61

Andrzej Chodubski historykUniwersytet Gdaƒski

WARTOÂCI KULTUROWO-CYWILIZACYJNE W ROZWOJU TO˚SAMOÂCI GDA¡SKA

Gdaƒsk uwa˝any jest za jedno z najbardziej intere-sujàcych miast w Polsce, „najcenniejsza per∏a

w koronie”, „klucz do wszystkiego”, oÊrodek szcze-gólnej aktywnoÊci politycznej. JednoczeÊnie jednakmówi si´, ˝e „to jest takie miasto, w którym wielu si´ kocha, ale bez wzajemnoÊci. I jakieÊ fatum cià˝y

nad tym...”1. O specyfice kulturowo-cywilizacyjnejGdaƒska decyduje przede wszystkim jego nadmor-skie po∏o˝enie, wywierajace ogromny wp∏yw na osia-d∏ych tu ludzi, na ich postawy, wartoÊci, zachowa-nia, aspiracje, na stosunki mi´dzyludzkie, kultur´, re-lacje polityczne itp.

DZIEDZICTWO NIEMATERIALNE

2. Gdaƒska para taneczna, sztych A. Möllera z poczàtku XVII w.2. Dancing Couple from Gdaƒsk,engraving by A. Möller, early seventeenth century.

1. Fontanna Neptuna. Fot. D. Hrysz-kiewicz.1. Fountain of Neptune. Photo: D. Hryszkiewicz.

62

Celem niniejszego studium jest próba ukazaniag∏ównych wartoÊci kulturowo-cywilizacyjnych Gdaƒ-ska. Padajà m.in. pytania: q w czym wyra˝a si´ odr´bnoÊç kulturowo-cywiliza-

cyjna miasta? q jakie ponadczasowe wartoÊci kulturowe ujawni∏y

si´ w jego rozwoju? q jakie si∏y kulturowo-cywilizacyjne generowa∏y

i stymulowa∏y te wartoÊci? q jakà rol´ w kszta∏towaniu to˝samoÊci kulturowej

Gdaƒska pe∏nià zmitologizowane obrazy ˝yciaspo∏eczno-ekonomicznego i politycznego?

q w czym wyra˝a si´ rezonans tradycji w funkcjono-waniu ˝ycia spo∏eczno-politycznego w Gdaƒsku?

Stosunek mieszkaƒców Gdaƒska do swojegomiasta wyra˝ajà liczne sentencje umieszczane nabudowlach publicznych oraz w reprezentacyjnychwn´trzach instytucji spo∏ecznych. WÊród nich znaj-duje si´ napis z Wielkiej Sali ¸awy Ratusza G∏ów-nego Miasta Nec temere, nec timide (ani zuchwale,ani tchórzliwie dzia∏aç).

Po∏o˝enie miasta inspiracjà rozwojuPrzyjmujàc, ˝e geopolityka mia∏a decydujàcy wp∏ywna rozwój Gdaƒska, nale˝y podkreÊliç usytuowaniemiasta w strategicznej przestrzeni – nad morzem i u ujÊcia du˝ej rzeki, jakà jest Wis∏a. Po∏o˝enie tokszta∏towa∏o oblicze gospodarcze i kulturowe miasta,które rozwija∏o si´ jako typowy oÊrodek portowy w basenie Morza Ba∏tyckiego. Podobne oblicze kul-turowo-cywilizacyjne mia∏y m.in. Lubeka, Rostok,Szczecin, Ryga, Sankt Petersburg, Sztokholm, Goete-borg. Do Gdaƒska przybywali kupcy z ca∏ej Polskioraz z wielu stron Êwiata2. Ukszta∏towa∏y si´ liczneszlaki handlowe, takie jak „droga królewska” (viaregia), prowadzàca do Krakowa, czy „droga kupiec-ka” (via mercatorum), ∏àczàca po∏udniowe ziemie z portem. Istotne znaczenie gospodarcze i kulturowemia∏y te˝ szlaki ∏àczàce Gdaƒsk ze Szczecinem,miastami Wielkopolski oraz miastami po∏o˝onymi nawschód od Wis∏y. Przedmiotem handlu by∏o przedewszystkim zbo˝e, drewno, pota˝, miód, wino.

W XIII w. przyjà∏ si´ zwyczaj organizowaniauroczystych dni handlowych, nazywanych jarmar-kiem dominikaƒskim. Trwa∏ on dwa tygodnie, przy-ciàga∏ kupców z wielu paƒstw Europy, towarzyszy-∏a mu bogata oprawa artystyczna, wyst´powa∏y ró˝-ne trupy aktorskie, organizowano fajerwerki, popisyzr´cznoÊciowe, loterie.

3. Gród gdaƒski oko∏o 980 r. Rekonstrukcja aksonometryczna wg A. Zbierskiego.3. Gdaƒsk stronghold in about 980. Axonometric reconstructionacc. to A. Zbierski.

4. Gdaƒsk. Sztych Eberharda Kiesera, 1625 r.4. Gdaƒsk. Engraving by Eberhard Kieser, 1625.

63

W handlu mi´dzynarodowym w pierwszych stu-leciach istnienia Gdaƒska najwi´kszà aktywnoÊçujawnia∏y narody skandynawskie. Szacuje si´, ˝e w X-XI w. ok. 1/3 towarów importowanych pocho-dzi∏o ze Skandynawii3. Przybywali te˝ kupcy z Blis-kiego Wschodu; Arabowie zaopatrywali si´ w bursz-tyn, a zw∏aszcza w wykonane z niego ozdoby.

Po∏o˝enie geograficzne powodowa∏o, ˝e Gdaƒskmia∏ du˝e znaczenie polityczne. Starali si´ go pod-porzàdkowaç swoim interesom m.in. Mieszko I i Bo-les∏aw Chrobry. Ustanowiono w nim siedzib´ przed-stawiciela królewskiego. Szacuje si´, ˝e za pano-wania tych w∏adców mieszka∏o w grodzie 1000-1250 osób4. Istotnym wydarzeniem, wzmacniajàcympozycj´ politycznà grodu, by∏o przybycie do niegobiskupa praskiego Wojciecha, który 27 marca 997 r.udzieli∏ mieszkaƒcom chrztu5. Organizacyjnie gródw∏àczono wówczas do metropolii gnieênieƒskiej.Chrzest przyczyni∏ si´ do upowszechnienia na Êwie-cie nazwy grodu; benedyktyn Jan Cannaparius w dziele Vita prima sancti Adalberti (˚ywot

Êwi´tego Wojciecha) wymieni∏ go pod nazwà urbusGyddanyze.

Po pó∏wieczu silnych zwiàzków Gdaƒska z zie-miami polskimi nastàpi∏o ich rozluênienie. Od po∏.XI w. do 1294 r. w∏adz´ nad miastem sprawowaliniemal samodzielnie ksià˝´ta gdaƒsko-pomorscy.WÊród nich szczególnie wyró˝nili si´: Subis∏aw I,MÊciwój I, Âwi´tope∏k II, Warcis∏aw II, MÊcis∏aw II.Interesowali si´ pomyÊlnym rozwojem grodu orazportu, dbali o utrzymanie w dobrym stanie umocnieƒobronnych. W obliczu os∏abienia w∏adzy centralnej w kraju ksià˝´ta pomorscy doprowadzili do uzyska-nia pe∏nej niezale˝noÊci, widocznej zw∏aszcza w la-tach 1227-1281. Du˝à aktywnoÊç w tym wzgl´dziewykazywa∏ ksià˝´ Âwi´tope∏k II (1220-1266)6.Przyczyni∏ si´ on do rozbudowy portu gdaƒskiego,zacieÊni∏ wi´zy z Lubekà, co poskutkowa∏o przy-j´ciem w organizacji ˝ycia spo∏eczno-politycznegowzorów lubeckich, sprowadzi∏ do Gdaƒska w 1227 r.dominikanów w celu obrony chrzeÊcijaƒstwa przedodradzajàcym si´ pogaƒstwem.

DZIEDZICTWO NIEMATERIALNE

6. ˚ony kupców gdaƒskich, sztych A. Möllera z poczàtku XVII w.6. Wives of Gdaƒsk merchants, engraving by A. Möller, early seventeenth century.

5. Budynek Politechniki Gdaƒskiej. Fot. K. Mystkowski/KFP.5. Gdaƒsk Polytechnic building. Photo: K. Mystkowski/KFP.

64

W koƒcu XIII w. miastem zainteresowa∏y si´Niemcy, aby wi´c nie dosta∏o si´ w r´ce niemieckie,ksià˝´ MÊciwój II na mocy podpisanego w K´pnie w 1282 r. porozumienia przekaza∏ Gdaƒsk ksi´ciuwielkopolskiemu Przemys∏awowi II. By∏ to akt poli-tyczny, wià˝àcy miasto z Polskà. Mo˝ni gdaƒszcza-nie, zw∏aszcza kupcy, nie chcieli podporzàdkowaç si´nowej w∏adzy, m.in. sprzeciw wyrazi∏a – w formieotwartego buntu – wp∏ywowa rodzina Âwi´ców, którana pomoc wezwa∏a wojska brandenburskie. Panujàcywówczas W∏adys∏aw ¸okietek zwróci∏ si´ z kolei doKrzy˝aków, by odparli wojska brandenburskie.Krzy˝acy pomocy udzielili, a nast´pnie 13 listopada1308 r. sami zaj´li miasto, dokonujàc przy tym ma-sowej eksterminacji ludnoÊci. Ich panowanie trwa∏ow Gdaƒsku pó∏tora wieku7.

Krzy˝acy przebudowali miasto, otoczyli je mu-rem i podobnie jak w wielu innych podporzàdkowa-nych miejscowoÊciach wznieÊli w nim zamek. Mia∏on znaczenie nie tylko obronne, ale przede wszystkimpolityczne – Êwiadczy∏ o sile panujàcych. Zbudowalikana∏ zwany Kana∏em Raduni, dokonujàc przy tymosuszenia miasta. Pod panowaniem krzy˝ackimGdaƒsk rozwija∏ si´ gospodarczo. Powstawa∏y licz-ne cechy, m.in. piekarzy, kaletników, bednarzy, bro-warników, rzeêników, garbarzy, z∏otników, kuÊnie-rzy, kowali, szewców. Kwit∏ handel, g∏ównie w ra-mach Zwiàzku Miast Hanzeatyckich8. W wymianiehandlowej znaczàcà rol´ odgrywa∏y kontakty z Ho-landià, Anglià, Danià i Francjà. Kupcy z tych kra-jów ch´tnie nabywali w Gdaƒsku drewno, produktyleÊne, zbo˝e9.

7. Panorama miasta, miedzioryt z XVII w. z: Ch. Hartknoch, Alt und Neuess Preussen, Leipzig 1684.7. Town panorama, seventeenth-century copperplate from: Ch. Hartknoch, Alt und Neuess Preussen, Leipzig 1684.

8. Zespó∏ szaƒców i bastionów obron-nych, 2000 r. Fot. W. St´pieƒ.8. Complex of ram-parts and defensivebastions, 2000. Photo:W. St´pieƒ.

65

Renesans przyniós∏ wielkie przemiany w oÊwia-cie11. Obok szkó∏ parafialnych powstawa∏y oÊrodkiszkolno-wychowawcze, miejskie oraz prywatne; j´-zykami wyk∏adowymi by∏y w nich polski, francuskioraz holenderski. Wyjàtkowà instytucjà by∏o za∏o-˝one w 1558 r. Gimnazjum Akademickie12. Szko∏a tapretendowa∏a do statusu uniwersyteckiego, choç w rzeczywistoÊci by∏a placówkà Êredniego poziomunauczania. WÊród jej nauczycieli znajdowa∏o si´ wiele osób o szerokich zainteresowaniach naukowo-badawczych. IndywidualnoÊciami w dziedzinie filo-zofii byli m.in. Jakub Fabricius i Bart∏omiej Kecker-mann. Fabricius by∏ autorem rozpraw teologicznychz zakresu homiletyki i apologetyki kalwiƒskiej;Keckermann zaÊ uczonym o bogatych, renesanso-wych zainteresowaniach, który popularyzowa∏ meto-dologi´ badawczà, a logistyk´ traktowa∏ jako nauk´ o zasadach rozpoznawania rzeczywistoÊci.

Du˝y rozg∏os zdobyli historycy GimnazjumAkademickiego, m.in. Joachim Pastorius, który zo-sta∏ historykiem króla Jana Kazimierza. Historià zaj-mowa∏ si´ równie˝ Keckermann. By∏ on autorem ory-ginalnej rozprawy De natura et proprietatibus histo-riae commentarius, w której przedstawi∏ nowe spoj-rzenie na metody stosowane w badaniach historycz-nych. Du˝e znaczenie przywiàzywa∏ do szerokiego i wielostronnego rozpatrywania historycznych zja-wisk i procesów oraz do erudycji badacza.

Miasto uczonychNastanie nowej epoki – renesansu – wiàza∏o si´ z licz-nymi zmianami w ˝yciu miasta. Dà˝enie do zmianwyra˝a∏o si´ w konfliktach spo∏eczno-politycznych i religijnych10. Niektóre z nich mia∏y tak du˝y zasi´g,˝e w ich rozwiàzywanie w∏àczali si´ w∏adcy; przy-k∏adem wkroczenie do Gdaƒska w nocy z 15 na 16 kwietnia 1526 r. polskiego wojska na czele z Zy-gmuntem I Starym, który zastosowa∏ wobec aktywis-tów ruchu reformacyjnego surowe represje.

W czasie wojny Rzeczypospolitej z Krzy˝akami,zwanej trzynastoletnià (1454-1466), Gdaƒsk opowie-dzia∏ si´ po stronie polskiej, dà˝àc równoczeÊnie douzyskania jak najwi´kszej niezale˝noÊci. Uznaje si´,˝e wyrazem tych tendencji by∏o m.in. zburzenie zam-ku krzy˝ackiego nie tylko jako symbolu obcego pano-wania, ale tak˝e i po to, by nie dopuÊciç do przej´ciago przez w∏adze polskie. 19 paêdziernika 1466 r.gdaƒszczanie uzyskali od króla Kazimierza Jagielloƒ-czyka priviligia casimiriana (przywileje kazimie-rzowskie), dajàce miastu szerokà autonomi´ w sferze˝ycia zarówno spo∏eczno-ekonomicznego, jak i poli-tycznego. Przywileje przyczyni∏y si´ do szybkiegorozwoju Gdaƒska, a zw∏aszcza pozwoli∏y mu nawià-zaç szerokie kontakty mi´dzynarodowe. By∏ to okresszybkiego bogacenia si´; wiele gdaƒskich rodów w krótkim czasie zyska∏o majàtek i znaczenie.

9. Portret Bart∏omieja Keckermanna, uczonego gdaƒskiego, sztych z kronik R. Curickego, 1686 r.9. Portrait of Bart∏omiej Keckermann, Gdaƒsk scholar, engravingfrom chronicles by R. Curicki, 1686.

10. Patrycjuszka gdaƒska, malarz gdaƒski z kr´gu A. Möllera, 1598 r. Muzeum Narodowe w Gdaƒsku.10. Patrician Lady of Gdaƒsk, Gdaƒsk painter from the circle of A. Möller, 1598. National Museum in Gdaƒsk.

66

11. Jan Heweliusz (1611-1687), s∏awny astronom gdaƒski. SztychJeremiasza Falcka wg rysunku Helmicha æ Twenhusen.

11. Jan Heweliusz (1611-1687), famous astronomer from Gdaƒsk.Engraving by Jeremiasz Falck after a drawing by HelmichTwenhusen.

W 1. po∏. XVII w. powsta∏a pierwsza monogra-fia Gdaƒska napisana w j´zyku niemieckim – DerStadt Dantzig historische Beschreibung, autorstwa Reinholda Curicke (1610-1667). Sk∏ada∏a si´ z czte-rech cz´Êci i traktowa∏a o po∏o˝eniu miasta, ustroju,dziejach politycznych i militarnych oraz dziejach re-ligii i KoÊcio∏a. Ze wzgl´du na poruszone zagad-nienia wyznaniowe Rada Miejska nie zgodzi∏a si´ na opublikowanie dzie∏a. Wyda∏ je dopiero w 1687 r.,z pomini´ciem kwestii religijnych, syn autora.

Znanym i cenionym uczonym tego okresu by∏ astronom Jan Heweliusz (1611-1687)13. Mia∏ onw∏asne obserwatorium przy ul. Korzennej 53-55.Opublikowa∏ liczne prace, a wyniki jego obserwacjispotka∏y si´ z zainteresowaniem i uznaniem astro-nomów w Polsce i na Êwiecie.

Du˝à s∏aw´ zyska∏ przedstawiciel nauk przyrod-niczych Joachim Oelhaf, który w 1613 r. dokona∏pierwszej publicznej sekcji zw∏ok, co sta∏o si´ g∏oÊ-nym wydarzeniem w Europie. W 1615 r. Jakub Pla-cotomus za∏o˝y∏ w mieÊcie ogród botaniczny, w któ-rym ros∏y g∏ównie roÊliny lecznicze. Z kolei Miko-∏aj Oelhaf, badacz roÊlinnoÊci dziko rosnàcej, opra-cowa∏ zielnik, w którym znalaz∏o si´ 350 roÊlin lecz-niczych wyst´pujàcych w Gdaƒsku i jego okolicy.Jego dzia∏alnoÊç kontynuowali Krystian Menzel (opi-sa∏ dodatkowo 100 roÊlin) i Wawrzyniec Eichstadt(sporzàdzi∏ 381 opisów flory)14 .

Otwarcie na „obcych”Czasy nowo˝ytne uczyni∏y Gdaƒsk miastem otwar-tym dla imigrantów. Osiedlali si´ tu Holendrzy, Czesi, W´grzy, Niemcy. Wyjàtkowà s∏awà okryli si´zw∏aszcza Holendrzy15, wÊród których by∏o wieluarchitektów, budowniczych, malarzy, rzeêbiarzy.W dzieje kultury materialnej Gdaƒska na trwa∏e wpi-sali si´ m.in. Antoni van Obberghen, Wilhelm i Abra-ham van den Blockowie, Pawe∏ van Dorne, FryderykHendrikszon, Jan Vredeman de Vries, Jan Schneider,Jan Kramer.

Abraham van den Block dokona∏ modernizacjiDworu Artusa; jego rozwiàzania architektoniczno-artystyczne podziwiane sà do dziÊ. W tym samymczasie przebudowano w stylu renesansowym wi´k-szoÊç budowli publicznych oraz domów prywatnych.Charakterystycznym elementem architektonicznymsta∏y si´ przedpro˝a, wznoszone przed kamienicamistojàcymi przy g∏ównych ulicach miasta.

O poziomie intelektualnym gdaƒszczan w istot-nej mierze Êwiadczy∏y zasoby bibliotek. Wyjàtkowàwag´ mia∏o przekazanie miastu ksi´gozbioru przezW∏ocha Jana Bernarda Bonifacio, markiza d’Orii(1517-1597)16. Bibliofil ten, zwolennik reformacji,opuÊci∏ Neapol; przebywa∏ w kilku krajach, by osta-tecznie osiàÊç w s∏ynàcym z tolerancji wyznaniowejGdaƒsku. W 1591 r. w zamian za otrzymane od Ra-dy Miejskiej mieszkanie oraz Êrodki niezb´dne do ˝y-cia przekaza∏ jej wspomniany ksi´gozbiór. Na jegobazie powsta∏a w 1596 r. biblioteka miejska, którànazwano Bibliotheca Senatus Gedanensis. W nas-t´pnych latach w∏adze miasta nabywa∏y kolekcje odinnych bibliofilów. W XVII w. placówka liczy∏aponad 12 tys. woluminów.

12. Ozdobny inicja∏ zbioru ustaw cechowych piekarzy, potwierdzo-nego przez Augusta III w 1750 r.12. Ornamental initial in a bakers guild statutes collection, con-firmed by King Augustus III in 1750.

67

W rozwoju kulturalnym wa˝nà rol´ pe∏ni∏a dzia-∏alnoÊç wydawnicza. XVII-wieczny Gdaƒsk znany by∏jako wa˝ny oÊrodek sztuki poligraficznej. Wydawanow nim liczne ksià˝ki, g∏ównie podr´czniki m.in. donauki j´zyka polskiego.

AktywnoÊç kulturalna obcokrajowców, a zw∏aszczaHolendrów, sprawi∏a, ˝e miasto w niczym nie ust´po-wa∏o zachodnioeuropejskim portowym oÊrodkom ˝y-cia kulturalnego. Cz´sto porównywano Gdaƒsk z Am-sterdamem; utar∏a si´ nawet opinia, ˝e gdaƒszczanieczuli si´ w Amsterdamie jak u siebie, a mieszkaƒcymiast holenderskich podobnie w Gdaƒsku.

O pomyÊlnym rozwoju gospodarczym miasta i jego obliczu kulturowo-cywilizacyjnym mia∏yÊwiadczyç umieszczone na bramie wjazdowej, zwa-nej Z∏otà Bramà, rzeêby, b´dàce alegoriami: WolnoÊ-ci, Bogactwa, S∏awy, Pokoju, MàdroÊci, Pobo˝noÊ-ci, SprawiedliwoÊci i Zgody17. Wykona∏ je w 1648 r.rzeêbiarz Piotr Ringering. Pozytywnà opini´ o mieÊ-cie szerzyli obcokrajowcy, którzy decydowali si´

pozostaç w nim na sta∏e, np. markiz d’Oria pisa∏ doprofesora uniwersytetu w Bazylei Sebastiana Castel-liona: „Najwi´kszà mia∏byÊ tu wolnoÊç ˝ycia, wedleswej myÊli upodobania, tak˝e pisania i publikowania.Nikt tu nie jest cenzorem. Mia∏byÊ ludzi, którzy byci´ mi∏owali i bronili (co winno ci byç szczególniemi∏e), którzy podzielà si´ z tobà wspólnà sprawà”18.

Tolerancja by∏a w Gdaƒsku zachowaniem typo-wym dla miast nadmorskich. Skupia∏y one bowiemludzi o ró˝nym pochodzeniu i doÊwiadczeniach ˝y-ciowych, ujawniajàcych du˝à przedsi´biorczoÊç i ce-chujàcych si´ odwagà w podejmowaniu decyzji.Gdaƒsk oferowa∏ mieszkaƒcom szanse realizacji za-wodowej i spo∏ecznej, nie gwarantowa∏ im jednaktrwa∏ego bezpieczeƒstwa ani przestrzegania wyzna-wanych przez nich wartoÊci. Miasto zorientowaneby∏o na wspó∏˝ycie ludzi „obcych wÊród obcych”,których ∏àczy∏y jednak wi´zy powierzchowne, wyni-kajàce ze stosunków pracy i zamieszkiwania w okreÊ-lonej przestrzeni. P∏aszczyznà ∏àczàcà spo∏ecznoÊç

DZIEDZICTWO NIEMATERIALNE

13. Bazylika Mariacka. Fot. K. Mystkowski/KFP.13. Basilica of the Holy Virgin Mary. Photo: K. Mystkowski/KFP.

68

by∏a pomyÊlnoÊç ekonomiczna; jednak w sytuacjikryzysów spo∏ecznych o pod∏o˝u gospodarczymujawnia∏y si´ wrogoÊç i konflikty religijne, nietole-rancja. Zjawisko to dotkn´∏o m.in. mennonitów, ˝y-dów, kwakrów; sprzecznoÊci i walki wyst´powa∏ymi´dzy luteranami, kalwinami oraz katolikami.

Swoistà spo∏ecznoÊç stanowili kaprowie. Byli toludzie poszukujàcy tzw. mocnych wra˝eƒ, znakomicii waleczni ˝eglarze, doÊwiadczeni w rybackim rze-mioÊle, podejmujàcy si´ najtrudniejszych zadaƒ. Nieotrzymywali wynagrodzenia, a zatem podstawà ichutrzymania by∏y ∏upy zdobywane w walkach na mo-rzu. Barwnie wpisa∏ si´ w dzieje miasta jeden z nich,Pawe∏ Beneke19. Dzi´ki niemu do Gdaƒska trafi∏ tryp-tyk Hansa Memlinga Sàd Ostateczny. Dzie∏o wyko-nane na zamówienie W∏ocha Angelo di JacopoTaniego z przeznaczeniem dla jednej z florenckichÊwiàtyƒ by∏o przewo˝one galeonem „Âwi´ty Tomasz”.Ze statku zrabowali go gdaƒscy kaprowie. By∏ wÊródnich Pawe∏ Beneke, który ofiarowa∏ tryptyk miastu w 1473 r. Obraz umieszczono w kaplicy Bractwa Êw. Jerzego w koÊciele Mariackim.

Gdaƒszczanie odnosili si´ w sposób szczegól-ny do ˝ebraków. W XVI w. w∏adze Gdaƒska wyda-∏y zarzàdzenie o usuni´ciu ich z miasta, opornymgrozi∏o do˝ywotnie wi´zienie oraz ci´˝kie roboty.˚ebracy musieli mieç emblematy rozpoznawcze naprawym uchu, a na szyi nosiç specjalne oznaczenia.

W∏adze miasta regulowa∏y kontakty gdaƒszczan z ˝eb-rakami, m.in. obowiàzywa∏ zakaz obdarowywaniaich prezentami z okazji uroczystoÊci i Êwiàt.

W kr´gu przesàdówW okresie „z∏otego wieku” kultury gdaƒskiej silnaby∏a wiara w przesàdy i zabobony. Mno˝y∏y si´ os-kar˝enia o magi´, czary i kontakty z „si∏ami nie-czystymi”. Na stosach p∏on´li nierzadko bezbronnimieszkaƒcy miasta, a zw∏aszcza kobiety20.

W opowieÊciach i legendach Gdaƒsk jawi∏ si´ ja-ko miasto, nad którym cià˝y∏y ró˝ne klàtwy. W jed-nej z historii klàtw´ Êciàgn´∏a pycha gdaƒszczan. Jej bohaterem by∏ Hans Düringer ˝yjàcy w 2. po∏. XV w., cz∏owiek ogromnej wiedzy i pracowitoÊci.Skonstruowa∏ on zegar astronomiczny, wskazujàcygodziny, daty, dni tygodnia, sta∏e i ruchome Êwi´ta,fazy Ksi´˝yca, pozycje S∏oƒca, gwiazd i znaków zo-diaku na niebie, który umieszczony zosta∏ w koÊcieleMariackim. Wed∏ug przekazów otrzyma∏ zamówie-nie na wykonanie podobnego zegara dla jednego z miast hanzeatyckich. W∏adze Gdaƒska, nie chcàcdopuÊciç do realizacji zamówienia, wyda∏y rozkazoÊlepienia mistrza. Zegarmistrz, dowiedziawszy si´ o tym, pope∏ni∏ samobójstwo, skaczàc z du˝ej wyso-koÊci na kamiennà posadzk´ koÊcio∏a Mariackiego.W tym momencie rzuci∏ na miasto klàtw´.

14. Fragment zabudowy nad Mot∏awà. 1900 r. Fot. A. Ziemens. Zdi´cia archiwalne ze zbiorów KOBiDZ.14. Fragment of development on the Mot∏awa. 1900. Photo: A. Ziemens. Archival photos from the collections of KOBiDZ.

69

W czasach nowo˝ytnych, zw∏aszcza w XVIII w.,gdaƒszczanie starali si´ utrzymywaç jak najszerszekontakty z krajami Europy Zachodniej. Du˝à wag´przywiàzywano do kszta∏cenia m∏odzie˝y wg wzo-rów zachodnioeuropejskich, natomiast nauczaniezgodne z polskimi standardami nie cieszy∏o si´ zain-teresowaniem. To absolwenci szkó∏ zachodnioeuro-pejskich kszta∏towali oblicze miasta, wp∏ywali najego rozwój i kultur´; wiàza∏o si´ to jednak z os∏a-bieniem kontaktów z kultura polskà.

Przekszta∏cenia miasta w XIX w.Wa˝ne zmiany w ˝yciu miasta zasz∏y po II rozbio-rze Polski. Miejsce samorzàdu zajà∏ magistrat, czylistruktura biurokratyczna. Wybieralnych rajców i ∏aw-ników zastàpili pruscy urz´dnicy. Miasto utraci∏oprzywileje, jakimi cieszy∏o si´ od czasu w∏àczenia doRzeczypospolitej21.

W 1807 r. na mocy traktatu tyl˝yckiego utwo-rzono Wolne Miasto Gdaƒsk, pozostajàce pod pro-tektoratem prusko-saskim. W nowej strukturze orga-nizacyjnej przywrócono niektóre instytucje politycz-ne z okresu przedrozbiorowego. W rzeczywistoÊcijednak miastem zarzàdza∏ francuski gubernator, który prowadzi∏ polityk´ w myÊl dyrektyw napo-leoƒskich. W 1808 r. w Gdaƒsku wprowadzonoKodeks Napoleona, a gospodark´ podporzàdkowano

potrzebom wojny. Miasto zmieni∏o oblicze, z oÊrodkaportowo-handlowego przekszta∏ci∏o si´ w twierdz´wojskowà. W krajobrazie miejskim pojawi∏y si´twierdze i forty, które cz´Êciowo przetrwa∏y do dziÊ.Po upadku Napoleona Gdaƒsk znalaz∏ si´ w grani-cach paƒstwa pruskiego, utrzymujàc charakter oÊrod-ka militarnego.

W latach 70. XIX w. w obliczu miasta nastàpi∏yznaczne zmiany, na które szczególnie silny wp∏ywmia∏y zjednoczenie Niemiec, a tak˝e wojna z Francjà.Francja, zobowiàzana w wyniku wojny do p∏aceniaNiemcom kontrybucji, przekaza∏a du˝e sumy na bu-dow´ infrastruktury spo∏ecznej. Pieniàdze te przezna-czono m.in. na budow´ szkó∏. Do dziÊ funkcjonujà w Gdaƒsku wzniesione wówczas szko∏y, m.in. przyul. ¸àkowej i Smoluchowskiego.

Nadal rozwija∏ si´ handel zbo˝em i cukrem. Du˝eiloÊci pszenicy i ˝yta z ziem zaboru rosyjskiego wysy∏ano do Anglii, Danii, Szwecji, Norwegii oraz wielu miast pó∏nocnoniemieckich, cukier natomiastsprzedawany by∏ do Anglii, Belgii, Holandii, StanówZjednoczonych, Kanady, Japonii. SpoÊród sprowa-dzanych towarów szczególne miejsce zajmowa∏y: ka-wa, ry˝, chemikalia, urzàdzenia techniczne.

W 2. po∏. XIX w. znaczna cz´Êç gdaƒszczan znalaz∏a zatrudnienie w tworzàcym si´ przemyÊle.Kszta∏towa∏a si´ wówczas nowa grupa spo∏eczna –robotnicy. W koƒcu XIX w. w przemyÊle gdaƒskim

DZIEDZICTWO NIEMATERIALNE

15. Nadbrze˝e Mot∏awy. 1912 r. Fot. A. Ziemens.15. Banks of the Mot∏awa. 1912. Photo: A. Ziemens.

70

pracowa∏o ok. 15 tys. robotników; w niektórych za-k∏adach znajdowa∏o zatrudnienie ponad 100 osób.

Rozwój gospodarki kapitalistycznej wp∏ynà∏ nabudow´ nowych po∏àczeƒ komunikacyjnych, zw∏asz-cza kolejowych. Pierwszà lini´ kolejowà otwarto w 1852 r.; po∏àczy∏a ona Gdaƒsk z Tczewem, Berli-nem oraz Królewcem. Szybko rozwija∏ si´ przemys∏okr´towy; budowano przede wszystkim okr´ty wo-jenne dla floty niemieckiej. Wysoki poziom osiàgnà∏tak˝e przemys∏ drzewny. Gdaƒsk sta∏ si´ znanym oÊrodkiem obróbki drewna, wyrobu beczek, parkie-tów, zapa∏ek, s∏ynà∏ te˝ z produkcji mebli; cenioneby∏y zw∏aszcza kufry i szafy gdaƒskie, urzàdzenia kuchenne, ∏awy. Wysokà pozycj´ zajmowa∏ prze-mys∏ spo˝ywczy, szczególnie produkcja octu, kon-serw rybnych, piwa, wódki, cukierków, margaryny. Wa˝ne miejsce w ˝yciu gospodarczym miasta przy-pada∏o równie˝ przemys∏owi zbrojeniowemu.

W koƒcu XIX i na poczàtku XX w. wÊród oÊrod-ków przemys∏owych monarchii pruskiej Gdaƒsk zajmowa∏ czwarte miejsce, po Berlinie, Wroc∏awiu i Królewcu, zaÊ przed I wojnà Êwiatowà pod wzgl´-dem wskaêników rozwoju spo∏eczno-gospodarczegomia∏ 19. pozycj´23. W tym czasie nastàpi∏a wielka prze-budowa miasta. Wzniesiono wiele obiektów u˝ytecz-noÊci publicznej, powsta∏y nowe dworce kolejowe,szpitale, szko∏y, biblioteki, muzea. Istnia∏a dobrzerozwini´ta sieç hoteli i restauracji (gospód). Szacujesi´, ˝e przed I wojnà Êwiatowà by∏o ponad 60 eksklu-zywnych restauracji oraz ok. 350 jad∏odajni. Na po-trzeby wojska rozbudowano infrastruktur´ wojskowà.Postawiono nowoczesne budynki koszarowe, m.in.przy ul. Elblàskiej i Rzeênickiej. Du˝e bazy wojsko-we powsta∏y we Wrzeszczu oraz w Nowym Porcie.

W XIX w. wàska grupa dzia∏aczy spo∏eczno-kulturalnych podj´∏a misj´ budzenia wÊród spo∏ecz-noÊci gdaƒskiej pochodzenia polskiego ÊwiadomoÊcinarodowej. Zak∏adano polskie organizacje i stowa-rzyszenia oÊwiatowe, dobroczynne, katolickie, kultu-ralno-artystyczne itp. Podstawy ich funkcjonowaniazabezpieczali materialnie zamo˝ni gdaƒszczanie, cotraktowali jako czyn patriotyczny, a jednoczeÊnie ja-ko realizacj´ idei pozytywistycznych. „Praca u pod-staw” mia∏a byç etapem na drodze do odrodzeniapaƒstwa. W∏adze pruskie, przeciwne odradzaniu si´polskoÊci w Gdaƒsku, stosowa∏y ró˝ne ograniczenia,a nawet represje. Wielu polskich dzia∏aczy spo∏ecz-no-narodowych znalaz∏o si´ wówczas w wi´zieniu24.

Wolne Miasto – niemieckie czy polskie?Szczególny rozdzia∏ w dziejach miasta nastàpi∏ po I wojnie Êwiatowej. W momencie kszta∏towania si´nowej powojennej mapy Europy Gdaƒsk sta∏ si´obiektem sporu polsko-niemieckiego. Racje polskieuzasadniano wzgl´dami historycznymi i gospodar-czymi, Niemcy zaÊ swoje racje argumentowa∏ywzgl´dami demograficznymi i politycznymi. Wobecsprzecznych interesów na konferencji pokojowej

16. G∏ówne Miasto, Dwór Artusa, 1914 r. Fot. A. Ziemens.16. Main Town, Court of Arthur, 1914. Photo: A. Ziemens.

17. G∏ówne Miasto, ulica Ogarna, widok w kierunku koÊcio∏aNMP, 1914 r. Fot. A. Ziemens.17. Main Town, Ogarna Street, view towards the church of theHoly Virgin Mary, 1914. Photo: A. Ziemens.

71

DZIEDZICTWO NIEMATERIALNE

w Pary˝u zdecydowano o utworzeniu WolnegoMiasta Gdaƒska. Rozwiàzanie to nie zadowoli∏o ˝ad-nej ze stron. Niemcy uznawa∏y to rozwiàzanie zawielce nieprzemyÊlane i chcia∏y przekonaç do swegostanowiska opini´ Êwiatowà. Polska nie by∏a usatys-fakcjonowana uzyskanymi uprawnieniami, którychnie by∏a w stanie w pe∏ni wyegzekwowaç. Miasto sta-∏o si´ arenà Êcierania si´ sprzecznych interesów orazkonfliktów spo∏ecznych i narodowych.

Wolne Miasto Gdaƒsk postrzegano w wymiarzenormatywno-prawnym jako twór doÊç dziwny, cowynika∏o ze specyfiki funkcjonowania w∏adz admi-nistracyjnych, uk∏adu si∏ politycznych, stosunków na-

rodowoÊciowych, powiàzaƒ mi´dzynarodowych itp.Niemcy prowadzi∏y polityk´ wzmacniania w mieÊciewp∏ywów ludnoÊci pochodzenia niemieckiego, Pol-ska zaÊ, która po 123 latach niewoli dopiero organi-zowa∏a swojà paƒstwowoÊç, nie mog∏a – wobec wieluproblemów wewn´trznych i zewn´trznych – skutecz-nie przeciwstawiç si´ tym dzia∏aniom25.

W Gdaƒsku, jako podmiocie mi´dzynarodowym,funkcjonowa∏y cztery oÊrodki w∏adzy:q w∏adze miasta (Senat i Volkstag), reprezentujàce

interesy ca∏ego podmiotu ˝ycia politycznego;q Komisariat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej,

zabezpieczajàcy interesy paƒstwa polskiego;

18. Brama Wy˝ynna,1914 r. Fot. A. Ziemens.18. Wy˝ynna Gate, 1914.Photo: A. Ziemens.

19. G∏ówne Miasto, ulica D∏u-ga, w g∏´bi wie˝a ratusza,1914 r. Fot. A. Ziemens.19. Main Town, D∏uga Street,in the background: town halltower. Photo: A. Ziemens.

72

q Rada Portu i Dróg Wodnych, zajmujàca si´ specy-ficznymi kwestiami gospodarczymi i komunika-cyjnymi;

q Wysoki Komisarz Ligi Narodów, stojàcy na stra˝yprzestrzegania ∏adu mi´dzynarodowego wobecsprzecznych interesów niemieckich i polskich.

W praktyce Wolne Miasto Gdaƒsk sta∏o si´ oÊrodkiem ˝ycia spo∏eczno-kulturalnego Niemiec.W∏adze obsesyjnie stara∏y si´ udowodniç, ˝e miastoma typowo niemiecki charakter26. Symptomatycznapod tym wzgl´dem by∏a wypowiedê prezydenta Se-natu Heinricha Sahma: „Pe∏ni´ si∏ swoich odda∏em w nieustannym dà˝eniu, majàc jeden cel przed ocza-mi – utrzymaç Gdaƒsk niemieckim, a˝eby kiedyÊ, a spodziewam si´ tego jeszcze do˝yç, móg∏ powróciçdo Rzeszy narodowo nietkni´ty. Nikt nie mo˝e mi za-przeczyç, ˝e ten cel w pe∏ni osiàgnà∏em”27.

Gdaƒsk nieformalnie by∏ silnie powiàzany z paƒ-stwem niemieckim. Jego instytucje wzorowane by∏yna niemieckich; aparat w∏adzy – administracja, poli-cja, sàdownictwo – funkcjonowa∏ na wzór pruski.Du˝à wag´ przywiàzywano do ˝ycia kulturalnego, zapomocà którego starano si´ podkreÊliç niemiecki cha-rakter miasta. Od 1926 r. rzàd niemiecki przekazy-wa∏ miastu nieoficjalnymi kana∏ami subwencje finan-sowe, dochodzàce do 1/3 jego bud˝etu, które prze-znaczano g∏ównie na walk´ z rzekomà polonizacjàmiasta28.

O powiàzaniu politycznym Wolnego MiastaGdaƒska z Rzeszà Niemieckà wyraênie Êwiadczy∏system partyjny. Funkcjonowa∏a tu swoista miniaturaniemieckiego ˝ycia partyjnego; po utworzeniu NSDAPw Gdaƒsku powsta∏ oddzia∏ tej partii, zaÊ w planachpolitycznych brano pod uwag´ mo˝liwoÊç powie-rzenia w∏adzy Adolfowi Hitlerowi, gdyby wybory w Rzeszy Niemieckiej nie przynios∏y mu zwyci´stwa.

20. W g∏´bi wie˝a koÊcio∏a Êw. Katarzyny i baszta Jacek, 1945-1951 r. Fot. M. RyÊ-Dobrzykowski.20. In the background: tower of the church of St. Catherine and theJacek bastille, 1945-1951. Photo: M. RyÊ-Dobrzykowski.

21. Ulica D∏uga, 1946-1951 r. Fot. M. RyÊ-Dobrzykowski.21. D∏uga Street, 1946-1951. Photo: M. RyÊ-Dobrzykowski.

73

DZIEDZICTWO NIEMATERIALNE

22. Targ W´glowy, BasztaS∏omiana i Zbrojownia, 1945-1951 r. Fot. M. RyÊ-Dobrzy-kowski.22. W´glowy Market Square,S∏omiana Bastille andArmoury, 1945-1951. Photo:M. RyÊ-Dobrzykowski.

Polacy byli usuwani w cieƒ oficjalnego ˝yciaspo∏eczno-kulturalnego i politycznego, m.in. polskiamatorski ruch kulturalny poddawany by∏ rozmaitymograniczeniom. Jak widaç wi´c, odczytywanie poj´-cia „wolne miasto” w sposób wspó∏czesny przez pryz-mat idei wolnoÊci, samorzàdnoÊci i porozumienia jestw tym przypadku na wskroÊ niew∏aÊciwe29.

Gdaƒsk wspó∏czesnym miastemwielokulturowymKolejne wa˝ne przemiany zasz∏y w Gdaƒsku poII wojnie Êwiatowej. W pierwszych latach po zakoƒ-czeniu dzia∏aƒ wojennych nastàpi∏y zasadnicze zmia-ny demograficzne. Wysiedlono ludnoÊç niemieckà, a na jej miejsce osiedlano Polaków, g∏ównie prze-siedleƒców z kresów wschodnich. Nowi mieszkaƒcyGdaƒska z najwi´kszym poÊwi´ceniem w∏àczyli si´w odbudow´ miasta ze zniszczeƒ wojennych. Byli toludzie ubodzy, którzy odbudowujàc miasto i miesz-kajàc w nim, awansowali spo∏ecznie, ekonomicznie i kulturowo.

Dzisiejszy Gdaƒsk jest wielokulturowy i wielo-etniczny30. Mieszkajà tu, oprócz Polaków, m.in. Bia-∏orusini, Czesi, Grecy, Litwini, Macedoƒczycy, Niem-cy, Ormianie, Rosjanie, Ukraiƒcy, ¸emkowie, ˚ydzi,Tatarzy, Karaimi, Cyganie oraz przedstawiciele wie-lu innych nacji z ró˝nych kontynentów. Powstanietak urozmaiconej mozaiki narodowoÊciowo-etnicznejjest przede wszystkim konsekwencjà ruchów mi-gracyjnych, dokonujàcych si´ tu˝ po zakoƒczeniu II wojny Êwiatowej.

W postawach spo∏eczno-politycznych obecnegopokolenia gdaƒszczan obserwuje si´ typowy konflikt

23-24. Obchody Europejskich Dni Dziedzictwa, wrzesieƒ 1993 r.Fot. archiwum ROBiDZ Gdaƒsk.23-24. Celebrations of European Heritage Days, September 1993.Photo: archive ROBiDZ Gdaƒsk.

74

generacji: dzieci zajmujà stanowiska ideowe prze-ciwne poglàdom swoich rodziców i dziadków31. Zniekszta∏ca si´ prawd´ o rzeczywistym pochodzeniuspo∏ecznym, o zamo˝noÊci przodków; podkreÊla si´ich rzekomo dobrà pozycj´ spo∏eczno-ekonomicznà.Ujawniajà si´ przy tym silne kompleksy, co wyra˝asi´ w braku identyfikacji z prawdziwym rodowodem.W obrazie dziedzictwa kulturowego Gdaƒska kreÊlo-nym przez wspó∏czesnych gdaƒszczan pomija si´fakt, ˝e w 1945 r. rozpoczà∏ si´ w dziejach miasta no-wy okres, pojawili si´ w nim nowi mieszkaƒcy, któ-rzy od podstaw budowali jego wspó∏czesne oblicze.

W zachowaniach spo∏ecznych i kulturowo-cywi-lizacyjnych obserwuje si´ dwa podstawowe wzorce:kaszubski i kresowy. Pierwszy z nich charakteryzujesi´ pracowitoÊcià, mocnymi wi´ziami rodzinnymi,silnym katolicyzmem, drugi zaÊ – zmiennoÊcià po-

staw i zachowaƒ, ∏atwoÊcià przystosowywania si´ donowych realiów spo∏eczno-politycznych i ekono-micznych, wysokimi aspiracjami spo∏ecznymi orazcywilizacyjnymi.

Na postawy, poglàdy i zachowania wspó∏-czesnych mieszkaƒców Gdaƒska ogromny wp∏ywwywierajà takie czynniki, jak:q post´p naukowo-techniczny, q technicyzacja ˝ycia, a zw∏aszcza rozwój informa-

tyzacji, q permanentna edukacja, q mi´dzynarodowe rozwiàzania prawne, w tym prze-

strzeganie praw cz∏owieka, q tolerancja wobec ró˝nych kultur i religii,q synkretyzm kulturowy, wyra˝ajàcy si´ w ∏àczeniu,

wzajemnym oddzia∏ywaniu i nawarstwianiu ró˝-nych kultur,

25. Panorama Gdaƒska. Widok na Bazylik´ Mariackà i Ratusz G∏ówny. Fot. W. Jakubowski/KFP.25. Panorama of Gdaƒsk. View of the Basilica of the Holy Virgin Mary and the Main Town Hall. Photo: W. Jakubowski/KFP.

75

DZIEDZICTWO NIEMATERIALNE

1. Por. „Autograf”, 1997, nr 4, s. 38.

2. Por. A. Zbierski, OÊrodek handlowy i portowy, (w:) Historia

Gdaƒska, t. 1, Gdaƒsk 1985, s. 194 i nast.

3. J. ˚ak, „Importy” skandynawskie na ziemiach zachodnios∏o-

wiaƒskich od IX do XI wieku, Poznaƒ 1967, s. 160 i nast.

4. E. Cieslak, Cz. Biernat, Dzieje Gdaƒska, Gdaƒsk 1975, s. 30-31.

5. Por. S. Mielczarski, Misja pruska Êwi´tego Wojciecha, Gdaƒsk

1966; Âwi´ty Wojciech w tradycji i kulturze, pod red. K. Âmigla,

Przypisy

Prof. dr hab. Andrzej Chodubski jest profesorem zwy-czajnym w Zak∏adzie Nauki o Cywilizacji UniwersytetuGdaƒskiego, na uczelni pracuje od czasu ukoƒczenia stu-diów, specjalizuje si´ w metodologii badaƒ, historii cywi-lizacji, dziejach i wspó∏czesnoÊci mniejszoÊci narodowychi polonijnych, przemianach lokalnych, a w tym w dziejachGdaƒska. Jest autorem ponad 600 publikacji, m.in. ksià˝ki„Nauka, kultura i sztuka w Wolnym MieÊcie Gdaƒsku”.

q wspó∏dzia∏anie na ró˝nych poziomach ˝ycia spo-∏ecznego,

q upodmiotowienie jednostki w dzia∏aniach spo∏ecz-no-politycznych i gospodarczych,

q samorzàdnoÊç jako przeciwieƒstwo centralizmu,q przedsi´biorczoÊç, odwaga w podejmowaniu de-

cyzji, krytycyzm.Nale˝y podkreÊliç, ˝e Gdaƒsk wpisa∏ si´ w spo-

sób wyjàtkowy w demokratyzacj´ ˝ycia spo∏eczno-politycznego nie tylko w wymiarze krajowym, ale tak˝e mi´dzynarodowym, czego wyrazem by∏o po-wstanie NSZZ „SolidarnoÊç”.

Charakter Gdaƒska, jego specyfika i wyjàtkowoÊç,sà wynikiem Êcierania si´ wielu ró˝norodnych ele-mentów. Na ukszta∏towanie si´ wspó∏czesnego kul-turowo-cywilizacyjnego obrazu miasta niewàtpliwywp∏yw mia∏y:q korzystne nadmorskie po∏o˝enie,q wspó∏istnienie ró˝nych kultur, a zw∏aszcza Êwiata

germaƒskiego ze s∏owiaƒskim, a tak˝e ∏àczenie si´regionalizmu kaszubskiego z kresowym,

q otwartoÊç na nowe idee, pràdy myÊlowe, postawy i zachowania przynoszone przez tzw. obcych, co w rezultacie stwarza∏o oryginalnà synkretycznàkultur´ lokalnà,

q rywalizacja o w∏adz´ nad miastem mi´dzy Niem-cami i Polskà, czego skutkiem by∏o funkcjono-wanie Gdaƒska na zasadzie „wolnego miasta”,

q mitologizowanie „niezwyk∏ej atmosfery”, a zw∏asz-cza otwartoÊci, goÊcinnoÊci, tolerancji, wolnoÊci.

Odpowiedzi na pytanie, jakie wartoÊci wniós∏Gdaƒsk do polskiego i europejskiego dziedzictwakulturowego, szukaç nale˝y w tym, co cenili i co wy-znawali mieszkaƒcy miasta. Zarówno w przesz∏oÊci,jak i w czasach wspó∏czesnych podkreÊlali oni swójindywidualizm, przywiàzanie do idei wolnoÊci i sa-morzàdnoÊci oraz udzia∏u jednostki w rozwiàzywa-niu istotnych problemów politycznych i kulturowo-cywilizacyjnych32.

26. Ulica Mariacka. Fot. ¸. G∏owala/KFP.26. Mariacka Street. Photo: ¸. G∏owala/KFP.

76

Gdaƒsk 1992; Z. T. Wiewióra, Âwi´ty Wojciech chrzciciel znadBa∏tyku, Gdynia 1996.

6. Por. J. Powierski, Âwi´tope∏k, (w:) Ludzie pomorskiego Êrednio-wiecza. Szkice biograficzne, Gdaƒsk 1981, s. 138-148.

7. Por. M. Biskup, Pod panowaniem krzy˝ackim (od 1308 do 1454 r.), (w:) Historia Gdaƒska, t. 1, Gdaƒsk 1985; Sz. Askenazy,Gdaƒsk a Polska, Gdaƒsk 1997, rozdz. 1.

8. Por. P. Dollinger, Dzieje Hanzy, Gdaƒsk 1975.

9. M. Bogucka, Gdaƒsk – najwi´kszy port Ba∏tyku, (w:) HistoriaGdaƒska, t. 2, Gdaƒsk 1982.

10. Por. E. Cieslak, Walki spo∏eczno-polityczne w Gdaƒsku w dru-giej po∏owie XVII w. Interwencja Jana III Sobieskiego, Gdaƒsk1962.

11. Por. Z. Nowak, Lata rozkwitu kultury, nauki i sztuki, (w:) His-toria Gdaƒska, t. 2, Gdaƒsk 1982.

12. Por. Gdaƒskie Gimnazjum Akademickie, Gdynia 1959;K. Kubik, L. Mokrzecki, Trzy wieki nauki gdaƒskiej, Wroc∏aw1976, rozdz. 2.

13. Por. A. Lisocki, Jan Heweliusz – wspó∏twórca nowoczesnejnauki, Gdaƒsk 1991.

14. Por. A. Chodubski, Gdaƒsk w dziejach polskiej cywilizacji,„Cywilizacje w czasie i przestrzeni”, 1996, z. 2, s. 19-28.

15. Por. R. Leeuws, L. Thijssen, Zwiàzki mi´dzy Holandià i Polskàw XVI i XVII wieku, Katalog wystawy, Gdaƒsk 1978.

16. S∏ownik biograficzny Pomorza NadwiÊlaƒskiego, Gdaƒsk1992, t. 1, s. 130-140.

17. A. Chodubski, Mit dawnego i wspó∏czesnego Gdaƒska, „Cywi-lizacje w czasie i przestrzeni”, 1997, z. 3, s. 51-65.

18. H. Barycz, Spojrzenie w przesz∏oÊç polsko-w∏oskà, Wroc∏aw1965, s. 60.

19. J. Samp, Bedeker gdaƒski, Gdaƒsk 1994, s. 26-28.

20. Por. T. Maciejewski, Narz´dzia tortur, sàdów bo˝ych i próbczarownic, Koszalin 1997.

21. Por. Sz. Askenazy, jw., rozdz. IV; K. Piwarski, Dzieje Gdaƒskaw zarysie, Gdaƒsk 1997, s. 178 i nast.

22. Por. E. Rozenkranz, Napoleoƒskie Wolne Miasto Gdaƒsk.Ustrój. Prawo. Administracja, Gdaƒsk 1980; W. Zajewski, W epo-ce napoleoƒskiej (1806-1815), (w:) Historia Pomorza, Poznaƒ1984, t. 2, cz. 2.

23. M. Pelczar, Polski Gdaƒsk, Gdaƒsk 1947.

24. Por. Dzia∏acze polscy i przedstawiciele RP w Wolnym MieÊcieGdaƒsku, Gdaƒsk 1974; Ludzie Pomorza lat 1920-1939, Gdaƒsk1977; Zas∏u˝eni ludzie Pomorza NadwiÊlaƒskiego z okresu zaborupruskiego, Gdaƒsk 1979.

25. Por. S. Mikos, Dzia∏alnoÊç Komisariatu Generalnego Rzeczy-pospolitej Polskiej w Wolnym MieÊcie Gdaƒsku 1920-1939,Warszawa 1971.

26. Por. A. Chodubski, Nauka, kultura i sztuka w Wolnym MieÊcieGdaƒsku, Toruƒ 2000.

27. H. Sahm, Erinnerungen aus meinen Danziger Jahren 1919-1930, Marburg-Lahn 1958, s. 33.

28. A. Chodubski, A. ˚ubrys, Tysiàclecie Gdaƒska. Miasto naskrzy˝owaniu wa˝nych szlaków, „Atheneum. Polska o Êwiecie”,1998, nr 1, s. 220.

29. A. Chodubski, Wolne Miasto Gdaƒsk wolne tylko z nazwy,„Litery”, 1996, nr 6, s. 4-5.

30. Por. W starej i nowej Ojczyênie. MniejszoÊci narodowe w Gdaƒsku po II wojnie Êwiatowej, Gdaƒsk 1997; Historia i lite-ratura mniejszoÊci narodowych i grup etnicznych na Pomorzu,L´bork 2003.

31. A. Piskozub, Polska w cywilizacji zachodniej, Gdaƒsk 1995, s. 68-69.

32. Por. A. Chodubski, Gdaƒsk w kulturze duchowej Europy Za-chodniej, (w:) XIII Sejmik Morski. Polska myÊl ba∏tycka, Szczecin1998, s. 181-197.

Factors of exceptional significance for the develop-ment of the identity of Gdaƒsk included the loca-

tion of the town on the sea coast, the confrontation ofassorted cultures, especially those of the German andSlavonic worlds, Polish-German contacts and a com-bination of Kashubian regionalism with the reality of the eastern borderlands (Polish-Belorussian-Lithuanian-Ukrainian, etc.), an openness to outsideimpact and an acceptance of various models of at-titude and conduct characteristic for the “outsiders”,which produced a highly original syncretic local culture, as wellas a tendency to perfect the services,envisaged as the foundation of economic existence(port and tourist town), and to turn the local “uniqueambience”, consisting of prosperity, hospitality, tolerance and freedom, into a myth.

Gdaƒsk introduced into the Polish and Europeancultural heritage such values as the propagation of theidea of liberty, self-government, the individuality ofeach citizen, as well as sociopolitical and economicactivity. In modern times, civic injunctions have been

recalled by sentences inscribed on public buildings,

such as Nec temere, nec temide featured on the Town

Hall of the Main Town. Another important message

is contained in the allegories of Liberty, Wealth,

Peace, Glory, Wisdom, Piety, Justice and Harmony,

displayed on the entrance gate and executed in 1648

by the sculptor Piotr Ringering.

The positive opinion about the town was created

by foreign visitors who usually expressed their admi-

ration in various ways – the Italian philosopher

Marquis d’Oria presented Gdaƒsk with his book col-

lections, thus inaugurating a public library. In a letter

addressed to Sebastian Castellio, professor at Basel

University, the Marquis wrote: “Here you would

enjoy the greatest freedom to live, write and publish

according to your disposition. No one is a censor.

You would be living among congenial people who

protect you (something you find particularly likable),

and who share your cause”.

THE CULTURAL-CIVILISATIONAL VALUES OF THE DEVELOPMENT OF THE IDENTITY OF GDA¡SK