PO

CZARNOBYLU

MIEJSCE KATASTROFYW DYSKURSIE

WSPÓŁCZESNEJ HUMANISTYKI

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

PO CZARNOBYLU

MIEJS

CE K

ATAS

TRO

FY W D

YSK

UR

SIE W

SPÓ

ŁCZES

NEJ H

UM

AN

ISTYK

I

Strzelaliśmy do nich w domu, w szopie, w ogródku. Wyno-

siliśmy na ulicę i ładowali na wywrotkę. Pewnie, że to nie

było przyjemne. Zwierzęta nie rozumiały, dlaczego je zabijamy.

A zabijać było łatwo. Bo to domowe zwierzęta. Nie boją się

broni, nie boją się człowieka. Przybiegają na ludzki głos.

– Żółw pełzał… Boże! Koło pustego domu. W mieszkaniach

były akwaria… Z rybkami…

Swietłana Aleksijewicz

Piołun, „czarnobyl , Artemisia vulgaris: pierwsze słowo z ję-”

zyka ukraińskiego, które obiegło wszystkie kontynenty […].

26 kwietnia 1986 roku, radzieckie imperium otrzymało wyrok

śmierci.

Oksana Zabużko

Jeśli „literatura” będzie nazwą, którą nadamy temu zbiorowi

tekstów, których istnienie, możliwość oraz znaczenie są

najbardziej radykalnie zagrożone, po raz pierwszy i ostatni,

katastrofą nuklearną, to ta definicja pozwala naszym myślom

uchwycić istotę literatury, jej radykalną wątłość położenia oraz

radykalną jej historyczność; lecz jednocześnie, literatura [...]

pozwala nam na analizę tego, co nazywamy totalnością tego,

co podobnie jak literatura i przez to w niej, wystawione jest

na takie samo zagrożenie [...].

Jacques Derrida

Katastrofa w swoim greckim źródłosłowie

zawierała splot trzech znaczeń:

biologicznego – jako śmierć, upadek bądź

kres ciała; politycznego – jako podbój,

ujarzmienie, zagłada armii, ludów czy polis;

wreszcie, tekstualnego (teatralnego) – jako

rozwiązanie węzła dramatycznego,

ale również koniec opowieści, tekstu.

Καταστροφή łączy w sobie te trzy porządki

końca: ciała biologicznego, ciała

politycznego, ciała tekstu. W niniejszej

książce staraliśmy się nie zapomnieć

o żadnym z nich. Katastrofy dają

do myślenia.

RECENZENT

dr hab. Katarzyna Kotyńska

PROJEKT OKŁADKI

Piotr Paczuski

ZDJĘCIE NA OKŁADCE

Iwan Lubysz-Kirdej

Publikacja dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Filologii Wschodnio-słowiańskiej Wydziału Filologicznego UJ, Wydziału Polonistyki UJ, przy wsparciu fi nansowym ZakładuLiteratury Polskiej XX i XXI Wieku w Instytucie Polonistyki i Kulturoznawstwa na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Szczecińskiego oraz Fundacji Studentów i Absolwentów UJ „Bratniak”.

© Copyright by Iwona Boruszkowska, Katarzyna Glinianowicz, Aleksandra Grzemska, Paweł Krupa& Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoWydanie I, Kraków 2017All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechnia-ny w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywają-cych i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pi-semnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-4308-0ISBN 978-83-233-9686-4 (e-book)

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-80, 12-663-23-82, tel./fax 12-663-23-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

5

SPIS TREŚCI

11 Niepomyślna katastrofa

NIE APOKALIPSIE?

25 Jacques Derrida Nie, apokalipso, nie teraz (cała naprzód, siedem pocisków, siedem orędzi)31 Swietłana Aleksijewicz Trzy monologi o „chodzącym prochu” i o „mówiącej ziemi”36 Oksana Zabużko Planeta Piołun – Dowżenko – Tarkowski – von Trier albo dyskurs nowej

grozy

BIBLIOTEKA POSTCZARNOBYLSKA – OD KATASTROFIZMU DO STALKERYZMU

55 Tamara Hundorowa (Kijów, Ukraina) Gatunek czarnobylski: wyparcie realnego i nuklearna sublimacja 67 Andrea Zink (Innsbruck, Austria) Na skraju pustki – Czarnobyl w tekstach i obrazach80 Iwona Boruszkowska (Kraków, Polska) Mapowanie apokalipsy – pustka i ślad czarnobylskiej zony w narracjach

poczarnobylskich 90 Paweł Krupa (Kraków, Polska) Co widać w postczarnobylskim Oku otchłani?105 Aniela Radecka (Wrocław, Polska) Duchowy rozpad ZSRR. W stronę twórczości literackiej Oksany Zabużko

6 Spis treści

113 Olha Derkaczowa (Iwano-Frankiwsk, Ukraina) Czarnobyl jako przestrzeń izolowana w trawelogu Markijana Kamysza

Oformlandia albo Przechadzka do Strefy

AUDIOWIZUALNOŚĆ – OD OKULOCENTRYZMU DO ZWROTU DŹWIĘKOWEGO

129 Łukasz Strzelczyk (Warszawa, Polska) Dźwięki po końcu świata138 Aleksandra Brylska (Warszawa, Polska) Katastrofa, której (nie) zobaczysz. O wizualności nuklearnego kresu146 Krzysztof Lichtblau (Szczecin, Polska) Komiks wobec katastrofy. Czarnobyl – Strefa Francisca Sáncheza

i Natachy Bustos152 Gaweł Janik (Katowice, Polska) Postkatastrofi czne obrazy. Czarnobyl – Strefa jako komiks nuklearny159 Anna Duda (Kraków, Polska) Pokoleniowa trauma czy wpływ postapokaliptycznych wizji kultury

popularnej? O motywacjach polskich turystów wyjeżdżających do Czarnobyla

168 Magdalena Banaszkiewicz (Kraków, Polska) Fotografi a w doświadczeniu turystycznym. O wizualności

Czarnobylskiej Strefy Wykluczenia179 Sarah D. Phillips, Sarah Ostaszewski (Bloomington, USA) Ilustrowany przewodnik po przyszłości postkatastrofi cznej

POLITYKA PAMIĘCI – OD „ZANIKAJĄCEJ INSKRYPCJI” DO EUROPEJSKIEJ KULTURY PAMIĘCI

197 Tatiana Kasperski (Barcelona, Hiszpania) Białoruska pamięć po katastrofi e: następstwa Czarnobyla w symbolach,

pomnikach i rytuałach politycznych217 Andrej Dudczik (Mińsk, Białoruś), Marharyta Fabrykant

(Moskwa, Rosja) Zwyczajna tragedia: „pierestrojka” zbiorowej pamięci o katastrofi e

w Czarnobylu w świetle białoruskich podręczników do historii

Spis treści 7

237 Wita Jakowlewa (Edmonton, Kanada) Czarnobyl dla każdego: postczarnobylskie dzieciństwo w Ukrainie250 Andrej Ściapanau (Wilno, Litwa) Naukowy dyskurs Czarnobyla: laboratorium decyzji politycznych274 Astrid Sahm (Berlin, Niemcy) Katastrofa w Czarnobylu w kontekście europejskiej kultury pamięci

KONTEKSTY – OD SHOAH DO POSTHUMANIZMU

291 Marta Tomczok (Katowice, Polska) Cień Zagłady i grzyb Hiroszimy. Wokół powieści Paula Austera

W kraju rzeczy ostatnich300 Katarzyna Trzeciak (Kraków, Polska) Języki katastrofy. Bhopal 1984309 Anita Jasińska (Katowice, Polska) Postkatastrofi czne narracje po 9/11317 Małgorzata Peroń (Lublin, Polska) Zniszczony świat. Poetyckie wizje katastrofy w twórczości poetów

„ośmielonej wyobraźni”325 Joanna Roszak (Warszawa, Polska) Rozbrajanie. Poezja po Hiroszimie338 Hałyna Chomenko (Charków, Ukraina) Arabeski Mykoły Chwylowego: niekoniunkcja „bezgłowego” tekstu jako

marker eschatologii nieobecności349 Miłosz Markiewicz (Katowice, Polska) Nie-tylko-ludzka katastrofa. Wyzwanie dla posthumanistyki?

HUMANISTYKA TRZYDZIEŚCI LAT PO CZARNOBYLU

359 Dyskusja panelowa z udziałem: prof. dr hab. Tamary Hundorowej, prof. dr hab. Ingi Iwasiów, dr. hab. prof. UJ Tomasza Majewskiego. Prowadzenie: Aleksandra Grzemska

379 Bibliografi a

401 Indeks osobowy

NIEPOMYŚLNAKATASTROFA

N. Bustos, F. Sánchez, Czarnobyl – Strefa, przeł. K. Konopacki, Poznań 2015, s. 123.

11

NIEPOMYŚLNA KATASTROFA

[…] historyczność literatury jest współczesna na wskroś, czy też raczej strukturalnie nieodłączna od czegoś takiego jak epoka nuklearna (przez nuklear-ną „epokę” rozumiem także époché – zawieszenie sądu przed absolutną decyzją). Epoka atomowa nie jest jakąś epoką, jest ona absolutnym époché; nie jest ona wiedzą absolutną i końcem historii, jest époché absolutnej wiedzy. Literatura należy do tejże epoki atomowej, epoki kryzysu oraz krytyki nukle-arnej, przynajmniej jeśli mamy przez to na myśli historyczny i ahistoryczny horyzont absolutnejsamo-zniszczalności bez apokalipsy, bez objawienia jej własnej prawdy, bez wiedzy absolutnej.

Jacques Derrida, Nie, apokalipso, nie teraz1

Ulrich Beck w swojej książce Społeczeństwo ryzyka pisał: „Zaiste nie brakowało na-szemu wiekowi historycznych katastrof: dwie wojny światowe, Oświęcim, Nagasaki, następnie Harrisburg i Bhopal, a teraz jeszcze Czarnobyl. Zmusza to do ostrożności w doborze słów i wyostrza nasze spojrzenie na osobliwości historii”2. Katastrofy dają do myślenia. Zmuszają do zgłębienia przyczyn, zrozumienia skutków, ale mogą też kłaść kres samemu myśleniu. Katastrofy – powiedzmy językiem fi lozofi i, zapożyczając się u Cezarego Wodzińskiego – wciąż domagają się myślenia, zarazem wciąż myśleniu umykają, kreśląc granicę swojej niepomyślności3.

1 J. Derrida, Nie, apokalipso, nie teraz (cała naprzód, siedem pocisków, siedem orędzi) [w:] tegoż, O apoka-lipsie, przeł., wstęp i oprac. I. Boruszkowska, K. Wojtasik, posłowie I. Boruszkowska, M. Koza, Kraków 2017. Wszystkie fragmenty tego tekstu w niniejszej książce zostały podane w tłumaczeniu roboczym.

2 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, przeł. S. Cieśla, Warszawa 2002, s. 11.3 Zob. C. Wodziński, Światłocienie zła, Wrocław 1998, s. 5–6.

12 Niepomyślna katastrofa

Niepomyślna katastrofa w swoim greckim źródłosłowie zawierała splot trzech znaczeń: biologicznego – jako śmierci, upadku bądź kresu ciała; politycznego – jako podboju, ujarzmienia, zagłady armii, ludów czy polis; wreszcie tekstualnego (te-atralnego) – jako rozwiązania węzła dramatycznego, ale również końca opowieści, tekstu4. Καταστροφή łączy w sobie te trzy porządki końca: ciała biologicznego, ciała politycznego, ciała tekstu. W niniejszej książce staraliśmy się nie zapomnieć o żadnym z nich.

26 kwietnia 2016 roku minęła trzydziesta rocznica katastrofy w Czarnobylu. Wydarzenie to stało się pretekstem do podjęcia refl eksji nad antropologicznym wymiarem tragedii 1986 roku oraz nad fi gurą katastrofy par excellence przez za-proszonych badaczy z ośrodków naukowych z Austrii, Białorusi, Kanady, Litwy, Niemiec, Polski, Stanów Zjednoczonych, Ukrainy. Efektem tych prac jest przeka-zywana do rąk czytelnika niniejsza monografi a.

Punktem wyjścia stały się teksty zawarte w otwierającym tom rozdziale Nie apo-kalipsie?. Pierwszy to esej Jacques’a Derridy Nie, apokalipso, nie teraz (cała naprzód, siedem pocisków, siedem orędzi). Filozof na dwa lata przed katastrofą czarnobylską przedstawił światu możliwość ostatecznej katastrofy i skierował humanistykę na nowe tory myślenia o końcu. Schron przed zagładą odnajdywał w archiwum/bi-bliotece, także wirtualnym/-ej. Drugi tekst to Trzy monologi o „chodzącym prochu” i o „mówiącej ziemi” Swietłany Aleksijewicz. Wybrany „głos” z Czarnobylskiej modlitwy białoruskiej pisarki to nie-ludzka perspektywa katastrofy – świadectwo czarnobylskiego holokaustu zwierząt. Wreszcie trzeci – esej Oksany Zabużko Planeta Piołun – Dowżenko – Tarkowski – von Trier albo dyskurs nowej grozy, po-święcony artystycznym reprezentacjom katastrofy jako formom przepracowywania ukraińskiej traumy posttotalitarnej.

Literackie przedstawienia Czarnobyla są tematem drugiego rozdziału Bibliote-ka postczarnobylska – od katastrofi zmu do stalkeryzmu. Poszczególne teksty spaja tytułowa fi gura biblioteki postczarnobylskiej (Tamara Hundorowa) – metafory oddającej zagrożenie utraty i jednoczesnego zabezpieczenia tekstów, toposów, dyskursów, kanonów itd. w ramach estetyki postmodernizmu, w którą literaturę ukraińską wprowadziło doświadczenie posttotalitarnej i postczarnobylskiej apo-kalipsy. Tę propozycję teoretyczną Tamara Hundorowa (Instytut Literatury im. Tarasa Szewczenki Narodowej Akademii Nauk Ukrainy) rozwija w artykule Gatunek czarnobylski: wyparcie realnego i nuklearna sublimacja. Badaczka ukazała skutki symboliczne katastrofy jądrowej oraz formy jej reprezentacji, które składają się na gatunek czarnobylski. Centralnym symbolicznym następstwem Czarnobyla, rozu-mianym jako (nie)reprezentowalna trauma (Aleksijewicz), jest wyparcie/powrót

4 H.G. Liddell, R. Scott, Greek-English Lexicon, http://www.perseus.tuft s.edu/hopper/text?doc=Per-seus:text:1999.04.0057:entry=katastrofh / [18.04.2017].

Niepomyślna katastrofa 13

realnego (Jacques Lacan). Hundorowa wyróżnia dwa paradygmaty czarnobylskiej (nie)reprezentacji: katastrofi zm czarnobylski oraz czarnobylski stalkeryzm. Ka-tastrofi zm czarnobylski ukształtowany został przez narracje czarnobylskie (m.in. dzieła Aleksijewicz oraz twórców ukraińskich – Iwana Dracza, Jurija Szczerbaka) oraz nowoczesne reprezentacje medialne, hiperrealne symulacje i wirtualne wizu-alizacje. Paradygmat ten jako konstrukt estetyczny zamienia czarnobylskie realne na fantazmat, przetwarza katastrofę na widowisko – nuklearną sublimację. Czarno-bylski stalkeryzm natomiast (ukazany na przykładzie powieści pisarzy ukraińskich Markijana Kamysza oraz Kyryła Stepancia) to paradygmat powrotu realnego, po-wrotu wypartej rzeczywistości, zakładającej nowy typ świadka: nomady, wędrowca po zonie. Tłem analiz badaczki jest fi lozofi czna refl eksja Giorgia Agambena, Jeana Baudrillarda, Jeana-François Lyotarda, Susan Sontag i innych.

O próbach artystycznego uobecnienia pustki po katastrofi e pisze Andrea Zink (Uniwersytet w Innsbrucku) w artykule Na skraju pustki – Czarnobyl w tekstach i obrazach. W jego pierwszej części, poświęconej prozie reportażowej, autorka na podstawie książek Szczerbaka Czarnobyl. Powieść dokumentalna i Aleksiejewicz, Czarnobylska modlitwa analizuje kształtowanie się narracji oraz zmianę sposobu myślenia i postrzegania katastrofy. Badaczka zgłębia relacje świadków, dialogową i monologową strukturę ich opowieści (Michaił Bachtin), jak również sposoby ro-zumienia katastrofy. Druga część artykułu poświęcona jest reprezentacjom Czarno-byla na gruncie sztuk wizualnych. Poddając analizie fi lm dokumentalny Nikolausa Geyrhaltera Prypeć oraz album fotografi i Roberta Polidoriego Strefa wykluczenia. Prypeć i Czarnobyl, badaczka rozpoznaje dominujące w nich zaniepokojenie wobec prób obrazowania katastrofy. Fiaskiem kończą się poszukiwania analogonu za-równo w archiwum kultury, jak i w rezerwuarze dyskursów katastrofi cznych. Stąd dostrzegalną w narracjach czarnobylskich bezradność wobec niewyrażalnego moż-na potraktować jako projekcję kryzysu zachodniej metafi zyki (Martin Heidegger,Jacques Derrida).

Metaforę biblioteki postczarnobylskiej przywołują Iwona Boruszkowska (Uni-wersytet Jagielloński) oraz Paweł Krupa (Uniwersytet Jagielloński). Boruszkowska w tekście Mapowanie apokalipsy – pustka i ślad czarnobylskiej zony w narracjach poczarnobylskich podkreśla, że dyskurs współczesnej humanistyki na temat awarii jądrowej w Czarnobylu związany jest z powstawaniem nowej świadomości i nowejliteratury – „literatury czarnobylskiej”. Teksty czarnobylskie Jurija Szczerbakai Swietłany Aleksijewicz, bazują na opowieściach świadków, przy pomocy cytatu i ko-lażu wprowadzają różnorodne fi gury obecności miejsca po katastrofi e. Autorka, wykorzystując myśli Agambena o mieście-widmie, mieście-trupie oraz koncepcję heterotopii w ujęciu Michela Foucaulta, przygląda się literackim reprezentacjom Prypeci i Czarnobyla jako miastom-mogiłom, miastom-cmentarzom, krajobrazom po katastrofi e, napełnionym pustką nieobecności człowieka.

14 Niepomyślna katastrofa

Paweł Krupa w artykule Co widać w postczarnobylskim Oku otchłani? podej-muje próbę odczytania powieści Oko otchłani współczesnego prozaika ukraińskie-go Wałerija Szewczuka. Tekst traktuje jako próbę rozprawienia się z problemem XX-wiecznego zła, którego symbolem są Auschwitz, Kołyma, Czarnobyl. Owoce totalitarnej ideologii jawią się jako klęska oświeceniowej koncepcji podmiotu opar-tej na samowystarczalnym rozumie. Doświadczenie zła przez bohaterów powieści uzmysławia skończoność zarówno samego myślenia, jak i podmiotu, a naczelne idee oświecenia – wiara w siłę rozumu, wolność jednostki, moralność oparta na auto-nomii podmiotu – w konfrontacji ze złem wymagają uzupełnienia. Stąd powieść Szewczuka kreśli zręby dialogicznego paradygmatu Innego, w którym uprzywile-jowane kartezjańskie „ja” ustępuje miejsca „ty” – paradygmatowi drugiej osoby.

Do tematyki katastrofy w twórczości Zabużko sięgnęła Aniela Radecka (Uni-wersytet Wrocławski), autorka tekstu Duchowy rozpad ZSRR. W stronę twórczości literackiej Oksany Zabużko. Twórczość wpływowej intelektualistki ukraińskiej została potraktowana jako exemplum posttotalitarnego i postmodernistycznego dyskursu w kulturze Ukraińców. Jak zauważa autorka, dla Zabużko 1986 rok stał się przełomem społeczno-kulturowym, prowadzącym do rozpadu ZSRR i powstania niepodległego państwa ukraińskiego, „radioaktywnym powiewem wolności”, który „wprowadził ukraińską rzeczywistość w globalny, postmodernistyczny kontekst «końca cywiliza-cji»”, dając początek nowemu postczarnobylskiemu pokoleniu literackiemu. Powyższy wymiar symboliczny nie wykluczył jednak faktu, że Czarnobyl pozostaje częścią posttotalitarnego kompleksu Ukraińców, jest narodową traumą, do tej pory niedo-powiedzianą i wymagającą społecznego oraz kulturowego przepracowania.

Postkatastrofi czna przestrzeń Czarnobyla przeżywa semantyczną transformację w najnowszej literaturze znad Dniepru. Temat ten przybliżyła Olha Derkaczowa (Przykarpacki Uniwersytet Narodowy im. Wasyla Stefanyka) w artykule Czarno-byl jako przestrzeń izolowana w trawelogu Markijana Kamysza „Oformlandia albo Przechadzka do Strefy”. Czarnobyl, który w tekstach pisarzy ukraińskich pokolenia lat sześćdziesiątych funkcjonował jako narodowa trauma, ukraińskie locus horri-dus, w najnowszej literaturze powraca jako przestrzeń realizacji eskapistycznych pragnień bohatera. Za pomocą kategorii chronotopu (Bachtin) badaczka analizuje strukturę powieści-trawelogu oraz nakreśla typologię postkatastrofi cznej prze-strzeni Czarnobyla w jej wymiarze realnym, baśniowym i mitycznym. W powieści Kamysza tytułowa zona to nie tyle realna strefa wykluczenia wokół elektrowni jądrowej, ile mityczne locus amoenus oraz sakralizowana przestrzeń baśniowa, którą eksploruje współczesny stalker.

Rozdział trzeci – Audiowizualność – od okulocentryzmu do zwrotu dźwiękowe-go – podejmuje problematykę reprezentacji katastrofy w obrębie kultury masowej, fotografi i, komiksu i muzyki. Nietypowym tematem zajął się Łukasz Strzelczyk (Uniwersytet Warszawski) w artykule Dźwięki po końcu świata. Badacz, w ślad

Niepomyślna katastrofa 15

za prekursorami zwrotu dźwiękowego we współczesnej humanistyce (Th eodor Adorno, Marshall McLuhan, Alvin Toffl er, Lev Manovich) oraz propozycjami z obszaru sound studies (kategoria interpretacyjna pejzażu dźwiękowego RaymondaM. Schafera), stawia szereg pytań dotyczących problematyki reprezentacji katastrofy nuklearnej: jak brzmi przestrzeń radioaktywna? co dźwięk mówi nam o przeszło-ści? czy może stać się narzędziem analizującym i przepracowującym problemy przestrzeni? Autor charakteryzuje wybrane soundartowe reprezentacje obszarów radioaktywnych. Na uwagę zasługuje praca Jacoba Kirkegaarda 4 rooms, stano-wiąca zapis fonosfery czterech przestrzeni Czarnobyla, oraz dzieło Petera Cusacka Sounds from dangerous places book with audio CDs, będące dźwiękowo-wizual-nym dziennikiem pobytu w strefi e wykluczenia. Badacz zwraca również uwagę na projekt Th omasa Könera Novaya Zemlya, w którym pejzaż dźwiękowy rosyjskich poligonów nuklearnych staje się nośnikiem ostrzeżenia dla świata. Wymykająca się wąskim kategoryzacjom problematyka katastrofy radioaktywnej znajduje w fonicz-nej reprezentacji przestrzeni heurystycznie użyteczne narzędzie interpretacyjne.

Aleksandra Brylska (Uniwersytet Warszawski) w artykule Katastrofa, której (nie) zobaczysz. O wizualności nuklearnego kresu analizuje przedstawienia katastrof jądrowych w Hiroszimie, Nagasaki i Czarnobylu na przykładzie twórczości foto-grafi cznej Igora Kostina, Kikujiego Kawady i Shōmeiego Tōmatsu. Autorka stawia pytanie o możliwość zobaczenia/zobrazowania „nuklearnego kresu” w kontekście nowoczesnej historii, która nie istnieje poza medium fotografi i. Katastrofa nukle-arna ujawniła bowiem z jednej strony kryzys wizualności, niemożność jej bezpo-średniego uchwycenia, z drugiej – stworzyła nowy model reprezentacji totalnej, gdzie sama napromieniowana rzeczywistość stała się powierzchnią dla „atomowego pisma”. Jedyne możliwe wizualizacje katastrof nuklearnych, tych niemożliwych do uchwycenia „błysków historycznych wydarzeń” (Walter Benjamin), zawsze są reprezentacjami niepełnymi, uszkodzonymi, (nie)skrytymi; cechują się ciągłą negocjacją nie/możliwości przedstawienia/doświadczenia.

Komiks Czarnobyl – Strefa autorstwa hiszpańskich twórców – scenarzysty Fran-cisca Sáncheza i rysowniczki Natachy Bustos – stał się przedmiotem analizy w arty-kułach Krzysztofa Lichtblaua (Uniwersytet Szczeciński) oraz Gawła Janika (Uniwer-sytet Śląski w Katowicach). Komiks wobec katastrofy. „Czarnobyl – Strefa” Francisca Sáncheza i Natachy Bustos autorstwa Lichtblaua prezentuje dzieło w obrębie dwóch kontekstów: komiksowej reprezentacji katastrofy oraz umiejscowienia komiksu kata-strofi cznego na tle innych rodzajów tego gatunku (komiks historyczny, reportażowy, biografi czny). Autor pokazuje, w jaki sposób zastosowane przez Sáncheza i Bustos zabiegi formalne oraz środki artystycznego wyrazu, takie jak „niemy komiks” (Nicolas Presl), wykorzystanie czarnobylskich toposów w modelunku przestrzeni, odrzucenie narracji chronologicznej oraz zastosowanie redeskrypcji zdarzeń (Hayden White) i inne, wpływają na popkulturowe przedstawienie czarnobylskiej katastrofy.

16 Niepomyślna katastrofa

Natomiast Gaweł Janik w artykule Postkatastrofi czne obrazy. „Czarnobyl – Strefa”jako komiks nuklearny, idąc śladem Lawrence’a L. Langera i Arta Spiegelmana, po-kazuje, w jaki sposób ten wielokodowy gatunek literacki otwiera nowe możliwości wizualizacji wydarzeń granicznych. W ocenie autora katastrofa zostaje ukazana na stronach komiksu jako „przewrót”, „punkt zwrotny” stanowiący odniesienie zarów-no dla myślenia postapokaliptycznego, jak i dyskursu nuklearno-czarnobylskiego (Derrida, Hundorowa). Czarnobyl – Strefa podejmuje próbę „przyswojenia rzeczy-wistości postczarnobylskiej” (Hundorowa), koncentrując się nie na katastrofi e, ale na jej konsekwencjach. Komiks wpisuje się tym samym w paradygmat „wstecznej katastrofy” (Przemysław Czapliński), nierozpoznanej przez świadków, a powraca-jącej i fundującej przyszłość potomkom. Nieprzypadkowo w komiksie jej moment wymyka się symbolizacji: wybuch reaktora stanowi puste miejsce, elipsę, pauzę narracji przypominającą Lacanowskie realne, które uparcie powraca (w pamięci bohaterów, ich biografi i oraz narracji), choć nie sposób go wyjęzyczyć. Katastrofa nie stanowi tu następstwa życia, to życie pozostaje jej wytworem.

Problematykę turystyki czarnobylskiej poruszają Anna Duda (Uniwersytet Jagielloński) oraz Magdalena Banaszkiewicz (Uniwersytet Jagielloński). Pierw-sza autorka w artykule Pokoleniowa trauma czy wpływ postapokaliptycznych wizji kultury popularnej? O motywacjach polskich turystów wyjeżdżających do Czarno-byla prezentuje wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród uczestników wycieczki do Czarnobyla. Stanowią one punkt wyjścia do szerszej analizy antro-pologicznej poświęconej „spojrzeniu turysty” (John Urry) na Czarnobylską Strefę Wykluczenia. Dla autorki interesujący jest problem włączenia i przetworzenia katastrofy w Czarnobylu przez kulturę masową oraz ukazania jej wpływu nie tylko na rozwój turystyki w tzw. miejscach postapokaliptycznych, ale nade wszystko na recepcję Czarnobyla. To współczesne książki, fi lmy oraz gry komputerowe poświę-cone odbiorowi katastrofy konstruują tzw. czarnobylskie doświadczenie turystyczne i determinują „spojrzenie turysty”, czego egzemplifi kacją są robione przez niego zdjęcia. Zarazem dla większości turystów Czarnobyl to nie tylko wyjątkowa atrakcja turystyczna, ale również miejsce pamięci, część europejskiego dziedzictwa.

Magdalena Banaszkiewicz w tekście Fotografi a w doświadczeniu turystycznym. O wizualności Czarnobylskiej Strefy Wykluczenia przedstawia wyniki projektu badawczego, zrealizowanego w ramach wycieczki do Czarnobylskiej Strefy Wy-kluczenia. Zwiedzanie Czarnobyla, zaliczane do kategorii „mrocznej turystyki” (Anthony V. Seaton, Philip Stone, Robert Sharpley i in.), nieofi cjalnie rozpoczęło się już w dekadę po katastrofi e, a w 2011 roku formalnie udostępniono obszar strefy dla zwiedzających. Czarnobyl stanowi ikoniczną przestrzeń, tzw. urban exploration (Paul Dobraszczyk), w obrębie której aspekt wizualny pozostaje fundamentalny dla zrozumienia fi zycznego bycia w strefi e, fotografowanie staje się bowiem em-blematem cielesności doświadczenia turystycznego. Prezentowane wyniki badań,

Niepomyślna katastrofa 17

wpisujące się w tzw. etnografi ę wirtualną (Robert Kozinets), opierają się na obser-wacji uczestniczącej, przeprowadzonych wywiadach z uczestnikami wycieczki oraz analizie wybranych zdjęć strefy czarnobylskiej. Projekt podejmuje dwa zasadnicze problemy, które autorka rozpatruje w kontekście zwrotu wizualnego w badaniach turystycznych (Urry): rolę fotografi i (wzroku, patrzenia) w doświadczeniu turystów odwiedzających strefę czarnobylską w odniesieniu do zjawisk związanych z wi-zualnym wymiarem masowego podróżowania oraz wpływ fotografi i na ewolucję wizualnej reprezentacji Czarnobyla jako atrakcji turystycznej.

Sarah D. Phillips (Uniwersytet Indiana) i Sarah Ostaszewski (Uniwersytet Indiana) w artykule Ilustrowany przewodnik po przyszłości postkatastrofi cznej prze-wrotnie prezentują sześć rzeczywistych i hipotetycznych projektów rewitalizacji oraz komercyjnego zagospodarowania Czarnobylskiej Strefy Wykluczenia. Strefa to nie tylko cel tzw. toksycznej turystyki (Phaedra Pezzullo), która przyciąga rzeszę admiratorów i generuje niebagatelne dochody. Strefa to nie tylko „europejskie sank-tuarium dzikiej przyrody” (Mary Mycio), które może stać się parkiem narodowym z czarnobylskim safari z dozymetrem na szyi. Strefa to nie tylko integrujący twór-ców plener (zrzeszenie Blok nr 4, projekt Radiating Places: A Requiem of a Special Kind). Strefa to również przestrzeń atrakcyjna gospodarczo, która w przyszłości, co pokazują autorki, może stać się farmą hodowlaną, miejscem składowania odpadów radioaktywnych bądź fabryką odnawialnych źródeł energii. Krytyczne podejście autorek do projektów „przebudowy” strefy unaocznia zarówno problem statusu tej wyjątkowej przestrzeni, jak i najważniejsze stawki kryjące się za jej rewitalizacją: pieniądze, ideologię, pamięć lub energię.

Rozdział czwarty – Polityka pamięci – od „zanikającej inskrypcji” do europejskiej kultury pamięci – koncentruje się wokół kulturowych, społecznych, politycznych, historiografi cznych strategii konstruowania dyskursu. Punktem wyjścia pierwszego tekstu tej części, Białoruska pamięć po katastrofi e: następstwa Czarnobyla w symbo-lach, pomnikach i rytuałach politycznych Tatiany Kasperski (Uniwersytet Pompeu Fabra), jest analiza białoruskich obchodów dwudziestej rocznicy katastrofy w Czar-nobylu w miejscowości Wietka. Odsłonięto tam pomnik upamiętniający opustoszałe miejscowości skażone opadem radioaktywnym. W ocenie badaczki inskrypcja na monumencie oddaje w metaforyczny sposób funkcjonowanie Czarnobyla w zbioro-wej pamięci Białorusinów – notorycznie zanika, jest nieczytelna – nie wiadomo, co pomnik ma upamiętniać. Katastrofa przypomina pustą formę: Białorusin rozpoznaje jej kształt, jednak jej znaczenie pozostaje nieczytelne. Kasperski analizuje rozmaite typy politycznych rytuałów oraz sposoby upamiętnienia katastrofy w czasach ra-dzieckich i po 1990 roku. Badaczka koncentruje się na dwóch rodzajach pomników: a) tzw. likwidatorów skutków katastrofy, b) miejscowości opuszczonych na skutek skażenia radioaktywnego. Państwowe upamiętniania nie skupiają się na ofi arach, przyczynach katastrofy oraz jej skutkach, lecz na idei narodu, jego tragedii oraz

18 Niepomyślna katastrofa

stratach. Przykładem są pomniki katastrofy w Czarnobylu ukazujące to wydarzenie przez pryzmat doświadczeń Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, jednego z fi larów tożsa-mości białoruskiej zarówno w czasie BSRR, jak i Republiki Białorusi.

Przedłużeniem analiz Kasperski jest Zwyczajna tragedia: „pierestrojka” zbiorowej pamięci o katastrofi e w Czarnobylu w świetle białoruskich podręczników do historii Andreja Dudczika (Białoruski Uniwersytet Państwowy) i Marharyty Fabrykant (Narodowy Uniwersytet Badawczy „Wyższej Szkoły Ekonomii”). Badacze, anali-zując podręczniki do historii najnowszej Białorusi dla szkół średnich oraz uczelni wyższych z lat 1995–2011, rekonstruują strategie dyskursywne budowania pamięci o katastrofi e. Traumatyczne, niejednoznaczne wydarzenie, stanowiące ważny element pamięci i tożsamości Białorusinów, w świetle analizowanych dyskursów jawi się jako pozbawiona wyjątkowości „zwykła tragedia”, związana z kryzysem pierestrojki oraz upadkiem ZSRR. W konsekwencji początek niepodległej Białorusi nie stanowi kamienia milowego w historii narodu, bowiem protagonistą takiej narracji nie jest niepodległe państwo, a region postradziecki. Dudczik i Fabrykant ukazują mecha-nizmy dwóch dyskursów kształtujących historiografi czne rozumienie katastrofy:a) „organicystycznego” – formującego socjobiologiczną wersję nacjonalizmu etnicz-nego, opartego na dyskursie biowładzy i biopolityki (Foucault), na którego gruncie katastrofa jawi się jako zagrożenie białoruskiej puli genowej, b) „postsowieckiego”, który traktuje wydarzenie z 1986 roku jako jedną z wielu przyczyn, a nie konsekwen-cję minionej, radzieckiej, rzeczywistości.

Kolejną próbą ujęcia problematyki pamięci postczarnobylskiej jest tekst Czar-nobyl dla każdego: postczarnobylskie dzieciństwo w Ukrainie Wity Jakowlewej (Uniwersytet Alberta). Stanowi on efekt badań nad wspomnieniami mieszkańców Ukrainy, których dzieciństwo przypadło na okres pierestrojki oraz pierwsze lata niepodległości. Katastrofa w Czarnobylu jawi się im jako wydarzenie centralne, głęboko przenikające codzienność dzieci i dorosłych. Wraz z kontekstem przemian społeczno-politycznych oraz ekonomicznych pierwszych lat niepodległego państwa stało się axis mundi dla ogółu społeczeństwa, które doświadczyło głębokiej sytuacji kryzysowej. Badaczka zauważa, że postczarnobylskie dzieciństwo narusza ciągłość „radzieckiego” dorastania, dając początek nowemu pokoleniu. Dla jego reprezentan-tów Czarnobyl stanowi ramę organizującą tego, co się wydarza w obrębie radzieckiej czasoprzestrzeni: od rozpadu ZSRR po powstanie niepodległej Ukrainy. Jakowlewa, konceptualizując społeczne konsekwencje katastrofy za pomocą socjologicznej teo-rii pokoleń (Karl Mannheim), ustala cechy pokolenia postczarnobylskiego: problem kolektywnej pamięci (Maurice Halbwachs), wzrost zainteresowania zjawiskami paranormalnymi (Nancy Ries), gwałtowny rozwój religijności (Witalij Biezrogow).

Artykuł Andreja Ściapanaua (Europejski Uniwersytet Humanistyczny), Na-ukowy dyskurs Czarnobyla: laboratorium decyzji politycznych, rozpatruje wydarzenie 1986 roku jako czynnik kształtujący sferę polityki. W świetle jego analiz katastrofa

Niepomyślna katastrofa 19

w Czarnobylu stanowi nie tylko długoterminowe zagrożenie dla środowiska oraz zdrowia, ale również dla rozwoju nauki, sposobów myślenia, koncentracji wiedzy oraz instytucji, które je wytwarzają. Autor zauważa, że od momentu katastrofy w Białorusi realizowana jest tzw. polityka czarnobylska państwa minimalizująca jej konsekwencje. Opiera się ona na wiedzy technicznej, medycznej, biologicznej oraz antropologicznej. Stanowi połączenie wiedzy/władzy – instytuty badawcze oraz naukowe są jej aktorami (Bruno Latour), bowiem wiedza, którą wytwarzają, stanowi fundament praktyk politycznych w rzeczywistości postczarnobylskiej.

Katastrofa w Czarnobylu w kontekście europejskiej kultury pamięci autorstwa Astrid Sahm (Niemiecki Instytut Polityki i Bezpieczeństwa Międzynarodowego Fundacji Nauka i Polityka) zamyka ostatnią część tomu. Badaczka podejmuje pró-bę rozpoznania wydarzeń 1986 roku – które znoszą symboliczne i realne granice, znamionują kres zaawansowanych możliwości dystansowania się – w szerszych ramach kultury pamięci krajów Unii Europejskiej. Wybuch reaktora w Czarnobylu wpłynął na wszystkich mieszkańców Europy, wywołując „szok antropologiczny” (Ulrich Beck), budząc poczucie zagrożenia życia ludzkiego ze strony nowoczesnych technologii. Sahm zapytuje, czy Czarnobyl mógłby się stać elementem europejskiej kultury pamięci (Stefan Troebst). Aby odpowiedzieć na to pytanie, badaczka kreśli linie podziału europejskiego pamiętania, będącego fundamentem Unii Europejskiej i skupionego wokół takich wydarzeń, jak: korzenie chrześcijańskie, II wojna świa-towa, Holokaust, dziedzictwo stalinizmu, upadek żelaznej kurtyny itd. Następnie Sahm rozpatruje katastrofę w kontekście różnych strategii pamięci (w Ukrainie, Białorusi, Rosji, Francji oraz Niemczech), analizując je na gruncie sztuki, wystaw muzealnych i kursów uniwersyteckich. W ocenie badaczki Czarnobyl, jako globalna katastrofa technologiczna, przełamuje granice symboliczne i realne, dotyka swymi konsekwencjami społeczeństwa kontynentu, budzi solidarność, aktywizuje oraz zmusza do ponownego zdefi niowania wspólnoty europejskiej.

Rozdział piąty – Konteksty – od Shoah do posthumanizmu – stanowi istotne tło i uzupełnienie problematyki czarnobylskiej. Rozpoczyna go artykuł MartyTomczok (Uniwersytet Śląski w Katowicach) Cień Zagłady i grzyb Hiroszimy. Wokół powieści Paula Austera „W kraju rzeczy ostatnich”. Badaczka tytułowe metonimie traktuje jako wizualizacje katastrof, które stanowią rdzeń ponowoczesnego rozu-mienia historii, języka i literatury (Efraim Sicher). Cień tych wydarzeń, obecny w powieści Austera W kraju rzeczy ostatnich (1987), stanowi z jednej strony exem-plum postmodernistycznej dystopii wyrosłej na gruncie postholokaustowej tradycji science fi ction, a z drugiej – jest częścią poczarnobylskiego dyskursu nuklearnego. Zawarte w powieści reminiscencje XX-wiecznych zagład nie kreują opowieści historycznej, lecz współtworzą krytyczną narrację fi kcyjną wymierzoną przeciw-ko kapitalizmowi i społeczeństwu konsumpcyjnemu. Dzieło Austera to przykład barthesowskiego déjà lu, narracji, która „gra tym, co dawne” (Wolfgang Welsch),

20 Niepomyślna katastrofa

dokonuje recyclingu historii i jej materii, co jest jedną z możliwych strategii sztuki postmodernistycznej stojącej w obliczu (nie)przedstawialności katastrofy. Problem ten badaczka analizuje, odwołując się do myśli Fredrica Jamesona, Jacques’a Der-ridy, Wolfganga Welscha i innych.

Katarzyna Trzeciak (Uniwersytet Jagielloński) w artykule Języki katastrofy. Bho-pal 1984 rozpatruje na gruncie literackim techniki konstruowania dyskursu pamięci o katastrofi e przemysłowej w indyjskim Bhopalu pod kątem pozycjonowania obiektu opisu – ofi ar i ocalałych. Punktem wyjścia analiz są rozważania Suroopy Mukherjee (Surviving Bhopal) problematyzujące relację języka wobec doświadczenia katastrofy. Jak podkreśla badaczka, język ofi ar oraz ich opowieści pozbawiono konkretnego wymiaru, przysłonięto abstrakcyjnym pojęciem „ofi ary”, utowarowiono cierpienie i katastrofę wskutek włączenia jej w obieg kultury masowej. Autorka tekstu, podą-żając w ślad za Ronaldem Indenem, zauważa, że literackie reprezentacje tworzone z perspektywy zachodniego obserwatora modelują katastrofę 1984 roku przy użyciu klisz dyskursu orientalnego, reprodukując obraz ofi ary jako „egzotycznego obiektu postkatastrofi cznej konsumpcji”, czego przykładem jest książka Dominique’a Lapier-re’a Five Past Midnight in Bhopal. W tym świetle indyjska apokalipsa to nie tylko tragedia ofi ar i ocalałych, ale również katastrofa pamięci Zachodu, zamkniętego w swym dyskursie współczucia na doświadczenia Innego. Próbą przezwyciężenia tej ekskluzywistycznej optyki jest powieść Indry Sinhy Dzieci Apokalipsy, której abiektalny narrator nie tylko zaburza bezpieczny podział i dystans podmiotowo--przedmiotowy, ale również wymyka się dotychczasowym kliszom i narracjom bhopalskim, zmuszając odbiorcę do przyjęcia perspektywy Innego.

Anita Jasińska (Uniwersytet Śląski w Katowicach) w szkicu Postkatastrofi czne narracje po 9/11 na podstawie analizy trzech powieści – Spadając Dona DeLillo, Choroba małżeńska Kena Kalfusa oraz Strasznie głośno, niesamowicie blisko Jo-nathana Safrana Foera – pokazuje, za pomocą jakich środków wyrazu prozaicy amerykańscy próbują opisać rzeczywistość po katastrofi e, która naznaczyła swym piętnem estetyczne i czasoprzestrzenne kontinuum świata zachodniego. Zamach na World Trade Center jawi się jako wydarzenie demarkacyjne, które w myśl Ducha terroryzmu Baudrillarda dzieli historię i świat na to, co było przed katastrofą i po niej; stanowi symboliczny gest przekreślający dotychczasowe sposoby myślenia i reprezentacji artystycznej, odzierający świat zachodni z postmodernistycznych złudzeń o ponadnarodowej i ponadkulturowej humanistycznej solidarności.

Poetyckimi przestrzeniami kataklizmu zajmuje się Małgorzata Peroń (Kato-licki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II) w szkicu Zniszczony świat. Poetyckie wizje katastrofy w twórczości poetów „ośmielonej wyobraźni”. Przedmiotem zaintereso-wań badaczki jest twórczość poetów tzw. nurtu „ośmielonej wyobraźni” (Marian Stala), współkształtującego polską poezję po 1989 roku, obejmującego twórców urodzonych w latach siedemdziesiątych XX wieku – Romana Honeta, Bartłomieja

Niepomyślna katastrofa 21

Majzla, Radosława Kobierskiego, Tomasza Różyckiego, Bartosza Konstrata i innych. Centralnym wydarzeniem formującym to pokolenie jest szereg zjawisk transfor-macji społeczno-politycznej, jak i fakt urodzenia przed wybuchem w Czarnobylu. Głównym tematem spajającym ich twórczość są wizje świata dotkniętego kata-strofą – zarówno globalną (zagłada natury i cywilizacji), jak i prywatną (samotność, choroba, śmierć). Surrealistyczny obraz świata postkatastrofi cznego uobecnia się w ich twórczości na kilku płaszczyznach: apokaliptycznej przestrzeni poetyckiej realizującej się w opisach zrujnowanych miast przemysłowych, opuszczonych domów, które opanowuje przyroda; zdezintegrowanego podmiotu lirycznego, biernie przemierzającego postkatastrofi czny świat poetycki; rozbitego języka z jego fragmentarycznością wypowiedzi i obrazowania; ożywionego świata przedmiotów, które pozostają świadkami przemijania i odchodzenia człowieka.

Reprezentacje katastrofy w poezji wybranych europejskich autorów są tematem artykułu Joanny Roszak (Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk) Rozbrajanie. Poezja po Hiroszimie. Autorka prezentuje utwory poświęcone atakowi atomowemu na Hiroszimę pióra Ericha Frieda, Nelly Sachs, Marie Luise Kaschnitz, Tadeusza Różewicza, Czesława Miłosza i Wisławy Szymborskiej. Uwypukla znamienną za-leżność, że wymienieni poeci doświadczyli również Holokaustu lub o nim pisali. A jeśli ich aktywność twórcza sięgała XXI wieku, temat katastrofy nuklearnej łączyli z wątkami ataku terrorystycznego na World Trade Center. Autorzy, zestawiając Shoah z zagładą jądrową i terroryzmem, poruszali się w sieci paralelnych kategorii: traumy i opowieści o katastrofi cznych wydarzeniach z perspektywy końca. Ponadto sami poeci traktowali reprezentacje katastrofy jako społeczno-artystyczne zaanga-żowanie na rzecz rozbrojenia nuklearnego.

Hałyna Chomenko (Charkowski Pedagogiczny Uniwersytet Narodowy im. Hryhorija Skoworody) w artykule „Arabeski” Mykoły Chwylowego: niekoniunkcja „bezgłowego” tekstu jako marker eschatologii nieobecności, odnosząc się do apo-kalipsy i fundamentalnych pojęć metafi zycznych XX-wiecznej fi lozofi i, traktuje destrukcję/detonację jedności tekstu i jego nazwy jako estetyczne doświadczenie katastrofy wszelkich arché oraz załamania prawdy, którą one gwarantowały. Inter-pretuje przy pomocy tych pojęć apokaliptyczne, enigmatyczne, polisemantyczne Arabeski ukraińskiego modernisty Mykoły Chwylowego. Arabeski to reprezentacja i doświadczenie totalnej katastrofy porewolucyjnej rzeczywistości lat dwudziestych, która jednocześnie uwolniła od absolutyzacji niezmiennych bytów i przetworzyła niemożność osiągnięcia prawdy w impuls nieskończonych poszukiwań nieuobec-niającej się eschatologii po śmierci Boga i krachu logocentryzmu.

W tekście Miłosza Markiewicza (Uniwersytet Śląski w Katowicach) Nie-tylko--ludzka katastrofa. Wyzwanie dla posthumanistyki? wybuch reaktora czarnobylskie-go jest pretekstem do rozważań epistemologicznych dotyczących nowego rozumie-nia i ujęć humanistyki. W ocenie autora katastrofa ta wykracza poza dotychczasowe

22 Niepomyślna katastrofa

paradygmaty myślenia. Nie-tylko-ludzki wymiar wydarzenia wymaga perspektywy badawczej szerszej od ujęć antropocentrycznych. Autor próbuje spojrzeć na Czar-nobyl z perspektywy posthumanizmu krytycznego (Rosi Braidotti). W tym ujęciu Czarnobyl jawi się jako przestrzeń laboratoryjna nowej transdyscyplinarnej post-humanistyki, nowej metody uprawiania wiedzy nieantropocentrycznej. To propozy-cja spojrzenia na człowieka jako równorzędną część otaczającego go nie-ludzkiego świata, jako podmiot otwarty, nieesencjalistyczny, którego istnienie zasadza się na bogactwie relacji i wymianie z otaczającą zoosferą (Agamben).

W formie appendixu dodany został zapis dyskusji panelowej Humanistyka trzydzieści lat po Czarnobylu z udziałem zaproszonych gości: Tamary Hundorowej,Ingi Iwasiów (Uniwersytet Szczeciński), Tomasza Majewskiego (Uniwersytet Jagielloński), którą prowadziła Aleksandra Grzemska (Uniwersytet Szczeciński).

***

Niniejsza monografi a nie ukazałaby się bez wsparcia i zaangażowania wie-lu osób i  instytucji. Dziękujemy Wydziałowi Filologicznemu UJ, Wydziało-wi Polonistyki UJ, Wydziałowi Filologicznemu Uniwersytetu Szczecińskiego,Fundacji Studentów i  Absolwentów UJ „Bratniak” za wsparcie finanso-we, które umożliwiło wydanie publikacji. Podziękowania kierujemy w stro-nę recenzentów tomu – prof. Aleksandra Fiuta (Wydział Polonistyki UJ) orazdr hab. Katarzyny Kotyńskiej (Instytut Slawistyki PAN). Pragniemy wyrazić podzię-kowanie Wydawnictwu Eperons-Ostrogi oraz drugiemu tumaczowi – Krzysztofowi Wojtasikowi za zgodę na wykorzystanie fragmentów eseju Jacques’a Derridy z książ-ki O apokalipsie; Swietłanie Aleksijewicz, jej agentce Galinie Dursthoff , polskiemu wydawcy – Wydawnictwu Czarne (szczególnie Ewie Mikos-Liszce) oraz tłumaczowi Jerzemu Czechowi za zgodę na wykorzystanie fragmentu Czarnobylskiej modlitwy; Oksanie Zabużko i redakcji miesięcznika „Znak” oraz tłumaczce Katarzynie Ko-tyńskiej za zgodę na wykorzystanie fragmentów eseju Planeta Piołun; Wydawnic-twu Centrala – Mądre Komiksy za zgodę na wykorzystanie fragmentów komiksu Czarnobyl – Strefa autorstwa Natachy Bustos i Francisca Sáncheza. Dziękujemy również autorowi fotografi i wykorzystanej na okładce – Iwanowi Lubysz-Kirdejowi oraz redaktorce czasopisma „Th e Anthropology of East Europe Review” Amandzie Krzyworzece za zgodę na przedruk wybranych tekstów.

Iwona Boruszkowska (Katedra Teorii Literatury WP UJ)Katarzyna Glinianowicz (Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej WF UJ)

Aleksandra Grzemska (Instytut Polonistyki i Kulturoznawstwa WF US)Paweł Krupa (Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej WF UJ)

401

INDEKS OSOBOWY

Abish Walter 291Adamowicz Aleś 200, 284Adorno Th eodor 15, 130Agamben Giorgio 13, 22, 56, 87, 347, 351Aleksandrow Anatolij Pietrowicz 268Aleksijewicz Swietłana 12, 13, 22, 35, 55–57,

60, 63, 65, 67–69, 71, 72, 74, 75, 77–79, 84, 85, 87, 92, 162, 172, 280, 359

Alighieri Dante 159Anders Günther 252Anderson Lindsay 42Andruchowycz Jurij 117Arystoteles 26, 42, 338Assmann Aleida 201Assmann Jan 201, 232Augé Marc 377Augustyn, św. 26Auster Paul 19, 291–299

Bachtin Michaił 13, 14, 72, 119Bakuła Bogusław 106Banaszkiewicz Magdalena 16Barad Karen Michelle 354Barthe Yannick 256Barthes Roland 76, 77, 307Baudrillard Jean 13, 20, 61, 62, 309–312, 314,

316Bauer Yehuda 326Bauman Zygmunt 91, 92

Beck Ulrich 11, 19, 251–253, 279Beigbeder Frédéric 338Benjamin Walter 15, 144Berendt Joachim Ernst 130Bergson Henri 26, 345Biermann Wolf 329Biezrogow Witalij 18, 248 Bilal Enki 286Bilmin-Odrowąż Joanna 79, 193, 216, 236Bobko Aleksander 101Bodrunowa Swietłana 244, 245Bonaccorso Lelio 147Bondarenko Herman 181Borraz Olivier 253, 255Boruszkowska Iwona 13, 30 Braidotti Rosi 22, 369Brecht Bertolt 372Broniewski Władysław 336Brubaker Rogers 230Brylska Aleksandra 15Brynner Yul 38Buell Lawrence 308Bułhakow Michaił 69Burke Edmund 60Bustos Natacha 15, 22, 147–149, 153, 155, 157Bykow Dmitrij 368

Callon Michel 254–256Cataluccio Francesco M. 166

402 Indeks osobowy

Chagall Marc 226Chakrabarty Dipesh 366, 371Chomenko Hałyna 21Chwylowy (Fitilow) Mykoła 21, 340–348Cioran Emil 342Clark William C. 254, 255Colebrook Claire Mary 351Corrêa Walmor 322 Cusack Peter 15, 134–136Czaja Dariusz 171Czapaj Artem 117Czapliński Przemysław 16, 153, 156 Czech Jerzy 22, 35Czechow Antoni 69Czycz Stanisław 318

Davis Howard 312DeLillo Don 20, 310–312, 314, 315Derkaczowa Olha 14Derrida Jacques 12, 13, 16, 20, 22, 81–83, 89,

138, 153, 292–294, 339Diana, ks. Walii (Spencer Diana Frances) 312Didi-Huberman Georges 140, 375Dobraszczyk Paul 16Dowżenko Ołeksandr 48Dracz Iwan 13, 59, 60, 84, 85, 87, 113, 114Drew Robert 314Duda Anna 16 Dudczik Andrej 18Dursthoff Galina 22

Eatherly Claude Robert 328Eco Umberto 338Einstein Albert 26, 335Elias Amy 292Etkind Alexander 367, 368Ezechiel 247

Fabrykant Marharyta 18Felman Shoshana 57

Ferdynand II Aragoński 294Fermi Enrico 372Fiedorczuk Julia 111Fiut Aleksander 22Fludernik Monika 220Foer Jonathan Safran 20, 310–315, 327, 328Foucault Michel 13, 18, 88, 367Franczak Jerzy 317Freedman Russell 239Freud Zygmunt 57, 241Fried Erich 21, 327, 329, 335, 337

Gandhi Mahatma (Mohandas Karamchand Gandhi) 304

Geyrhalter Nikolaus 13, 78, 79Glucksmann André 361Gogol Mikołaj 346Gorbaczow Michaił 49, 151, 200, 222, 268,

279Grochowiak Stanisław 318Gross Jan Tomasz 311Groys Boris 367Grzemska Aleksandra 22, 359, 364, 369, 374,

377Guattari Félix 130Gubariew Władimir 68

Halbwachs Maurice 18, 213, 240, 241Handke Ryszard 326Harasymowicz Jerzy 318Haraway Donna 352, 354Hartwig Julia 317Heidegger Martin 13, 26, 28, 74, 130Hercen Aleksander 74Hermlin Stephan 329Hirsch Marianne 155Hitler Adolf 48, 280, 293Hockerts Hans Günter 277Honek Urszula 322Honet Roman 20, 317–324

Indeks osobowy 403

Horłacz Leonid 84, 114Hucało Jewhen 114Huelle Paweł 298Hühne Th orsten 286Hundorowa Tamara 12, 13, 16, 22, 81–84,

88, 89, 91, 108, 114, 152–154, 298, 310, 359, 363, 364, 368, 369, 373, 374, 377

Hurko Roman 286Husserl Edmund 26, 30Hutcheon Linda 295

Ignatienko Ludmiła 72, 73Ignatienko Wasilij Iwanowicz 72, 213Iljin Leonid Andriejewicz 259, 261Inden Ronald 20, 304Iwasiów Inga 22, 360, 364, 368, 370, 375Izabela I Kastylijska 294

Jakowlewa Wita 18Jameson Fredric 20, 296, 297Jan XXIII, papież (Roncalli Angelo Giuseppe)

336Janik Gaweł 15, 16Jarausch Konrad 278Jasanoff Sheila 253, 254Jasińska Anita 20Jaworiwski Wołodymyr 68, 84, 85, 113Jaworowski Zbigniew 159Jezus Chrystus 347Jowenko Switłana 84, 113Joyce James 28Jurczak Aleksiej 240

Kafk a Franz 28Kalfus Ken 20, 310, 311, 313, 315Kamysz Markijan 13, 14, 63–66, 113, 115,

123, 124, 126Kant Immanuel 26, 92, 99, 101Kaplan Ann 314Karpa Irena 117

Kartezjusz (Descartes René) 92–99, 104Kaschnitz Marie Luise 21, 327–329Kasperski Tatiana 17, 18Kawada Kikuji 15, 142, 143Kellner Douglas 58Kenigsberg Jakow Emmanuiłowicz 264, 266Kennedy John Fitzgerald 294Kermode Frank 291–294Kidruk Maksym 116Kienik Iwan Albinowicz 265King Stephen 166Kirkegaard Jacob 15, 133–136Kmita Jerzy 376Kobierski Radosław 21, 317–321, 323, 324Kondrusiew Aleksandr Iwanowicz 261Köner Th omas 15, 135, 136Konstrat Bartosz 21, 317Konwicki Tadeusz 298Kostenko Lina 86, 114Kostin Igor 15, 77, 138, 142–145Kotyńska Katarzyna 22, 51Kowynia Ewa 288Kozinets Robert 17 Kracauer Siegfried 140Kramer Stanley 365Krupa Paweł 13, 14Krynicki Ryszard 317, 337Krzyworzeka Amanda 22Kubisch Christina 132Kuczok Wojciech 323Kuryk Mychajło 107Kuśniewicz Andrzej 298Kwiatkowski Jerzy 321

Lacan Jacques 13, 61LaCapra Dominick 377Laden Osama bin 313Lane Christel 207Lang Berel 149Langer Lawrence L. 16, 153

404 Indeks osobowy

Lapierre Dominique 20, 303–305, 307, 308Lascoumes Pierre 256László János 220Latour Bruno 19, 255–257Le Pen Jean-Marie 286Lemarchand Frédérick 373Leonardo da Vinci 59Levinas Emmanuel 57Liaszczun Mikoła 226Lichański Stefan 328Lichtblau Krzysztof 15Liepin Gieorgij Fiodorowicz 265Lipowiecki Władimir 373Lippit Akira Mizuta 141Lipszyc Jarosław 317Lubysz-Kirdej Iwan 22Lucier Alvin 134Lukes Steven 212Lyotard Jean-François 13, 58, 364

Łukaszenko Aleksander 202, 204–212, 216, 286, 287

Łukiw Mykoła 114

Mahdysz Rusłana 118Majewski Tomasz 22, 361, 366, 368, 370, 371,

374, 375Majha Abubakar 118Majone Giandomenico 254, 255Majzel Bartłomiej 318–320, 323Malko Michaił Władimirowicz 265Mallarmé Stéphane 28Małczyński Jacek 156Mannheim Karl 18, 238, 239Manovich Lev 15, 130Marecki Piotr 317Markiewicz Miłosz 21Martinez-Sierra Jose 345Masłowski Maciej 310, 311, 314, 315Mathiesen Th omas 310

Matka Teresa z Kalkuty (Gonxha Bojaxhiu Agnes) 304

Mazurkiewicz Adam 153McCarthy Cormac 166McLuhan Marshall 15, 130Melecki Maciej 323Mikos-Liszka Ewa 22Milani Alice 147Miłosz Czesław 21, 317, 327, 333, 335, 337,

376Mindadze Aleksandr 38Mnouchkine Ariane 286Montellier Chantal 147Mueller Joanna 317Mukherjee Suroopa 20, 302Mycio Mary 17, 179, 180Myrny Serhij 183, 184, 188

Nancy Jean-Luc 342Niestierienko Władimir Borisowicz 265,

271Nietzsche Friedrich Wilhelm 340Nikitina Natalia 119Nora Pierre 374Norris Christopher 66Nowaczewski Artur 318Nowak Tadeusz 318Nowik Jewgienij K. 227, 228, 234Nussbaum Craven Martha 351, 352

Olijnyk Borys 84, 113, 114Onak Leszek 317Orygenes 343Osławski Bohdan 117Ostaszewski Sarah 17

Penderecki Krzysztof 335Peroń Małgorzata 20Petrosjanec Andronik 41, 106Petryna Adriana 240

Indeks osobowy 405

Pezzullo Phaedra 17Phillips Sarah D. 17Pieczek Urszula 372Pielewin Wiktor 367, 368, 373Pietriajew Jewgienij Piotrowicz 264, 265Piotr Wielki I, car 67Platon 41Płatonow Andriej 74Płatonow Władimir Piotrowicz 269Polidori Robert 13, 76, 77, 79Poliszczuk Wałerian 341Politkowska Anna 146Presl Nicolas 15, 149Propp Władimir 126Protagoras z Abdery 350Przeor Magdalena 273Puszkin Aleksander 67Putin Władimir 277

Radecka Aniela 14 Ramakrishna (Ramakryszna Paramahansa)

304Rau Anna 313Reagan Ronald 81Resnais Alain 325, 326Rich Adrienne Cecile 352Ricoeur Paul 227, 375Ries Nancy 18, 247Rilke Rainer Maria 37, 38Rizzi Marco 147Rorty Richard 311Roszak Joanna 21Różewicz Tadeusz 21, 327, 333, 335Różycki Tomasz 21, 317Rublow Andriej 59

Sacco Joe 146Sachs Nelly 21, 327–329Sahm Astrid 19Sajewska Dorota 366

Sánchez Francisco 15, 22, 147, 149, 150, 153, 155, 157

Sanczenko Anton 46, 117Sasaki Sadako 325Sawczenko Jakiw 340Schafer Raymond Murray 15, 131Schwitters Kurt 294Seaton Anthony V. 16Selwyn Tom 175Semkiw Rostysław 117Shallcross Bożena 151Sharpley Robert 16Shostak Debra 293, 297Sicher Efraim 19, 292Sinha Indra 20, 305–308Siwczyk Krzysztof 323Skriabin Kuźma 116, 237Skuratiwski Wadym 36Sławiński Janusz 318Smolar Iwan Nikołajewicz 265Sobol Agnieszka 317Sofokles 361Sontag Susan 13, 58, 66, 174, 176Sorel Charles 343Sorokin Władimir 368, 373Sosnowski Andrzej 317, 318Sosnowski Jerzy 333Spiegelman Art 16, 146, 152, 153, 375Stala Marian 20, 317Stalin Józef (Dżugaszwili Iosif Wissarionowicz)

47–49, 107, 214, 284Steiner Rudolf 340, 344Stepaneć Kyrył 13, 65Sterling Bruce 189Stockhausen Karlheinz 311Stokfi szewski Igor 318Stone Philip 16Strugaccy Arkadij i Boris 74, 377Strzelczyk Łukasz 14Strzemiński Władysław 362

406 Indeks osobowy

Sutherland Kiefer 45Swerstiuk Jewhen 114Symonides z Keos 374Syrota Lubow 185Syrota Ołeksandr 185, 186Szarowa Natalia S. 223 Szczerbak Jurij 13, 60, 69–72, 74, 75, 79, 84,

87, 114Szczerbycki Wołodymyr 41Szekspir William (William Shakespeare) 159,

293Szewc Piotr 298Szewczuk Wałerij 14, 90–92, 94–96, 100Szpak Gieorgij 118Szymanski Anatolij 68Szymborska Wisława 21, 327, 329, 332–334

Ściapanau Andrej 18Śliwka Krzysztof 323Świetlicki Marcin 317, 318

Tagore Rabindranath 304Tarkowski Andriej 74, 165, 377Tȟatȟáŋka Íyotake, Siedzący Byk 36Th om René 157 Tibbets Paul 328Tiernow Władimir Iwanowicz 264Tippner Anja 155, 156, 299Tischner Józef 97–99, 102–104Toffl er Alvin 15, 130Tomanek Przemysław 66, 126, 249, 348Tōmatsu Shōmei 15, 142Tomczok Marta 19 Tomoyasu Kinue 327Trier Lars von 36, 39, 43–45, 365

Troebst Stefan 19, 276Truchan Eduard 243Trzeciak Katarzyna 20 Tulakowa Natalia 119Tuveri Igor 146Tverdota György 116

Ubertowska Aleksandra 156Urry John 16, 17, 168, 175Utagawa Hiroshige 333

Virilio Paul 67, 284

Wagner Richard 44Wain John 328Warburg Aby (Warburg Abraham Moritz)

366Weisman Alan H. 367Welsch Wolfgang 19, 20, 130, 293, 294Wesseling Elisabeth 294, 296, 297White Hayden 15, 149Wielichow Jewgienij 200Wierżykowski Wiktor 31Witkacy (Witkiewicz Stanisław Ignacy) 376Wodziński Cezary 11, 102Wojtasik Krzysztof 22, 30Wolny-Zmorzyński Kazimierz 149Woronna Łesia 116

Zabużko Oksana 12, 14, 22, 56, 107–111, 365Zagajewski Adam 317, 332Zajczenko A.I. 261Zaleski Marek 157Zink Andrea 13Żadan Serhij 104, 116

Indeks osobowy 407

REDAKTOR PROWADZĄCY

Karolina Wąsowska

ADIUSTACJA JĘZYKOWO-STYLISTYCZNA

Halina Hoff man

KOREKTA

Katarzyna Borzęcka

SKŁAD I ŁAMANIE

Tomasz Pasteczka

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-80, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83

PO

CZARNOBYLU

MIEJSCE KATASTROFYW DYSKURSIE

WSPÓŁCZESNEJ HUMANISTYKI

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

PO CZARNOBYLU

MIEJS

CE K

ATAS

TRO

FY W D

YSK

UR

SIE W

SPÓ

ŁCZES

NEJ H

UM

AN

ISTYK

I

Strzelaliśmy do nich w domu, w szopie, w ogródku. Wyno-

siliśmy na ulicę i ładowali na wywrotkę. Pewnie, że to nie

było przyjemne. Zwierzęta nie rozumiały, dlaczego je zabijamy.

A zabijać było łatwo. Bo to domowe zwierzęta. Nie boją się

broni, nie boją się człowieka. Przybiegają na ludzki głos.

– Żółw pełzał… Boże! Koło pustego domu. W mieszkaniach

były akwaria… Z rybkami…

Swietłana Aleksijewicz

Piołun, „czarnobyl , Artemisia vulgaris: pierwsze słowo z ję-”

zyka ukraińskiego, które obiegło wszystkie kontynenty […].

26 kwietnia 1986 roku, radzieckie imperium otrzymało wyrok

śmierci.

Oksana Zabużko

Jeśli „literatura” będzie nazwą, którą nadamy temu zbiorowi

tekstów, których istnienie, możliwość oraz znaczenie są

najbardziej radykalnie zagrożone, po raz pierwszy i ostatni,

katastrofą nuklearną, to ta definicja pozwala naszym myślom

uchwycić istotę literatury, jej radykalną wątłość położenia oraz

radykalną jej historyczność; lecz jednocześnie, literatura [...]

pozwala nam na analizę tego, co nazywamy totalnością tego,

co podobnie jak literatura i przez to w niej, wystawione jest

na takie samo zagrożenie [...].

Jacques Derrida

Katastrofa w swoim greckim źródłosłowie

zawierała splot trzech znaczeń:

biologicznego – jako śmierć, upadek bądź

kres ciała; politycznego – jako podbój,

ujarzmienie, zagłada armii, ludów czy polis;

wreszcie, tekstualnego (teatralnego) – jako

rozwiązanie węzła dramatycznego,

ale również koniec opowieści, tekstu.

Καταστροφή łączy w sobie te trzy porządki

końca: ciała biologicznego, ciała

politycznego, ciała tekstu. W niniejszej

książce staraliśmy się nie zapomnieć

o żadnym z nich. Katastrofy dają

do myślenia.