu na mocy umowy pomiędzy ludźmi. Władanie samym sobą, czyli określanie przez poszczególnych ludzi warunków osiągnięcia szczęśliwości poprzez zaspakajanie potrzeb, zostaje przeniesione na suwerena, który w istocie nie jest osobą czy ich zespołem, lecz jest „sztucznym człowiekiem”, czyli urzędem .

Pełniący urząd jest reprezentantem ludzi, którzy zawarli umowę. W jego osobie uzyskują oni jedność, która „powstała na mocy ugody każdego człowieka z każdym innym tak, jak gdyby każdy człowiek powiedział każdemu innemu: daję upoważnienie i przekazuję moje uprawnienie do rządzenia moja osobą temu oto człowiekowi, albo temu zgromadzeniu, pod tym warunkiem, że i ty przekażesz mu swoje uprawnienia i upoważnisz go do wszystkich jego działań w sposób podobny. Gdy to się stanie, wielość ludzi, zjednoczona w jedną osobę, nazywa się państwem, po łacinie civitas. ”

Suweren nie jest przy tym stroną umowy.

Powstanie państwa umożliwia pokój wewnętrzny, zmniejszenie prawdopodobieństwa „gwałtownej śmierci” i wzajemną pomoc przeciwko wrogom zewnętrznym, powstanie i egzekwowanie reguł prawa (w tym sankcjonowanie umów, które kreują własność – trwałe posiadanie i dobrowolne przekazywanie) i ukształtowanie się reguł moralnych.

Relatywizm i subiektywizm aksjologiczny.Emotywizm.Dobro – cokolwiek, co jest przedmiotem pożądania czy apetytu.Zło - przedmiot wstrętu lub awersji.Nikczemny, niegodny uwagi – przedmiot ludzkiej wzgardy.Wyrazy: dobry, zły, godny wzgardy, są zawsze używane z uwzględnieniem osoby, która się nimi posługuje.

Samuel von Pufendorf (1632-1694)

Główne dzieła:

Elementorum iurisprudentiae universalis libri II [Dwie księgi o podstawach jurysprudencji ogólnej], 1660De iure naturae et gentium libri octo [O prawie natury i o prawie narodów ksiąg osiem], 1672

Według Pufendorfa prawa natury są poznawane rozumowo jako wrodzone uniwersalne reguły. Woluntaryzm.Prawa natury (nakazy lub zakazy) oraz moralna słuszność, których źródłem jest boska mądra i życzliwa prawodawcza wola. Prawa te odpowiadają kondycji ludzkiej.Pufendorf, inaczej niż Grotius, scholastycy i Arystoteles nie uznaje przyrodzonej towarzyskości ludzi za podstawę wspólnoty politycznej.

Podobnie jak Hobbes , Pufendorf uważa iż wspólnota państwowa jest podstawą pokoju społecznego i zasadniczym moralnym wymogiem wobec tej wspólnoty jest utrzymanie pokoju. Pufendorf krytykuje stanowisko naturalistyczne wiążąc jednoznacznie naturalną moralną słuszność i niesłuszność z wolą Boga. Naturalna słuszność i niesłuszność jest wymogiem związanym z naturalną kondycją człowieka dan mu przez Boga. (T. Irwin, The Development of Ethics, t. II, Oxford 2008, s.286)

Pufendorf uznaje, iż własności moralne nie są tożsame z własnościami naturalnymi podmiotów, zdarzeń i procesów. Przyjmuje, iż boska stwórcza i prawodawcza wola są obecne w każdym elemencie stworzonego świata. Przy czym prawa nadane stworzeniu mają charakter indykatywny (wskazujący) a nie preskryptywny. Ale w związku z tym odróżnienie własności moralnych i naturalnych jest nieefektywne. (T. Irwin, The Development of Ethics, t. II, Oxford 2008, s.286-287)

Podobnie jak naturaliści Pufendorf wywodzi treść norm moralnych z faktów odnoszących się do ludzkiej natury korzyści lub szkodliwości dla niej. Podstawowe pojęcia etyki deontologicznej: słuszność, niesłuszność obowiązek itp. powiązane są z normą lub prawem. Prawo wymaga rozkazu przełożonego (Boga).

(T. Irwin, The Development of Ethics, t. II, Oxford 2008, s.291)

Przeciwnie niż Suarez Pufendorf przyjmuje, ze działania są słuszne lub niesłuszne i mamy obowiązek je spełniać lub powstrzymywać się od nich, nie dlatego, że taka jest ich natura (nawet gdyby Bóg nie istniał) niezależnie od prawa ustanowionego przez ludzi, ale dlatego, że powinniśmy się kierować prawem bożym (zależnym od boskiej woli).(T. Irwin, op. cit., Tamże)

John Locke (1632-1704)

Główne dzieła:

Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, data publikacji: 1689 (data na stronie tytułowej: 1690)Dwa traktaty o rządzie, 1690

Umysł, zanim nastąpi pobudzenie zmysłów przez rzeczy zewnętrzne wobec umysłu, jest pusty, jak kartka białego papieru bez żadnych znaków, bez żadnych idei, jak pusta izba, jak niezapisana tablica (tabula rasa). Wszelką wiedzę umysł uzyskuje przez zmysły.

Pojęcia ogólne powstają w wyniku procesu abstrakcji, któremu poddawane są dane zmysłowe.

Stanowisko Locke’a to aposterioryzm (empiryzm)

genetyczny, nawiązuje do empiryzmu genetycznego scholastyków i do Arystotelesa: niczego nie ma w umyśle, czego nie byłoby przedtem w zmyśle (nihil est in intellectu quod non prius fuerit in sensu).

Nie ma wiedzy wrodzonej: pojęć i zasad obecnych w umyśle przed doświadczeniem.

Stąd między innymi koncepcja wychowania jako efektu przekazywania wiedzy i zasad moralnych.

Idee proste (wrażenia, doznania zmysłowe, zmysłowe treści mentalne) narzucają się naszemu umysłowi, jeśli nasze zmysły reagują prawidłowo.

Idee złożone są rezultatem działalności umysłu: łączenia.

Substancja to pojęcie, które ma charakter nieempiryczny, bo oznacza rozumowo przyjmowane podłoże (substrat) cech. Substancja jednostkowa (rzecz) to zespół idei prostych, które występują stale razem i nazywane są tą samą nazwą, co sprawia, iż sądzimy, że idea substancji jest prosta.

Idee jakości pierwotnych w naszym umyśle odpowiadają jakościom (cechom) rzeczy, a więc nasze poznanie empiryczne jest w części adekwatne. Cechy te takie, jak masywność, rozciągłość, kształt, zdolność ruchu nie dają się oddzielić od ciał bez względu na ich stan i wywołują w nas idee proste.

Idee jakości wtórnych, to reakcje naszych zmysłów na pewne cechy pierwotne przysługujące rzeczom, które mają zdolność wywoływania w nas różnych wrażeń: zapachów, barw, dźwięków, smaków.

Idee jakości (cech) relacyjnych są wywołane przez cechy mające charakter zdolności potencjalnych, które ujawniają się przy oddziaływaniu rzeczy na inne rzeczy, np. ognia na glinę, wskutek czego ona twardnieje i zmienia barwę, lub na nas, wskutek czego odczuwamy wrażenie gorąca.

Wiedza ma swe źródło w doświadczeniu zmysłowym i wewnętrznym (samoobserwacja).Doświadczenie pełni też funkcję uzasadniania wiedzy, choć nie wszelkiej, Locke twierdzi, że np. istnienie Boga uznajemy na podstawie rozumowej, dzięki refleksji nad światem i sobą.Również prawo naturalne nie jest uzasadniane empirycznie, lecz rozumowo jako przekazane ludziom przez Boga.

„Osoba czyli „ja” jest świadomą myślącą istotą, obojętne z jakiej by utworzona była substancji, duchowej czy materialnej, prostej czy złożonej, która doznaje świadomie przyjemności oraz bólu, może być szczęśliwa nieszczęśliwa, a przeto troszczy się o siebie, jak daleko sięga świadomość (Rozważania…, ks. II, r. XXVII, §17).”„Ciało jest również nieodłączne od człowieka /…/ (Rozważania…, ks. II, r. XXVII, §15).”

Tożsamość „ja” – świadomość, pamięć

„Skoro bowiem świadomość swego „ja” zawsze towarzyszy myśleniu i skoro ona właśnie czyni każdego tym, co ona nazywa sobą, prze co się odróżnia od wszystkich innych istot myślących, więc na tym jedynie polega tożsamość osoby, to znaczy: tożsamość istoty rozumnej. I jak daleko ta świadomość sięga wstecz do przeszłych działań lub myśli, tak daleko również rozciąga się tożsamość danej osoby /…/ (Rozważania…, ks. II, r. XXVII, §9).”

Filozofia polityczna - Drugi traktat o rządzieStan naturyThomas Hobbes, autor Lewiatana (1651), opisując stan natury charakteryzuje go jako przedpolityczny i przedspołeczny. W tym stanie wojny wszystkich ze wszystkimi, jak go określa, „nie ma /.../ ani własności, ani władzy, ani różnicy między moim i twoim; do każdego człowieka należy tylko to, co może sam zdobyć i na tak długo, jak długo może to utrzymać w swej mocy.”

Dopiero powołanie suwerena (władzy politycznej), która ma monopol użycia siły, możliwe jest egzekwowanie prawa naturalnego i stanowionego, a przez to wprowadzenie i utrzymanie pokoju społecznego, dzięki czemu może istnieć społeczeństwo i państwo.Suweren stoi ponad prawem, bo jest jego egzekutorem.

Locke: „Ludzie będąc stworzeni przez jednego wszechmogącego i nieskończenie mądrego Stwórcę, są wszyscy sługami jednego, suwerennego Pana, zostali przysłani na świat z Jego rozkazu i na jego polecenie, są Jego własnością, Jego dziełem, zostali stworzeni, by istnieć tak długo, jak Jemu, a nie komukolwiek innemu, będzie się podobać. Wszyscy oni zostali wyposażeni w takie same zdolności i wszyscy należą do wspólnoty natury (Traktat drugi, §6).”

Ludzie są własnością Boga i są między sobą równi.

Samoposiadanie: ludzie są jedynie własnością Boga, dlatego mogą decydować o sobie, gdyż władają sobą. Nikt nie ma prawa władać kimś drugim, chyba że za jego zgodą w ramach prawa, na podstawie umowy społecznej.

WolnośćWolność naturalna polega na niepodleganiu żadnej władzy nadrzędnej na ziemi i woli lub władzy ustawodawczej żadnego człowieka tylko prawu natury (Traktat drugi, §22).

W społeczeństwie zorganizowanym jako wspólnota polityczna wolność ludzi pod władzą rządu to podleganie stałym prawom, powszechnym i uchwalanym przez powołaną przez nich władzę ustawodawczą.

„Jest to wolność do kierowania się moją własną wolą we wszystkich sprawach, w których prawa tego nie zakazują, oraz niepodlegania zmiennej, niepewnej, nieznanej, arbitralnej woli innego człowieka (Traktat drugi, §22).”

Samoposiadanie i wolność są podstawą egzekwowania w stanie natury prawa do samozachowania siebie i ludzkości, czyli zgładzenia zabójcy we własnej obronie i w celu powstrzymania potencjalnych przestępców od wyrządzania podobnej krzywdy.

Prawa obowiązujące w stanie natury są rozpoznawane przez rozum i są wspólnymi zasadami nadanymi rodzajowi ludzkiemu przez Boga. (J. Locke, Traktat drugi, §8,13)

Samoposiadanie w teorii Locke’a jest podstawą ludzkiej wolności, wolności dysponowania sobą. W stanie natury pojawiają się jednak konflikty (podobne, choć nie tak gwałtowne jak w stanie natury w teorii Hobbesa) związane z roszczeniami do własności, a to skłania ludzi do powoływania arbitrów, i w końcu

- władzy prawodawczej (legislatywy), - wykonawczej (egzekutywy - rządu), - władzy federatywnej (polityka zagraniczna).

Suwerenem jest lud, naród (w sensie politycznym), który w okresie między odwołaniem (lub upływem kadencji) a powołaniem nowych władz, sprawuje władzę suwerenną.

Samoposiadanie i wolność są podstawą egzekwowania w stanie natury prawa do samozachowania siebie i ludzkości, czyli zgładzenia zabójcy we własnej obronie i w celu powstrzymania potencjalnych przestępców od wyrządzania podobnej krzywdy. Prawa obowiązujące w stanie natury są rozpoznawane przez rozum i są wspólnymi zasadami nadanymi rodzajowi ludzkiemu przez Boga. (J. Locke, Traktat drugi, §8,13.)