v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ...

43
144 v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ-BjrJ ajij$ fjdwlajVg f> ujWg Vjrv s[ dHdahjl dry qph. qs qVLj Ijs agu[ s" i sj f+ dadVZ Vjrvwji ] m Rp lV[ #BjrJ-BjrJ ajij$ \1997| dry dVqV L+ [ Sg s[ sp tJa } ijuVgaw@ bjiow a[ lJld*aw fdif[ t dry bjv' yVjaqw Iojiorjsg drZg a' G evf dry f+ dadW> Wa wgaj ] m dHl dyaiS dry' G ujegisjig f> P ugrjsg lqjuw drrloj sg wiP iaj s[ bqjVrg ragi[ ba[ dqhVawL dVqV L+ [ SgbJ s[ op CJ-qji[ sp , tJ Fi[ ugrV s[ l. ajfg-l. ziL sg B' h dqvsg ] m Vjrvwji dVqV L+ [ SgbJ s[ l.ziL } ujegisjig l. ld*ag a[ ijul, aj sgbJ rZgwgbJ s[ fdif[ t dry dyaisj ] m dVil. s[ h dHl Vjrv dry dVqV L+ [ SgbJ@ ijul, aj $a[ wjW; L+ [ SgbJ s[ dtvjx l. ziL wisgbJ hV m fi bjfS[ blv[ dry dHh vCjHg L+[ dSw vCjHg Vhk WS lwg m qph. qs qVLj Ijs s[ Vjrv #BjrJ-BjrJ ajij$ s[ w[ Gsig fjai ?jdvs s[ lp fV[ } cj! wiV{ v dl>z do> s bjfS[ LWsJ $y dHl ai% J dWbjV wis[ hV ^ f+ ydva ijulg f+ W. Z } WsvS vHg ba[ lhg bioJ dry v' w iju \uqhP igba| wjdHq wiV vHg dHl Vjrv dry dlbjlg fdhvP rg rtjH[ eH[ hV fi WsqjLg a[ bqgi aWw[ sgbJ zBgbj #yjvJ$ b, De[ dwl[ rg l,Dy[ a[ l, p Dy[ @ dHqjVsji drbwag sg f[ L VhgG yvsg m hi d`iwP l' y@ ujafja@ RP y~Vgy@ bqgig-QigWg bVp lji aWdwbJ sg r. c v' w iju sg wjdHqg s[ lp fdVbJ } hwgwa dry WsvS s[ ijh dry r, cgbJ ip wjrBJ hV m f+ ydva iju f+ W. Z dry dHVljx@ l, yjHg@ y. debjHg ba[ irjsjig sg w' Hg oJ VhgG m 1 fjdwlajV sg ljquw drrloj dry q, p t a" i a[ s' hg L+[ SgbJ sg Whp aja ] m Vjrvwji bjq wiw[ dHV%J } #Rp fi rjv[$ a[ #h[ nJ rjv[$ rjw. LJ Vjv l.W' ZV wis[ hV m #Rp fi rjdvbJ$ dry ijnJ@ y"ZigbJ@ ujegisjig@ r, Dc[ d;> qgsjiJ ba[ f>P ugfagbJ bjds } Ljdqv wgaj uJsj ] a[

Transcript of v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ...

Page 1: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

144

v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^

#BjrJ-BjrJ ajij$

fjdwlajVg f>ujWg Vjrv s[ dHdahjl dry qph.qs qVLj Ijs agu[ s"i sj f+dadVZ

Vjrvwji ] m RplV[ #BjrJ-BjrJ ajij$ \1997| dry dVqV L+[Sg s[ sptJa } ijuVgaw@ bjiow

a[ lJld*aw fdif[t dry bjv'yVjaqw Iojiorjsg drZg a'G evf dry f+dadW>Wa wgaj ] m

dHl dyaiS dry'G ujegisjig f>Pugrjsg lqjuw drrloj sg wiPiaj s[ bqjVrg ragi[ ba[

dqhVawL dVqV L+[SgbJ s[ opCJ-qji[ sp,tJ Fi[ ugrV s[ l.ajfg-l.ziL sg B'h dqvsg ] m

Vjrvwji dVqV L+[SgbJ s[ l.ziL } ujegisjig l.ld*ag a[ ijul,aj sgbJ rZgwgbJ s[ fdif[t

dry dyaisj ] m dVil.s[h dHl Vjrv dry dVqV L+[SgbJ@ ijul,aj $a[ wjW; L+[SgbJ s[ dtvjx

l.ziL wisgbJ hV m fi bjfS[ blv[ dry dHh vCjHg L+[dSw vCjHg Vhk WS lwg m qph.qs

qVLj Ijs s[ Vjrv #BjrJ-BjrJ ajij$ s[ w[Gsig fjai ?jdvs s[ lpfV[ } cj! wiV{v dl>z do>s

bjfS[ LWsJ $y dHl ai%J dWbjV wis[ hV ^

f+ydva ijulg f+W.Z } WsvS vHg ba[ lhg bioJ dry v'w iju \uqhPigba|

wjdHq wiV vHg dHl Vjrv dry dlbjlg fdhvP rg rtjH[ eH[ hV fi WsqjLg a[

bqgi aWw[ sgbJ zBgbj #yjvJ$ b,De[ dwl[ rg l,Dy[ a[ l,pDy[@ dHqjVsji drbwag sg

f[L VhgG yvsg m hi d`iwP l'y@ ujafja@ RPy~Vgy@ bqgig-QigWg bVplji

aWdwbJ sg r.c v'w iju sg wjdHqg s[ lpfdVbJ } hwgwa dry WsvS s[ ijh

dry r,cgbJ ipwjrBJ hV m f+ydva iju f+W.Z dry dHVljx@ l,yjHg@ y.debjHg ba[

irjsjig sg w'Hg oJ VhgG m1

fjdwlajV sg ljquw drrloj dry q,pt a"i a[ s' hg L+[SgbJ sg Whpaja ] m Vjrvwji

bjq wiw[ dHV%J } #Rpfi rjv[$ a[ #h[nJ rjv[$ rjw.LJ Vjv l.W'ZV wis[ hV m #Rpfi rjdvbJ$ dry

ijnJ@ y"ZigbJ@ ujegisjig@ r,Dc[ d;>qgsjiJ ba[ f>PugfagbJ bjds } Ljdqv wgaj uJsj ] a[

Page 2: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

145

#h[nJ rjdvbJ$ dry dwiagbJ@ ijhwJ@ w.qgbJ@ o'C%g ;qgV rjv[ dwljVJ ba[ A'B[ qpvj;qJ bjds

} m

sPu[ a[ agu[ s"i s[ fjdwlajVg f>ujWg Vjrv dry f+{l s[ i'v } bjv'yVjadqw ds=LBgw'S

a'G f[L wgaj debj ] m f+{l v'w iju sg q;WPag a[ brjq sg dWhaig vHg Whpa hg r,cj i'v bsj

wisg bj ihg ] m fi blgG bjfS[ t'u-wjiu s"ijV dHh Vpwaj drL[L a"i $a[ V'B wgaj ] dw wpN

b?Wji dl,Z[ a"i a[ dHV%J #Rpfi rjdvbJ$ s[ hg h,o-n'wj hV m `?i ;qjV idya #W.sgrjV$ dry

h[n dvt[ r[ir[ a'G dHl a,o sg fpLBg hp.sg ] ^

u{Kc qptjdv` dZi sj dHw bdhq bjsqg H[ a[ Rph} dHl *dC,wg dry xjhSj ljcg

hwPqa vHg ;iPig H[ m hJ@ Vjv hq-d?bjv b?WjiJ s[ wijHgq; dif'BiJ } Wpvj w[

dwhj ujr[ dw fdhv[ l`[ Rpa[ fWdvdlBg wgag ujH[ a[ ljij dHv;jq u{Kc } ds,aj

ujH[ m rjw[ } dHw sisVjw whjSg sj iPf ds,aj ujH[ aJ u' fC%V rjv[ IwgV wi

v{S w[ u{Kc wjdav H[ m H[l a'G dHvjrj #u{Kc$ sg du>Vg qpqdwV h' lw[@ dwisji wLg

\Character assassination| wgag ujH[ m q,psHg fjiBg } Wpvjw[ ljig e,v lqNj s[r' m

RphVJ s[ bjflg aujsja \Contradictions| } dHla[qjv wi' m bjfS[ hjqg

lhj`gbJ \f,aiwjiJ| } i,u w[ iwq ds,ag ujH[ \w,pDdabJ } h,cg sg ue%j vrj e'La

fjY m RphVJ } b{Vj F"wS vHg wh' dw w.V fHg bjrj; lpSjHg V s[r[| w[l dH>u

WSjY dw #u{Kc$ } dl,Zg lJrg xJlg h'r[ m bjfS[ dHaqjs sgbJ LhjsaJ i,Dt' m

rjbsj qpbj` WSjY Ij wpN wi' m u{Kc Wy w[ V ujH[ m a[ig a[ axagLg qjadhaJ

sg ai,wg h'r[eg m u{Kc sg uqjVa VhgG h'S ds,ag ujr[eg m ljij dH>aujq wi vgaj

debj r[ m$$2

du,Do[ `?i ;qjV idya #W.sgrjV$ s[ q,pt fjai sj v'wjHg sgbJ qplgWaJ f+da i'v

l.ziLLgv ] Rpo[ qph.qs qVLj Ijs idya #BjrJ BjrJ ajiJ$ sj qpt dwisji ?jdvs rg brjq

sgbJ dWfajrJ s[ lojHg hv vHg us'-udhs wisj ] m s'rJ fjaiJ sg h'Sg o'C[% Whpa[ `iw

Vjv dHw' duhg ] m ijul,aj a[ wjdW; #Rpfi rjv[$ bjfS[ dlbjlg dh,aJ } lpi,Ddtba i,tS vHg

Page 3: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

146

wpN rg wi lws[ hV m f{sjrji s[ ljZVJ s[ qjvwJ } ijuVgaw fdiFjdLw LWsjrvg #Rpfi

rjv[$ dwhj uJsj ] m dHw L+[Sg s[ bldaar ba[ dHlsg ajwa Wji[ lr{ljyg sj h[n dvdtbj q,a

dZbjV s[S I'e ] ^

fi us'G edhijHg Vjv drLv[LS wgaj ujr[ ba[ l.lji sgbJ zBVjrJ sj bdZb{V

wgaj ujr[ aJ blvgba dHwsq lf,LB h' ujr[eg dw blvg l,aj q>aig q>cv@

l.ls uJ ijLBifag w'v Vj h' w[ l{Vj@ fpvl@ bsjva a[ V"wiLjhg w'v h.psg ] ba[

dHhVJ RpKa[ Rpl uqja sj w.Bi'v h.psj ] u' f{sjrji s[ ljZVJ sg qjvw h.psg ] m3

Rpwa ZjiVj a'G #ijul,aj$ s[ blvg #rjdilJ$ sj faj ve uJsj ] m #Rpfi rjdvbJ$ s[ dh,aJ

sg ijtg vHg q>aig q>cv@ l.ls@ ijLBifag@ l{Vj@ fpdvl@ bsjva a[ V"wiLjhg #v'wa.ai s[

Rphv[$ h[n dsV~ija w.q wisg f+aga h.psg hV m Vjrv sj woj-drZjV drdF>V rlaP r[idrbJ@

zBVjrJ@ q'dB`J bjds ijhgG ijul,aj s[ drdF>V b>eJ sg b>ai~l.dWZaJ ba[ dHV%J sg dVqV

L+[SgbJ f+da fh.py } evf dry dViPdfa wisj ] m

s,tSg H[LgbJ $y ldoa The Islamic Republic of Pakistan dHw bduhj qpvw ] duhCj

dfAv[ veFe 44 ljvJ a'G dqvBig uVivJ sg ajVjLjhg l;j Fpea dihj m4 l' fjdwlajVg

f>ujWg lqju hg VhgG le'G lq,pyj fjdwlajVg brjq sptJa F'eS vHg dHw ai%J ijtrJ WS debj

f+aga h.psj ] m ujegisjig-f>Pugrjsg lqjuw drrloj dry ijul,aj sg blvg rjdil w"S h.psg

]@ dHl sg drloji ldha yiyj lr{ljyg dHl ai%J wisj ] ^

fi.aP dur[G uVaj dwiag uqja } l.ls dr,y Whp~q,a s[ w[ l,aj l.Fjv ds>sg ] ba[

q>aig q>cv dwiag uqja vHg w.q wiVj yjh.psj ]@ f>Pugfag rie sg iju l,aj

dHl q>aig q>cv s[ hpwqJ sg fjvSj wiVj aJ sPi dihj@ Rpls[ q{GWiJ } w{s wiw[

liruVw dHVwvjWg fjiBg a[ i'w vj ds>sg ] ba[ l{dVw ajVjLjhg s[ iPf dry

bjfSg blvg Lwv dry ljhqS[ bj uJsg ] m dHl ai%J LjlV-l,aj a[ lj} q>aig

q>cv sj f+Fpar \qjvwg| ds,l f{Gsj ] u' blv dry fpvl@ V"wiLjhg@ bsjva a[

l{Vj sg wn fpavg hg h.psj ] ba[ dHl iju l,aj sg Vw[v hq[Lj Rpl uqja s[ h,oJ

Page 4: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

147

dry idh>sg ] dul sj f{sjrji s[ ljZVJ a[ w.Bi'v h.psj ] m v{dVV V[ iju l,aj }

sqV sj I.ai dwhj ] dw u' hq[Lj f{sj rji s[ ljZVJ s[ qjvw s[ h,oJ dry idh>sj

]@ !!!us dw uqjag f+W.Z dry dHh iju l,aj Whpa lji[ v'wJ } hi dAS dav~dav

wiw[ qjiV rjvg lqjug hjva } lpi,Ddtba i,tS sg qjiP hiwa wisg ] m iju

l,aj sjW[ \sqV| sj sPuj VJ ] m bjfSg iyVj a[ lpFj a'G hg dHl sj VJ wpyvSj

] m5

`?i ;qjV s[ Vjrv #W.sgrjV$ Rpfi ridSa zBVj ba[ lr{ ljyg sgbJ lojfVjrJ a'G

dHh Vpwaj FvgFJa lfLB h' uJsj ] dw L+[dSw lqjuw drrloj dry ijul,aj Whpa lji[ v'wJ

} hi dAS dav~dav wiw[ qjiV rjvg lqjug hjva } lpi,Ddtba i,tS sg qjiP hiwa wisg ] m

lrjv f{sj h.psj ] dw iju l,aj dwl } sWjRpGsg ] m urjW ] iju l,aj hi Rpl drbwag@

dryjiZjij a[ dlbjlg vdhi } Whpa hg W[idhqg Vjv wpyv ds>sg ] duhCj dHl s[ r;Ps }

ypS"ag ds>sj ] ^

iju l,aj sj Yfij iPf Fjr[G dwh' duhj rg h'H[ fi blv dry dHh dHw uqja s[ h,o

dry sPlig uqja } sWjRpS sj hg l.s h.psj ] m uegiP f+W.Z dry ijua.ai u' w.q

wisj ]@ Rphg w.q f>Pugrjsg hjva dry v'w iju wisj ] m ijua.ai dry u[wi

d;>qgsjiJ a[ uegisjiJ sg i,Ddtbj vHg dwljVJ sj sqV h.psj ] aJ v'w iju dry

f>Pugrjsg uqja sg i,Ddtbj vHg dwiag uVaj sj rdhLg sqV wgaj uJsj ] m6

fjdwlajVg lqju sj f+dadVZ Iojio ujegisjig-f>Pugrjsg lqjuw drrloj f+FPar dry

dVdha ] m RpKDo'G sg ijul,aj sg blvg rjdil rg dHh hg L+[Sg ] m ?jdvs #BjrJ BjrJ ajij$ sj

bduhj w[Gsig fjai ] dul sj lpfVj #VrJ lqju dliuS$ sj ]@ dul dry dVqV L+[Sg s[ v'w

dur[G w.qgG@ dwiag@ ijhw@ rjhw a[ o'C%g ;qgV rjv[ dwljV bjds l{:-qjS Vjv bjfSg d;>seg

Waga wi lwS m fi Rpl sj lpfVj us'G ujegisjig-f>Pugrjsg lqjuw fdildoagbJ Vjv

BwijRpGsj ] aJ lj} lZjiV qV,pt sg ldoag sj ldhu[ hg debjV h' uJsj ] m L+[dSw lqju dry

ljZjjV qV,pt sg bj;jsg sj qlvj h,v VhgG wgaj uj lwsj m dHl sg ru%j dHh ] dw ^

Page 5: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

148

bj;jsg a[ WijWig v'w iju s[ s' bjZji hV fi eigW-bqgi dry r.c[ lqju dry

bj;jsg a[ WijWig sj w'Hg bio hg VhgG h.psj m uqjag WSai dry bj;jsg h' hg

VhgG lwsg@ dwRpGdw dHw fjl[ tigsS sg Lwag ]-sPu[ fjl[ drwS sg q;WPig m7

L+[dSw lqju dry dVqV L+[SgbJ sj ugrV w[rv opC%j-qjdibj hg VhgG h.psj le'G RpV%J }

l{:-qjS Vjv duRPS vHg wgqa ajiVg f{Gsg ] m RpafjsV s[ ljZVJ $a[ wjWu v'w hg l,aj sj

l,pt qjSs[ hV ba[ dri'ZgbJ } lWw dltjRpS vHg fpdvl@ l{Vj@ bsjvaJ@ V"wiLjhg@ qgcgbj@

f+{l bjds sg rg spiria'G wiV a'G rg epi[; VhgG wis[ m dHv{wLV h' y,pwj ] m bqgi v'w y'SJ

du,a w[ uLV rg qVj y,pw[ hV m ?jdvs } y'S hji ujS sj w'Hg s,pt VhgG ] m fi lqju s[

#Rpfiv[ v'w$ ?jdvs } y'SJ dry dh,lj v{S vHg lWw dltjRpS vHg b?Wji sj lhjij v{Gs[ hV m

Rph ?jdvs } WsVjq wiV vHg b?Wji dry h[n dvtg ?Wi f+wjdLa wirjRpGs[ hV m

##qwjqg rwgv wj qJ s[ Wjbs W[Bg l[ dHLw$$

!!! !!! !!! !!! !!! !!!

sdibjWjs s[ dHw qwjqg rwgv b{l!b{q! ?jdvs Wji[ Wj?Wi ;ijdH a'G faj vej

H[ RphV[ bjfSg dHw ljWwj qdhWPWj sj dwZi[ h'i drbjh h' ujS df,A'G Rphs[ fdhv[

tjr.s dry'G urjV Zg } it[v WSjdHbj h'dHbj H[ fi spVgbJ sj q>Ph W.s wiV vHg

Rph} q>Ph-W'vg Zg bjtsj H[ m Ijs ih[ dHh Rph Hg wpCg H[ ughs[ fji' dfA[ uh[ us'G

s' wav h' eH[ lV a[ qpw,sqj bsjva dry yvsj dfbj H[ m dHh rg faj vej H[

fHg dHh qpwjqg rwgv bjfSg Wgrg sj wjav rg H[@ duhCg Wh.p V[w a[ q;hWg

zijS[ sg lg m rwgv V[ Rph} ijh dry'G hBjS vHg Vdhi dry Z,wj s[ ds,aj a[

wav } hjslj ljWa wiV dry wjqIjW h' debj a[ V{Vajij VJ sg Rpl wpCg sg

aiWgba vjh"i s[ dHw w'n[ RpKa[ h'Hg a[ duhCg WCg l'hSg H[@ Rph Rphsj drbjh

bjfS[ dHw bdllB{GB Vjv wiw[ fisj fjRpSj yjh.psj lg fi rwgv sj bjfSj

lwj f,pai zi A,c w[ Bpi debj m Rph rg dHh W[dH;ag Vj Nv ldwbj a[ qph,v[ rjv[

H[l LiqVjw t[c a'G WC[ brj;ji V[ m Ldhi sgbJ dlbjlg@ lqjug a[ qpw,sl q;hWg

Page 6: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

149

uqjaJ H[l RpKa[ dHhauju wgaj H[ a[ hwPqa a'G q>e wgag H[ fHg H[l zBgbj a[

;vgv rwgv a[ Rphsg it[v } "̀iV de+̀ aji wgaj ujH[ a[ RphVJ s[ d?vj` hsPs-

bjicgV{Gl s[ adha qpw,sqj yvj w[ l?a l;j ds,ag ujH[ m8

lojfag b{l!b{q! ?jdvs } hij w[ rg y{V Vjv VhgG W{nsg le'G b?Wji dry qVzCa

whjSg ijhgG Rpl} ydiaihgS ba[ drFyjig drbwag sgbJ RPuJ vjRpS a'G ;ij rg df,DA[ VhgG

h,Bsg m ?jdvs sg qjVdlwaj RpKa[ dHl zBVj sj c.Pzj bli f{Gsj ] ^

q[ij a[ bjfSj ug wisj H[ wpN tJ w[ qi ujrJ m q{G hIjag dry dHhs[ Vjv'G r,cg

du,va wsg qdhlPl VhgG wgag m9

dHl zBVj Wji[ l'y w[ ?jdvs Whpa hg fi[LjV hp.sj ] m qV,pt Fjr[G dw>Vj rg fdC%bj dvdtbj

dwRpG V h'r[ Rpl sg bry[aV dry l.lwji c.Pz[ Z,Dl[ h'H[ h.ps[ hV m dHh' hg ru%j ] dw ?jdvs sg

qjVdlwaj drLjs-e+la h' uJsg ] m

?jdvs ljij dsV s`ai dry Wdh w[ wHg ai%J s[ qVlPW[ WSjRpGsj dihj m e,pDl[ Vjv

t"vsj a[ Lidq>seg Vjv qpCw'-qpCwg h.psj dihj m RphV[ Vj spfdhi } i'Bg tjZg Vj

ija }!!! m dHw s' rjig yjh fg w[ W{nj l'ysj dihj m H[l s"ijV wHg dHw s'la rg

bjH[@ h"lvj ds,aj!!!hi ai%J sg dHqsjs s[S sj rjbsj wgaj fi ?jdvs } w,pN

lpSjHg s[Gsj Vj ds,lsj m Rph tvjrJ dry ?jvg-?jvg V;ij Vjv r[tsj dihj m10

bj`ajW V[ b?Wji s[ d?vj` h,aw-dH;a s[ sjbr[ sj V'dBl WSjdHbj@ ?jdvs } Rpl sj

cijxB rg drtjdHbj m fi Rph hpS b>si'G fPig ai%J B,pB y,pwj lg m RplV[ bj`ajW } dHh wdh w[

y,pf wirj ds,aj@

##a.P u' dWhai lqNVj H[G wi m q{} wpN dyi vHg dHw,DdvbJ A,c s[ m$$11

ija } ?jdvs V[ `ih } B{vg`'V RpKa[ ljig e,v s,l ds,ag m RplV[ Rpl} h"lvj ds,aj m `ihj

Rpl} vjh"i bjRpS vHg dwhj@ bei H[o[ VhgG bjRpSj aJ dxi bjfj w'v df>c yv[ ujY m ija }

l,pDdabJ Rpl} wHg ai%J bugW' eigW lpfV[ bjH[ m

Page 7: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

150

dur[G@ IPdVl } tijl b,De[ s[dtbj@ b,DW[ h'iJ sg fe RpV%J s[ ev dry fj w[ evgbJ dry

Zigws[ dxis[ hV@ iPWg } dT,c h' debj H[ a[ Rphsg bW'iLV h' ihg H[ m

dHV%J lpfdVbJ ijhgG Vjrvwji Rplsg dreCg h'Hg qV'sLj s[ dy,ai hg Rpvgw dihj ] m Rpl

sj qjVdlw l.apvV dreC y,pwj ] m

lr[i[ Rpn w[ RphV[ rp;P wgaj@ Vqj; fC%g a[ b,v%j w'v'G dh>qa@ h"Glv[ a[ dHlawjqa sg spbj

q>eg a[ x{lvj wi dvbj fHg Rph df>c uJ vjh"i ujr[ej m Rph df>c } ujS sj qV WSj w[ df>c

ujS rjvgbJ W,lJ s[ b,Dc[ rv api dfbj m df>c ujS rjvg W,l b,Dc[ $y api fHg lg m Rph Wl }

xCV vHg wjhv[ f{igG apiV v,ej m W,l tCg h'Hg fi Rphs[ Rpo[ fh.pyS a'G fdhvJ dxi api fHg m

RphsgbJ b,tJ b,De[ Wl ipwsg lrjigbJ v{Gsg fi us'G Rph Wl w'v fh.pyS hg vesj aJ W,l api

f{Gsg m fi RphV[ dh>qa Vj hjig@ le'G V,lS ve dfbj m

H[Vg u,Ds'-udhs s[ Wjbs Rphsg dh>qa urjW s[ eHg ^

x[i faj VhgG wg h'dHbj@ dwZi[ Whpa w,lg ujS rjvg ajSg sj w'Hg a.s ai,pB

debj m dwl[ yit[ sg qjhv vdh eHg m RpWvsg hJcg sj T,wS Rpn debj m i[v

e,cg fBCgYG vdh eHg uJ F'dH> y,wi tjS ve fHg m Rph} F'G-F.rjBg bjHg a[ Rph

dc,e dfbj a[ o'C[% dyi vHg qi debj m12

?jdvs qjVdlw fi[LjVg sg hjva dry apisj h'dHbj bjfS[ df>c s[ vje[ fh.py uJsj ] m

lCw s[ dwVji[ t[c ih[ q>pDdcbJ } f,pAsj ] m

##aplJ vjig uJsg r[tg H[ ($$

##bjh'!!!$$ dHw q>pc[ bjdtbj ##fi Rph a[ WCj dyi fdhv'G v.eg lg$$

##w'Hg e,v VhgG$$ WjW[ bjdtbj@ ##q{G xC vrJej@ b,De[ lrjig v{Gsg h'r[eg m$$

##dwo[ ujSj u[ W;pie'$$

##vjh"i$$

##vjh"i r,Dv'G a[ aplgG bj ih[ Y@$$ sPu[ q>pc[ bjdtbj m

##H[Zi a[ tPh rjv[ df>c V[@ r,cj a[ dV,wj df>c$$

Page 8: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

151

##w'Hg e,v VhgG m q{G bjfSj vjh"i WSj vrJej$$

##WjWj ug@ u,pagbJ dw,Do[ u[$$

##Bp,B eHgbJ lV@ ijh dry l,pB ds,agbJ$$

##aphjc[ f{iJ dry'G vhP resj dfbj H[$$

##fjSg fgSj u[ ($$

##bjh'$$

!!! !!! !!! !!! !!!

##h,Aj a[ aplgG da,ai-q'i v{S ujSj H[$$

##v{S VhgG ujSj!!!vjh"i s[ lji[ da,aiJ q'iJ } hpS df>c Hg Wpvj v{Sj H[G m f{vgbJ

dry tp,DdvbJ A,c s[Sj H[G m hi fjl[ W'vs[ a[ f{vJ fjRpGs[ dxiV

##lpujV a[ig wpsia$$

fjSg dry i[a fj w[ Rpl} t>c lqN dihj ] m fjSg s[ o,Dv[ W{ng i[a } t>c rJe RpGevJ Vjv

y,B dihj ] m

##fjev ujfsj H[$$

WjWj h,Dl dfbj m `[i us'G Rph r,cg Rpqi s[ wpN W.dsbJ-uVjVgbJ Vjv rjfl bjH[

RphVJ r[dtbj Rph WC[ bjijq Vjv i'C y,Wsj a[ i[a x,wsj dfbj lg m13

?jdvs sj sis VjdHw b>a L+[dSw lqju sg wiPiaj ba[ dHl s[ bqjVrg bqv sg

sjlajV sj sptJaw dVW[Cj ] m dHl sptJa s[ wjiVJ } v,FS vHg lj} RpV%J lqjuw hjvaJ ba[

?jdvs s[ drbwdaar sj qV'drdebjVw drLv[LS rg wiVj fr[ej m drbwag sg qjVdlw

brloj sj bjfS[ r[v[ sgbJ lqjuw hjvaJ Vjv s.:sjaqw diLaj h.psj ] m dHh s.:sjaqwaj

b,e'G dHdahjlw fsjiow hjvja a[ bjZjdia h.psg ] m s'r[G hg dHw sPu[ } f+Fjdra wisgbJ

d;>seg } Vr[G bio ds>sgbJ eagLgv hp.sgbJ hV m

Vjrvwji dHl Vjrv dry ujegisjig lqjuw drrloj sgbJ ljigbJ vjhVaJ dur[G@

dVqV L=[SgbJ sj L'LS@ VgrgbJ ujaJ sj dVijsi@ b"ia sj sphij L'LS@ ujegisjig h{GwC@

Page 9: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

152

Z"Gl@ ujegisjig } liwjig lif+lag@ a[ RplsgbJ d;bjsagbJ dyaiS lq[G dVqV L=[SgbJ s[

drbwagbJ s[ Ltlg epSJ ba[ RpV%J s[ bjiow-lJld*aw hjvjaJ } IojioW'Z s[ f{GaC[ a'G

evfdW>W dry l.edna wgaj ] m Vjrvwji dVqV l+[SgbJ sgbJ r,Dl'G WjhigbJ lqjuw hjvaJ

sj Iojiow dyaiS bdFdrbwa wisj ] m Vjrv dry ujegisji a[ f>Pugfag L=[SgbJ s[

enu'C sg l'LS Vgag a[ y.sig Vga } Iojiow f,Zi a[ f[L wgaj debj ] m dHl dyaiS ijhgG

lj} fjdwlajVg f>ujWg lqju s[ lqjuw-dHdahjl sj debjV h.psj ] m dHh lqju dul}

fjdwlajVg f>ujWg Vjrvwji brjq wdh>sj ] qPv qjVrg epSJ Vjv aJ v{l ] fi iju l,aj $a[

wjW; L=[Sg dHV%J s[ epSJ } drwdla wiV sg WujH[ dHV%J Vjv fjLdrw I,pZ bji.F wi ds>sg ] m

dVqV L+[SgbJ sgbJ r,Dl'G WjhigbJ lqjuw-dHdahjlw hjvaJ sg ru%j wiw[ RpV%J sj i'h-

drsi'h Wdhw w[ sptJa s[ v[t[ v,e uJsj ] m BjrJ BjrJ ajij sj qp,t fjai ?jdvs lojfag sgbJ

ljd;LJ wjiV bjfS[ qjVdlw Zpi[ a'G dh,v uJsj ] m dHl wjiV dHh Vjrv drb>e woj sj iPf

ZjiV wi uJsj ] m dHh VjdHw rieg wpiWjVg sj f+Fjr Vhk ds>sj m le'G dHl sj bli aJ dHw

lsq[ rjvj ] m

dV,w[ df>c s[ hwgq ug sj fpai ?jdvs fC%V dry vjdHw ba[ b{x!H[! sj dHqdahjV s[ dihj

]@ vjh"i a'G RpV%J s[ df>c bjHg fC%[ dvt[ ujegisji b{cr'w[B qdvw b,v%j Iji sg Zg `ih Vjv

qpvjwja h.psg ] u' slrgG uqja sj dHqdahjV s[ ihg ] m fi dHh qpvjwja w'Hg ljZjiV zBVj

VhgG le'G Vjrvwji dHl} h'Sg sj iPf dry f[L wisj ] m qhgV[ sj btgi a[ r,Dc[ df>c y"ZigbJ

s[ zi u.E T,pwSg lg m b{x!H[! sj dHqdahjV dli $a[ lg fi u.E sgbJ WCgbJ Z.pqJ lV m vh"i'G

bjHg lg m Rph bVP w'v'G dwajWJ v{S debj a[ y"ZigbJ sg u.E r[tS vHg bBw debj a[ H[V[ dry

h'Sg ria eHg m

Vjrv dry q,pt fjai ?jdvs dHw eigW fdirji sj V"urjV ] m Rpl sg r,Dc[ zi sg vCwg

Vjv ujS fAjS h'Sg sj iPf rBj v{Gsg ] m dHlsj wjiV dHh ] dw Rph QigW h' w[ bjfS[ a'G

RpKDy[ ipaW[ rjvg vCwg Vjv e,vWja wisj ] m sPuj Rph} b"tgbJ yg;J hg fl.s hV m Rphsj

bjvj spbjvj dl,Zj a[ l"tj lg@ e"SJ rJX.P m fi Rph} a[ b"tgbJ yg;J fl.s lV dur[G bvuWi[ s[

Page 10: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

153

lrjv@ duRpq{Big sgbJ fi{f';gLVJ a[ qgi QjdvW s[ dLbi m w'il a'G Wjhi sgbJ dwajWJ fC%

fC% w[ Rph bjf rg bjRpB bjx w'il h' debj lg m ijh[-ijh a[ lji[ Bpi v{Gs[ V[ m Rph l'ysj@ wpijh[

Bpi w[ r[tSj yjhgsj H[ m wg faj dwl[ r[v[ w'v.Wl rJX.P w'Hg VrgG spVgbJ v,F ujr[ m

?jdvs lqNsj ] dw u.E vjh'i a'G VhgG le'G w'h-wjx'G bjHg h'r[ m dHl[ wiw[ u>E Fjr[G vjh"i

bjHg lg fi Rph dl,Zg w'h-wj`'G bjHg ujfsg lg m dHh bduhg fig ughs[ bu[ fi rg fPig ai%J

VhgG RpKe[ lV m l{̀ pv qvPw Ldh;js[ rg ;iPi dwl[ H[h' u[hg Vjig qvPw sg alrgi r[tg a[ Rph}

v'CV Bpi dfbj h'r[ej m

Vjrv s[ LpiP dry Vjrvwji Vjrv dry rjfiV rjv[ sptJa sg bejRPG lPyVj ds>sj ] m

Vjrv dry rjfiV rjvgbJ dHV%J zBVjrJ sj r[irj dHl f+wji ] ^

\1| h'Sg sj ria ujSj_\BjrJ BjrJ ajij|@ f>Vj 22

\2| b"tgbJ yg;J sg fl.s_f>Vj 22

\3| w'il a'G Wjhi sgbJ dwajWJ fC%Vj_f>Vj 23

\4| u.E sj w'h-wj` a'G bjRpSj_f>Vj 23

\5| w'h-wj` a,w fh.pydsbJ s' da>V ljv v,eSj_f>Vj 23

?jdvs sj `ih } dqvSj b"tj lpbjv lg dwRpGdw ^

Q{i Wijsig@ f,pus[ v'w@ bS rjw`g a[ r,cj Ldhi m Rph hjaq lg Vj qpVgi

Ljqg m!!!fi f>ujh w'hJ sj f>Z qpwjRpS dry s' da>V ljv v,e eH[ m14

?jdvs sj df>c u' dV,Dw[ df>c r,Du'G ujdSbj uJsj lg dHh df>c ijrg a[ NVjb s[ drywjiv[

spbjW[ iyVj dry lCw a'G f>u w'h a[ r,cg Vdhi a'G s' w'h sPi df>c lg m dHl df>c } tPh rjvj

tpis rg dwhj uJsj lg m evf lqJ 1939-42 sj ] us'G sPug r,cg u.e v,eg lg m Rpl lq[G Wji[

Vjrvwji dvtsj ] dw

Rpfi b,v%j sj a[ o,v[ e'dibJ sj iju lg m a[ Rpl a'G o,Dv[ dV,Dw[-r,Dc[ uegisjiJ a[

d;qgsjiJ@ duV%J s[ rdcw[ ZjCrgbJ a[ Wjhi s[ hqvjriJ Vjv iv w[ v,pB-qji

wis[ ih[@ bt[ tjZj fgaj vjh[ sj a[ Wjwg bdhqs Ljh[ sj uJ yjfvPlgbJ@ bjfSg

Page 11: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

154

w"q Vjv QsjigbJ@ ujlPlgbJ a[ bj;jsg sgbJ adhigwJ sgbJ qp?WigbJ wiw[ a[

u.e s[ y,pDF[ dry cjhS vHg i.eiPBJ sg Lwv dry W.dsbJ sj WjvS bfCj w[

dHVjq-bwijq dry ;qgVJ ba[ ujegiJ fJs[ ih[ m tPh rjvj tpis a[ wvJ s[

qjdvw a[ y"Zig rg liwji-siWji s[ r`jsji ih[ m ujegiJ a[ hpS VhgG ihgbJ lV

fi bjwC a[ bjsa Rph' lg m15

?jdvs s[ sjs[ w'v 12 dwv[ ;qgV lg duhCg RplV[ df>c s[ ujegisji qdvw ?pLg qph.qs }

i,W s[ Vjq $a[ ds,ag m ?jdvs s[ dfaj h,w Vrj; dry dhwqa wis[ lV ba[ Rplsj Fij IPdVl

bjfS[ sjs[ rJe `wgi h' debj lg m Rplsg bjfj fC%g dvtg lg m

dHl Vjrv dry Vjrvwji V[ da>V fgC%gbJ sj fdirjiw-dHdahjl dWbjV wgaj ] m

- ?jdvs s[ sjsj ug_1! i,W Vrju a[ 2! dfaj hwgq h,w dVrju ba[ 3! ?jdvs

- qdvw tpLg qph.qs@ qdvw qpijs bvg@ qdvw rjdil bvg

- ?jdvs sj f,pai Vsgq a[ rjil W[b"vjs

?jdvs s[ dfaj hwgq h,w dVrju y.e[ hwgq lV fi Rph bjfS[ f,pai IPdVl } ngw Vj wi

lw[ ba[ IPdVl dwZi[ yvj debj dul} v,FS vHg Rph oJ~oJ a[ FBws[ ih[ m hwgq ljdhW Whpa

hg dsbjVasji ba[ qV,ptaj } dfbjiV rjv[ drbwag lV m Rph fC%[ dvt[ drdebjVw l'y s[

qjvw bjfS[ fdirji sg dWhaig vHg ba[ eigW qig;J sg lhjdHaj wiw[ bjfSj ugrV Wli

wis[[ lV m Rph bjfS[ A'B[ f,pai ?jdvs } RpKy drdsbj s[Sj a[ bjfS[ r,DdcbJ sg 12 H[wC

;qgV tpLg qph.qs s[ fdirji a'G rjfl v{S s[ Rpfijv[ wi ih[ lV m

?jdvs s[ #sjs[$ ba[ Rpl s[ Fij #IPdVl$ s[ `wgi h'S } Rpls[ dfaj qdhu dHw dHa`jw

ba[ Fiq hg q>Vs[ lV m hwgq h,w dVrju IPdVl } ngw wiV s[ Rpfijv[ rg wis[ ih[ m RpV%J

bjfS[ Wjf ba[ f,pai s[ xwgi h'S a[ dHl} Ziq s[ Vjq a[ c[i[ lojfa wiV uJ F'v[ Fjv[ v'wJ

} FiqJ dry fjRpGS s[ IaV VhgG wga[ m Vjrvwji sg dHh l'y dHl Vjrv } dHw drdebjVw

l'y sg vtjdHw WSjMsg ] m tPhgbJ@ c[dibJ sgbJ WLdLLJ wqjHg s[ ljZV VhgG h'S[ yjhgs[ m

Page 12: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

155

bjfS[ s[L dry bduh[ rdhqJ-FiqJ s[ dtvj` drdebjVw l'y f{sj wiVg fjdwlajVg f>ujWg

Vjrv dry hg VhgG le'G lq,pDy[ f>ujWg Vjrv s[ dHdahjl dry dHw qgv f,oi ] m

BjrJ BjrJ ajij dry Vjrvwji V[ ujegisjig ipygbJ rjvg dZi ba[ df>cJ dry r,ls[

QigW dqhVawL v'wJ s[ ugrV } Whp-f,tg f,ZiJ a[ f[L wgaj ] m Vjrvwji fjaiJ } y.e[ ba[

qjC[ fjaiJ dry hg Vhk r.csj le'G fjaiJ sj Iojiow dyaiS rg f+lapa wisj ] m

?jdvs sj sjsj@ dfaj@ Fij@ uPij F,Bg@ WjlP Fjb@ bVri@ u[iP@ bjfj@ bWspv qgbJ bjds

VjdHwg epSJ s[ ZjiVg fjai hV m

qdvw tpLg qph.qs tpLg@ qdvw qpijs bvg@ rjdil bvg@ VPij exPi \r,Dc[ df>c| bWspv

vag` bjds Rpfi'wa fjaiJ s[ drbwdaar sgbJ ?jlgbaJ s[ drfiga lpFjb rjv[ hV m

?jdvs vjh"i Wg!H[! wiV vHg uJsj ] duo[ Rph qdvw b,v%j Iji rwgv s[ zi lqjV s[S

uJsj ] m Rplsg qpvjwja b{cr'w[B ljdhW sg faVg xjdaqj ba[ Rplsgbj da>V ZgbJ xihjVj@

xi;jVj a[ di;rjVj Vjv h.psg ] m

b{cr'w[B qdvw b,v%j Iji fC%[ dvt[ h'S wiw[ Rph Vj dli` ?jdvs sg dl,Ddtbj a[ dvbjwa

sg wsi hg wis[ hV le'G Rph dsv'G ?jdvs Vjv bjfSg r,cg Zg sj diLaj rg wiV } dabji

hV@ WLia[ dw Rph rZgbj V'wig wi vr[ m fi.aP `ih sg qJ Rplsg VgrgG uja ba[ QigWg wiw[

Rpl Vjv diLaj wiVj VhgG yjh.psg fi.aP@ h"vg h"vg dHl e,v vHg wj`g h,s a,w ij;g rg h' uJsg

] m

Vjrv dry Vjrvwj V[ duhCgbJ f+q,pt lq,DdlbjrJ } dWbjV wgaj ] Rph \1| ?jdvs

vjdHw ba[ dqhVag ] m Rph fC% dvt w[ b{cr'w[B rg WS uJsj ] fi.aP df>c s[ qdvw qpijs bvg

sj f,pai rjil bvg u' Rplsj uqjag ]@ VjvdHw h'S wiw[ b,De[ VhgG fC% ldwbj fi.aP Rph ba[

h'i ujegisji ?jdvs s[ ugrV dry r,t r,t ldqbJ a[ w.c[ Wgus[ hV m b>a Rpl} bduh[

b>aigr sptJa sj ljhqSj wiVj f{Gsj ] dw Rph bjfSg hIjag } hg F,pv uJsj ] m `ihj Rpl}

qph,Wa wisg ] m fi.aP us bjfj a[ WjlP ?jdvs s[ diLa[ vHg vjh"i uJs[ hV aJ `ihj sg qJ

Page 13: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

156

rv'G RpV%J } W'v[ LWs dH>V[ wn'i hV dw ?jdvs qpC `ihj Vjv Ljsg wijRpS Wji[ l'y rg VhgG

lwsj m dHh RpKy rie sj dVqV-L+[Sg f+da V`ia Fdibj ir,Hgbj ] m

?jdvs s[ ugrV dry dHw s,ptsjdHw zBVj rjfisg ] duhC[ r,Dc[ df>c ba[ A'B[ df>c s[

qdvwJ sg qdh; Lijia ] m WjeJ rjvg df>c sg V,ug lpdVbjig u' Whpa ?PWlPia a[ fC%g dvtg lg

ba[ ?jdvs } yjh.psg lg m dul Wji[ ?jdvs } w'Hg ujSwjig VhgG lg@ us'G ?jdvs s[ Vjq a[ dvt[

?a wjiV Rph bjfS[ zi'G dVwv w[ r,Dc[ df>c s[ ujegisjiJ s[ q>pDc[ liri s[ ujv dry xl uJsg

] m fi lojfag ?jdvs } W[wlPi h'S s[ WjruPs ojS[ dry ;vgv wirjMsg ] m

?jdvs vjh"i a'G sdibjWjs Ldhi dry bjfSj fdirji rljRpGsj ] m dHl s"ijV Rph liri

a[ V,ug sg Zg u' hjwJ sjHg V[ Z't[ Vjv Ljs' w.uig } r[y ds,ag lg@ } bjfS[ zi bjfSg Zg

WSj w[ dvbjRpGsj ] fi.aP Rpl s[ dHl fp>V s[ w.q } rg lojfag WpigbJ V;iJ Vjv s[tsg ] m b>a

dry us'G ?jdvs bl{GWvg y'SJ dry tv'Gsj ] aJ Rpl Wji[ b?WjiJ dry ?Wi Afsg ] dw ?jdvs

V[ V{Vj } bjfSg it[v WSj w[ i,Ddtbj ]@ u' ?jdvs vHg bldh h.psg ] a[ Rph zi'G dVwv w[ Wjhi

dHw buVWg rJe dHl Ziag sj VhgG dwl[ h'i Ziag sj qV,pt WS debj f+aga hp.sj ] m

Vjrvwji s,lsj ] dw ujegisji dwl[ } RpKy[ bhps[ Rpa[ aJ wg u[wi w'Hg y.ej dtcjig h'r[

aJ rg WisjLa VhgG wis[ m Fjb WjlP Fjr[G zpdqbji uja Vjv l.W.Z i,tsj lg fi wW,cg sj r,cj

t[cwji lg m Rplsg w,Wcg sgbJ Z.pqj h'iVj df>cJ dry rg lV@ fi.aP Rplsg dHl t[c Vjv rg

ujegisjij } V`ia lg m a[ dHw dsV VPi[ a[ exPi[ u' Rpls[ df>c s[ ujegisjiJ s[ q>pDc[ lV@ V[

WjlP sg dHw v,a hg a'C ds,ag a[ dl,DB[ ru'G Rph ligiw a"i hgSj h' ujS wjiV spbjij w,Wcg

VhgG t[c ldwbj m

WjeJ rjvg df>c sg V;qj Vjq sg vCwg u' dw fC%[ dvtg a[ tPWlPia lg@ } liri rie[

ujegisjiJ ba[ dV,Dw[ df>c s[ qdvwJ sg Ldh $a[ Rpl} bduhj tijW wgaj dw Rplsg d;>seg

WiWjs h' uJsg ] m Rph yjh.ps[ h'H[ rg bjfSg Zg } Zg Vhk bjt lwsg m dHl zBVj a'G

ujegisjiJ s[ dHlaig f+ag ir,HgH[ sj faj yvsj ] m

Page 14: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

157

fjdwlajVg f>ujWg Vjrv dry duo[ lJN[ f>ujWg ldFbjyji sg e,v bjRpGsg ] Rpo[ q[dvbJ

sj d;wi rg bjRpGsj ] m dur[G sgrj a[ sdibj ba[ lJN Vjrv u' lJN[ f>ujWg ldFbjyji sg e,v

wis[ hV@ q[dvbJ sj d;wi bjRpGsj ] m dHl Vjrv dry rg #fgi idhqa Ljh sj q[vj$ ba[ #fgi

V,a Ljh$ s[ q[dvbJ Wji[ ujSwjig dqvsg ] m dHhVJ q[dvbJ dry z'v@ wW,cgbJ@ bjds sj

V;jij s[tS rjvj h.psj ] u' blv dry ujegisjiJ s[ L"Gw } f+eB wis[ hV ba[ Vjrvwji

bVplji dHh q[v[ qdvwJ sg bjqsV s[ ljZV rg lV m

q[v[ sg lF a'G qLhPi a[ btgivg yg; Rph z'v a[ w"cg s[ qpwjWv[ h.ps[ duV%J dry WC[ qLhPi

fdhvrjV a[ w"cg s[ dtcwji dh,Dl[ v{Gs[ m

Vjrvwji V[ Vjrv dry fjdwlajV sg wjdHqg lq[G d`iwP `ljsJ } Whpa hg

bjv'yVjaqw T.e Vjv dWbjdVbj ] m dh>sP-dl,tJ ba[ qplvqjVJ V[ dwr[G dHw sPu[ sj zjS

wgaj m dHl Wji[ idhqj wdh>sj ] dw x,aP qpl,vg us d`iwP `ljsJ sg e,v wis[ lq[G us dl,tJ

r,Dv'G qplvqjVJ a[ wga[ ;pvqJ sg e,v s,lsj aJ VPij a[ exPij dHl e,v a'G b"t[ h' w[ x,aP qpl,vg }

w,pBs[ hV ba[ x,aP VPi[ a[ exPi[ } dl,tJ a'G rg s' h,o b,De[ s,lsj ] m us idhqj y"Zig VPi[ a[ exPi[

} dqhSj qjisj ] dw RpV%J V[ WjlP sj wg drejC dvbj aJ dHl e,v a'G Rph Vjij; h' uJs[ hV m

fjdwlajV WSV Rpfi.a dwr[G dHw VrJ s[L@ Vr[G wj}V lojfa wga[ eH[ m WjW[ v,a Ljh s[

q[v[ a[ WLgi[ y,ZC ba[ WjlP V[ q[v[ a[ wW,cg t[cS sj f+S dvbj fi.aP dHl a'G fdhvJ dw dHh

wW,cg f{Gsg VPi[ a[ exPi[ V[ WjlP } b{Vj w,pDdBbj dw hlfajv dry WjlP sg v,a w,BSg fHg ba[

VPi[ a[ exPi[ } da>V da>V ljv sg w{s h' eHg m

?jdvs sj Vr[G Ldhi sdibjWjs dry r,lSj blv dry Vr[G WS[ fjdwlajV dry df>cJ a'G

RpKn w[ ujegisjiJ s[ ljH[ a'G fi%[ bjfSg ai%J sjk ugrV dWajRpS vHg wgaj debj IaV ] m

dHh f>Pugrjsg f+W.Z dry@ Vr[G fjdwlajV sg LpiPbja ] m dul dry bVri rie[ V"urjV

bjfSg dvbjwa Vjv LdhiJ dry idh w[ rg bjfSj rZgbj ep;jij f[GcP r,Dl'G sj LdhiJ r,v }

ipNjV dHw qh,arfPiV zBVj ] m

Page 15: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

158

Vjrv dry Vjrvwji V[ Ljs' w.uig ba[ Rpl s[ fdirji s[ dfA'wC Wji[ s,Ddlbj ] dw RpV%J

s[ fdirji sg dHw b"ia Rpfi df>c sj ujegisji d`sj h' debj lg m RplV[ Rpl b"ia s[ Vjq

;qgV wirj ds,ag lg fi.aP RpV%J s[ fdirji V[ v,pw dAf w[ dHhg #wji'Wji$ dxi LpiP wi ds,aj m wpN

fdirji s[ q{GWi t[agWjCg wis[ lV ba[ dHw fdirji dry lwPv qjlBi WdSbj u' Whpa hg

vjdHw bdZbjfw lg ba[ ?jdvs } fC%jRpGsj dihj lg m Vjrv dry w.uigbJ s[ f[L[ ba[ hgij

q>cg dry idh>sgbJ s[h rfji wisgbJ b"iaJ Wji[ Vjrvwji V[ bjfS[ dryji f+eBjH[ hV m dHl

l.W.Z dry v{dVV sj q,a Whpa hg qh,ar fPiV f+aga h.psj ] m ##us'G agw Rpuia epvjqg wjdHq

idh>sg ]@ lfLB ] dw Rps'G aw r[lrjeqVg rg vjuqg a"i a[ ih[eg m$$17

Vjrvwji V[ r,c[ df>c s[ y"Zig VPij exPij ba[ liri a'G dHvjrj RpV%j sj yjyj y"Zig

qdvw bwWi sg dHw fjl[ Vgr[ eigW v'wJ Vjv wgagbJ d;bjsagbJ sj d;wi wgaj ] Rpo[

RpV%J sg bjflg spLqSg ba[ ;qgV ujdHsjs sg tjdai Fij Fij sj spLqS WS uJsj ] m dHh

w{lg drc.WVj ] dw dHw fjl[ VPij a[ exPij bjfS[ hg df>c s[ y'Bg s[ t[cwji wW,cg s[ dtcjig

Fjb WjlP sg v,a dHw wiw[ r,Ts[ hV aJ dw Rph qpCw[ RpV%J s[ WijWi h'S Wji[ l'y rg Vj lw[

ba[ sPu[ fjl[ us'G uPij F,Bg a[ bVri V,ug } ApcjRpS vHg ija } liri sg hr[vg dry uJs[

hV aJ liri bjfS[ FijrJ VPi[ a[ exPi[ } hV%[i[ sg bjC dry e'vgbJ qjisj ]@ dul Wji[ exPij

bjfSg faVg } s,lsj ] m

Vjrvwji V[ qjlBi l`wa Rpv%j ug s[ hrjv[ Vjv s,Ddlbj ] dw blv dry fjdwlajV sg

VgGh v'wa.ai dHlvjqw s[L s[ adha i,tg lg duo[ dHlvjq bVplji hi drbwag } d;>seg

duRpS sj fPij -fPij h,w dqvS sg e,v wgag eHg lg m 1947 a'G fdhvJ s[ dliu[ eS[ lpfV[ Wji[

e,v wgag dw Rph dwh' duhj fjdwlajV yjh.ps[ lV m

fHg fjdwlajV dHw bduhj xvjhg dHlvjqg qpvw WS[ej duo[ hi W.s[ } bjujsg

qljrja a[ dHVljx dqv[ej m eJ hvjv wiV rjv[ uJ qlga[ WJe s[S Rpa[ w'Hg

xljs VhgG h'r[ej m dwl[ w.q vHg dlxjil uJ r,Tg sg v'C VhgG h'r[eg m b`li

v'wJ s[ ?jsq a[ x"u raV sgbJ lih,sJ sg qphj`; m y'ig@ cw{ag@ wav a[ RpZjv[

Page 16: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

159

VhgG h'Se[ fi u[ wsg dwZi[ w'Hg rjisja h' eHg a[ fdpvl qpuiq } v,F w[ l?a

l;j s[r[eg m hi dwl[ } fPij a[ r[v[ dli dHVljx dqv[ej a[ W.dsbJ sg tpsg a[

dH;a V`l } w'Hg up?qg VhgG wi[ej m17

bj;jsg ba[ Vr[G s[L vHg duhC[ rg lpfV[ dliu[ eH[ lV Rph bZPi[ idh eH[ lV dwRpGdw

r[v[ sg hwPqa V[ duh' duhj f+W.Z v'wJ } ds,aj lg Rph bjrjq s[ lpfdVbJ sj s[L Vj WS

ldwbj m

dHh ljc[ ojV[@ y"GwgbJ W.dsbJ sg FvjHg a[ dh`j;a vHg WSgbJ lV fi dHh

uijdHq s[ b,Dc[ WS eHgbJ V[ m r,Tg dl`jil@ NPn[ erjh ujbvg dWbjV a[ W.s[ sg

tpsg } ;tqg wiV rjvgbJ l;jrj s[ qiw; m18

?jdvs } dH e,v sj bdhljl lg dw Rplsg vjh"i dry VhgG le'G Rpl A'B[ Ldhi dry rZ[i[

v'C ] duo[ eigWJ q;vPqJ } dHVljx dqv[ lw[ m Rph Fjr[ xihj } dfbji wisj lg fi dHl}

drbjh dry Wsv lwS sg Rpl dry hpS dh>qa VhgG lg m dHw aJ Rph fdhvj hg V,ug sg ljig

rjisja dry W[wlPi h.psj h'dHbj rg hrjvja dry idh y,pwj lg ba[ dHh Rpls[ fdirji ba[

FjHgyji[ vHg WCg Vq"Lg sg e,v lg ba[ sPuj Rph xihj s[ #qjdfbJ a'G dWVj RpV%j sg i;jq>sg a'G

dWVj drbjh wij w[ dxi dwl[ h'i y,wi dry VhgG f{sj yjh.psj lg m dHh ljij wpN Vj wi lwS sj

wjiV Rplsg lqjuw-h{lgba lg@ u' qdvw b,vj Iji s[ ljhqS[ wpN rg VhgG lg m

?jdvs Fjr[G W[wlPi lg ba[ Rpls[ epvjq `igs V[ Rplsg ;qjVa s[ w[ Rpl} Apcj dvbj lg

fi.aP dHl lsq[ } Rpls[ dfaj ug WisjLa Vj wi lw[ ba[ RpV%J sg q"a h' eHg m Fjr[G tjdvs sj

w'Hg wlPi Vhk lg aJ rg Rpl RpKDa[ Whpa r,cj Z,Wj v,e yp,wj lg m

Vjrv V[ ?jdvs sg d;>seg dry vH[ s' `{ldvbJ s[ b>ai~dri'ZJ } rg dlidubj] m dHw

fjl[ Rph xihj Vjv dGHl wiw[ drbjh Vhk wijMsj dw Rplsg qJ V[ bjfj ba[ Fjb WjlP sg

W[dH,;ag wgag lg ba[ sPu[ fjl[ xihj s[ Rpl f+da f+[q } lqNS s[ WjruPs Rph xihj Vjv drbjh

wijRpS sj u'?q dHl vHg rg Vhk RpnjMsj aJ dw Rph ojdSbJ wydhigbJ dry t,uv tpbji

Vhk h'Sj yjhp.sj lg m sPu[ fjl[ Rph Rpl[ V,ug sg Zg } Vj dli` f{l[ s[ w[ Ljs' w.uig a'G

Page 17: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

160

ApcrjMsj hg ] le'G Rpl} bjfS[ zi rg v{ bjMsj ] dul wiw[ Rplsg faVg ;gVa Rpl Vjv

l?a Vjij; hg Vhk hp.sg le'G Rph W,DdybJ lq[a ?pswLg wi v{S sg Zqwg rg ds>sg ] m

?jdvs sdibjWjs dry wj`g lq[G a'G idh dihj lg m RplV[ df>c ba[ dHvjw[ s[ v'wJ sg

dri'Zaj s[ WjruPs bjfSg bjfj sj drbjh r,Dc[ df>c s[ zpdqbji wiqsgV s[ fp,ai WjlP Vjv

wi ds,aj m dHlsg df>c dry Whpa dri'Zaj h'Hg fi ?jdvs fdC%bj dvdtbj beJhrZP l'y sj

qjvw h'S wiw[ swgbjVPlg irjdHaJ } davJuvg s[ w[ zpdqbjiJ s[ zi bjfSg bjfj sj

drbjh wisj ] m

?jdvs Vjv V,ug s[ l.W.Z dry u' Wgdabj lg Rpl a'G RplV[ FvgFJa dHh qdhlPl wgaj lg dw

df>c dry qdvw qpijs bvg ba[ rjdil bvg rie[ r,Dc[ v'w dHw aJ A''B[ a[ QigW v'wJ s[ RpKyj

RpKnS } y.ej Vhk lqNs[ sPuj RpV%J ujS Wp,N w[ ?jdvs } V,ug rjv[ w[l dry xljdHbj lg@

dwMdw Rph QigW q;vPqJ s[ h,w dry tC%V vHg dabji lg m Rph rwgv WS w[ fgdCa v'wjHg }

dHVlj` dsrjRpSj yjhp.sj lg m

?jdvs V[ dHw rwgv h'S sg h{lgba dry bjfSg dlbjSf Vjv wHg b>DV%[ w[l rg lpvNjH[

lV ba[ Rph dHvjw[ dry y.e[ w.q wiw[@ bjfSj VJ wqj dihj lg m RplV[ w[l wiw[ bjfS[

r,DdcbJ rc[dibJ sg ;qgV rg rjfl v{ vHg lg dulsg t[ag WjlP Fjb V[ wiV sj d;>qj v{ dvbj

lg m bjfSg ujdHsjs ;qgV rjfl v{Sj w'Hg dHVwvjWg w.q wiV a'G z,B Vhk lg m RplV[ bjfS[

df>c sg lCw f,wg wirjHg lg@ lwPv a[ dclf{Glig rg tpvrjH[ lV m

qph.qs qVLj Ijs V[ dHl Vjrv dry ldFbjyjiw igag dirjuJ ba[ drbjh LjsgbJ s[

qjh"v } Whpa hg Iojiow T.e Vjv dWbjdVbj ] m Rplsj bjfSj drbjh df>c dry h'dHbj ba[

dwr[G Wjija BJdebJ a[ eHg@ ijh dry dq,Bg z,DB[ Vjv Fi eH[ m df>c dry i"vj f{ debj dw

Wjija Whpa d;bjsj bj eHg ] ba[ y'ig s[eJ f,wS v,egbJ usdw Wjija Whpa Vhk lg ba[

WijagbJ } tjS vHg rg Whpa l.uq Vjv ds,aj debj m drbjhJ LjsgbJ lq[G ega l.ega ba[

dl,nSgbJ sj rg d;wi wgaj debj ] m

Page 18: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

161

?jdvs s[L sg dlbjla ba[ Rpl dryv[ hjvja a'G y.eg ai%J rjw` h'S wiw[ Rph yjhp.sj ]

dw Vj dli` y.s ujegisji hg dHhVJ y'SJ dry dh,lj v{S le'G QigW v'wJ } rg dHl dry Fje

v{Sj yjhgsj ] m dVqV L+[SgbJ s[ v'wJ sj rg fPij h,w ] dw Rph rg s[L sg ijuVgag sj b>e

WSV m Rpl} bjRpS rjvgbJ qplgWaJ sj bjFjl ] m ?jdvs Wji w"Glv sj bjhps[sji lg m Rph

lqju FvjHg s[ Whpa w.q wisj m Rpl V[ bjfS[ fC%[ dvt[ ljogbJ sg h,vjL[ig Vjv dqRPGlfv

wq[Bg sj dHv{wLV vdCbj a[ du,a dvbj m hpS Rph qpvw sg dlbjla dry bjfSg ue%j

WSjRpSg yjhp.sj lg m fi Rpl lq[G "̀ug iju lg m Rpa'G "̀ug hwPqa lji[ ijh c,Dw[ h'H[ lV m c.c[ s[

;'i a[ wjdHq wgag dHl hwPqa@ Rphs[ d?bjv dry qpvw } T[i df,DA[ lp,B ds,aj lg m dlbjlg

lieiqgbJ sg dHuj;a Vhk lg fi RphV[ bsWg a[ lqju~uvdlbJ dry bjfS[ dlbjlg dryjiJ

sj dH;hji wiVj LpiP wi ds,aj lg m

?jdvs sgbJ awigiJ dWbjVJ a[ dryjiJ sj liwji V[ ?jl V'dBl dvbj ba[ Rpl} b>si

wi ds,aj m blv dry Vjrvwji V[ ?jdvs } dlbjla dry fj w[ qpvw s[ dlbjlg hjvja sg

ujSwjig ds,ag ] m Rph bjfS[ ljog rwgvJ sgbJ w'dLLJ Vjv ;qjVa a[ Ap,B bjdHbj m

RplsgbJ lieiqgbJ h'i rZ eHgbJ m L[dSw lqju dry dlbjla rg L+[dSw hg hp.sg ] m

fi wjqIjWg@ hi dsv b;gug a[ b,De[ rZS vHg wpiWjVg rg s[Sg f{Gsg H[ m l,uSJ s[v

Vjv Vjv wpN spLqS rg f{sj h' uJs[ V[ m RplV[ dHv{wLV dry tv'S sj x{lvj wi dvbj lg@

##y"ZigbJ@ qdvwJ@ tjVJ@ l[nJ s[ qpwjWv[ dry Rphs[ dHv{wLV dry tv' ujS s[ b{vjV Vjv

dur[G lji[ Ldhi s[ vP. w.c[ tv' eH[!!!df>c s[ y"ZigbJ@ qdvwJ Rphs[ df>c bjRpS ujS rjdvbJ

ijhrJ RpKDa[ dur[G q'hC[ tv%ji ds,Da[ m Ldhi s[ fp,udsbJ Rphs[ zi spbjv[ rjCJ wi ds,agbJ m

b?Wji dry Rphs[ dtvj` ?WiJ a[ dWbjV AfS v,e fH[ m uvdlbJ dry Rphs[ dtvj` awigiJ

h'S v,e fHgbJ a[ ai%J ai%J s[ NPn[ dHv;jq v,eS v,e fH[ m ljdibJ Vjv'G r,cj dHv;jq

lpdVbjig wpCg s[ RpZjv[ a[ hrjvja[ idhS sj lg a[ x[i drbjh df,DA'G bu[ agw Rphs[ Vjv

ajbvp,w i,tS sj!!!h'i rg wHg ai%J sgbJ aphqaJ a[ awxgi s[ `ar[ m bsjvaJ dry r,TgbJ s[

Page 19: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

162

w[ bjfS[ qpw,sdqbJ s[ x{lv[ wijS@ NPn[ qpw,sq[ v{S@ u,uJ q{dulBi[B a[ rwgvJ } Wv{wq[v

wiV@ ujbv slajr[;ja WSrj w[ s[S a[ W[~epVjhJ } xjh[ verjS sgbJ aphqaJ m19

dlbjla dry f{S sj fdhvj ep,lj b?WjiJ dry ?WiJ vej w[ ?jdvs } dlbjla dry'G

Wjhi w,TS s[ IaV wga[ eH[ m NPngbJ aphqaJ s[ fhjC Rplji[ eH[ ba[ dxi dHw dsV us Rph

bjfSg qJ sj faj v{S vHg bjfSg faVg Vjv lwPBi a[ df>c uj dihj lg aJ df,DA'G bjMsg ugf

V[ B,wi qji w[ Rph} lwPBi lq[a Vdhi dry lp,B ds,aj m dHh hjslj lg@ uJ qdvwj y"ZigbJ sg

ljd;L lg uJ liwjig H[u.lgbJ r,Dv'G hwPqa s[ d?vj` dWbjVja sg l;j@ dul dry ?jdvs aJ

ai w[ Wjhi bj debj usdw Rplsg faVg ;gVa Vdhi dry cp,W w[ qi eHg m ?jdvs vHg dHh

lsqj bldh lg m

H[l rwPH[ Vjv lji[ dHvjw[ dry sdhLa duhg x{v eHg m Rphs[ a[ ;gVa s[ ziJ a[

df>cJ dry w'hijq q,y debj m b?WjiJ dry ?WiJ AfgbJ@ rwgvJ a[ wjvu s[

qp>DdcbJ uvPl w,DT[ m dlbjlg a[ lqjug bup.qVJ ajb;gag dWbjV ujig wga[ a[

dHaujug uvl[!!!fpvgl H[l } hjslj wiji s[Gsg a[ bjfSg ilqg wjirjHg fJsg

ihg m fi dul qpvw dry Rphs[ r;gi@ bjdHaqJ a[ vgciJ s[ blv wjavJ sj tpij

Vj Vj v,Fsj h'r[!!!Rpo[ Rphsg Wgrg s[ wjavJ sj wg faj v,eSj lg m20

Rpwa zBVj a'G fpdvl s[ ijulg ydi,ai sj faj vesj ] m dHl rjisja dry qdvw qpijs

bvg ba[ rjil bvg sj h,o h'S sj rg ?sLj f+eB wgaj debj m faVg sg q"a s[ Vjv Vjv

Rplsg b>qg sg rg q"a h' yp,wg lg m zi dry q"aJ ba[ Wjhi b?WjiJ dry v,egbJ aphqaJ V[

?jdvs } qjVdlw a"i $a[ wq;'i wi ds,aj lg m Rpl } dxi bjfS[ dfaj sg e,v Ijs bjMsg dw

lj} ugrV sgbJ b"tgbJ zCgbJ dry bjfSj qjVdlw l.apvV wjdHq itSj yjhgsj ] m

?jdvs s[ qV dry dlbjla f+ag RpaLjh fdhvJ rjvj Vhk lg m Rpl sg hi oJ a[ dri'Zaj

h' ihg lg ba[ h' rg NPng WsVjqg ihg lg fi RplV[ dsv } awCj wgaj h'dHbj lg m Rph ljZjiV

fdirji dry'G RpKN w[ bqgi ujegisjiJ } y{v.u wi lwsj lg m Rpls[ bjfS[ df>cJ dry Rplsj

dri'Zg qdvw rjil lg m Fjr[G rjil Wji[ lji[ ujSs[ lV@

Page 20: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

163

##fi dlbjla w'Hg bduhg uVjVg Vhk ughs[ Vjv dVwjh fCjRpSj h'r[@ dHw

arjdH` H[ w'Hg rg f{l[ rjvj Rphs[ w'v bj lwsj H[ m$$21

?jdvs bjq uVaj dry ujdeiag f{sj wiVj yjhp.sj ] aJ u' v'wJ dry bjfS[ h,wJ Wji[

drLrjl f{sj h'r[ m

ljcg dlbjla f{l[ sg t[c WS eHg H[ m ajvgq@ wjWvgba h'r[ Vj h'r[@ f{lj h'Sj

yjhgsj H[ m f{l[ Vjv ep.c[ WsqjL rg tigs[ uj lws[ V[@ duhC[ f{l[ sg f+rjh Vj

wiV rjv[ r'BiJ } cijMs[-aiJhs[ idhS fHg RpV%J sj zi~Wji dH,;a@ ujVJ

qdh`P; Vhk a[ qdvw rjil w'v a[ v.qg y"Cg F'dH>@ f{lj@ Wijsig a[ dfY-sjs[ sj

bli~ilP? rg H[@ Vjv[ e,sgVLgVg rg m le'G o'C%j~Whpaj fdC%bj-dvdtbj rg H[@

sla?a wi lwsj H[ m$$22

dwl[ rg s[L sg ai,wg vHg Rplsg dlbjla dry bjq bjrjq sg LqPvgba sj h'Sj Whpa

;iPig ] m ?jdvs sj dHv{wLV vCVj blv dry A'B[ v'wJ sj b,De[ bjRpSj ] m

Vjv[ dHv{wLV ;iPi hp.s[ idhS[ yjhgs[ V[ aJ Hg y.e[~q>Ds[ sg fit hp.sg H[ m dHh

dlvdlvj ujig ih[ a[ h"vg~h"vg r[v[ sg AjVSg bjfP> i'CJ~w'wCPbJ } AjS xBw w[

r,t wi ds>sg ] m q{G yjhp.sj bJ v'wJ } lpia bjr[ m qjC[ v'wJ dry dh>qa a[ h"lvj

f{sj h'r[ m RpV%J } faj v,De[ f{lj@ F'dH>@ dB,v a[ hlW~VlW a'G hB w[ rg l'dybj uj

lwsj H[ a[ dqbji Lij`a@ d?sqa a[ bdhqgba h'Sg yjhgsg H[ m H[h' blv

uqhPigba H[ a[ dHlvjq rg dHh dltJsj H[ m23

?jdvs bjfS[ ljog s'laJ ba[ lqiowJ Vjv Wdhl widsbJ dHl dl,DB[ a[ fhp.ysj ] m

##fHg qjiLv vjrJ qpvw } Whpa VpwljV fhp.yjdHbj H[ a[ agu[ qjiLv vjb V[ a[

qpbjLi[ } dWvwpv rg wpi,fB wi ds,aj m uqhPigba sg ijh c,wg@ aWwjag@

RPy~Vgy@ d`iwjf+lag@ vjljVg a[ lPWjHg ablW } hrj ds,ag a[ v'wjHg } bsq

ahp,xp; sj dLwji WSj w[ s'la f+lag sg y[Bw vjHg H[ a[ hpS hi aigw[ Vjv s"va

dHw,ng wiV a[ hi w.q f{l[ Vjv wiV~wijV wvyi sj dh,lj WS debj H[ m24

Page 21: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

164

?jdvs s[ s'laJ dry'G qpvw sg dlbjla Wji[ e,v widsbJ Whji uqjvg h'iJ bjdtbj@

ljcg ljig lB,cg ljig dlbjla ujegisjiJ@ liqjH[sjiJ a[ f{l[ rjdvbJ s[ h,o

dry H[ m bjq v'wJ sj a[ dlbjla dry dh,lj H[Vj H[ fHg Rph dHv{wLVJ s[ r[v[ r'B

fJs[ V[ a[ dlbjlasjV@ dlbjla bjfS[ xjdHdsbJ vHg wis[ a[ brjq s[ h,wJ

vHg Vhk m RpV%J bjfSgbJ ;qgVJ@ wjitjdVbJ s[ wji'Wji } rZjRpSj@ wi;[ v{S[@

B{wl a[ dcRPBgbJ qpbj` wijRpSgbJ le'G fvJB@ fidqB@ vjdHl{Gl@ n[w[ a[

H[u.lgbJ m25

wsg x"u hwPqa RpKDa[ wW;j wi v{Gsg H[ a[ wsg uqhPigba s[ VJ RpKDa[ dwl[ vgci

} b,De[ wi ds>sg H[ m wj;g h'iJ bjdtbj blv e,v dHh H[ fHg v'wJ i,W } drlji

A,Ddcbj H[ m qplvqjVJ Wp,a f+lag LpiP wi ds,ag H[ m a"hgs qljWa a[ awrj A<c w[

s"va@ bhpdsbJ a[ bjljdHlj sg fPuj wiV v,e fH[ V[ m NPn@ qVj`wa@ qpVj`jt'ig@

diLar@ lq,edv>e a[ qVdLbja sj rfji bjq h' debj H[ m us'G agw v'wk dHlvjq

sg s,lg h'Hg ijh RpKa[ Vhk BpiVe[ a[ dHlvjqg dV;jq wjdHq Vhk h'r[ej@ w'Hg rg

dWhaig sg lPia Vhk dVwv lwsg m26

s[L sg q>shjvg Vjv bjq uV~ugrV sg rg w'Hg lpi,Ddtbj Vhk m

qjC[ W.s[ } y'iJ@ cjwPbJ@ WsqjLJ a[ ;i a[ ;qgV rjdvbJ w'v'G WyjRpS rjvj rg

w'Hg Vhk@ fpdvl Vj bsjvaJ m hi oJ f{lj yvsj H[@ b?gi Rph rg ljc[ dry'G V[ m

bjq W>sj ojS[ wydhig s[ VJ a'G zjWisj H[ fi qpuiq ojS[ wydhig dry b,fC w[

a[ Rpo[ s[ y'i sirjd;bJ a[ dr,oJ a'G rjw` h' w[ h'i sv[i h' uJs[ V[ m27

Fjr[G ?jdvs bjfS[ s[L sg dlbjla@ fpvgl ba[ wj}V Wji[ y.eg ai%J ujSsj lg fi.aP dxi

rg Rph y'SJ vCVj yjhp.sj lg m Rph bjfS[ W,DdybJ } Vjv v{ w[ df>c fhp.dybj aJ dw bjfS[ df>c

ba[ r,Dc[ df>c dry Fjig uvlj wiw[ Rph bjfSg dvbjwa ba[ bjfS[ r,Dv'G fjH[ lqju dry

I'esjV } h'i b,De[ rZjH[ m fi RplV[ wsg l'dybj rg Vhk lg dw Rplsj dri'Z dw,Do'G agw h'

lwsj lg m lF a'G fdhvJ aJ qgbJ agx[ V[ vjRPc lfgwi a[ bdl,DZ[ iPf dry ?jdvs } Wpij Fvj

Page 22: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

165

dwhj dwMdw Rph bjfS[ Vjv V{Vj V,ug sg Zg } v{ w[ bjdHbj lg m qgbJ ag`[ V[ dHl } q;hW

sj qlvj WSjMdsbJ dwhJ@

##blv dHvq sgV sj dHvq hp.sj ] m HgljHg b>ei[; sg ;pWjV fC%Vj@ RpV%J rie[

w,fC[ fjRpSj a[ RpV%J s[ WSjH[ h'H[ wj}V } riaSj qpvw a[ w"q Vjv e,sjig a[

dHlvjq s[ d?vj` H[ m spdVbjrg dHvq a[ bWP udhv w'v rg WCj lg@ sgVg dHvq

Vj fC%V rjv[ Fjr[G dw>VgbJ dwajWJ a[ uqjaJ fC% ujS Rph bWP udhV dHWvgl s[

y[v[ hg idh>Ds[ V[ m bduh[ v'wJ Vjv dqvS~upvS rjv[ rg u.Va dry Vhk uj lws[ m

RphVJ sj dnwjSj s';t H[ m28

df>c s[ Lijiag v'wJ V[ qdvwJ sg Ldh a[ Rplsg e,cg s[ BjdHi f{Gyi wi ds,Da[ m r,Dc[ df>c

uvl[ dry ?jdvs V[ awigi wiVg lg ba[ dHl uvl[ sj ljij d;>qj bVri V[ dvbj lg m Fjb

WjlP rg fPig qss wi dihj lg m ?jdvs s[ WyfV s[ s'la dq,ai lF ?jdvs sg dHv{wLV dry

bjfSg WSsg d;>Dq[rjig dVFj ih[ lV m

V{Vj s[ df>c bjRpS a[ dHw h'i lq,Ddlbj tC%g h' eHg lg m liri sj Faguj xv? L[i V[

?jdvs s[ zi lpV[hj F[dubj dw Rpls[ yjy[ liri sg Zg u' df>c bjHg ] } RpV%J s[ zi F[u ds,aj

ujr[ m bVri Ldhi debj lg fi Rph rjfl Vj bjdHbj m faj wiV a[ e,v h'i dVwvg m uvl[ }

blxv wiV vHg WHpa hg w'NgbJ hiwaJ wgagbJ eHgbJ m ijh dry fpvg a'C ds,ag aJ dw

bVri sg wji b,De[ Vj bj lw[ m bVri a[ WjlP sg W[dH,;ag wiV vHg df>c dry zpdqbjiJ a[

t'dabJ sj uvPl wdTbj debj m bVri ba[ qjlBi LxwaRpKvj lsjia V[ uvl[ sg berjHG

wgag m qgH[G bWspv V[ V;q fC%g m ?jdvs V[ bjfS[ dryji f+eB widsbJ h'dHbJ dwhj@

dli` dHh ;iPi whJej fHg spVgbJ ai,wg wisg wisg dwZi[ b,fC eH[ H[ fi blk

dHw sPu[ sg v,a dt,ys[ idhV[ bJ a[ Vj bjfP> dwZi[ b,fCs[ bJ@ Vj sPu[ dwl[ } b,De[

rZS s[V[ bJ m yjy[ wiqsgV V[ s'r[G fp,ai dHw sPu[ a'G rZ hgi[ W.s[ V{@ RphVJ sg

wsi wiVg yjhgsg H[ m Fjb WjlP df>c sj VJ i"LV wgaj fi v'wJ w'v'G udibj Vj

Page 23: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

166

debj m fi bVri v'wJ sg FdvbjHg s[ w.q wisj dihj a[ wisj ih[ej dwMdw

Rphs[ dsv dry dHVljVJ sj sis H[@ Vjv[ Rph dqhVag W>sj H[ m29

`vwL[i V[ dul W.s[ } WjlP w'v ?jdvs s[ zi lpV[hj F[dubj lg Rpl V[ Rpl} bj w[ s,Ddlbj

dw WjlP dwl[ rg wgqa a[ V{Vj } Rpls[ hrjv[ Vhk wi[ej m Rph bjfS[ Vjv hdobji a[ W.s[ v{ w[

bjdHbj ] m `vw L[i s[ h,o dry fla"v lg m Rpl V[ WjlP s[ zi sj WPhj fp,B w[ V{Vj } ;Wislag

dvujS sg w'dLL wgag m H[V[ } uPi[ F,Bg u' dHLdahjig qp;iq lg V[ `vw L[i } r.ejdibj m `vw

L[i V[ e'vg yvjHg aJ IPVl ljrg uPi[ F,Bg s[ ljhqS[ bj debj m e'vg IPVl ljrg s[ v,eg a[ uPi[

sg W.sPw Vjv `vw L[i qjdibj debj m uPi[ F,Bg V[ `vw L[i } qjiV sj dHwWjv widsbJ

dwhj@

dHh a=guj wav H[ m fdhvJ rg dwl[ sg dH,;a WyjRpS vHg H[l[ zi dHw wp,Da[ }

x,BC wgaj lg m30

`vw L[i V[ WjlP sg sPug v,a dry e'vg qjig lg m IPVl hlfajv dry bj w[ sq a'C debj

lg m cjwBiJ V[ WjlP sg v,a dry'G e'vg w,T ds,ag lg m dHl lq[G fdirjiw hjva bduh[ lV dw

?jdvs sj dHv{wLV dry Rpwj qV Vhk lg vesj m ?jdvs sg qpdh>q n.Tg h' yp,wg lg m Rph sp,t

ba[ Qq Vjv Whpa hg Rpsjl h' debj lg m

uPij F,Bg fdhvJ F,u debj fi.aP dHw dsV df>c bjRpS a[ Rpl } qp?WiJ V[ fpvgl } fwCj

ds,aj ba[ uPij F,Bg } fpdvl qpwjWvj WSj w[ qji ds,aj debj m bsjva dry `vw L[i sg qJ V[

NPng erjhg s[ w[ WjlP a[ `vw L[i } qjiV sj dHv;jq vej ds,aj lg m b?WjiJ dry ?jdvs a[

V,ug s[ l.W.ZJ } Whpa zBgbj iPf dry f[L wgaj lg m ?jdvs sg hjva hpS Whpa qjCg lg m

?jdvs } bjRpS rjv[ hjvja y.e[ Vhk ujfs[ fi Rph b"wCJ NjeSj ujSsj a[

qplgWaJ N,vS sj bjsg lg@ RphV[ dsv Vj A,Ddcbj m qpw,sqj a[ dHv{wLV s'r[G Ft[

h'H[ lV m31

dHv{wLVJ h'HgbJ ba[ ?jdvs hji yp,wj lg m rjil bvg du,a debj lg m qPs[ bjdtbj@

Page 24: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

167

q{G bjdtbj lg WjRP ?jdvs dHv{wLV dry Vj tv' m dHhVJ c.ei W.dsbJ a[ig

d?sqa a[ wjWvgba sg wsi Vhk wiVg m Rph' e,v h'Hg Vj@ f{lj rg tiy'@ rwa

rg WiWjs wi'!!!wg `jdHsj h'dHbj m32

fi ?jdvs bjdtbj@

h'i Vhk a[ dB,v rjdvbJ } du,aS vHg dB,v a[ vjRpSj dfbj m qjdCbJ sj h"Glvj

rdZbj H[ m dHw dsV w'Hg ?jdvs@ w'Hg bVri zpdqbji ;iPi du,a rg ujr[ej m33

?jdvs } bjfS[ hjiV sj w'Hg sp,t Vhk lg m le'G Rph bjfS[ v'wJ sg dWhaig vHg hjv[ rg

aafi lg m Rph bjfS[ qpvw sj Fvj yjhp.sj lg m Rpl V[ dcldB=wB b{l'lgH[LV s[ ljvjVj uvl[

dry awigi widsbJ dwhj@

fHg iPl dry wdqRPdV;q sg hji df,DA'G bqigwj spVgbJ sg lF a'G r,cg ajwa WS

debj H[ m Rph bjfSg y"Zi wjdHq i,tS vHg hpS dwl[ i'w~B'w sj ci a'G WQ{i

agug spVgbJ s[ QigW qpvwJ a[ w"qJ w'v'G bjfSg qVqi;g sgbJ LiaJ qVrjH[ a[

hi dHw s[ b>siPVg-WdhiPVg qjqdvbJ dry B.e bCjH[ej a[ dHlvjqg qpvw ?jl

a"i $a[ dHhsj dVLjVj WSVe[ m34

?jdvs V[ bjfS[ qpvw sg ai,wg vHg Whpa r,cg awigi wgag lg ba[ Rph l'ysj lg LjdHs

Rpls[ dryjiJ } h'i bdhqgba ds,ag ujr[eg m us'G bev[ dsV RplV[ b?Wji xCg dw Rpl sg

awigi Wji[ wpN Adfbj h'r[ej aJ Rplsg ]ijVg sg w'Hg h,s Vj ihg dul dry Rpl Wji[ dvdtbj

lg@

qwjqg rwgv wj qJ w[ Wjbs W[Bg l[ dHLw m35

dHh ?Wi lVlVgt[; lg ^

fHg sdibjWjs s[ dHw qwjqg rwgv b{l!b{q! ?jdvs Wji[ Wj?Wi upijdH a'G faj

v,ej r[ RphV{ bjfSg dHw ljWwj qdhWPWj sj dwZi[ h'i drbjh ujS df,DA'G Rpls[

fdhv[ tjr.s dry'G urjV Zg } it[v WSjdHbj h'dHbj H[ fi spVgbJ sj qP>h W.s

Page 25: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

168

wiV vHg Rph} qP>h~W'vg Zg bjtsj H[ m Ijs ih[ dHh Rphg wpCg H[ ughs[ fji'G dfA[

duh[ s' wav h' eH[ lV a[ qpw,sqj bsjva dry yvsj dfbj H[ m36

dV,Dw[ df>c a'G ydvbj ?jdvs bjfSg dqhVa ba[ veV Vjv vjh"i a[ dxi sdibjWjs

fhp.dybj m d;>seg s[ av? a;iW[ ba[ RpKyg LjV rjvg V"wig s[ Vj aJ ?jdvs } RpKy[ v'wJ dry

Ljqv wgaj ba[ Vj hg Rph bjfS[ a[ v,egbJ aqjq aphqaJ } dsv a[ vj w[ W{nj vejaji

dVi.ai b,De[ apiV rjvj ?jdvs V,ug ba[ V{Vj Wji[ ?Wi fC% w[ z'i dVijLj s[ bjvq dry fhp.y

debj m Rph sdibjWjs a'G dV,Dw[ df>c fiaSj yjhp.sj lg fi lqJ@ hjvja@ ljZV Rplsj ljo Vhk

s[ ih[ lV m

?jdvs bjfS[ df>c ujS vHg W,l b,Dc[ fhp.dybj fi.aP W,l Rpl s[ ujS a'G fdhvJ api yp,wg

lg@ RphV[ w'dLL wgag fi blxv m dxi Rpl} b,Dc[ a[ y,wi bjdHbj a[ us'G h'L bjHg yji ypx[i[

Rpls[ W.s[ hg W.s[ lV m Rph f{sv api dfbj m r,Dc[ df>c a'G fdhvJ dHw dV,wj duhj c[ij lg m RplV[

fjSg sg q>e wgag m Rpls[ f{igG up,ag rg Vhk lg m fjSG ds,aj debj aJ RphV[ fjSg dry t>c

fjRpS sg e,v wgag a[ bjf[ i[a[ sg qp,n Fi w[ fjSg dry fj vHg m

##dHh ljig t>c Hg t>c r[@$$ WjW[ qPvJ sg i[a r,v dHLjij bjdtbj m37

?jdvs dV,Dw[ df>c a'G dV,Dw[ df>c a,w s[ l`i dry x,eS s[ qhgV[ a'G y[ai s[ qhgV[ a,w sj

ugrV~l.ziL sj l`i wisj ] m blv dry bjq qVp<t s[ RpKsq wiV s[ WjruPs sp,t Rplsg

du>seg sj dh,lj WS[ idh>s[ hV m ?jdvs s[ Wjf s[ woV bVplji Rpl} sjs[ ba[ Fij s[ `wgi h'S

Vjv'G bjfSj d;hV awCj wiVj yjhgsj ] m Rph fdirjiw ugrV duRPS sg yjha } b>;jq

s[Gsj hV m Vjrv sj b>a ?jdvs sg VhgG bjq drbwag sg sjlajV f[L wisj ] m

Vjrv dry tjdvs@ bVri@ WjlP@ lvgq@ bWspv qgbJ bduh[ fjai hV u' d;>seg }

l.ziL sj Vjq ds>s[ hV m ?jdvs sg d;>seg l.ziL ] m Rplsj dV,Dw[ df>c a'G vjh"i fC%Vj@

rwjva wiVj@ lqju l[rj ba[ dHv{wLV dry Rplsg hji fi.aP wpN e,vJ V[ Rpl} dhvj w[ i,t

ds,aj ] m

1! V,ug lpdVbjig s[ berj h'S a[ ?jdvs } hrjvja dry idhS sj lsqj m

Page 26: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

169

2! V{Vj } Rplsg it[v s,lSj m

dHh zBVjrJ ujegisjig lqjuw drrloj sj dliVjrJ WSsgbJ hV m

#BjrJ BjrJ ajij$ Vjrv dry duo[ ?jdvs ?pLg qph.qs@ qdvw qpijs bvg ba[ rjdil bvg

?jdvs s[ fdirji sg d;>seg } VLB wiV dry w'Hg wli Vhk A,cs[ Rpr[G hg dHls[ b{V RpvB

r,Dc[ df>c rjv[ zpdqbji wiqsgV s[ fp,ai WjlP Fjb a[ bVri Vjv ?jdvs sj ugrV Fi sj ljo

idh>sj ] m A'BgbJ uqjaJ dry fC%dsbJ duo[ ?jdvs bVP s[ zi fC%jHg sg ?jai idh>sj ]@ Rpo[

WjlP Fjb duhCj dHvjw[ s[ dry q>DdVbj w"cg sj t[csji ]@ Vjv rg Rpls[ y.e[ l.W.Z hV m

WjlP Fjb sg wW,cg wiw[ lji[ dHvjw[ dry r,tig hg LjV ] ba[ dHh LjV df>c s[

ujegisjiJ VPi[ a[ e`Pi[ } WisjLa Vhk hp.sg a[ Rph WjlP a[ hqvj wiw[ Rplsg v,a } a'C s[Gs[

hV u' Wjbs dry Vwjij h'S wiw[ cjwBiJ } w,BSg f{Gsg ] m dHl sptJa } Fjr[G Fjb WjlP aJ

WisjLa wi v{Gsj ] fi b} s[ qV dry VPi[ ba[ e`Pi[ f+da i'h Rplsg d;>sjdsvg sg dVLjVg

] m Rph VPi[ e P̀i[ a'G Wsvj v{S sg njS W{nj lg@

Fjb q{} H[l di;w sg lhp.!!!u[ a[ij Wsvj Vj vrJ s'rJ FijrJ sgbJ s'r[G v,aJ Vj

r,TJ m38

b} } V,ug lpdVbjig s[ berj h'S sj faj v,e yp,wj lg m Rpl V[ ?jdvs ba[ uPi[ F,Bg sg

qss Vjv V,ug sj tpijt'u v,Fj ba[ V,ug } liri sg w{s a'G qpwa wirjdHbj m VPij a[ e`Pij

s'r[G FijrJ } WjlP s[ l,BJ vjRpS a[ w{s h' eHg lg ba[ us'G Rph u[v% w,B w[ rjfl bjH[ aJ b}

V[ Li[bjq df>c sg qlga dry vjRPc lfgwi a[ b{vjV wgaj dw Rph VPi[ a[ e`Pi[ a'G bjfS[ Fij

sj Wsvj vr[ej m

dHw ;iPig b{vjV lpS'@ q{G b} zpdqbji W'v dihJ m aphj} faj H[ e`Pij a[ VPij u[v'G

Ap,B w[ bj eH[ V[ m aphj} dHh rg faj H[ fHg RphVJ q[i[ Fjb WjlP sg duhCj

WjiJrjl dry w"cg sj lF a'G r,cj dtcwji lg@ v,a F.V% A,cg H[ m bsjva sg l;j

Rph Fpea bjH[ hV fi Fjb sg Bp,Bg h'Hg v,a Vhk upCg Vj upC lwsg H[ m q{G qlga

Page 27: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

170

dry tv' w[ b{vjV wiVj bJ fHg q{G RphVJ w'v'G H[l sj Wsvj ;iPi vrJej fi

RphVJ rJX Z't[ Vjv Vhk vvwji w[ m39

Vjrv dry b} dHw dHVwvjWg I'Z[ s[ iPf dry f+eB \f[L| wgaj debj m dHls[ Wsv[ dry

Fjr[G RpV%J } r,cg a'G r,cg l;j rg FpeaSg f{Gsg lg m

dHr[G us'G ?jdvs } V,ug s[ w[l dry b>si wi ds,aj uJsj ] aJ ojS[sji ?jdvs Vjv Whpa

qjCj drhji wisj ] m Rpl} Whpa algh[ ds,Da[ uJs[ hV m fi b} dVZCw h' w[ ojS[sji Vjv rg

vvwjij ] m

u[ blk W[wlPi ljWa h'H[ ojS[sjij$$ b} vvwji qjig@ ##a[ a[ig risg Vj vphjHg a[

q[ij VJ b} Vhk m40

bVri Vj dli` dHw I'Z[ rJe l,y ba[ V[wg a[ hg y,vsj ] le'G Rph V,ug sg wpCg duhCg

vjh"i Ljs' w.uig V[ r[y ds,ag lg@ } bjfS[ w'v'G ?iy wiw[ rjfl v{ bjMsj ] m

bVri Vrk l'y sj qjvw ]@ Rph sdibjWjs dry A'B[ A'B[ rfji LpiP wisj ] ba[ df>c s[

V"urjVJ } ip;eji a[ rg vejMsj ] m dxi Rph n[w[sjig rg LpiP wisj ] m ;qgV v{ w[ fvjB w,B

w[ r[ysj ] m Rpl sg beJhrZP l'y wiw[ Rph V,ug Vjv drbjh wijRpS vHg ldhqa h' uJsj ]

ba[ Rplsg Zg } rg bfSjRpGsj ] m

bVri LpiP a'G v{ w[ b?gi a,w ?jdvs sj ljo s[Gsj ] m us'G lvgq ?jdvs s[ zi'G bj ujS

Wji[ s,lsj ] ba[ b?Wji dry Rpls[ Wji[ NPngbJ whjSgbJ fC%sj ] aJ Rph lvgq } bjtsj ] m

bVri bjdtbj ^

lvgq dHh lF wpN duhCj b?Wji dry Adfbj H[ NPn a[ WhpajV H[ m ?jdvs

`diLaj lgia W.sj H[ m q[i[ Vjv'G r,Z Rph} w"S ujS lwsj H[ m Rph l,yk~qp,yk dHw

`wgi sir[L W.sj H[ m RphV[ dHhVJ qjrJ-ZgbJ vHg dw>DV[ ;`i ujv[ V[ m bjq v'wJ

sg FvjHG Wji[ hi r[v[ wpN Vj wpN wisj idh>sj H[ m RphV[ bjfS[ fp,ai sg Vjij;eg

a'G sPug Ljsg Vhk wgag m u' wpN hpS agw wqj dvbj H[@ sPdubJ RpKfi tiy wisj

idh>sj H[@ h'i `wgig sir[Lg wg hp.sg H[ m41

Page 28: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

171

Vjrv dry WjlP Fjb s[ ugrV } f[L wgaj debj ] m wW,cg sj dtcjig@ y.e[ yjv yvV

rjvj bjfS[ hg df>c s[ ujegisjiJ s[ h,Do'G bjfS{ lr{qjS wjiV v,aJ apCrj Wdh>sj ] ba[ dxi

cjwBiJ r,Dv'G Rpl sg v,a w,B ds,ag uJsg ] m fi.aP Rph bjfSj h"Glvj Vhk hjisj m Rph FJc[

WVjRpS sj w.q wiVj LpiP wi ds>sj ] m Rpl sj drbjh rg bjfj Vjv h' uJsj ] usdw df>c rjv[

dHlsg dri'Zaj wis[ hV m WjlP ?jdvs sg dHv{wLV dry rg Rplsj ljo s[Gsj ] m Rph Whpa

Whjsi ] m Rph bjfSg v,a w,Bg h'S s[ WjruPs us'G `vw L[i V{Vj } v{S bjMsj ] aJ Rph

`vw L[i sj qpwjWvj WCg hg sv[ig Vjv wisj ] m

WjlP Fjr[G df>c s[ zpdqbjiJ sj vCwj ] ba[ Rph wW,cg rg Whpa rZgbj t[csj ] fi.aP Rph

df>c s[ y"Zig a'G ?pijw v{S a'G dHVwji wi s[Gsj ] m Rph VPi[ a[ e`Pi[ sg rg w'Hg f+rjh Vhk

wisj ba[ lr{qjS Vjv duRpSj yjhp.sj ] m Rplsj dHh lr{qjS hg Rpls[ sptJa sj wjiV WSsj

] m Rph ?jdvs sg ;qgV $a[ t[agWjCg rg wisj ] m

Vjrv dry V;qj V,ug bduhg fjaij ] u' ?PWlPia h'S wiw[ V"urjVJ sgbJ V;iJ sj

dLwji h' uJsg ] m dV,Dw[ df>c s[ V"urjV ?jdvs s[ s'la Rpl } r[tS vHg lf{Lv WjeJrjvg

uJs[ hV m RpV%J s[ df>c sg vCwg lwgVj u' WjeJrjvg drbjhg h'Hg lg sg evag wiw[ V,ug

?jdvs a[ q'dha h' uJsg ] m ?jdvs dHl e,v a'G W[?Wi ba[ lwgVj sj fag yJsj rg vjvy dry

bj w[ V,ug sgbJ dy,ngbJ df>c s[ wp,DW[ upvjh[ a'G dvtrj w[ RpV%J sj dy,ngbJ sj dlvdlvj ujig

itsj ] m dxi df>c s[ y"Zig qdvw qpijs bvg ba[ rjdil sg ljd;L Vjv wp,DW[ upvjh[ a'G ?jdvs

s[ Vjq sg dy,ng dvtrjHg uJsg ]@ dul qpajWw V,ug dHw c[i[ a[ fhp.ysg ]@ du,Do[ df>c s[ qdvw

liri sg hrl sj dLwji hp.sg ] m liri Rpl Vjv dVwjh rg wisj ] fi Rpl} faVg rjvj

bjsi Vhk dqvsj m liri a'G Rpls[ f[B a'G dHw W,yg f{sj hp.sg ] dul} sjHg hjwJ qi eHg wdh

w[ df>c sg Ljs' w.uig w'v r[y s[Gsg ] m

V,ug ?jdvs Vjv dHw fjlC dHLw dry WiWjs h' yp,wg lg ba[ ?jdvs } dWVJ wlPi s[ l;j

dqvg lg m dxi V,ug } us bjfSg Zg s[ d;>sj h'S sj faj sjHg hjwJ a'G v,esj ] aJ Rpl b>si

qqaj ujesg ] m dxi bVri a[ ?jdvs sg qss Vjv V,ug bjfSg Zg firgV } rjfl

Page 29: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

172

dvbjRpS dry l`v hp.sg ] m dHl vHg Fjig iwq rg bsj wiVg f{Gsg ] duhCg b} a[ ?jdvs

fPig wis[ hV m ?jdvs firgV } bjfSg Zg WSj w[ V{Vajij Vjq s[ w[ bjfS[ zi sdibjWjs v{

bjMsj ] fi.aP Rplsg faVg ;gVa dHl e,v } WisjLa Vhk wisg m zi dry vCjHg ba[

wv[L dHo'G a,w rZ uJsj ] dw ;gVa Vj dli` ?jdvs RpKDa[ Mevg RpnjMsg ] le'G W,DdybJ

lq[a bjaqh,Ddabj wiV sg Zqwg ds>sg ] m

;gVa dwl[ rg hjva dry V{Vajij sj bjfS[ zi dry idhSj WisjLa Vhk wi lwsg lg@

Rph bjfS[ f[w[ yvg eHg lg m V,ug a[ Rplsg Zg Wji[ Rpl} Rpo[ faj v,e debj lg m Rph dHr[G

bjHg dur[G hV%[ig aP`jV bjMsj H[ m RphV[ bjMdsbJ Hg fp,DdAbj ^

##dwo[ r[ Rph waPig ($$ Rph dryjig lvqj wiV bjHg m b,De'G Rpl y.egbJ lpSjHgbJ@

q[i[ fjw zi } w.ui?jVj WVjRpS bjHg H[G@ hijq tjSg qJ sgH[ ZgH[ m a{} h'i w'Hg

zi Vj v,Fj uPn sgH[ uPn[@ s`j h' uj H[o'G m q[i[ WjvJ Rpa[ a[ij fiAjrJ rg Vhk

f{Sj yjhgsj@ uj dVwv uj H[l[ r[v[@ duo[ qi;g H[ m qJ w'v Hg uj Fjr[G dfY w'v u[

Rphs[ VJ sj faj Hg m42

fi ?jdvs us ep,Dl[ dry dHlsg dri'Zaj wisj ] aJ b,De'G Rplsg faVg urjW dHl

ai%J s[Gsg ] ^ q{G WjvJ lS[ b,e vj w[ lC ujrJeg m r,cg Vdhi dry Ajv qji

dsbJeg m ljdibJ s[ ev r,T w[ bjfS[ dT,c dry Apig qji vrJeg m43

zi sj wv[L@ faVg sgbJ ZqwgbJ ba[ fdirjiw qjh"v } lptjrJ WVjRpS vHg Rph

V{Vajij } h'lBv dry sj?v wirj ds>sj ] m V{Vajij Ap,Bg rjv[ dsV dli` ?jdvs s[ zi hg

bjMsg ]@ Fjr[G Rpl Vjv y.ej lvPw Vhk wgaj uJsj m Rph siblv ?jdvs s[ wga[ h'H[

bdhljVJ sg wsisjV ] ba[ sptg h' w[ rg Rph Rpls[ zi hg bjMsg ] m

?jdvs s[ zi dry V,ug ba[ V{Vajij wiw[ wv[L dfbj idh>sj lg m ba[ u[ dwZi[ V,ug

drbjhg ujr[ aJ ;gVa } h' lwsj dw w'Hg al,vg h'r[ m

df>c uJdsbJ us'G fdhvg rji BJe[ RpKDa[ ?jdvs V[ V,ug } r[dtbj aJ Fjr[G Rph hpS

drbjdhbj ba[ W,DdybJ rjvj lg fi Rpls[ dsv dry dHw rji ;iPi bjdHbj dw V,ug rjwHg

Page 30: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

173

Whpa ?PWlPia lg m ?jdvs sg d;>seg dry `ihj uqjv bjHg fi Rpl} f+[q wiV s[ WjruPs

lqjuw ipaW[ ba[ ujag W.ZVJ wiw[ Rph Rpl Vjv drbjh Vj wirj ldwbj usdw `ihj uqjv V[

ljig d;>seg Rplsj dH>a;ji wgaj m Rph ;gVa } dlbjSg lqNsji Rphs[ W,DdybJ sg qJ h'S

wiw[ Rplsg wsi wisj lg fi.aP ;gVa wsg rg ?jdvs vHg y.eg faVg ljWa Vj h'Hg m Rplsg

d;>seg dry y.eg faVg s[ bFjr wjiS Vgilaj hq[Lj hg wjdHq ihg m Rph l'ysj u[ ;gVa q>V

ujr[ a[ Rph s'rJ Vjv dHVlj` wi[ej m hwPqa r,Dv'G fjW.sg Vj hp.sg a[ Rph Rph} fp,DA[ dWVJ rg

Rphs[ Vjv dVwjh wi lwsj lg m fi hpS Rphsg i;jq>sg a[ dHuj;a ;iPig lg wg faj Rph

dHuj;a s[ s[r[ m dHlvjq dry ujdH; V[@ Rpqi a[ dsv dry ep.ujdHl H[ m dH>u h' ujr[ a[ Rphs[

b>si sj dHw t,fj Fdibj ujH[ m xihj sg upsjHg sj vjdHbj x,B Fp,v ujr[ m rgijV d;>seg dry

Whji bj ujr[ m Rph} qVjRpSj Hg fH[ej m dHw Vrk hIjag sj qp,T W,N ujH[ej m Zg } qJ ba[

Rph} dHw dsvsji Wgrg v,F ujr[eg m V,ug f+da bVri sg dt,y rg Wiwiji lg ba[ Rph bwli

WjeJrjvg uJsj idh>sj lg m V,ug } liri sg w{s a'G qpwa wijRpS a'G v{ w[ Rplsg Zg } vjh"i'G

rjfl dvbjRpS dry bVri sj r,cj I'esjV lg m V,ug ?jdvs a[ bVri s'hJ sg hg

bdhljVq>s lg ba[ us'G lwgVj V[ bjfj w'v dHl Wji[ e,v wgag aJ bjfj a[ Fjb WjlP rg

bVri ba[ V,ug s[ dVwjh vHg ij;g h' eH[ m bVri drbjh wij w[ V,ug } bjfS[ Vjv Ldhi v{

debj fi V{Vajij ?jdvs s[ zi hg Ap,BgbJ dry idh>sg ihg m ?jdvs sg faVg sg rg q"a h'

yp,wg lg m V,ug } dHl e,v sj spt lg dw Rplsg ru%j wiw[ ?jdvs } Whpa rjig wLB RpnjRpSj

dfbj m

1! Rpls[ ep.q h' ujS a[ ?jdvs } u[v% sg hrj tjSg fHg ba[ dHl lsq[ dry Rpls[ dfaj hwgq

ljdhW "̀a h' eH[ m

2! Rplsg Zg wiw[ ?jdvs s[ zi dry dFbjVw NeC[ f{sj h'H[ m faVg V[ bjfS[ W,dybJ lq[a

bjaqsjh wiV sg Zqwg ds,ag m

3! V,ug } v{ w[ b?WjiJ dry ?jdvs s[ d?vj` Whpa ?WiJ AfgbJ u' ?jdvs a[ Rpls[ W,DdybJ

vHg LiqVjw lV m

Page 31: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

174

4! V{Vajij ba[ V,ug s[ Wji[ u' dHv{wLVJ a'G rg Wjbs Whpa r,cg ?Wi Afg dul dry dvdtbj

lg@

RphV[ bjfSg dHw ljWwj qdhWPWj sj dwZi[ h'i drbjh h' ujS df,DA'G Rphs[ fdhv[

tjr.s dry'G urjV Zg } it[v WSjdHbj h'dHbj H[ m fi spVgbJ sj qP>h W.s wiV

vHg Rph} qP>h~W'vg Zg bjtsj H[ m Ijs ih[ dw dHh Rph hg wpCg H[ ughs[ fji'G dfA[G

duh[ s' wav h' eH[ lV a[ qpw,sqj bsjva dry yvsj dfbj H[ m dHh rg faj

v,ej H[ fHg dHh qwjqg rwgv bjfSg Wgrg sj wjav rg H[@ duhCg Whpa V[w a[

q;hWg zijS[ sg lg m44

b?Wji dry Afg dHl ?Wi V[ ?jdvs } dhvj w[ i,t ds,aj lg m Rph Whpa r,cgbJ qplgWaJ

dry rg zWijdHbj Vhk lg fi hpS dHh lsqj Rpl vHg WisjLa wiVj Whpa wdnV lg m ?jdvs

zi'G dVwv uJsj ]@ Rplsj l`i dV,Dw[ df>Dc a'G vjh"i-vjh"i a'G sdibjWjs ba[ sdibjWjs a'G

dV,Dw[ df>c r,v qpCsj ] m spt sg hjva dry Rph bjfSg dq,Bg Vjv upCV sj Rpfijvj wisj ]

fi.aP df>c a'G s' w'h fdhvJ hg Rph dHw c[i[ a'G fjSg fksj ] ba[ i[a fjSg dry z'v w[ WjWj

`igs sg Rpl dqo Vjv uj upCsj ] us'G d;>seg dry sptJ sg dlti h' uJsg ] aJ dxi ljZjiV

qVp,t rg `wgi h' uJsj ] m hpS ?jdvs sptJ sg wpnjvg dry f{ w[ wp.sV WS yp,wj lg m

Vjrv dry V{V ajij bduhj fjai ] dulsj uVq ujegisjig sg hrl wjiV h'dHbj ] m

Rplsg qJ } sjHg hjwJ V[ qig h'Hg wdh w[ Rpl} Ljs' w.uigw'v r[y ds,aj ba[ dxi us'G V,ug }

dHl e,v sj faj v,ej Rphsg vCwg V"rgG uqja dry fC%sg ] aJ Rph bVri a[ ?jdvs sg qss

Vjv V{V ajij } lqju dry rjdfl dvbjRpGsg ] m V{V ajij Whpa hg lqNsji vCwg ] m Rph

bjfSg h{lgba } y.eg ai%J lqNs[ h'H[ rg ?jdvs sg faVg a'G W[dH,uag wirj w[ rg Rph ?jdvs

sg wsi wisg ] ba[ A,pBgbJ dry rg Rph ?jdvs s[ zi hg idh>sg ] m

V{V ajij cjwBi ] m dul } ?jdvs V[ bjfSg W[Bg WSj w[ Rplsg fC%jHg sj tiy rg

RpnjdHbj m V{V ajij } dHw #w'n[$ a'G dvbj w[ lqjuw-ugrV s[S dry ?jdvs sj Whpa r,cj

I'esjV ] m Rph Rpl} bjfSg Zg WSj w[ bjfS[ zi i,tsj ] fi lqju ba[ Rpl sg faVg }

Page 32: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

175

Rplsj dHh drhji fl.s Vhg ] m Vjrvwji bjsiLw ugrV uJy } f+ydva lJld*a l.siF

dry f[L wiw[ Iojio sgbJ drdF>V ZpVgbJ } ;WjV ds>sj ] m

V{V ajij s[ ugrV dry fdCbj dvdtbj V"urjV lvgq btai bjRpGsj ] m Rph ?jdvs w'v

V"wig wisj ] m lvgq wjvq Vrgl rg rg ] ba[ Rpl} ljdha sg rg fPig lq ] m Rph ?jdvs s[

lhjdHw bjxajW Vjv VJ dli` ?jdvs sg dHv{wLV vHg qpdh>q hg yvjRpGsj ] le'G Rph btWjiJ

dry wjvq rg dvtsj ] m

?jdvs } lvgq Whpa fl.s ] Rph yjh.psj ] dw V{V ajij sg Ljsg lvgq Vjv wi[ m lvgq

vjh"i bjfSg x,pxg sg Zg dwiV Vjv dfbji wisj ] ba[ Rplsg dt,y V{Vj f+da rg ] m lvgq }

us'G V{V ajij sg blvgba sj faj v,esj ] aJ Rph dsv'G c'v uJsj ] ba[ drbjh wijRpS

vHg vjh"i yvj uJsj ] m fi.aP us Rpl} dwl[ h'i hg blvgba sj faj v,esj ] aJ dwiV a[

lvgq s'V'G hg drbjh wijRpS a'G dHVwji wi ds>s[ hV m

lvgq Whpa lqNsji ] us'G Rph btWji dry V,ug@ V{V ajij ba[ ?jdvs s[ NPn[ l.W.ZJ Wji[

apqhaJ Fig tWi fC%sj ] aJ Rpl s[ dsv dry ?jdvs vHg h'i rg dH,;a r,Z uJsg ] m Rph V{V

ajij Vjv drbjh wijRpS vHg dabji h' uJsj ] m Rph V,ug a[ V{Vj rjvg ?Wi fC% w[ wdh>sj ] m

q{G H'h' uhgbJ xuPv e,vJ Vjv c'vS rjvj Vhg@ q{G b>wv h'iJ } Wh.p V[dCY r[dtbj H[ m q{G

ujVSj dHh lF NPn H[ a[ q{G bjfS[ H[l NPn sj urjW dvtJej m

x[i uPi[ a[ rjil x[v% h' w[ lwPv A,c ds,aj a[ ?jdvs bfS[ lwPv b,rv V.Wi $a[ dihj a[

xlB crg;V dry q{dB=w fjl wi dvbj m rjil a[ qdvw qpijs bvg dur[G Rphs[ ujVg spLqS

WS eH[ a[ Rph} a[ Rphs[ ?jVrjs } dV>sS s[ f,u v,Fs[ idh>s[ m RpV%J } ci idh>sg Rph dwZi[

l,yg-q,pDyg Whpaj fC%-dvt w[ w'Hg b`li Vj v,e ujr[ m

fgi v,a ljh sj q[vj dV,Dw[ df>c v,esj ] m RpKo[ q[v[ dry w'cg sg t[c rg h.psg ] m fi@ WjWp

l{:-qjS rjvj e,FiP Rph ujegisjig sj bdhljV VhgG v{Sj yjh.psj ^

Page 33: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

176

q{G w"cg dwl[ sg dH,;a-W[dH,;ag rZjRpS vHg VhgG t[csj@ bjfS[ L"Gw } t[csj bJ

a[ dH>u qJergbJ i'BgbJ tj w[ y"ZgbJ b,De[ edhS[ f{ w[ q{G du,a rg debj a[ q{}

tpLg VhgG h'Hg@ le'G y"ZigbJ sg sW[v a[ dhnjCP WS ujrJej m45

BjrJ-BjrJ ajij Vjrv VjdHw f+ZjV Vjrv sj Fiq dliusj ] m q,pt fjai ?jdvs dHw

qhJ VjdHw s[ iPf f+eB h.psj ujfsj ] m dHh fjdwlajVg f>ujWg Vjrv sj lF a'G r,cj Vjrv ] m

dHl dry Vjrvwji Rpo[ s[ drdF>V lqjuw f,tJ } WC[ hg Iojiow T.e Vjv dyaisj ] m dHh

qhJ-wjdr Vjrv ] dul dry fjdwlajV s[ WSV a'G fdhvJ ba[ fjdwlajV WSV a'G Wjbs@

sgbJ f+jfagbJ ba[ wqgbJ } lqjuw drrloj s[ l.siF dry dyadibj ] m

Vjrv yji fgC%gbJ s[ ugrV dWiaJa } dliusj ] m

Vjrv dry bjH[ drdF>V fjai Vjrv s[ q,pt fjai ?jdvs Vjv dl,DZ[ ba[ bdl,DDZ[ iPf dry

upC[ idh>s[ hV m Vjrv dry w'Hg rg b{lg zBVj VhgG dulsj ?jdvs Vjv dl,DZ[ uJ bdl,DZ[ iPf

dry l.W.Z Vj h'r[ m Vjrv sg tjlgba dHh ] dw dHl dry rjfigbj drdF>V zBVjrJ sj

dWiaJa dHw sPu[ Vjv b>ai l.W.Za ] m Vjrv sgbJ yji fgC%gbJ sj dHdahjl blv dry

fjdwlajV sgbJ WsvsgbJ drdF>V lqjuw fdildoagbJ sj dHdahjl ] m dHh Vjrv blv

dry bjZpdVw fjdwlajV s[ lqjuw-ldFbjyjiw ba[ ijuVgaw-bjiow drwjl sg sjlajV

] m dHl} dHl ai%J rg lPaiW,Z wgaj uj lwsj ] m

\1| bj;jsg a'G fdhvJ ujegisjig drrloj m

\2| bj;jsg a'G Wjbs ujegisjiJ sj iju-f+W.Z Rpa[ wW;j m

\3| fjdwlajV sg ai,wg sdibjWjs s[ dyhV s[ iPf dry m

\4| fjdwlajV sgbj dVqV L+[SgbJ sg dqhVa ba[ veV Vjv bjfS[ bjf } RpKyj y,pwS

sg dr,Ddtbj m

?jdvs s[ sjsj ug sj xwgi h'S sj wjiV ujegisji tpLg qph.qs r,v'G ds,agbJ ZqwgbJ

lg m Rpls[ dHw'G dHw f,pai } qji ds,aj ujr[ej a[ sjsj ug V[ cidsbj sj 12 dwv[ ;qgV tpLg

qph.qs s[ Vjq wirj ds,ag m

Page 34: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

177

sjsj ug `wgi h' eH[ ba[ RpV%J sg q"a dul tPh dry dc,e w[ h'Hg Rph tpLg qph.qs vHg

wqjHg sj ;igbj WS eHg m Vjrvwji dHl zBVj ijhgG ujegisji s[ bqjVrg wjiu-drhji

Wji[ s,lsj f+aga h.psj ] m

tpLg qph.qs rv'G fgi v,a Ljh ug sj c[ij lojfa wiVj ba[ Rpl} rg wqjHg sj ljZV

WSjRpSj dHl e,v sj f+qjS ] dw Rph v'wJ sgbJ FjrVjrJ } w{L wi dihj f+aga h.psj ] m

fi ?jdvs s[ dfaj ug sj `wgig dry drLrjl Vj h'Sj@ Rpl} bjvq-xj;v drbwag

WSjRpGsj ] m

Vjrv sgbJ h[n dvtgbJ zBVjrJ wjxg qh,arfPiV hV duV%J a'G wpN dl,DB[ rg dVwvs[ hV ^

_?jdvs s[ Fij IPVl sj xwgi h'Sj ba[ qdvw qpijs bvg sj tpLg qph.qs rJe r,c[

rc[dibJ sg fi.fij bVplji c[dibJ } wqjHg sj ljZV WSjRpSj m

_sjsj ug ba[ IPVl } Rpls[ dfaj ug dsqjeg a"i a[ wq;'i lqNs[ lV dHl vHg RpV%J V[

w'dLL wgag dw dhwqa dl,t w[ Rph bjfS[ dfaj ba[ fpai IPVl } d;hVg a"i a[ awCj wiVe[ m

_?jdvs u' fC% dvt[ w[ y.e[ V.Wi v{ w[ vjh"i rwjava fjl wiw[ sdibjWjs dry dHw

lxv rwgv s[ a"i a[ lojfa h.psj ] m

_ujegisji qdvw qpijs bvg sj fpai rjdil bvg bda siu[ sj VjvjdGHw ba[ ?jdvs

Vjv Hgitj wisj ] m ?jdvs sj fdirji ba[ rjdil bvg sj fdirji blv dry bjZpdVw

fjdwlajV sj lqjuw Iojio ] m

_ujegisji ba[ bjq ljZjiV ugrV Waga wiV rjv[ v'wJ sg sptJaw sjlajV ] BjrJ

BjrJ ajij m

_Vjrvwji V[ rjil } W[b"vjs h'S wiw[ ujegisjig f+oj s[ taq h'S sg l.FjrVj r,v

l.w[a wgaj ] m

dHl dry w'Hg L,w VhgG dw ?jdvs s[ ugrV dry du>VgbJ rg zBVjrJ rjfisgbJ hV ba[

Rplsg bjaqj } rvP.ZisgbJ hV RpV%J dry ?jdvs sj w'Hg s'L VhgG le'G r,t-r,t ldqbJ dry

Page 35: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

178

ujegisji u' ?jdvs sg h.psg ai,wg VhgG ui lws[ Rpls[ ugrV dry qpLwvJ f{sj wis[ idh>s[

hV m ?jdvs lpy[a drbwag rJe dHV%J ljigbJ qpLwvJ sj ljhqSj wisj ] m

?jdvs s[ ugrV dry rjfigbJ qpt zBVjrJ Rpls[ ugrV } a=jlsw WSjMsgbJ hV m

\1| ?jdvs sj `ihj Vjv f+[q u' lqjuw Vj WijWig ba[ ujag W.ZVJ a[ eigWg sg F[Bj yC%

uJsj ] dHh ?jdvs s[ sptJa sj wjiV WSsj ] m

\2| ?jdvs sj V,ug s[ l.W.ZJ a'G dWvwpv hg bVujV h'S s[ WjruPs rg Rpl } WsVjqg

ldhSg f{Gsg ] ba[ dHh dHw NPng WsVjqg Rplsg ljig d;>seg } s,ptJ dry fj s[Gsg ] m dHl

WsVjqg wjiV dfaj sg q"a h.psg ] m

\3| V{V ajij } w'n[ s[ Viw dry'G w,T w[ lqjuw ugrV s[ Vjv-Vjv Rpl} cjwBi

WSjRpS sj V[w w.q ?jdvs rv'G wgaj uJsj ] fi dHl dry'G rg Rpl} z'i l.ajf dry'G v.zSj

f{Gsj ] m

\4| ?jdvs } bl{GSWvg sgbJ y'Sj vCVgbJ Whpa qdh>egbJ f{GsgbJ hV m ujegisji

b{wlgc{GB s[ WhjV[ Rplsg faVg ba[ qJ } qirj ds>Ds[ hV m

?jdvs dqhVag dHqjVsji@ lqju l[rw fdC%bj dvdtbj@ s[L sg l[rj wiV rjvj@ w"qg

f,Zi s[ qldvbJ } lqNS rjvj b>ai ijLBig f,Zi a[ rjfisgbJ zBVjrJ sg dlhaq>s lqN

i,tS rjvj@ QigW v'wJ sg qss wiV rjvj@ bduhj l?l ] duls[ qpwjWv[ dry dxi rg qdvw

rjil bvg dHv{wLV dry du,a uJsj ] m dHl sj wjiV L+[dSw lqju dry dVdha ] dwl[

drbwag s[ ydi,ai dry Vhk m

\5| ?jdvs vHg lji[ lsq[ FpvS I'e hV fi V{Vj } Rplsg it[v s,lSj Rpls[ spt sg b>aq

fgC%j ] ba[ lPxgq,a bVplji us'G qV,pt bda sj sptg h.psj ] aJ dxi blv dry Rph s,ptJ sg

wpnjvg dry f{ w[ l'Vj h' uJsj ] m

BjrJ BjrJ ajij Vjrv dry fjdwlajVg f>ujW dry RpFi[ dlbjlg ldFbjyji ba[ v'wJ s[

bjq ugrV } Whpa tPWlPia T.e Vjv dWbjV wgaj ] m

Page 36: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

179

ujegisjig f+W.Z dry q[vj qpljhr[ hg v'wJ s[ qV'i.uV sj ljZV lV ba[ v'w q[dvbJ sg

Rpcgw dry bjfS[ ugrV } b,De[ a'ig i,ts[ lV m wJc 10 dry Vjrvwji V[ q[dvbJ sj d;wi

widsbJ dwhj ] dw v,a Ljh sj q[vj hjCg largG LpiP h.psj a[ slrg } btgi h' uJsj m dHh q[vj

?jdvs s[ df>c dV,Dw[ df>c dry v,esj m dHl q[v[ s[ lifila qdvw qpijs bvg h.ps[ m dHl q[v[

dry du>Vg rg qjdHbj uJ h'i rlaPbJ yC%sgbJ ljdibJ s[ qjvw qdvw qpijs bvg hg hp.s[ lV m

dHl q[v[ a'G hg df>c dry VrJ ljv yC%sj ba[ v'w VrJ v{S s[S rg dHl[ q[v[ a'G hg wis[ m

q;ji Rpa[ T'v r,us[ Vjy ejS[ h.ps[ w"cgbJ a[ z'v h.ps[ m df>c sj hi W.sj ipdNbj h.psj m

tjS-fgS sgbJ yguJ sg drwig h.psg m

dHl dry fjdwlajVg ldFbjyji ba[ igaj ilqJ } rg dwbjV wisj ] m

fgi idhqa bvg Ljh s[ q[v[ a'G wijHgbj h'HgbJ l.pVaJ Wiwa rjvgbJ h.psgbJ V[ m

WjvJ s[ zi r,ddcbJ h' w[ f,pai u.qs[ V[ a[ sPu[ Rph A[ag ngw h' uJsgbJ m46

fgiJ s[ q;jiJ } dwr[G bwgs[ bVplji lj` wgaj uJsj lg Vjrvwji dvtsj ] m

fdhv[ dsV q;ji } eplv dsaj uJsj@ ughs[ vHg V[C[ a[C[ s[ df>cJ s[ qjLwg

WdhLag bjfSgbJ qLwJ v{ w[ bjH[ h.ps[ m bwgsa q>s qis@ b"iaJ a[ W.s[ zC[@

WjvBgbJ a[ fgf[ Fi Fi w[ dvbjRpGs[ m epvjW sj w.q qdvw qpijs bvg rg LpiP

wisj@ x[i q[v[ sg wq[Bg s[ q{GWi q;ji RpKa[ VrgG yjsi yC%jHg uJsg@ x,pvJ s[ hji

drAjH[ uJs[@ epvjW sj biw dACdwbj uJsg@ beiW,agbJ ZptjSgbJ uJsgbJ@

spbj fC%g@ avjra h.psg a[ wrjvJ sg rjig bj uJsg m47

BjrJ-BjrJ ajij Vjrv dry s' drbjhJ sj d;wi wgaj debj ] dHw aJ bWspv vagx sj

drbjh u' r,Dc[ df>c h'Sj lg ba[ sPuj ?jdvs sj drbjh dHhVJ drbjhJ dry'G Lj} fjdwlajV s[

ldFbjyji igag dirj;J Wji[ ujSwjig dqvsg ] m

bWspv vag` sj drbjh qpvrjdSbJ sj drbjh lg m

qpvrjdSbJ sg u>E bjHg@ y,pf-ypfgag m b,De[ b,De[ lji[ W,egbJ sjC%gbJ rjv[

q"vrg m h,oJ dry t>PcgbJ m dliJ RpKa[ wvx v,egbJ f,eJ uJ B'fgbJ m q'dTbJ RpKa[

Page 37: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

180

r,Dc[ ipqjv \bqjq[| WhpdabJ s[ w,fC[ dy,DB[ m v,Dn[ sgbJ vjwsgbJ m dwl[-dwl[ sg

Lvrji m v.q[ wpCa[ m rc[dibJ s[ dHw h,o t>PcgbJ sPu[ h,o dry alWgbJ m dT,c rZ[

h'H[ m!!!df,DA[ urjV q"vrg@ wjig hj`u a[ Vjba trJ dwlq s[ q>pDc[ m Ljh wjvgbJ

y'fCgbJ h'HgbJ sjC%gbJ rjv[@ vjv-lPhgbJ e,v%J@ b,tJ dry lpiqj m wV'VgbJ dry

epvjW a[ dHai s[ a.PW[ m48

df>c sgbJ wpCgbJ V[ dl,nSgbJ ds,agbJ m

W'avJ fgw[ dVwjh h'dHbj m dVwjh a[ N,B-f,B Hg h' debj fi spbj v.qg h' eHg m

v'wg l"C[ f{ eH[ fi L,igba sgbJ e,vJ s,lSgbJ a[ ;iPig h.spgbJ V[ m!!!btgi spbj

q,pw eHg a[ Aphji[ r.c[ ujS v,e fH[ m Aphji[ r.cS rjvj VjHg rg t"i[ b,Ddwbj-

o,Ddwbj h'dHbj lg RphV[ v'wJ RpKa[ dH>u Aphji[ l,pDB[ dur[G eC%j rlsj h'r[ m49

drbjhJ dry F.cJ sgbJ i"SwJ@ wpCgbJ s[ ega ba[ dl,nSgbJ drbjh sg i"Sw } rZjMs[

hV m

BjrJ-BjrJ ajij Vjrv dry Vjrvwji V[ qph.qs qVLj Ijs V[ s[L~r.c s[ sptJa }

dyadibj ] m dHh dHw bduhj sptJa ] dul} Rphg rZ[i[ lqN lwsj ] dulV[ bjfS[ h,ck

h.TjdHbj h'r[ m dHh sptJa f>ujWg ljdha ba[ tjl wiw[ f>ujWg evf sj bdhq b>e ] m

Vjrvwji V[ dHl Vjrv dry fPir lpa.aiaj wjv s[ lJN[ ldFbjyji } f[L wgaj ] m fi.aP r.c

sg d`iwP hV%[ig dry dwr[G Rph dHw sPu[ s[ spLqS WS eH[ ujfs[ lV m

Vjrv dry s' dh>sP dl,t fdirrjiJ sg Ziq aWsgvg } f[L wgaj debj ] m Fea ijq Vjq

sj lpdVbjij u' dh>sP a'G qplvqjV h' debj ba[ rvg qph.qs s[ Vjq Vjv idhS v,ej m us' s[L

r.c s[ i"v[ fH[ aJ df>c s[ v'w Rpl} w{Gf dry A,c bjH[ fi faj VhgG Rpls[ qV dry wg

bjdHbj m RphV[ bjdtbj

##lj} rjfl v{ y,Dv[!!!blJ dh>splajV VhgG ujSj!!!blgG qplvqjV h' ujrJe[ m$$50

df>cJ dry s[L sg r.c ba[ bjujsg sgbJ e,vJ h.psgbJ m i'; tWiJ dqvsgbJ dw b{V[

qplvq@ dh>sP dl,t qji ds,a[ lV m dxi h"vg-h"vg dHvjw[ s[ dh>sPbJ-dl,tJ w{Gf ujSj LpiP wi ds,aj m

Page 38: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

181

le'G FjHgyji[ rjv[ qplvqjV e,dcbj@ t'dabJ Rpa[ RpV%J sj lqjV a[ Wjv W,y v,s w[ bjf bfCj

bjRpGs[ lV m

dh>sP dl,t rg RpV%J qplvqjVJ a'G dHhg bjl i,ts[ lV dw u[wi qplgWa fHg aJ Rph dHw sPu[

sj ljo s[S ba[ u[wi dh>sP dl,tJ } A,c w[ ujSj dfbj aJ Rph ljij wpN bjfS[ qplvq FijrJ }

hg s[ w[ ujSe[ m

x[i i"v[ dFbjVw iPf ZjiV wi eH[ m LdhiJ dry hi fjl[ b,eJ v,eS sgbJ ?WiJ

bjMsgbJ ba[ v'w dHw sPu[ s[ spLqS WS eH[ lV m aju[ V[ l{sP aitjS } dh>sP-dl,tJ sj Ùav

wiV vHg dabji wgaj m Rph wj`dvbJ } uJs[ v'wJ sg dh`jua wiV vHg df>Dc'G aju[ a[ l{sP sg

dcRPBg v,eg fi l{sP V[ dHw Wp,TC[ bjsqg u' wj`v[ a'G dfA[ idh debj lg sj wav wi ds,aj m

Rpl W;pie Vj aJ aivj dq>Va wgag a[ Vj hg i'dHbj ygdwbj m dHl zBVj sj l{sP s[ dhis[ a[

edhij lsqj v,ej m

LjdHs Rph w'Hg Whpaj Hg QigWCj a[ w,vj duhj xjvaP W.sj lg m Yl dHh wg wgaj@

b,De[ Hg q'H[ h'H[ W.s[ } qji Adcbj m fi RphV[ bjfS[ bjf } al,vg ds,ag RphV[

dHh lrjW sj w.q wgaj H[ m dHw wj`i } a[ uh,Vpq bfCjdHbj H[ m Rph} aju[ sg

e,v Ijs bjHg@ W.sj qjiV sj bjfSj dHw lrjs hp.sj H[ fi Rph} a[ w'Hg lrjs

Vhk bjdHbj m le'G wav h'S rjv[ sgbJ dW,B~dW,B a,wsgbJ b,tJ Rphs[ dZbjV'G

dVwvsgbJ Hg Vhk lV m$$51

dHl zBVj V[ Rpl } dhvj w[ i,t ds,aj ^

##Rphs[ dfA'G v'wJ Rph} wsg h,ldsbJ W'vdsbJ Vhk r[dtbj m Rph b,De[ hg z,B

W'vsj lg hpS dWvwpv Hg yp,f h' debj m!!!v'wk Vqj; fC% w[ uj ih[ hp.s[ a[ Rph rp;P

wisj ds,lsj@ dHLj sg Vqj; a[ h'i rg dyi Vjv fC%sj m52

dHr[G vdhSj dl>z rg bjfSj s[L ujdHsjs A,c w[ Vhk ujSj yjhp.sj lg ba[ RplV[ bjfS[

fdirji Vjv lvjh wiw[ Ziq WsvSj rZ[i[ Rpdya lqdNbj m Fjr[G fdirji fdhvJ dHl e,v }

Page 39: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

182

q>VS vHg dabji Vhk lg fi df,DA'G hjvja qjC[ h'S wiw[ Rpls[ fdirji V[ Ziq aWsgv wiV

sj `{lvj wi dvbj m

;p.q[ sj dsV lg m qlga dry dHw,n h'dHbj m!!!vdhSj dl>z a[ Rphs[ fp,aiJ rjig rjig

dahjia tjdVbJ w'v W{n[@ VjHg a'G w[l wBrjH[@ ughs[ Vjv RpV%J sgbJ LwvJ

Wsv eHgbJ m!!!wvqj fC% w[ Rph qplvqjV h' eH[ m lji[ v'w RphVJ }@ qdvw qpijs

a[ q"vrg bWspv wigq } qpWjiwWjs ds,ag m53

?jdvs s,lsj ] dw dwr[G dWhjig vjv } ajuj qjiV vHg apdibj dxisj lg ba[ tjdvs s[

dfaj ug V[ dWhjig s[ lji[ fdirjiJ } LiV ds,ag ba[ RpV%J s[ lqjV lq[a w{Gf dry A,cS vHg

api fH[ m fjdwlajV dry'G dh>sP~dl,t awigWV uj yp,Dw[ lV ba[ fVjhegi dh>splajV a'G bj ih[

lV m v'wJ } ila[ dry spLrjigbJ ba[ wdnVjHgbJ sj ljhqSj wiVj dfbj lg m h"vg h"vg tjvg

ziJ dry qphjdui bj w[ r,l ih[ lV m

dHw dsV tjdvs sg wvjl dry RpV%J s[ qjlBi ug V[ spt Fig sjlajV lpSjHg@

q{G i'fC Ldhi dry bjfS[ rjvs{V a[ Wgrg W,DdybJ } Vjv v{ w[ dVwdvbj m blk

bjfP> Vhk dVwv[ dltJ ;Wislag w,DdTbj@ fHg ujY bjfS[ fjdwlajV m lF wpN

t'h tpl w[ vp,B~fp,B dvbj m blk i'fC dry dWvwpv tjvg h,o dVwv w[ f{sv apis[

ih[ a[ ija Vdhi lidh>s s[ w.T[ qldus v,wC Ljh dry w,Bg m54

#BjrJ BjrJ ajij$ Vjrv s[ Vjq Wji[ lji[ Vjrv dry dli` dHw rji d;wi bjMsj ] ba[

Rph rg dVijLjrjsg lpi dry usdw blqjV $a[ w'Hg w'Hg BjrJ BjrJ ajij yqwsj ] m fi.aP us'G

Rplsg bjfSg faVg Vjv fdhvg qpvjwja hp.sg ] aJ Rpl} qdhlPl hp.sj ]@

Wjig dry'G y.V a[ Vhk dsl dihj lg fi hi fjl[ dlbjv sg yjVSg drAg h'Hg lg m

blqjV dry BjrJ BjrJ ajij ds,lsj lg@ Rph rg dx,wj dx,wj m RphV[ dHw~dHw ajij

xi'v w[ r[dtbj fi dwl[ aji[ dry w'Hg lPia Vj ds,lg m55

Page 40: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

183

Vjrv dry bVri bduhj fjai ] u' ?jdvs Vjv LpiP a'G v{ w[ b?gi a,w updCbj idh>sj

] m Rph bjfSg lPN~WPN Vjv@ df>c dry #zpdqbjiJ sj qp>cj$ w.qk wqgV btrjRpS Vjv'G Ldhi

dry r,lS } fdhv ds>sj ] m

fdhvJ RphV[ bjij qLgV vjHg a[ bjfS[ df>c s[ Hg Vhk@ wHgbJ df>cJ s[ aitjS a[

drhv[ qp>DdcbJ } i';eji v,F debj m x[i RphV[ ljWS sj wjitjVj vjdHbj a[ h'i

wHg o'C%J fC[ a[ bVfC% tf eH[ m fdhvJ bjC%ag@ rfjig@ n[w[sji a[ f{l[ rjvj W.sj

lg hpS wjitjV[sji rg h' debj lg m56

bVri lqju l[rj wisj bj dihj lg m V,ug } liri sg w{s a'G ApcjRpS V{Vj } vjh"i sg

hgij q>cg dry'G rjfl dvbjRpS dry Rphsj fPij I'esjV lg m

df>cJ dry w.qgbJ Vjv Ws~lvPwg hp.sg idh>sg lg@ ughsj sjb v,esj Rph bVri

w'v b,fC uJsj m Rph Rph} dwl[ Vj dwl[ w.q vj s[Gsj m h"vg h"vg df>cJ dry'G RpKn w[

Whp. lji[ w.qg~wjig Ldhi bj r,Dl[ m57

?jdvs a[ bVri V[ dHw wq[Bg WSj vHg lg m dHh wq[Bg Ldhi a[ df>cJ dry wHg qVlPW[

WSjMsg idh>sg@ duV%J } bqvg lPia s[S vHg bVri lF a'G b,De[ hp.sj m

#BjrJ BjrJ ajij$ Vjrv dry Vjrvwji V[ fjai Rpljig } s' L+[SgbJ dry r.dcbj ] m hi

y.e[ fjai sg y.debjHg a[ Wpi[ fjai sg WpdibjHg } Rpl s[ lqjuw dfA'wC s[ l.siF dry

dyadibj ] m

##u[ ?jdvs sj dHWvgl rjil lg a[ x[i WjlP sj dHWvgl VPij lg m dHw fjl[ a[ Rphsg

wsi a[ ajig` h' ihg lg a[ sPu[ fjl[ ljd;LJ m Rph b,De[ rg dHvjw[ sj qLhPi

dtcwji lg fi LgLq dl>z Vjv qpwjWvj du,a w[ Rphsg qLhPig sPi~sPi agw b,fC

eHg lg m$$58

Vjrv BjrJ BjrJ ajij fjdwlajV f>ujWg VjrvJ s[ agu[ s"i s[ dHdahjl dry dHw bduhg

evf~iyVj ] duhCg ujegisjig~fP>ugrjsg ijul,aj s[ enu'C } bjfSg lgdqa lqi,oj s[

WjruPs rg v'waJadiw T.e Vjv RpV%J sgbJ rZgwgbJ } vvwjisg f+aga hp.sg ] m dVqV

Page 41: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

184

L+[SgbJ sg hji ijhk Vjrvwji riaqjV ijul,aj s[ Z,Dw[ ba[ RpV%J s[ s.Fg dwisji sj fisj`jL

wisj ] m Rph lojfag sgbJ yjvJ@ fpdvl sj dwisji@ ep.dcbJ sj V{KBriw ba[ Wpi;Pbj

V[ajdeig sj brjq dri'Zg drhji } Rph dVqV L+[SgbJ sgbJ d;bjsagbJ s[ l.siF dry f[L

wisj ] m lojfag dVqV L+[SgbJ } ijulg dfC dry sj?v h'S a'G riusg hg Vhk le'G hi hirj

ria w[ RpV%J } dHl dry'G Wjhi rg lp,Bsg ] m aqjq dri'ZajrJ a[ r,Dl'G Wjhig ijuVgaw hjvaJ

s[ WjruPs rg tjdvs brjq f,tg fjdwlajVg lqju s[ Fdr,t sj dyhV f+aga hp.sj ] m iPf~iyVj

sg ds=LBg a'G Vjrvwji lq,Ddlbj } Rpls[ ijuVgaw-bjiow l.siF a[ lJld*aw Vphji $y hg

f+dadW>Wa Vhk wisj le'G fjaiJ s[ ydi,ai sgbJ drbwagea ?jlgbaJ } rg dyaisj ] m dHh

dyaiS Rpl} Iojiorjsg VjrvwjiJ sg w'Bg dry Ljqv wisj ] m

hrjv[ ba[ dB,fSgbJ

1! wiV{v dl>z do>s@ #fjdwlajVg f>ujWg Vjrv$@ fjdwlajVg f>ujWg ljdha sj l.t[f ujdH;j@ f>DV[ 83-

84!

2! wiV{v dl>z do>s \l.fj!|@ `?i uqjV s[ Vjrv@ f>Vj 44!

3! lr{ljyg@ lPhg lr[i@ f>Vj 121!

4! Joanne Maher, (Senier Echbor), 'The Europa World Year Book 2007' Haines House, 21

Johan Street, London, WC1N2BP, United Kingdom, 2007, pp. 3466-85.

5! lr{ljyg@ lPhg lr[i@ f>Vj 122!

6! Rphg@ f>Vj 127!

7! Rphg@ f>Vj 129!

8! qph.qs qVLj Ijs@ BjrJ BjrJ ajij@ f>Vj 454!

9! Rphg@ f>Vj 455!

10! Rphg@ f>Vj 456!

11! Rphg@ f>Vj 456!

12! Rphg@ f>V[ 456-457!

13! Rphg@ f>V[ 461-62!

Page 42: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

185

14! Rphg@ f>Vj 23!

15! Rphg@ f>V[ 30-31!

16! b"iaJ sg W.stvjlg Wji[@ f>Vj 29!

17! Rphg@ f>Vj 174!

18! Rphg@ f>Vj 175!

19! Rphg@ f>Vj 314!

20! Rphg@ f>Vj 315!

21! Rphg@ f>Vj 353!

22! Rphg@ f>Vj 353!

23! Rphg@ f>Vj 354!

24! Rphg@ f>Vj 356!

25! Rphg@ f>Vj 357!

26! Rphg@ f>Vj 357!

27! Rphg@ f>Vj 358!

28! Rphg@ f>Vj 425!

29! Rphg@ f>Vj 435!

30! Rphg@ f>Vj 442!

31! Rphg@ f>Vj 451!

32! Rphg@ f>Vj 452!

33! Rphg@ f>Vj 452!

34! Rphg@ f>Vj 453!

35! Rphg@ f>Vj 454!

36! Rphg@ f>Vj 454!

37! Rphg@ f>Vj 462!

38! Rphg@ f>Vj 81!

39! Rphg@ f>Vj 207!

40! Rphg@ f>Vj 171!

Page 43: v'wa.aig drrloj dry dVqV L+[SgbJ sg sptJa~l.r[sVj ^ #BjrJ ...shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/96948/13/13 chapter 7.pdf · V jv dHw duhg ] m ijul a j a w jdW; #R fi r jv[

186

41! Rphg@ f>Vj 458!

42! Rphg@ f>Vj 296!

43! Rphg@ f>Vj 296!

44! Rphg@ f>Vj 454!

45! Rphg@ f>V[ 51-52!

46! Rphg@ f>Vj 46!

47! Rphg@ f>V[ 46-47!

48! Rphg@ f>Vj 139-140!

49! Rphg@ f>Vj 142!

50! Rphg@ f>V[ 92!

51! Rphg@ f>Vj 371!

52! Rphg@ f>Vj 372!

53! Rphg@ f>Vj 375!

54! Rphg@ f>Vj 379!

55! Rphg@ f>Vj 262!

56! Rphg@ f>Vj 270!

57! Rphg@ f>Vj 270!

58! Rphg@ f>Vj 59!