Barbara Filiks

U wrót tajemnicy – „Wampir”Władysława Stanisława ReymontaSłupskie Prace Filologiczne. Seria Filologia Polska 1, 149-172

2002

S ł u p s k i e P r a c e F i l o l o g i c z n e · S e r i a F i l o l o g i a P o l s k a 1 · 2002

Barbara FiliksInsty tu t Filologii Polskiej Pomorska Akademia Pedagogiczna Słupsk

U WRÓT TAJEMNICY. WAMPIR WŁADYSŁAWA STANISŁAWA REYMONTA

Zdawałoby się, że w wieku pary i elektryczności, supremacji rozumu, nauk przy­rodniczych nad idealizmem, nie będzie już miejsca na wiarę w zjawiska metapsy- chiczne. Tak się jednak nie stało. Pozytywizm nie był kierunkiem jednolitym. Rów­nolegle z kultem wiedzy opartej na badaniu faktów i rozumowaniu, występuje inny nurt - przekonanie, że poza światem dostępnym zmysłom i narzędziom badawczym istnieje inny, niepoznawalny świat zjawisk niematerialnych, świat duchów i sił nad­przyrodzonych.

W kręgach naukowych niechętnym okiem patrzono na ten irracjonalny, nieumoty- wowany pęd do zgłębiania i doświadczania potęgi istot z zaświatów. W dobie mate­rializmu i racjonalizmu pogląd o istnieniu innego wymiaru rzeczywistości jest nie do przyjęcia. Oznacza bowiem powrót do ciemnogrodu, zabobonu, którego podstawę, zdaniem światłych pozytywistów, bez trudu można zakwestionować z tej tylko przy­czyny, że nie poddaje się naukowej weryfikacji. Spirytyzm, okultyzm, magia to tylko chwilowe, dziecinne zauroczenie, drobny, choć wstydliwy epizod, przemijająca moda - wyrokują wyznawcy prawd naukowych. Nie wytrzyma próby czasu, umrze śmiercią naturalną jak wszystko, co przeczy zdrowemu rozsądkowi.

Jak bardzo mylili się entuzjaści fizyki, pokazał czas. Fascynacja wiedzą tajemną okazała się trwalsza niż można było przypuszczać. Nie ^przytłamsił jej modernizm, w różnych formach święciła tryumfy w całym XX wieku .

Jakie były przyczyny zboczenia z utartego szlaku wytyczonego przez naukę, by błąkać się po bezdrożach Nieznanego i Niepoznawalnego? Gdzie zrodziła się absur­dalna myśl o „elementalach i astralach”, wkraczających w nasz realny świat?

Świat pozytywistów przypomina czarno-białą grafikę: barwy zdecydowane, ostre kontury, surowość, zimno. Ciągłe poruszanie się w granicach liczb, sprawdzalnych faktów, suchych formuł prowadzi do skostnienia, zmęczenia, rutyny. Świeży od­dech, powiew nowości, gamę barw kryje w sobie tylko to, co niezbadane, dlatego

1 „Przeprowadzony niedawno na terenie całego kraju sondaż sfinansowany przez Uniwersytet Chicagowski ukazuje, że 67% społeczeństwa przyznaje się do doświadczeń paranormalnych. Podobny sondaż przeprowadzony w roku 1973 wykazał 58% takich osób” - stwierdzają amery­kańscy socjologowie. Zob. D. Hunt, T. A, McMahon, Ameryka, nowy uczeń czarnoksiężnika, tłum. A. Czwojdrak. Warszawa 1996, s. 1 ].

149

też druga, niedostępna strona zjawisk, pełna cudów i tajemnic bardziej porusza wy­obraźnię niż obiektywny racjonalizm.

Korzeni tych anomalii należałoby szukać w Ameryce. Już w połowie XIX wieku zza oceanu zaczynają napływać do Europy przedziwne wieści o zjawiskach będą­cych jawnym wyzwaniem rzuconym naukowemu poznaniu. Nieznane i niewidzial­ne, o ogromnym potencjale, siły, emanujące z ludzkich rąk, przesuwają meble, wbrew prawu grawitacji unoszą wysoko nad podłogę ciężkie dębowe stoły. Co wię­cej, martwe dotąd przedmioty zachowują się rozumnie: wystukują odpowiedzi na stawiane pytania, wskazują odpowiednie litery alfabetu, z których powstają całe zdania. Szokujące doniesienia szybko utraciły swą niezwykłość, bo oto okazało się niebawem, że podobne zjawiska zaobserwować można również w Paryżu, Londy­nie, a nawet w Krakowie; Wkrótce „stołomania ogarnęła wszystkie ziemie Rzeczy­pospolitej” - z rozbawieniem konstatuje Stanisław Wasylewski2.

Wirowały ciężkie empiry na złoconych nogach i malutkie biedermeiery z wykrę­tasami. Stoliki robiły wszystko, co im rozkazano - zeznaje uroczyście świadek współczesny - skakały z nogi na nogę, grały na klawikordzie, wywracały się blatem do góry, kładły się na ziemi i na sofie, podnosiły się do sufitu, a nawet pękały z trza­skiem pod naporem nieznanej mocy...

Stoły, niczym dełficka wyrocznia, wyjaśniają zagadki przeszłości, udzielają rad, zdradzają ukryte zamiary i myśli zebranych:

W miasteczku Proszowicach stolik wirujący stał się bożkiem domowym, dorad­cą i najserdeczniejszym, poufnym, przyjacielem wszystkich rodzin. W ysyłał do wód, zapisywał leki, wyliczał lekarzy, pomagał w grze losowej, ujawniał skarby zakopane .

Oczywiście owo inteligentne i świadome działanie drewna nie następuje samo­istnie, bez niczyjej pomocy. Odpowiedzialność za ten stan rzeczy ponoszą duchy, chętnie przybywające na wezwanie osoby, w której żyłach płynie krew zmieszana z przedziwną substancją - płynem magnetycznym. Istoty z tamtego świata życzą so­bie odpowiedniej scenerii. Pojawiają się najczęściej w ciemności lub przy przy­ćmionym świetle, ich materializacji towarzyszą niezwykłe, zjawiska spostrzeżenio­we. W krakowskim „Czasie” codziennie drukowane są sensacyjne wiadomości o nowych cudach, coraz liczniejszych wizytach gości z zaświatów:

W jednym domu bywał stale na seansach Aleksander W., o parę ulic dalej przy­chodził punktualnie Mahomet, o piętro niżej przylatywał z szumem i trzaskiem archa­nioł Gabriel. [...] Rekord osiągnęło wszelako miasto Tarnów. Czytamy bowiem w »Czasie« ( nr 286), iż w dniu 11 maja 1853 przybyły tam na jeden seans w jednym i tym samym domu duchy: Alcybiadesa i św. Stanisława Kostki, Jana Kilińskiego i papieża Piusa VII-go .

2 S. Wasylewski, Pod urokiem zaświatów. Lwów - Poznań 1923, s. 58.3 Tamże, s. 45. , . ,4 Tamże, s. 51.5 Tamże, s. 50, 51.

150

„Inwazja duchów na Polską” - tak opisuje rok 1853 wspomniany autor. Chociaż romantyków na ogół razi płaskość i widowiskowość tej sztuki jarmarcznej, niektó­rzy, wbrew wcześniejszym deklaracjom, zarażają sią chorobą spirytyzmu. Zygmunt Krasiński w liście do Józefa Korzeniowskiego zwierza sią:

Na własnem oczy widział sześć razy stolik wirujący - w naszym wieku nie tylko na rany serca, ale i na rany rozumu trzeba sią przygotować. Przysięgam, że na co nie­gdyś Orfea było potrzeba, dziś czterech lokai sprawia, bom widział wczoraj do sze­ściu razy zjawisko powtórzone pod dłońmi moich służących".

Mimo że „gawiedź wierzy głęboko”7 w realność zjawisk wymykających się przyrodniczemu doświadczeniu, świat nauki, choć podzielony, sceptycznie podcho­dzi do tych rewelacji. Tylko nieliczni uczeni próbują wyjaśniać fenomen mediumi- zmu, telepatii, bilokacyjnych wędrówek w zaświaty, prekognicji, telekinezy. Syste­matyczne badania w tym zakresie podejmowane są rzadko, z obawy przed zarzutami pseudonaukowości. Stan taki utrzymuje się aż do końca lat siedemdziesiątych XIX w. Pojawiają się wprawdzie tu i ówdzie artykuły, sądy w nich wyrażane są jednak bardzo ostrożne. Od lat osiemdziesiątych XIX wieku rozpoczyna się renesans para­psychologii. Okultyzm nie jest już tematem tabu. Prasa zamieszcza prace polskich i zachodnich naukowców, relacjonuje przebieg eksperymentów filozofa, fizyka i psychologa Juliana Ochorowicza z włoskim medium - Eusapią Palladino8. Na ła­mach „Przeglądu Tygodniowego”, „Prawdy”, „Kuriera Warszawskiego”, „Nowin”, „Tygodnika Ilustrowanego” i innych gazet toczą się dyskusje9, tematem dnia nie­rzadko bywają wywody na temat hipnotyzmu, magnetyzmu zwierzęcego, ekspery­mentów spirytystycznych czy mediumicznych:

Nigdy wcześniej w historii duchy czy też - jak pisze Ochorowicz - „duchy” nie : przywędrowały z zaświatów „na skrzydłach gazet”, według określenia Prusa. Żadne­

go z mistycznych doświadczeń nie opisywano w gazetach codziennych, żadne nie stało się obiektem tak żywych polemik pra^w ych , jakie wywołały eksperymenty Crookesa, Zołlnera czy naszego Ochorowicza .

Na rynku księgarskim ukazuje się coraz więcej przewodników i poradników wiedzy tajemnej, wychodzą też publikacje o charakterze naukowym11.

6 Z. Krasiński, List do J. Korzeniowskiego z 2 III 1857 r. Cyt. za: J. Tomkowski, Mój pozytywizm. Warszawa 1993, s. 222.

7 Adam Mickiewicz, Romantyczność.8 Obszerne fragmenty doświadczeń z włoskim medium zamieścił J. Ochorowicz w swoich książ­

kach, np. Zjawiska mediumiczne, t. I. Warszawa 1913, także: J. Ochorowicz, Nowy dział zja­wisk. W: tegoż, Pierwsze zasady psychologii i inne prace. Warszawa 1966, s. 185-282.

9 W polemikach głos zabierają m. in. В. Prus, I. Matuszewski, B. Reięhman, A. Świętochowski,C. Jellenta, K. Hertz, P. Chmielowski, S. Krusiński i inni. Cyt. za J. Tomkowski, Mój pozyty­wizm..., s. 193, 195, 206.

10 Tamże, s. 193.11 W. Chłopicki, Z teki „spirytysty". Warszawa 1897; W. M. Dębicki, Wielkie bankructwo umy­

słowe. Rzecz o nowoczesnym skrajnym sceptycyzmie naukowo-filozoficznym. Z dodaniem stu­diów: Koniec wieku XIX pod wzglądem umysłowym. Charakterystyka znamion szczególnych. Warszawa 1895; L. Krzywicki, Cerebracja żywiołowa. Przyczynek do psychologii spirytyzmu.

151

J. Ochorowicz, poddając surowej rewizji naczelną zasadą pozytywizmu: naturali- styczne założenie o jedności świata podlegającego jednakowym prawom, doszedł do nieoczekiwanego wniosku, że prawom fizykalnym można również podporządkować dziedzinę wierzeń okultystycznych i

przekonać się, czy zjawiska, które w przeszłości przypisywano duchom i demonom, nie są równie zrozumiałe jak elektryczność i inne zjawiska przyrody. Trzeba tylko za­stosować rygorystyczne metody badania, trzeba się posłużyć eksperymentami, powta­rzać je, wyciągać z nich wnioski - z całą ostrożnością, ale i śmiałością, nie ma bo­wiem w przyrodzie takich zjawisk, które nie mogłyby być zbadane przez rozum ludz­ki12.

To rozszerzenie zakresu stosowalności praw fizykalnych na zjawiska psycholo­giczne i biologiczne sprowadziło jego rozumowanie w wielu punktach na bezdroża, w dziedziny fantastyki13. .

Pod koniec XIX wieku .ciasne doktryny materialistyczne już nie wystarczają. Fala sceptycyzmu, kryzys zaufania do intelektu oraz rygorów metodologicznych scjentyzmu przybiera na sile. Zakwestionowaniu podlega przede wszystkim ontolo- gia i teoria poznania. Moderniści próbują przekroczyć granice rozumu, także na in­nych drogach znaleźć rozwiązanie i syntezę. Byt - twierdzą - jest nieskończony, nieograniczony, wieloatrybutowy, a więc tylko w części materialny i dostępny empi­rycznemu poznaniu. Poza rzeczywistością spostrzeżeniową istnieje inny wymiar - świat ducha, który, zdaniem wielu, ma wartość prymamą względem pierwszego. Wiedza to nie tylko fakty, prawa naukowe. Niektóre prawdy można ująć także po­średnio. Obok doświadczenia zewnętrznego istnieje także doświadczenie wewnętrz­ne.

Znużenie, zniechęcenie, tęsknota za czymś wielkim, wiecznym kieruje myśli schyłkowców ku mistycyzmowi. Inni próbują zagłuszyć dręczący niepokój iluzją sztucznym światem. Wiedza ezoteryczna okazuje się skutecznym lekiem na ból ist­nienia i pragnienie niezwykłości. J. Tomkowski, streszczając poglądy księdza W. M. Dębickiego, dopowiada:

Gdyby nie destrukcyjny wysiłek nowoczesnego przyrodoznawstwa i filozofii, spi­rytyzm nie zdobyłby szerszego uznania. Ludzkość powtórzyła gest Fauśta i liié Znala­złszy odpowiedzi na pytania egzystencjalne, wybrała magię, zabobon i doktryny ma­rzycielskie .

Katolicki duchowny wskazuje źródło nastrojów dekadenckich:

Ludzie atoli, biorąc ogólnie, nie mogą żyć długo przeczeniem, paradoksem i nihi­lizmem. Potrzeba im koniecznie twierdzeń, potrzeba ideałów wiary i nadziei, choćby za cenę jakąkolwiek [...] Kiedy więc powódź prądów nihilistycznych wszelkiego ro­

Warszawa 1898; W. M. Dębicki, Stygmaty i hipnotyzm. W: tegoż, Studia i szkice religijno- -filozoficzne. Warszawa 1901. Cyt. za: J. Tomkowski, Mój pozytywizm..., s, 183-213.

12 B. Skarga, Julian Ochorowicz. Pozytywizm i okultyzm. W: Polska myśl filozoficzna i społeczna, red. B. Skarga. Warszawa 1975̂ t. 2, s. 135.

13 Tamże, s. 121-136.14 J. Tomkowski, Mój pozytywizm..., s. 206.

152

dzaju dosięgła swego szczytu, gdy zniechęcenie do życia, czynu i walki przybrało rozmiary niesłychane, liczny zastęp zwolenników nowoczesnego liberalizmu [...] zwrócił się w kierunku wprost przeciwnym. Nie chcąc się ukorzyć przed dziewiętna­stowieczną powagą chrystianizmu, z którym był zerwał, zastęp ten, dla(zaspokojenia swych potrzeb metafizycznych, rzucił się w objęcia magii, zabobonów...

Hipotetyczność twierdzeń, błędne interpretacje, nieporozumienia i uprzedzenia samych badaczy sprawiły, że dziedzina parapsychologii nadal pozostała i pozostaje terenem nie do końca wyjaśnionym, zagadką czekającą na rozwiązanie. O ile np. w Ameryce w drugiej połowie XX wieku zyskała status samodzielnej dyscypliny naukowej, o tyle u nas traktowana jest wciąż z lekkim przymrużeniem oka: Z tego też względu dostępne opracowania albo ukazują poglądy zakładające ingerencję istot pozamaterialnych w tworzenie trudnych do wytłumaczenia zjawisk, albo są to quasi-naukowe interpretacje, usiłujące zracjonalizować mroczną sferę świata ducha. Oba stanowiska, mimo roszczeń do „naukowości” i rozbudowanego aparatu poję­ciowego, nierzadko przypominają science fiction16. Dlatego też i moje rozważania będą mieć charakter bardziej eseistyczny niż naukowy. Z dostępnej mi literatury, omawiającej zjawiska paranormalne, wykorzystam przede wszystkim opracowanie J. Ochorowicza17, G. Pascha18, D. Hunta i T. A. McMahona19.

W klimacie mistycyzmu, buntu, negacji i poszukiwań zrodził się Wampir Rey­monta - przetworzone literacko wspomnienie pobytu pisarza w Londynie i Paryżu w roku 189420. Powieść była drukowana w odcinkach w „Kurierze Warszawskim”21 pod tytułem We mgłach i We mgle w dziesięć lat od owego wyjazdu, ale ponieważ nie spotkała się z czytelniczym rezonansem, wydanie książkowe ukazało się dopiero siedem lat później pod zmienionym tytułem.

Wampir Reymonta przypomina nieco obrazy Rembrandta, z pogłębionym przez światłocień tłem. Punktowy snop światła wydobywa z ciemności twarze ludzkie, fragmenty przedmiotów, jednak kontury rozpływają się w mroku. Półmrok tła, prze­chodzący miejscami w głęboką czerń, pozwała patrzącemu snuć domysły, dookre- ślać to, co nie zostało przedstawione. Uzupełnianie jednak zawsze kryje w sobie ja­kąś zagadkę, której rozwiązania nie jest się do końca pewnym.

I tak jak na obrazie holenderskiego mistrza paleta barw, gra świateł przyciąga wzrok, kieruje uwagę na szczegół, oczarowuje zmysły, tak Reymont działa na wy­obraźnię, wydobywając z głębi mroków wierzenia, kulty, praktyki wiedzy tajemnej,

15 W. M. Dębicki, Wielkie bankructwo umysłowe..., Cyt. za: J. Tomkowski, Mój pozytywizm..., s. 206-207.

16 Zob. np. L. Szuman, Życie po śmierci. Księga Wróżb i Przepowiedni. Warszawa 1991; J. Land- reaux-Valabregue, Medium, przeł. E. Nowak-Ferme. Warszawa 1993.

17 J. Ochorowicz, Pierwsze zasady psychologii...18 G. Pasch, Człowiek paranormalny, przeł. K. Fekecz. Warszawa 1993.19 D. Hunt, T. A. McMahon, Ameryka, nowy uczeń czarnoksiężnika...20 Reymont wyjechał do Londynu 9 lipca 1894 r. Zabrał go tam ze sobą Józef Drzewicki, war­

szawski lekarz homeop.ata, członek angielskich stowarzyszeń lekarskich i teozoficznych, udają­cy się do Londynu na zjazd teozofów. Podaję za: W. Kotowski, Pod wiatr. Młodość Reymonta. Łódź 1979, s. 273.

21 Przedruk powieści ukazał się w tym samym roku w lwowskim „Słowie Polskim” i w „Dzienni­ku Poznańskim”. Podaję za: В. Koc, Reymont, opowieść biograficzna. Warszawa 2000, s. 126.

153

sceny wyrwane z biografii bohaterów, rzuca na nie krąg światła, stawia w pełnym blasku. Ale im bardziej oddalamy się od centrum, tym gęściejszy mrok nas ogarnia, aż wreszcie wszystko ginie w zupełnej ciemności.

Mrok, niedomówienia, nie dokończone obrazy - ta zasada widoczna jest w całej organizacji tekstu na wszystkich jej poziomach: w warstwie fabularnej, w konstruk­cji przestrzeni, kreacji bohaterów, narracji.

Trudno określić budowę fabuły. To wprost zalew zdarzeń: wielkich, organizują­cych większe całości, i drobnych, epizodycznych. Na próżno jednak próbowaliby­śmy znaleźć jakiś element porządkujący, ciąg przyczynowo-skutkowy. Nieprzewi­dywalne, zaskakujące sytuacje, niecodzienne doświadczenia, fluktuacje nastrojów, nie pozostawiające najczęściej bohaterom czasu na rozeznanie się w nich - wszystko płynie jak rwąca rzeka, wszystko owiane mgłą tajemnicy, szczelnie osłonięte nie­przeniknioną zasłoną Izydy, której śmiertelnik uchylić nie zdoła.

Stąd realistyczno-oniryczna konwencja, z zacierającą się ciągle granicą między jawą a snem, gdy nie wiadomo, czy jesteśmy jeszcze po tej, czy już po tamtej stronie rzeczywistości.

Wydarzenia zostają wkomponowane w czas i przestrzeń: raz skondensowane, kiedy akcja żywo posuwa się naprzód, a przeżycia bohaterów i sceneria ujęte są tyl­ko w migawkowym spojrzeniu; raz rozciągnięte, unaocznione, z drobiazgową wprost dokładnością kreślącą wyglądy rzeczy i stan ducha postaci; innym razem - skrócone, ściągnięte, kiedy czas wyznaczają „puste” godziny i dni, sygnalizując swoje istnienie mrokiem wieczoru czy światłem brzasku wypełniającego przestrzeń.

Postacie zaludniające świat powieściowy naznaczone są piętnem jakiejś wznio­słej tragiczności. Ze śmiertelną powagą dźwigają brzemię życia, niczym bohatero­wie greckiego dramatu. Dalecy światu, skazani na samotność, udręczeni, ranią się nawzajem. Nie mogąc odnaleźć we własnej duszy ukojenia, próbują przywiązać do siebie innych lub, co gorsze, szukać spełnienia na nieznanych obszarach. Zenon od­rzuca uczucia Ady, przywiązanie córeczki i sam nie wiedząc dlaczego, wiedziony jakimś nielogicznym przymusem, dąży ku zatraceniu. Niewinna Betsy też nie doko­nuje szczęśliwego wyboru. Lęka się ciemnych mocy, coraz ciaśniej oplątujących jej wybranego, ale nie potrafi dokonać cięcia, z determinacją więc brnie dalej w ten skazany na porażkę związek. Joe zerwał więzy rodzinne, by, nie oglądając się na in­nych, szukać tylko własnego wyzwolenia, doświadczyć dreszczu przekroczenia niemożliwego. Żaden z bohaterów nie odmienił swego losu. Nad ich życiem ciąży fatum. Odrealniona, pozbawiona cech ludzkich Daisy poplątała ich ścieżki. Niewi­dzialną nicią uzależniła od siebie. Zenonowi nie pozostawiła wolności wyboru, Betsy przydzieliła rolę porzuconej kochanki.

Atmosfera powieści Reymonta jest duszna, ciężka jak koszmarny sen, z którego trudno się obudzić. Udręka bohaterów, granicząca z szaleństwem (Zenon, Joe) działa na wyobraźnię czytelnika, odurza trującym.jadem, zaraża gorączką. Do takiej sugestywności opisu trzeba dostosować język. Styl Reymonta wyraża niepokój. O trudnych sprawach autor opowiada, więc i słowa wyszarpywane są z trudem. Zdania są długie, wielokrotnie złożone, pełne określników, urywanych myśli, wie­lokropków — widać ciągłą obawę, by wyrazić to, co niewyrażalne. Powieściopisarz wykorzystuje chyba cały możliwy zasób leksykalny środków, niuanse znaczeń, two-

154

rżąc w ten sposób iluzję rzeczywistości. Dzięki tym zabiegom siła obrazów jest tak wielka, że odbiorca, podążając za literackim bohaterem, ulega jak, on halucynacjom, tworom chorej imaginacji przyznaje realny byt. Kunszt artysty uwidacznia się szczególnie wtedy, gdy usiłuje wyrazić słowem zjawiska wykraczające poza sferę doświadczenia.

Powieść Reymonta stanowi przedziwną mieszaninę różnych wierzeń i praktyk. Znajdziemy więc w Wampirze seans spirytystyczny i niejasne przeczucie istnienia przedbytowego, i tajemniczą sektę biczowników oraz głosicieli Słowa Bożego, i kult Bafometa, i praktyki hinduskiej jogi, i wyprawy w głąb podświadomości, by dotrzeć do uniwersalnych kosmicznych mocy, spoczywających w uśpieniu na dnie duszy. W tym chaosie zjawisk gubi się odbiorca, gubi się też chyba sam autor, nie zawsze przestrzegający logiki zdarzeń. Oto np. Daisy, kapłanka Bafometa śpiewająca hymn na cześć swego pana, nieoczekiwanie pojawia się wśród pokutników biczujących się 7.a grzechy świata.

Te nieścisłości potwierdzają przypuszczenie, że twórca nie zamierzał w obrazach poszczególnych obrzędów gromadzić rzeczywistych, potwierdzanych praktyką fak­tów. Nie uzurpował sobie prawa kronikarza, dokumentalisty skrzętnie rejestrującego zdarzenia swego czasu. Reymont jest przede wszystkim pisarzem, a dzieło literackie rządzi się swoimi prawami. Kryterium: prawda - fałsz nie można zastosować do sztuki, która jest wytworem fantazji. Bezsensowne więc byłoby doszukiwanie się w powieści konsekwentnego wykładu spirytyzmu czy kultu szatana. Zatem odpo­wiedzi na pytanie o myśl przewodnią utworu należałoby szukać gdzie indziej.

Wampir to raczej studium duszy schyłkowców: zdezorientowanej, szukającej bó­stwa, idei, czegoś, czego można by się uchwycić, co zapewniłoby stabilizację i ukoiło nerwy. 1 czytelnik otrzymuje wiele propozycji ale to wszystko są surogaty prawdziwego szczęścia, zwodnicze miraże.

Bramę do świata tajemnej wiedzy otwiera seans spirytystyczny. W utworze znaj­dujemy dwa opisy seansów spirytystycznych: jednego o charakterze kameralnym - w pensjonacie, drugiego efektownego, przeznaczonego dla szerokiej publiczności - w hali Towarzystwa Teozoficznego. Żaden nie może być kompendium wiedzy spi­rytystycznej, gdyż nie przedstawia wszystkich zjawisk towarzyszących tego typu widowisku, każdy jednak poprzez powtarzalność pewnych składników schematu daje wyobrażenie o istocie wiedzy tajemnej. Można więc zaobserwować bogaty re­pertuar „cudów”, wzmocniony w warstwie językowej słownictwem potęgującym grozę i niecodzienność zjawisk. Oto przykład takiego opisu:

Podnosiły się stoły, latały nad głowami krzesła, sypały się spod sufitu świeże kwiaty i zielone gałęzie jakichś drzew podzwrotnikowych! Niekiedy straszny brzęk tam - tam runął w ciszę, aż wszyscy kurczyli się z przerażenia. A potem występowały białawe zarysy jakichś larw człowieczych, świetlane ręce błądziły nad niektórymi głowami, grały niewidzialne instrumenty, zawieszone gdzieś wysoko, toczyły się w powietrzu prześwietlone kule mgławic i^roje skrzeń jakby fosforencyjną rosą po­krywały ściany i wirowały w przestrzeniach .

22 W. S. Reymont, Wampir. Warszawa 1986, s. 265-266.

155

Niezwykłe nagromadzenie wrażeń, zarysowane w kilku zaledwie zdaniach, ma być potwierdzeniem niezwykłych możliwości mediumicznych utalentowanych jed­nostek, Za taką niechybnie uchodziła Bławatska, tłumaczka wedyjskich Dzyan23, która w Ameryce i Anglii cieszyła sią większym szacunkiem i powagą niż sławy naukowe wielkich uniwersytetów. I chociaż niejednokrotnie stwierdzała, że wszyst­kie materializacje, pismo automatyczne, wirujące stoliki, zjawy zmarłych, unoszenie się rzeczy, tajemnicze dźwięki, aporty, oddzielanie się ciała astralnego od fizyczne­go to tylko nic nie znacząca iluzja, świadcząca jedynie o umiejętności podporząd­kowywania sobie materii, skupianiu jej w całość, sama chętnie demonstrowała owe „magiczne sztuczki”, by zaskoczyć sceptyków bądź przekonać o swej racji24.

By zrozumieć fenomen Bławatskiej, powieściowej Daisy czy innych znanych mediów, można by odwołać się do osiągnięć psychologii oraz wiedzy parapsycho- logicznej i wytłumaczyć powyższe zjawiska halucynacjami wzrokowymi czy aku­stycznymi obserwatorów, nadmiarem bioenergii w organizmie czy wreszcie rzadki­mi właściwościami ekstrasensorycznymi niektórych osób. Do tych wyjaśnień nale­żałoby dodać tzw. ideoplastię25 Ochorowicza, kreatywne moce umysłu oraz ogło­szoną później przez Junga, tzw. nieświadomość zbiorową rasy26.

Wprowadzanie w stan hipnotyczny poprzedza z reguły działanie wyciszające. Wzmacnia je monotonność słów hipnotyzera, wpatrywanie się zapadającego w trans w jeden punkt, zwłaszcza promieniejący, czynniki fizyczne, np. temperatura powie­trza, wybiórcza koncentracja uwagi na niektórych tylko bodźcach. Gdy stan wyci­szenia zostaje osiągnięty, lecz nie powoduje jeszcze przejścia w sen, hipnotyzer wywołuje określone asocjacje i wzmacnia powstające na ich podłożu wyobrażenia poprzez tworzenie wokół nich określonego klimatu zaangażowania emocjonalnego.

Prześledźmy pod tym kątem opis poprzedzający seans spirytystyczny:

Olbrzymia hala Towarzystwa Teozoficznego była już wypełniona po brzegi, nad czernią głów, wprost wejścia, wznosił się wielki ołtarz, na którym siedział złoty, ogromny Budda [...] Ze złotych kadzielnic podtrzymywanych przez kamienne białe słonie, biły kłęby wonnych dymów [...] drgały światełka niezliczonych lampek niby złotawe motyle. Kilku Hindusów, siedzących na niższych stopniach, grało na olbrzy­mich instrumentach tak przedziwnie cicho, że tylko jakby szmer zamierającej fali przewiewał nad zasłuchanymi głowami [...] Głos niski, mocny i bardzo melodyjny rozległ się w ciszy [...] Cisza stawała się już rozedrgana przyspieszonymi oddechami, oczy zaczynały świecić fosforycznie [...] światła nieco przyciemniono, że tylko w błękitnawych dymach kadzielnic połyskiwał tajemniczo złoty jjosąg Buddy [...] Biała postać Bławatskiej majaczyła w głębi niby posąg marmurowy .

Wyciszająca monotonia barwy białej i przykuwający wzrok kolor złota, cicha muzyka, dym kadzideł, tłum ludzi, duszna atmosfera, którą szczególnie źle znoszą osoby sensytywne, uspokajający tembr głosu, opowieść o egzotycznych przygodach, odwracająca uwagę od innych spostrzeżeń i „największe medium świata” - jak mó­

23 A. Sarachanowa, Fenomen Heleny Blawackiej. „Nieznany Świat” 1992, nr 2 (14), s. 11.24 Tamże, s. 11.25 J. Ochorowicz, Pierwsze zasady psychologii..., s. 136 15026 D. Hunt, T. A. McMahon, Ameryku..., s. 113.27 W. S. Reymont, Wampir..., s. 262-265.

156

wi się w Londynie - to wszystko czynniki sprzyjające hipnozie. Do tego trzeba do­dać podatność na zjawiska mediumiczne uczestników seansu. Wszak to „występ dla wybranych z wybranych” - stwierdza pan Smith. W atmosferze wyczekiwania na „cud” łatwiej o uleganie sugestii hipnotyzera. Ograniczenie pola świadomości, bier­ność woli, nieodczuwanie bodźców zewnętrznych i wzmocniona selektywność re­cepcji wzrokowej, wspomagana wyobraźnią i potęgą myśli - w takich warunkach można uwierzyć w największą niedorzeczność i halucynację.

Zenon, przekonany o swojej odporności na tego typu zjawiska, zaczyna zapadać w trans:

Tylko Daisy siedziała spokojnie, czuwając nad Zenonem, który w tej hipnotyzują­cej atmosferze jakby zupełnie stracił panowanie nad sobą. Ogarniała go nieprzeparta senność, chwilami już halucynował, rwał się gdzieś, coś przy tym szepcząc niezrozu­miale i gorączkowo, że przytrzymywała go za ręce, trzeźwiąc władczymi spojrzenia­mi, ale kiedy zaczął szty wnieć wpadając w zupełny trans, ścisnęła mu silnie wielkie palce u rąk i szepnęła nakazuj ąco:

- Chodź za mną! 2§Poszedł automatycznie, nie rozumiejąc, co się z nim dzieje .

Potem nazwie doświadczenie „fantastycznym snem, z którego nie można się wy­zwolić”. Narrator, obserwujący reakcję publiczności, dorzuci: „dręczący sen, pełen niepokojących widziadeł, fascynujących halucynacji”.

Obrazy przesuwające się przed oczami skamieniałych z grozy i zdumienia wi­dzów można także przypisać ujawnianiu się nie rozpoznanych do końca pokładów nieświadomości jednostki („wczesny” Freud) czy nieświadomości zbiorowej rasy (teoria Junga). Ta druga ma szerszy zasięg niż indywidualne doświadczenie jednost­ki, gdyż składają się na nią umysły wszystkich ludzi, ich przeżycia, wyobrażenia, fa­scynacje, pragnienia, niepokoje. W stanach zmienionej świadomości, np. hipnozie, człowiek nieświadomie sięga do tego zbiorowego rezerwuaru ukrytych myśli i wi­zualizuje je zgodnie z własnymi życzeniami czy oczekiwaniami.

Drugi opis spirytystyczny.- w pokoju Joego - to cała feeria fosforycznych py­łów, świetlistych drgań, gasnących i wybuchających na nowo dźwięków. Współist­niejący z nim inny, rozbudowany opis doznań, wrażeń, przeżyć uczestników seansu tworzy, kreślony z niezwykłym rozmachem, sugestywny i plastyczny obraz niesa- mowitości i grozy. Tu, podobnie jak na seansie Bławatskiej, dzieją się też rzeczy niezwykłe, tym bardziej, że dwójka „aktorów”, grająca pierwszoplanowe role to, znani zgromadzonym współmieszkańcy pensjonatu.

Chłód dziwny zawiewał od ścian, że mimo rozgorączkowania trzęśli się z zimna. [...] Nagle w ciemnościach zaczęło się coś stawać. Najpierw szyfrowe tabliczki, leżą­ce na stole, ję ły się podnosić i opadać jakby podrzucane, wreszcie trzasnęły w sufit i rozbitymi kawałkami posypały się na podłogę...

A po chwili zaczęły się rozsypywać w ciemnościach świetliste, niezliczone drga­nia, ale tak nikłe, tak drobinowe, że wydawały się próchnicową fosforencją, opadały połyskującą rosą, osypywały się po ścianach, gęstniały z wolna i świeciły coraz moc­niej, zalewając pokój błyszczącym, rozedrganym tumanem, jakby śniegiem błękitna­

28 Tamże, s. 267.

157

wym, opadającym bez szelestu sypką i pierzastą falą. [...] Świetlista ulewa jeszcze się wzmogła, już teraz pokój podobny był do ciemnobłękitnej otchłani, przez którą prze­pływał potok gwiezdnych pyłów tak jaśnu^ący, iż ściany, drzwi, obrazy, sprzęty i si­ne, wylękłe twarze widać było dokładnie...

Gdy zjawisko ma się zacząć - instruuje Ochorowicz -

występuje dający się czuć dokładnie po rękach i po twarzy powiew chłodny, bardzo podobny do tego, jaki odczuć można zbliżając rękę do machiny elektrostatycznej [...] jest to zjawisko przedmiotowe, zależne prawdopodobnie od ruchów powietrza pod wpływem zmian w gęstości eteru [...] jest ono symbolem wyczerpywania się nerwo- wo-mięśniowego siły obecnych na korzyść zjawiska albo też przelewania się j l̂ ete­rycznych przy wzajemnym kombinowaniu się tychże sił i zmiany ciepła w ruch .

Doznania chłodnych powiewów, wiatru, czasem wręcz „zimna tak przejmujące­go, iż je tylko z wrażeniem ręki trzymanej nad zmarzłą rtęcią porównać mogę”31 Ochorowicz nazywa „soffio freddo”.

Powołujatc się na liczne doświadczenia, tenże badacz usiłuje wyjaśnić pochodze­nie tajemniczych świateł, poprzedzających materializację postaci:

Zawsze bowiem widziano najpierw jakąś plamę lub gwiazdę świetlną, czasem dwie [...] które to plamy następnie się zlewały, wydłużały, członkowały [...] a fotogra­fia chwytała ślady mgławic lub widziadeł, nie dopuszczając przypuszczenia prostej halucynacji. [.,.] Mgławice owe posiadały własne światło, z silnymi promieniami chemicznymi, wskutek czego odbijały się prędzej i jaśniej niż postacie osób siedzą­cych przy stole... [...] Mgławice występowały tylko wtedy, gdy media były w głębo­kim transie. Powietrze suche zdawało się sprzyjać. Zdjęcia robiono co kilka sekund, stwierdzając szybką zmienność kształtujących się form .

Lakoniczny opis fizyka zamienia się pod piórem powieściopisarza w plastyczny obraz. Nagromadzenie różnorodnych środków artystycznych oznaczających barwy sprawia, że ukazana przestrzeń zyskuje swoistą autonomię, zaczyna żyć własnym życiem. Tonący w mroku pokój rozbłyska stopniowo kolorami pulsującymi, zmien­nymi, przenikającymi się nawzajem. Coś się z tych barw wyłania, coś tworzy, potę­gując wrażenie niesamowitości. Ograniczona, zamknięta przestrzeń mieszkania wzmacnia doznania akustyczne: trzeszczenie podłogi, szmery, dźwięki fisharmonii, okrzyk trwogi, słowa modlitwy. Nawet cisza jest „słyszalna”, gdy zostaje zasygnali­zowana określeniami w rodzaju: cisza pełna dręczącego oczekiwania; przerażające milczenie; chwile milczenia dręczącego; pokój głuchy, niemy i przepastny jak ot­chłań; grobowe milczenie. Dla grupy osób pochylonych nad stolikiem czas zatrzy­mał się. Od świata zewnętrznego dzieli je tylko szklana szyba, ale odbywające się misterium pochłonęło tak bardzo uczestników, że nie zauważają upływających go­dzin, nie słyszą ani gwaru miasta za oknem, ani wzmagającego się deszczu. Infor­macja o przestrzeni zewnętrznej zresztą też została zaprojektowana jako komponent obrazu budzącego grozę, skoro nawet przyroda ma w sobie coś upiornego:

29 Tamże, s. 16, 17.30 J. Ochorowicz, Pierwsze zasady psychologii..., s. 198-199.31 Tamże, s. 200.32 Tamże, s. 259.

158

wiatr obijał się o szyby i ze zduszonym, żałosnym krzykiem obsuwał się martwo po ścianach, a potem jakieś drzewa, podobne do strzępiastych chmur, drzewa ślepe i nieme nachylały się cicho do okien, chwiały sh | cieniem ledwo uchwytnym jak sen nieprzypomniany i jak sen przepadły w mrokach .

Spirytystyczne „dziwy” to zjawiska związane z paranormalnymi zdolnościami osób obdarzonych zdolnościami mediumicznymi.

Otwierające się i zamykające samorzutnie drzwi, przygasające i na przemian rozżarzające się lampy, lodowate podmuchy, unoszenie się stołu, raz delikatne, raz gwałtowne, oraz zniszczenie przez niewidzialną siłę szyfrowych tabliczek - te wszystkie paranormalne zjawiska mogłyby wskazywać na działania tzw. polter- geista. Pojęciem tym obejmuje się zjawiska występujące bez przyczyny widocznej i możliwej do ustalenia, a polegające przede wszystkim na hałasach, przemieszcza­niu przedmiotów lub rzucaniu nimi34. Pochodzenia tych zjawisk należy doszukiwać się w podświadomym działaniu ludzkiego ducha. Podmiotem bywa zazwyczaj osoba znerwicowana, przeżywająca zaburzenia uczuciowe, która w taki właśnie sposób od­reagowuje stres i nagromadzone napięcie. Działanie jej są niezamierzone, niezależne od woli, odbywające się jakby poza świadomą, kontrolowaną stroną osobowości człowieka, można by powiedzieć - swoisty, niezależny byt, czasem nawet działający wbrew interesom swego twórcy.

W powieści Reymonta owym poltergeistem jest prawdopodobnie Daisy, będąca postacią zagadkową. Późniejsze jej działania potwierdzałyby taką hipotezę. Jaki uraz psychiczny legł u podstaw takich zachowań? To medium, wampir, wysłanniczka Szatana, Oblubienica Bafometa - takich i podobnych określeń używają mieszkańcy pensjonatu. Jeśli jednak odrzucimy jej diaboliczny rodowód, zobaczymy być może zwykłą, nieszczęśliwą kobietę. Bez rodziny, ojczyzny, przyjaciół, sama na obcej ziemi, otoczona ludźmi, którzy bardziej lękają się jej niż ją kochają, może jak każdy człowiek potrzebować akceptacji, zrozumienia, miłości. Wybrała sobie podobnego kochanka, też bez ojczyzny i rodziny, nie może go jednak obdarzyć uczuciem, nie może też żądać od niego tego samego, gdyż iimemu Panu służy. Nie można dwom panom służyć..., nie sposób obdarzać jednakową miłością człowieka i Szatana. Wo­bec zaborczej potęgi (rzeczywistej czy upersonifikowanej postaci) Bafometa, zrezy­gnować musi z doczesnego szczęścia. Ponadto jej „ludzki” wybraniec pokochał in­ną, piękną Betsy, lecz Daisy nie .może się temu sprzeciwić, zaprotestować, bo nie on jest jej przeznaczony, to „zakazana” .miłość, do której nawet sama przed sobą boi się przyznać. W sferze emocjonalnej, w głębiach podświadomości to uczucie uparcie wciąż żyje i raz po raz dochodzi do głosu; Gorycz niespełnienia znajduje ujście - to poltergeist, sposób na wyładowanie emocji, swoiste katharsis.

Terminem „wkłady” 5 określa się wywołane przez medium zjawy przedmiotów, których pochodzenie jest nieznane. Najczęściej materializowane są kwiaty i rośliny (często razem z ziemią) pochodzące z odległych miejsc (w powieści są to egzotycz­ne krzewy). Jeśli uznać realność tego fenomenu (wykluczając możliwość oszustwa),

33 W. S. Reymont, Wampir..., s. 6.34 G. Pasch, Człowiek paranormalny..., s. 102-135.35 Tamże, s. 71-74.

159

żadne prawa naukowe nie są w stanie go wytłumaczyć. Przypisać je trzeba by było albo niewyjaśnionym mocom ludzkiego ducha, albo działaniu sił duchowych, od­rębnych od medium. J. Ochorowicz, odwołując się do podobnych przypadków, tłu­maczy zjawisko oddzieleniem ciała eterycznego36.

Naraz stół drgnął, zakołysał się się gwałtownie, uniósł w powietrze i opadł bez szelestu na podłogę. Lodowaty dreszcz wstrząsnął sercami.... ktoś krzyknął... ktoś załkał nerwowo... ktoś zerwał się jakby do ucieczki... palące tchnienie trwogi prze­wiało w ciemnościach i zakłębiło się w duszach bolesnym, męczącym drżeniem... [...] Stół znowu wyrwał się spod rąk, roztrącił siedzących, uniósł się gwałtownie i z hukiem padł na swoje miejsce... ł^cuch rąk się przerwał, zerwało się kilka okrzy­ków, ktoś skoczył w bok do światła... .

Opisane zjawisko, zwane telekinezą, polega na przemieszczaniu przedmiotów wyłącznie siłą woli. Zdolność ta, bardziej powszechna niż inne, nie zakłada z góry żadnego niewidzialnego mechanizmu i opiera się na faktach możliwych do stwier­dzenia. O ile prawami fizyki da się potwierdzić przesuwanie drobnych przedmiotów, o tyle unoszenie się na znaczne wysokości ciężkich mebli przeczy prawu grawitacji. Spirytyści, idąc śladem swego prekursora Allana Kardeca, uważają, że za zjawisko telekinezy odpowiedzialny jest duch uczestników seansu38, zaś William Crookes su­geruje istnienie specjalnej energii psychicznej, działającej bezpośrednio na mate­rię39. Julian Ochorowicz, który przeprowadził wiele podobnych eksperymentów z udziałem Eusapii, przyznaje, że wkracza na teren mało jeszcze zbadany, wytycza jednak kierunek poszukiwań:

w rozprawie mojej [...] pt. Siła jako ruch, starałem się dowieść, że przyciąganie do środka ziemi jest tylko złudzeniem wynikającym z.nacisku eteru, którego cząsteczki uderzając w bezustannym ruchu o ciała, cisną je ku powierzchni ziemi. Gdyby z ja­kichkolwiek przyczyn [...] gęstość eteru została zmniejszona z góry, a ruch jego cząstek powiększony z dołu, to ciało stałe, zamiast spadać ku środkowi ziemi, by­łoby odrzucane w kierunku od środka ziemi. Być więc może, że i tutaj, dzięki nie­znanym stosunkom, powstającym przez skombinowanie siły medium z siłami uczestników pod wpływem wyobrażenia danego zjawiska zachodzi coś podobne­go40·

Lewitacje są chyba najbardziej niewiarygodnym i jednocześnie najbardziej spektakularnym faktem, godzącym w podstawy klasycznej nauki. W powieści Rey­monta przybyłe z dalekiego klasztoru w Himalajach medium w rzęsiście oświetlonej sali powoli unosi się w górę, po czym zawisa w powietrzu. Zdaniem niektórych, np, Maharishi Mahesha - po łatach wytrwałych ćwiczeń można się nauczyć tej sztuki41. Podczas kursów lewitacji w Szwajcarii niejednokrotnie widział młodych chłopców unoszących się w powietrzu. .

36 J. Ochorowicz, Pierwsze zasady..., s. 271.37 W. S. Reymont, Wampir..., s. 7, 5.38 G. Pasch, Człowiek paranormalny..., s. 53.39 Tamże, s. 54.40 .1. Ochorowicz, Pierwsze zasady psychologii..., s. 194-195.41 Tamże, s. 82.

160

Mediumiczne materializacje istot żywych są nadzwyczajnym zjawiskiem, pole­gającym na pojawianiu się widocznej i dotykalnej materii. Może się ona organizo­wać w istoty mniej lub bardziej uformowane; na ogół są to ciała ludzkie, czasem po­stacie zwierząt albo ptaków, często ożywiane świetlnym pulsowaniem. Efemeryczne istoty substancję do materializacji czerpią przede wszystkim z medium, a po części г zebranych. W przypadku tzw. doskonałej materializacji uzyskują samodzielne ży­cie i własny charakter, a ich konsystencja nie różni się od konsystencji żywego człowieka, ich żywot trwa jednak tylko do końca seansu, potem rozwiewają się i nikną. Zjawy są mgliste, przesycone światłem, niedokładnie uformowane. To ekto- plazma, substancja prawdopodobnie gazowa, ulegająca wpływowi myśli podświa­domej medium, która się kształtuje w umysłowe i wspomnieniowe przejawy pod­miotu ją wytwarzającego. Podświadomość, nadająca formę materializacjom, dyspo­nuje zaledwie plastycznymi wyobrażeniami medium nie zawsze uzdolnionego arty­stycznie, stąd niedoskonałość, niepełność, nietrwałość kształtów zjaw.

W powieści Reymonta zjawa Daisy jest migotliwa, utkana z na półprzezroczystej substancji, będącej w ciągłym ruchu, stale zmieniającej swe kształty i natężenie światła. W tych falujących oparach pojawiają się ogniska kondensacji w postaci efemerycznych świateł, czasem przybierają na sile, zarysowując kontury bądź szczegóły ciała i ubioru postaci. Tylko twarz pozostaje niewyraźna, jakby pozba­wiona rysów, utoczona z nieforemnej kuli. Widmo unosi się nad ziemią, przybliżą się do zebranych, wilgotne, śliskie ręce zjawy dotykają ich:

Przez dłuższą chwilę widmo stało się zupełnym kształtem ludzkim, przesuwając się tak blisko, że obłędny strach runął w nich piorunem, chwiało się tuż przed nimi, zbliżając swoją twarz okropną; twarz ślepą, bez rysów, jakby kulę, z gruba obrąbaną i przedziurawioną czarnymi otworami, larwę podobną do kłęba mgławiących się dro­bin świetlnych, larwę dręczącego snu i przerażenia.

Sunęła od jednego do drugiego, zaglądając pustymi oczodołami w ich zamarłe i ostygłe ze strachu oczy, i ręce śliskie, wilgotnawe, jakby z nagrzanego kauczuku, ce okropne i trupie, ręce zgrozy niewypowiedzianej dotykały się wszystkich twarzy .

Ochorowicz, odwołując się do własnych doświadczeń i hiszpańskiego lekarza Acevedo, formułuje przypuszczenie, że:

organizm ludzki jest podwójny i że eteryczna, czyli subtelniejsza jego postać, może się odrywać od grubszej, dotykalnej, dając wrażenie mniej lub więcej do zwykłego podobne. Tym sposobem materia, do widziadeł mediumicznych potrzebna, byłaby już z natury dana i już z natury posiadałaby pewne zarysy, odpowiadające postaci me­dium. Tylko, ażeby te rysy mogły być widzialne, materia ich musi przybrać pewien sposób zgęszczenia; ażeby zaś ^o g ły być i dotykalne, muszą przybrać pewien, jesz­cze wyższy stopień zgęszczenia .

Tenże autor wyróżnia pięć stopni „rzeczywistości” widziadeł. W pierwszej fazie zjawa jest widoczna tylko dla medium, które być może ulega zwykłej halucynacji, w ostatniej zaś przybiera kształty i konsystencję rzeczywistej postaci, którą można dotknąć i zważyć,

u W. S. Reymont, Wampir..., s. 17.43 J. Ochorowicz, Pierwsze zasady psychologii..., s. 265.

161

Być może Reymont z rozmysłem nawiązuje do teorii Ochorowicza, skoro w pro­cesie materializowania się sobowtóra Daisy również wyodrębnia pięć stadiów. „Mgławy zarys postaci, świetlany majak, widmo utkane, ze światła” z wolna krysta­lizuje się, by wreszcie przybrać postać, w której

każdy rys twarzy występował ostro [...] każdy szczegół postaci, nawet kolor włosów tak dobrze im znany. Byli najgłębiej przekonali, że to ona sama stoi w tym łagodnym blasku prornieniowań, jakby w jasnym obłoku .

By wykluczyć możliwość mistyfikacji, częstej w takich przypadkach, narrator kilkakrotnie czyni uwagi typu:

Krzyk zdumienia wyrwał się ze wszystkich ust i padł zmartwiały, bb oto drzwi od pokoju okrągłego rozwarły się i ujrzano Daisy leżącą na sofie .

Ochorowicz i inni parapsycholodzy, dowodząc realności oddzielenia się ciała astralnego od fizycznego, zapewniają, że podczas materializacji widma ciało me­dium, na pół martwe i dla większej pewności najczęściej związane, przez cały czas znajduje się np. w sąsiednim pomieszczeniu, pogrążone w głębokim śnie.

Reymont posuwa się o krok dalej i na oczach struchlałych widzów dokonuje się inny „cud”. Działaniu hipnotycznemu i eksterioryzacji ulega także nieświadomie Ze­non. Prawdopodobnie stan ten wywołuje sugestia Daisy, przekazana mu drogą tele­patyczną. W trans wprowadzają go dźwięki melodii, którą sam wygrywa na fisharmo­nii. Muzyka działa niczym narkotyk i bohater stopniowo pogrąża się w transie:

Zenon siedział martwo, oczy miał przymknięte, głowę pochyloną na poręcz krze­sła, prawa ręka leżała^bez ruchu na kolanie, a lewą poiuszał machinalnie, uderzającraz po raz w klawisze .

Zjawa Daisy zbliżyła się i:

Pochyliła się nad śpiącym, jakby mu coś chciała szepnąć do ucha, a on podniósł się i z niewysłowionym uśmiechem podał jej rękę i naraz, niby drzewo rozłupane przez piorun, rozpadł się na dwie osoby... siedział w dawnej postawie z głową po­chyloną na poręcz krzesła i stał równocześnie w drugiej osobie przed nią pochylo­ny... ■■·;

Materializacjom często towarzyszy ogromna mobilizacja sił fizycznych, utrata energii:

... ucieleśnienie odbywa się kosztem sił medium i kosztem sił uczestników. [,..] po na­szych doświadczeniach rzymskich moi towarzysze tak byli zmęczeni, że przez trzy dni odpoczywali, a Eusapia tak była wyczerpana, że odwołała przyjęte już i korzystne dla niej zaproszenie i wróciła do Neapolu .

44 W. S. Reymont, Wampir,.., s. 16, 17-18.45 Tamże, s. 18.4* Tamże, s. 14.4'Tamże, s. 18.48 J. Ochorowicz, Pierwsze zasady psychologii..., s. 238.

162

_ dodaje Ochorowicz. Zenon czuje się wyczerpany, narzeka na ból głowy, ogarnia­jącą go senność. Nie jest też świadomy tego, co się z nim działo. Jakieś strzępy przypomnień, niejasne obrazy, dźwięki melodii, której nie potrafi odtworzyć, koła­c z ą się jeszcze po głowie, wszystko jednak powoli tonie w niepamięci. To prawdo­podobnie działanie sugestii posthipnotycznej, z rozmysłem zastosowanej przez Da­isy, a może przez przyjaciela, by uwolnić go od wspomnień o przeżyciach i dozna­niach, których nie jest w stanie pojąć umysł człowieka wierzącego tylko w fakty namacalne.

Człowiek, zdaniem parapsychologów49, składa się z wielu różnych ciał, współ­istniejących w normalnym stanie. Są one odrębnymi istnieniami, jakie ukazują się przy obserwacji zjawisk, w większości paranormalnych, ale i innych - dobrze zna­nych klasykom parapsychologii. Za odmienne „ciało” uważają każdą istotę emanu­jącą z człowieka, którą można odróżnić i izolować od innych ciał. Każde z nich ma swoją nazwę. Trzy pierwsze: ciało fizyczne, energia życiowa, zwana praną i sobo­wtór, czyli widmo, tworzą niższą warstwę osobowości i giną wraz ze śmiercią. Czte­ry wyższe składniki to: ciało astralne, manas (intelekt), dusza duchowa (buddhi) i atman (duch). Ciało astralne, zwane też emocjonalnym, to siedlisko uczuć, namięt­ności, emocji, właściwości charakteru. Podczas seansu hipnotycznego sugestie słowne hipnotyzera odwołują się właśnie do tego poziomu osobowości człowieka, by doprowadzić jego wolę do stanu bierności, całkowitej uległości i podporządko­wania się poleceniom hipnotyzującego.

Ochorowicz, charakteryzując różne stany hipnotyczne, wiele miejsca poświęca tzw. snowi magnetycznemu, w którym hipnotyzowany jest

„w stosunku” (en rapport) tylko z hipnotyzującym, znaczy: jego tylko słyszy, jego tylko słucha (...] a tym samym jego tylko woli ulega' .

W fazie monoideicznej następuje zawężenie świadomości, któremu towarzyszy teraz tylko jedno wyobrażenie. Dzięki wyeliminowaniu innych wrażeń to jedno zo­staje niebywale wzmocnione, mózg, poprzez zawieszenie innych funkcji nerwo­wych, koncentruje się tylko na jednym odczuciu czy czynności. W takim stanie su­gestia magnetyzera uzyskuje moc rozkazu.

Somnambulizmem monoideicznym można więc prawdopodobnie wytłumaczyć reakcję Zenona na polecenie Daisy. Taką hipotezę potwierdzałoby mechaniczne wykonywanie czynności (gry na fisharmonii) przez bohatera dopóty, dopóki nie padnie rozkaz jej zaprzestania.

Podobnie Daisy - przybywa na polecenie hipnotyczne Joego, który wzmacnia działanie transu tzw. passami: dotyka dłonią jej oczu, skroni, rąk, ramion, hipnoty­zuje wzrokiem i siłą głosu. Pojawienie się eterycznej postaci bohaterki poprzedza katalepsja, stan znieczulenia, niższy stopień letargu, obserwowany często u osób za­hipnotyzowanych: ciało sztywnieje, sprawia wrażenie martwego, ręce stają się zim­ne, twarz pokrywa się lodowatą rosą. Podobne spostrzeżenia parapsycholodzy od­

49 Zob. np. J. Landreaux-Valabregue, Medium, przeł. E. Nowak-Ferme. Warszawa 1993; G. Pasch, Człowiek paranormalny...

50 J. Ochorowicz, Pierwsze zasady psychologii..., s. 227.

163

notowują w momencie oddzielania się ciała astralnego od fizycznego. Typowe jest też zachowanie Angielki. Rozkaz Joego powoduje, że Daisy wstaje, porusza się jed­nak automatycznie, stąpa sztywno, jakby z trudem, odprowadzona do pokoju upada bezwładnie na sofę. Na stawiane pytania udziela niejasnych odpowiedzi, potem za­czyna mówić w nieznanym nikomu z obecnych języku, głos ma obcy i jak zauważa narrator,

chwilami jakby płynący z fonografu, trupi jakiś; wydobywał się martwym szmerem wprost z gardła, bo nie poruszała ustami ni żadnym muskułem twarzy.

Równolegle rozlega się inny „mocny, potężny, męski głos, ä tak silny jak przez spiżową tubę płynący”51, którego źródło znajduje się wyraźnie poza zasięgiem me­dium. O ile niezrozumiale brzmiące słowa Daisy da się logicznie wytłumaczyć (przybywa z Kalkuty, być może posługuje się którymś ze wschodnich języków), o tyle pochodzenia drugiego głosu należałoby się raczej doszukiwać w tajemnych sferach ludzkiej psychiki - chwilowej dominacji i uzewnętrzniania się drugiego ,ja” - zjawiska występującego w patologicznych stanach rozdwojenia osobowości.

Zjawisko rozszczepienia osobowości jest znane psychiatrii52. Tłumaczy się je najczęściej schorzeniami o podłożu psychicznym - schizofrenią, zaburzeniami czynności emocjonalnych, czasem doszukuje się przyczyn w dzieciństwie, w zbyt wybujałej wyobraźni, przejawiającej się w tworzeniu wyimaginowanych postaci, które potem w życiu dorosłym, u ludzi niedojrzałych emocjonalnie, zostają powoła­ne do życia na równi ze światem rzeczywistym, najczęściej w sytuacji zagrożenia, trudności życiowych.

Ochorowicz dodaje:

w każdej osobie jest właściwie więcej osób niż jedna i nai^et eksperymentalnie mo­żemy wytwarzać osoby w osobach, dając im odrębne miano '.

j ; '·. ·

Na potwierdzenie swoich słów przytacza przykład dziewczyny, która jłotrafiła zmieniać głos, twarz i usposobienie stosownie do roli, którą jej drogą sugestii pod­sunięto. Dla ówczesnego psychologa fakt rozszczepienia osobowości jest jednym z mocnych argumentów, że „duchy można robić sztucznie”.

W przypadku rozszczepienia jaźni poszczególne osobowości różnią się zazwy­czaj między sobą: poziomem intelektualnym, temperamentem, cechami charaktero­logicznymi, często nie są świadome swego wzajemnego istnienia, czasem jedna z nich wyraźnie dominuje nad innymi, przejawiając agresję w stosunku do pozosta­łych. Reymont konstruuje tak postać Daisy, by do końca pozostała zagadką.

W religiach naturalistycznych wszechświat jest Bogiem. Bóstwa, duchy, siły wyższe w poszczególnych wierzeniach różnią się między sobą, ale jedno je łączy: są częścią kosmosu i działają wewnątrz niego, podlegając jego prawom. Nie ma tu więc miejsca na cudowność, istnieje tylko przyroda, której tworem jest człowiek.

51 W. S. Reymont, Wampir..., s. 12.52 C. G. Jung, O psychologii i patologii tzw. zjawisk tajemnych, przeł. E. Sadowska, wstęp J. Pro-

kopiuk. Warszawa 1991.53 J. Ochorowicz, Pierwsze zasady psychologii..., s. 200.

164

ie istnieje żadna siła wyższa, do której udręczony człowiek mógłby zwrócić się pomoc. „Bóg umarł” - dodawali moderniści - człowiek jest sam, straszliwie sam, id pustym niebem bez Boga. W takiej sytuacji daremny jest bunt, daremna jest kże modlitwa. Wołania biedaków nikt nie usłyszy.Hinduizm, buddyzm u schyłku wieku XIX zyskuje coraz więcej zwolenników,

i, wbrew poglądom Nietzschego, wskazuje wyjście z impasu, którym jest poznanie sbie, odnalezienie w sobie kosmicznej siły, a tym samym odkrycie swojej zapo- nianej tożsamości boskiej. Dzięki jedności z wszechświatem - emanacją Boga, iowiek sam w sobie zawiera wszelką mądrość, wiedzę i moc, sam też może kre- rać rzeczywistość przez fonnę i przebieg swoich myśli. Sam dla siebie jest Bo­em. Zbawienie jest tu równoznaczne z oświeceniem, osiąganym stopniowo na eta- îch kolejnych wcieleń, aż „kropla pogrąży się w Oceanie, iskra powróci do rodzi- ;ego Słońca”54.

W rezultacie przyjmowano, że zjednoczenie z Bogiem dostępne jest dla mają- /ch największą wiedzę, czyli jogów, ascetów, podporządkowujących się dyscypłi- ie umysłu i ciała - koniecznego warunku osiągnięcia poznania.

Działanie Boga utrzymuje świat w istnieniu, a jednak jest działanie bez przywią­zania. Nie wywołuje żadnej zmiany w boskiej naturze: „Czynności moje nie plamią mnie - mówi Kriszna - ani nie pragnę wyników mego działania. Dlatego ten, kto mnie zna, nie jest skuty więzami działania” .

Spośród bohaterów powieściowych Reymonta tylko Joe usiłuje przekroczyć gra- icę świata nieprzejawionego. Zrywa więzy rodzimie i, pogrążając się w medytacji, siłuje ujarzmić swoje ciało i myśli. Niestety, odnosi krótkotrwały sukces, praktyki induskie doprowadzają go do obłędu.

C. G. Jung ostrzega przed bezkrytycznym naśladowaniem praktyk wschod- ich:

joga łączy w całość to, co cielesne, i to, co duchowe. [...] Hindus bez trudu posługuje się takim pojęciem jak prana i jemu podobnymi w adekwatny sposób. Natomiast Za­chód - obciążony z jednej strony przez swoją niedobrą, nawykową skłonność do wia­ry, z drugiej zaś przez swą naukową i filozoficzną krytykę - musi wpaść w pułapkę... [...] Rozszczepienie zachodniego umysłu od samego początku uniemożliwia więc od­powiednie spełnienie intencji jogi. [...] Dla Hindusa dobrodziejstwem jest znajomość metody, która mu pomaga panować nad wszechpotęgą natury - zewnętrznej i wewnętrznej. Ciemiężyć zaś sw o ją - i tak już ob leczon ą - naturę, czynić z niej po­słusznego robota - oto trucizna dla Europejczyka .

K. Wilber przestrzega, że każda praktyka jogi, nawet prawidłowo stosowana, riąże się z serią zgonów i narodzin, niezwykłych konfliktów i stresów, „nieraz bar- izo gwałtownych i strasznych”57. Inni alarmują, że kontakt z nieznanymi energiami o zabawa z ogniem.

* A. Szyszko-Bohusz, Hinduizm, buddyzm, islam. Wrocław-Warszawa-Kraków 1990.’5 Tamże, s. 57.6 C. G. Jung, Podróż na Wschód, wybór, oprać, i wstęp L. Kolankiewicz, przeł. W. Chełmiński,

3. Prokopiuk, E. i W. Subaszkowie. Warszawa 1992, s. 94, 95.17 D. Hunt, T. A. McMahon, Ameryka..., s. 49 i n.

165

Te same prawdy wypowiada jeden z bohaterów:

Chciał koniecznie zostać jogą, świętym cudotwórcą i czystym duchem... Pragnął poznać Niepoznawalne... Jego szaleństwo utwierdziło mnie w przekonaniu, że takie eksperymenty są zgubne dla Europejczyków! Kto tylko tknął się tych praktyk, umie­rał lub wariował. Mógłbym wymienić wiele głośnych nazwisk! [...] Tylko Hindus może przekroczyć granice materii i spojrzeć w 'nieśmiertelne oblicze Światłości! To. wybrani z wybranych! [...] teraz wiem, że Europejczyk może posiądzie nasz system planetarny, może nawet zaprzęże słońca [...] ale nigdy jego ręce grzeszne nie podnio­są zasłony, a jego ślepe oczy nie ujrzą Izys odsłoniętej. [...] Więc biada śmiałkowi, który świętokradczą myślą sięgnie za kres naznaczony, po tysiąckroć biada! Szaleń­stwo i Śmierć tam stoją na straży!

Także Zenon ociera się o tajemnicę. Gdy uczucia ojcowskie względem córki, : lojalność wobec przyjaciela biorą górę nad egoistycznym pragnieniem budowania osobistego szczęścia z Daisy, przez kilka chwil doświadcza przedsmaku boskiego poczucia jedności z kosmosem: .. .

Twarze zdały mu się być tylko maskami, przez które przeświecały jakieś obce, zagadkowe oblicza. I spojrzenia mieli tak promienne i strzeliste, że nad głowami wiły się ustawicznie kłęby migotów i błyskawic. I poruszali się inaczej, jakoś płynniej, jakby unosząc się nad ziemią. Zaś gwar miasta przeistaczał się w rozfalowaną i nie­skończoną melodię... Każdy głos brzmiał ż osobna i razem tworzyły chór niebiań­skich dźwięków. Nawet mury wzięły barwę, lazuru i wynosiły się aż gdzieś ku niebu. Wszystko, na co spojrzał, miało ten sam zagadkowy wyraz, wszędzie kryło się jakieś życie inne, obce, nieodgadnione i zewsząd wyzierała niepokojąca tajemnica... [...] Gdy przechodził przez park, zaszumiały drzewa, przystanął.

- Co one mówią? - ogarnął braterskim spojrzeniem zwichrzone gąszcze.Park chwiał się, kołysał i szumiał cichą, tajemniczą pieśń zmierzchu [...] Stado

ptaków zataczało nad parkiem kręgi coraz niższe, aż poczuł na twarzy miot skrzydeł i dojrzał rozchylone dzioby i okrągłe, świecące oczy. Opadły przy nim, a kilka ucze­piło się jego ramion, kracząc długo i nieustraszenie. Wsłuchiwał się w te głosy, gła­dził czarne, lśniące pióra i szepnął smutnie:

- Znowu ta nieprzebyta granica! Obcymi pozostaniemy na zawsze!

Nie dostrzega w tym zjawisku jednak sygnału z wyższego poziomu świata, jakby potwierdzającego słuszność podjętej przez niego decyzji. Dla racjonalisty to do­świadczenie jest absurdalne i nie do przyjęcia, budzi bardziej lęk przed obłąkaniem niż pragnienie poznania niepoznawalnego, dlatego „czar” pryska, świat wraca do swych naturalnych wymiarów.

Zenon niejednokrotnie doświadcza podobnych uczuć, wydaje mu się, że rozumie tęsknotę londyńskich drzew za słońcem i wiosną, cierpienie starych domów zmę­czonych zbyt długim życiem, dumną samotność wieży Tower, posępną mowę hura­ganu, skargę kamieni, pomników, żałosne jęki Tamizy. To dostrzeganie „duszy rze­czy” można chyba tłumaczyć wrażliwością literata na otoczenie bądź też stanem psychicznym, korespondującym z cierpiącą naturą.

Przywiązanie do wyobrażeń o świecie, ludziach, pragnienie manipulacji rzeczywi­stością przynosi rozczarowanie, prowadzi do zachwiania hierarchii wartości - nazywa-

W. S. Reymont, Wampir..., s. 311-312.59 Tamże, s. 300-301.

166

nia dobrem tego, co odpowiada jednostce i złem tego, czego ona nie akceptuje. To ogra­niczenie świadomości do świata przejawionego lub astralnego (emocyjnego) oznacza zamknięcie się człowieka na bogactwo, dobroć i mądrość Boga60 i w rezultacie zawsze prowadzi do cieipienia fizycznego lub psychicznego, poczucia pustki duchowej.

Reymontowscy bohaterowie poruszają się w sferze świata astralnego, doświad­czają więc cierpienia nieodłącznego na tym poziomie życia duchowego. Ich ból i rozterki duchowe mają jednak źródło w nich samych, są dowodem na błędny emo­cjonalnie stosunek umysłu do innych ludzi oraz własnej osoby. Każdy z nich zagubił świadomość wolności swojej i innych, zapragnął bowiem kiedyś przywiązać do sie­bie innych, uczynić ich swą własnością, a gdy ci nie spełnili jego oczekiwań, poczuł się zawiedziony i nieszczęśliwy.

Zenon znalazł się pod wpływem trzech kobiet: Ady, Betsy i Daisy. Tę pierwszą po­kochał nieszczęśliwą miłością. Odtrącony, zraniony w swej dumie, uciekł za granicę. Przez długie lata żył w poczuciu krzywdy, powoli jednak zapomniał, zapuścił korzenie na obcej ziemi. Tu poznał młodziutką Betsy, na którą przelał uczucia. I kiedy wydawało się, że osiągnął stabilizację, los na drodze jego życia postawił rudowłosą Daisy, która zburzyła z tmdem budowany spokój i poczucie życiowego zakotwiczenia.

Splot losów tych postaci, wzajemne powiązania, zależności, nie uporządkowane emocje tworzą tzw. karmę, obciążającą ich obecne istnienie, a także przyszłe inkar- nacje. Zgodnie z hinduskim prawem każda dusza przyobleczona w materialne ciało musi ciągle przechodzić z jednej formy życia w drugą aż do momentu ostatecznego wyzwolenia. Wielość wcieleń oraz jakość życia na danym etapie uwarunkowana jest tempem procesu duchowego wzrostu. Im wyższa świadomość, tym większy prze­pływ energii absolutnej, tzw. prany, przenikającej ciało energetyczne człowieka i tym bogatsze życie wewnętrzne - wyższe doznania, odczuwanie, siła witalna.

Zenon poczuł się kiedyś upokorzony przez kobietę i chociaż odpowiedzialnością za to, co go spotkało, próbował ją obarczyć, nie znajdując w tym swojej winy, nie za­znał spokoju. Pielęgnował latami swój ból, przywiązał się do swego cierpienia, wielo­krotnie rozpamiętywał wydarzenie z przeszłości, nie dochodząc do żadnych racjonal­nych wniosków. Nie zrozumiał, że traktował Adę jako źródło swego szczęścia i swej miłości, ograniczając tym samym wolność jej i własną a gdy ukochana nie zgodziła się na zniewolenie, zapragnęła sama stanowić o sobie, odczuł to jako życiową poraż­kę. Nie przebaczył jej i nie przebaczył sobie: że źle ulokował uczucia, że nie chciał być wolnym, że zgodził się na zależność, przywiązanie. Chociaż potem czas pozornie zagoił rany, nie uleczył bohatera. Powtórzył więc wcześniejszy błąd. Znów zapragnął coś posiadać na własność, dobrowolnie zgodzić się na powtórne uzależnienie. Tym ra­zem też źle wybrał. Odrzucił szczerą miłość Betsy, a pozwolił, by pozbawiła go wol­ności demoniczna Daisy. Skazał się znów na cierpienie, przeżywanie goryczy odrzu­cenia, gdy piękna Daisy będzie ignorować jego uczucia, przywoływać telepatycznie i odpychać, urzekać i mrozić wzrokiem, mamić wyobraźnię wspomnieniami i pozwa­lać, by zapominał.

60 „ Boska Mądrość” (Theos-Sophia). Słowo theos oznacza jednego z bogów, jedną z boskich istot, ale bynajmniej nie Boga w znaczeniu, jakie temu słowu nadaje się w naszych czasach. Nie jest to więc „Mądrość Boga” ale mądrość, jaką posiadają wszyscy bogowie. Podaję za: A. Tokar­czyk, Podróż do Dewachanu. W: tegoż, Tamten świat. Warszawa 1986, s. 228.

167

Ada dziesięć lat temu odtrąciła tego, który ją kochał. Teraz, kiedy dni męża są już policzone, przypomina sobie o dawnym kochanku i biologicznym ojcu swego dziecka, przyjeżdża więc przekonana, że nic się nie zmieniło, że dawna miłość roz­gorzeje na nowo. Chce wziąć szczęście i dać szczęście. Przeliczyła się jednak, nic nie jest takie samo. Nie ona przywiąże do siebie Zenona. Zgodnie z karmicznym prawem przyczynowo-skutkowym: „co posiałeś, to zbierzesz” - za wzgardę można oczekiwać również wzgardy.

Cierpi też uczuciowa, prostolinijna Betsy, a chciała tylko, żeby ukochany Zen był jej. Nie potrafiła jednak walczyć o miłość, kiedy wiedziała, że go traci. Może przeczuwała, że nie ze zwykłą, ludzką siłą ma do czynienia, że nie ludzkiej rywalce musiałaby stawić czoła.

Rudowłosa miss Daisy pozornie zwycięża. Zdystansowała konkurentki, choć czasami i jej wydawało się, że „zdobycz” wymyka się z rąk. Dysponuje jednak si­łami, które umożliwiają jej kontrolę niemal każdego kroku Zenona. Osaczyła go, zniewoliła, fascynacją i lękiem przywiązała do siebie i gdy całkowity triumf był bli­sko, los na powrót zwraca jemu i jej utraconą wolność.

Karma6 to mechanizm i proces kierujący życiem jak gdyby „spoza nas”, choć człowiek sam ją stworzył, kierując się pragnieniami, emocjami i niewiedzą. Po­wstaje nie tylko wskutek bilansu dobrych i złych czynów, ale także motywacji. Cały ten bagaż doświadczeń, obciążeń, wciąż tkwiących w człowieku emocji z przeszło­ści, wzorców myślenia i zachowań przechowywany jest w ludzkiej podświadomości i przenoszony w następne życie.

„Balastem” przeszłości oraz pamięcią emocjonalną zakodowaną w podświado­mości można by wytłumaczyć dziwne więzy łączące parę pierwszoplanowych bo­haterów: Zenona i Daisy. Zdaniem spirytystów istnieją sytuacje, gdy silne więzi emocjonalne między ludźmi, uzależnienia, przywiązania na danym etapie ewolucyj­nym ciągną się potem przez wiele następnych wcieleń. Często powielany jest też ten sam schemat: uczeń - nauczyciel, pan - poddany. Nierzadko taki mechanizm dzia­łania odsłania dopiero regresing hipnotyczny. Za przebłysk pamięci poprzednich in- kamacji trzeba chyba uznać rozmowę Daisy z Zenonem:

- A ja pójdę za tobą! O Daisy! O Daisy! Ja śnię rzeczy nieopowiedziane...- Będziemy śnili o sobie ... prześnimy nasze dawne istnienia i awatary.- Słowa twoje mnie budzą, zmartwychwstaję w tobie ...- Bom j est tobą, j ak kwiatem j est j ego aromat !- Musiałem cię już dawniej kochać, dawniej i zawsze ...- Bo zawsze byłam przy tobie i zawsze byłam twoją d u sz ą ...- Wiem ... przed czasami ... przed istnieniem ... musiałem być słońcem i zga­

słem, utonąłem w bezmiarach twojej źrenicy świętej .

Jeśli do tego przypuszczenia dodamy jeszcze możliwość budowania programów na przyszłe życie, tzw. kodów astrologicznych63, w których podczas hipnozy szcze­

61 Zob. np. J. Landreaux-Valabregue, Medium..., s. 136-141; L. Żądło, Tajemne moce umysłu. So­snowiec 1992, s. 44-48.

62 W. S. Reymont, Wampir..., s. 189-190.63 Tamże, s. 138.

168

gółowo projektuje, się związki danej osoby z innymi, zależności, zadania do spełnie­nia, mechanizmy psychiczne oraz czas narodzin w następnym wcieleniu, a potem zakłada się hipnotyczną blokadę świadomości, zakazującą przypominania tego kodu i uwolnienia,się od niego, wtedy powiązania między bohaterami powieściowymi staną się nieuniknione.

Ciało astralne człowieka to magazyn nierozwiązanych emocji, świadomych lub nieświadomych lęków, pragnień, uczuć samotności, odrzucenia, braku zaufania do siebie. Te nastroje, przeżycia są nieustannie wypromieniowywane w tzw, aurę emo­cjonalną, którą mogą dostrzec osoby sensytywne lub o zdolnościach mediumicz- nych. Takie nieświadome przekazy bezwiednie wysyła w przestrzeń Zenon, Daisy zaś bez trudu je interpretuje. Może w ten sposób manipulować jego umysłem, zdo­być nad nim przewagę. Wzmacnia działanie i skuteczność tych zabiegów poprzez transy, hipnozę, telepatię, tworzenie fenomenów astralnych. Zenon czuje niezrozu­miały, wewnętrzny nakaz, gdy przyzywa go telepatycznie z daleka, wbrew rozsąd­kowi włóczy się dzień i noc po ulicy, by chociaż ujrzeć ją przez chwilę. Czuje w swoim.pokoju zapach jej perfum, mimo że jest noc i mieszkanie jest zamknięte. Słyszy dźwięk jej głosu, szelest sukni, chociaż wie, że jej tu nie ma; widzi ją wy­chodzącą z lustra i na rozkaz podąża za nią posłusznie.

Psychologia takie przypadki tłumaczy tzw. lawiną emocyjno-wyobrażeniową - emocje potęgują siłę wyobrażeń i odwrotnie: wyobrażenia nasilająjakość emocji.

Ną tej płaszczyźnie należy też umieścić zdolność rozróżniania spostrzeżeń i wy­obrażeń, która może osiągać różny stopień, w zależności od intensywności pobu­dzenia kory mózgowej, ale także od natężenia emocji postrzegającego. W odmien­nych stanach świadomości niektóre wyobrażenia, wzmacniane selektywnym działa­niem ośrodków emocyjnych, zaczynają zdobywać przewagę nad innymi wyobraże­niami, nie podlegającymi wzmocnieniu i mogą przeradzać się w halucynacje. Do­świadcza tego bohater, gdy przekonuje się, że wystarcza sama myśl o wyobrażeniu, by natychmiast nastąpiła jej obrazowa konkretyzacja: zamiast młodej narzeczonej widzi obok;siebię zgarbioną, niedołężną Betsy. Być może niektóre wrażenia zmy­słowe związane z Daisy to również wytwór wyobraźni, halucynacja.

Daisy materializuje się i rozpływa w przestrzeni, przenika przez ściany pokoju, zostawia wszędzie „ślady” swojej obecności, tzw. aporty (rozsypane kwiaty, pokre­ślona mapa, list napisany nocą niewidzialną ręką). Kiedy Zenon usiłuje wydobyć z mroków jakieś wspomnienia, wprowadza w jego świadomość kod blokujący pa­mięć, potem na Chwilę go zdejmuje, by za moment znów pogrążyć go w amnezji. W ten sposób rozstraja go psychicznie, uzależnia od siebie.

Ponieważ porozumiewa się z Zenonem na płaszczyźnie emocjonalno- - wyobrażeniowej, sprawuje jednocześnie nadzór nad jego zachowaniami i działa­niem. Taka telepatyczna kontrola nie zapewnia jednak całkowitej władzy, więc gdy obawia się zbytniej samodzielności „ucznia”, zjawia się wszędzie tam, gdzie jej obecność może ułatwić podjęcie przez niego decyzji zgodnej z jej sugestią. W ten sposób doprowadza do paraliżu decyzyjnego bohatera, gdy ten w imię powinności ojcowskich postanawia Wrócić do Polski. Daisy przybywa w odpowiedniej chwili, by zatrżymać go przy sobie rzeczywistymi czy tylko wy: pieszczotami, czułymi słowami.

169

Telepatia może oznaczać też emocjonalno-wyobrażejiiowe powiązanie między umysłem człowieka i zwierzęcia. Bagh, czarna pantera wzbudzająca lęk otoczenia,0 której mieszkańcy pensjonatu mówią szeptem, że to inkamacja samego Bafometa, obdarzona jest niezwykłą mocą. To strażniczka Daisy, potrafiąca przenikać myśli1 zamiary innych względem jej pani. Warczy, szczerzy kły, kiedy Zenon pragnie zmniejszyć dystans dzielący go od tajemniczej rudowłosej miss, łasi się, staje się potulna, gdy intuicyjnie spełnia jej oczekiwania.

Psychofizjologia, definiując sen paradoksalny, nazywa go trzecim stanem świa­domości, nie będącym ani snem, ani czuwaniem. To nietrwałe okresowe samood- izolowanie się mózgu od wrażeń zmysłowych i czuciowych. Do świadomości docie­rają tylko wyobrażenia wywoływane wewnętrzną spontaniczną aktywnością mózgu, przybierające postać halucynacji, które stanowią plątaninę elementów rzeczywisto­ści, wyobrażeń i marzeń sennych. Może więc również tutaj należałoby szukać wyja­śnienia niektórych przedziwnych wizji Zenona, np. tajemniczego misterium ku czci Bafometa w minach starego kościoła na peryferiach miasta? Jest to o tyle prawdo­podobne, że po wielu irracjonalnych doświadczeniach bohatera narrator rzuca uwa­gę w rodzaju: „Zbudził go dopiero bełkot życia, szturmujący dziką, bmtalną wrzawą do okien...”64. Po wspomnianym wyżej doświadczeniu Zenon zasłabł na ulicy, a potem zapadł w trwający trzy doby sen.

Równocześnie z modernizmem literackim rozwija się modernizm katolicki - re­akcja na racjonalistyczną i tomistyczną teologię. Domagając się liberalizacji w sfe­rze doktrynalnej, kultowej i organizacyjnej, by dostosować instytucję kościelną do wymogów nowych czasów, ruch ten wysuwa postulat odnowy religii. Zdecydowany sprzeciw i potępienie modernizmu przez Kościół zaostrza tylko sytuację i powoduje zwrot w kierunku doktryn i praktyk heterodoksyjnych.

Negatywne stanowisko wobec Kościoła potęgowało dodatkowo przeczucie ja­kiejś grożącej światu katastrofy, oczekiwanie na nadejście nowej ery, wielkiej od­nowy chrześcijaństwa.

Atmosfera niechęci i lęku sprawia, że liczne sekty, kościoły lokalne, tworzone naprędce w przededniu tych dni ostatecznych poprzez swoich apostołów, usiłują nawracać błądzących na drogę zbawienia. Wcześniej wracająca z kościoła para - Zenon i Betsy spotyka głosiciela Słowa Bożego:

Przepowiadał bliski koniec świata, żądał powszechnej pokuty, rozdania wszelkich dóbr ziemskich, zburzenia miast, zaprzestania pracy i wyjścia w pola i lasy na te dni oczyszczeń [ .. . ] Kazał dziko, śmiesznie, ale z porywającą siłą, nie zważając zupełnie na drwiących z niego słuchaczy. Ktoś rzucił mu w twarz zapalone cygaro, ktoś znowu chlusnął nań w odą a reszta brutalnymi kpinami i głupim zwierzęcym śmiechem wtó­rowała jego cytatom.

Przekonanemu o swojej wielkiej misji fanatycznemu apostołowi udaje się nawet zapanować nad tłumem:

jakiś pijak padł na kolana przed trybuną i chciał się głośno spowiadać z grzechów, to znowu jakaś wzruszona kobieta okryła własną okrywką przeziębłe sine dzieci, wielu

64 Tamże, s. 193.

170

już słuchało ze skupieniem, a gdy. czarna kobieta z zielonym piórem zaczęła obcho­dzić z talerzem w ręku, posypały się pensy dość gęsto .

Pozorne to jednak nawrócenie, konstatuje Zenon, które trwać będzie tylko do otwarcia szynków. Sama postać groteskowo przedstawionego kaznodziei także jest mocno kontrowersyjna, skoro mimo ekstatycznego uniesienia wprawnym okiem za­uważa, że Betsy rzuciła na tacę całego szylinga.

Zrozumiałe wątpliwości co do autentyzmu przeżyć budzi też wskrzeszenie śre­dniowiecznych praktyk pokutniczych, na poły przemieszanych z obrzędami szamań­skimi. Oto sekta biczowników w ekspresjonistycznym wręcz opisie:

Siedem kobiet i mężczyzn krążyło dokoła w obłędnym mistycznym tańcu, sma­gając się zaciekłe wśród nieprzytomnych krzyków i płaczów spazmatycznych, biczo­wali się z upojeniem męki, ze świętą żądzą ran i bólów, z całym ofiarnym szałem mę­czeństwa, biczowali się nawzajem, gdzie kto kogo dosięgną!, zwarci w ciżbę wrzącą, w szaleńcze koła, taczające się z krzykiem, oślepłe, pijane szałem, miotające się kon- wulsyjnie, bezprżytomnie [...] Rózgi świstały coraz szybciej, mchy stawały się już niepochwytne, czerwone pręgi jak węże wiły się coraz gęściej po białych ciałach, krew tryskała [...] a chwilami ktoś padał ze strasznym krzykiem i pełzał [...] A potem rzucili się do biczowań jeszcze sroższych, w bardziej ekstatycznym szale; groza prze­pełniła pokój, stał się tylko bezprzytomny chaos krzyków, zapachów, dźwięków nie­widzialnej muzyki, bolesnych smagań, splątany wir ciał, ociekającymi krwią, ślepa fu­ria, sabat dusz opętanych, wstrząsanych dreszczem obłędu i śmierci .

Sadystyczny szał, dzikie pragnienie zadawania cierpień sobie i innym potęguje dodatkowo sceneria: niebieskawa poświata zalewająca pokój, jednostajny dźwięk muzyki, dobiegający nie wiadomo skąd i odurzający żupach orchidei. Obraz ten mimowolnie przywodzi na myśl opisy ceremonii inicjacyjnych prowadzących do opętania na Haiti. Podobieństwa dostrzegamy nie tylko na płaszczyźnie dźwięko­wej i kultowej:, powtarzające się rytmy, nastrojowość, egzotyka, tajemniczość - zakrywające twarz maski, ale i w zjawisku transu, jakiejś zbiorowej hipnozie czy psychozie, ekstatycznym zapamiętaniu, szaleństwie ogarniającym uczestników rytualnego tańca.

Nawet racjonalnie.myślący Zenon ulega hipnotycznej sugestii:

czuł, że go ogarnia gorączka i krwawy szał biczowania i ran, że dzika i lubieżna żądza krwi rozpręża się w nim do skoku jak głodna pantera, że chwila jeszcze, a nie po­wstrzyma się od rzucenia... więc całą nadludzką siłą woli wyrwał się i uciekał, gnany furiami zgrozy i strachu .

Praktyki szamanistyczne odegrały w przeszłości istotną rolę w cywilizacjach całego świata, u Reymonta odżyły na nowo w formie transowego tańca, w któ­rym gubi się całkowicie tożsamość, poczucie własnego , ja ”, a człowiek staje się tylko bezwolną marionetką, poruszaną mocą zbiorowego szaleństwa. To podda­nie się działaniu chwili wprowadza człowieka w odmienny stan świadomości, właściwy doznaniom przy głębokiej hipnozie, przeżyciu mistycznemu, i prowa­

65 Tamże, s. 34.6ń Tamże, s. 111-112.67 Tamże, s. 113.

171

dzi do poznania, pozwala dotknąć Tajemnicy, odczuć swój związek z naturą wszechświata68.

Cywilizacja bez ideałów, gwałtowny odwrót od naturalizmu i naturalności, ego­izm dochodzący do postaci krańcowej, indywidualizm, który stawia jednostkę w centrum świata, chora neurasteniczna natura - te znaki epoki znajdują ujście w dwóch światopoglądach: mistycyzmie i satanizmie. Wspólnym mianownikiem obu postaw jest zwrot w stronę ducha, dzieli je jednak odwieczne prawo: walka światła z mocami ciemności, dualizm, dwoistość natury ludzkiej.

Natura to dziedzictwo Lucyfera, a skoro tak, to jesteśmy dziećmi szatana, twierdzą zwolennicy wolnej myśli. Stąd już niedaleko do moralnego relatywizmu. Żaden system zakazów, żaden autorytet nie ma racji bytu, gdy siła natury łamie wolę. Nie ma też grze­chu, odpowiedzialności, bo każdy czyn jest zdeterminowany przez naturę i szatana.

A jednak niespełnienie nakazów moralnych rodzi tragiczne poczucie winy, konflikt sumienia. Skąd więc to rozdarcie? Sprawcą znów okazuje się demoniczna moc natuiy, karzącej ze złośliwą przewrotnością za grzechy, które sama wszczepiła w serce ludzkie.

Człowiek schyłku wieku to łódź miotana falą, tułacz stojący na rozdrożu, skaza­ny na wybór, gdy tymczasem nic nie określa jego wyborów. Światem rządzi bez­osobowa moc, w górze zieje pustką niebo bez Boga. Bóg umarł, Chrystus to marzy­ciel, symbol nie spełnionych ideałów, wartości nieobecnych w życiu.

Bardziej liberalna myśl filozoficzna nie neguje wprawdzie istnienia Boga, ale od­rzuca wiarę w Bożą Opatrzność. Bóg to Demiurg, Absolut, potężny Władca, przesy­pujący złoty piasek w klepsydrze, zbyt wielki, by pochylać się nad nędzą człowieka, ingerować w bieg historii, życie jednostki.

Każda z tych koncepcji zmierza do jednej konkluzji: Szatan jest panem świata, je­mu więc należą się hołdy i uwielbienia, on tylko może nadać sens ludzkiemu życiu.

Negacja Boga to jednocześnie odrzucenie ograniczeń religii krępujących wolę, to szansa dla człowieka: przywrócenie mu zdegradowanej przez Boga wolności i wartości, uznanie jego twórczej aktywności, prawa do samodzielności w podejmowaniu decyzji.

Może tu więc trzeba szukać korzeni demonologii, która przenika całą tkankę utworu Reymonta. Zmieniło się tylko wyobrażenie zła. Zamiast tradycyjnego wize­runku szatana, przedstawianego w postaci na pół ludzkiej, na pół zwierzęcej, zło po­czątku XX wieku ma wiele twarzy.

Rozważania tu przedstawione mają charakter hipotetyczny. Próbują ukazać ta­jemne moce człowieka w świetle niektórych ustaleń, zwłaszcza z dziedziny psy­chologii, psychofizjologii. Trudno dziś powiedzieć, co Reymont bezpośrednio zoba­czył w swej podróży spirytystycznej, a co przeczytał w licznych już wtedy książ­kach i poradnikach.

Łatwiej mu było też umieścić bohaterów w mglistym, deszczowym Londynie, gdzie dusza bliżej jest rzeczy niepoznawalnych, niż w słonecznej Warszawie, gdzie rytm codziennej pracy nie pozwala na mroczne majaki.

68 Z. W. Dudek, Psychologia integralna Junga. Warszawa 1996.

172