Upadek muru berlinskiego jako przyklad delegitymizacji

© Copyright by Jakub Jakubowski, Poznań 2011. Wszelkie prawa zastrzeŜone. 1

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Upadek muru berlińskiego jako przykład delegitymizacji symbolicznej

Mgr Jakub Jakubowski

Wydział Nauk Politycznych i Dziennikarstwa

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Poznań 2011


1. Wstęp

Upadek muru berlińskiego stanowi jeden z punktów zwrotnych w historii Europy i

jedno z najwaŜniejszych wydarzeń, które wywarło znaczący wpływ na dzisiejszy kształt

Starego Kontynentu. Ten symboliczny akt dekonstrukcji i jednocześnie budowy nowego

porządku wpisał się w okres jesieni ludów, jako moment zwrotny w historii Niemiec –

państwa, które w Europie odgrywało i odgrywa istotną rolę. Owe znaczenie w okresie zimnej

wojny było o tyle istotne, iŜ na terytorium kraju, podzielonego wskutek uzgodnień

jałtańskich, znalazła się linia styczności między wrogimi obozami państw kapitalistycznych i

socjalistycznych. „śelazna kurtyna” rozdzielała więc od lat 40` XX wieku nie tylko dwa

państwa niemieckie, ale i dwa antagonistyczne bloki róŜniące się między sobą pod względem

politycznym, ekonomicznym i militarnym. Budowany od 1961 roku mur berliński dzielący

stolicę historycznych Niemiec podobnie jak całe państwo na dwie strefy wpływów, stanowił

bardzo istotny symbol, wręcz zmaterializowanie słynnej kurtyny ze słynnego przemówienia

Winstona Churchilla z 5 marca 1946 roku. Dopiero zmiana polityczna 1989 roku

spowodował, iŜ granica ta została przełamana, co otworzyło drogę do zjednoczenia Europy po

niespełna pół wieku stanu napięcia oraz rywalizacji ideologicznej i politycznej.

Mur berliński stanowi w historii powszechnej bodaj najbardziej charakterystyczny

symbol podziału Europy i jej reintegracji w 1989 roku. Ten 156-kilometrowy system

umocnień, zapór, zasiek i okopów stanowi najpopularniejszą wizualnie ikonę

dwubiegunowości świata, łatwą w swojej prostocie do odczytania w zbiorze

skomplikowanych komunikatów symbolicznych wymagających częstokroć umiejętności

erudycyjnych i znajomości historycznych kontekstów. Budowla ta – jeden z dwóch

najpopularniejszych murów świata – posiada zgoła odmienną wymowę symboliczną w

porównaniu ze swoim chińskim odpowiednikiem. Ten wszakŜe stanowił fortyfikację obronną

mającą obronić cesarstwo przed zagroŜeniem zewnętrznym – najazdem ludów z Wielkiego

Stepu. Mur berliński natomiast miał za zadanie odseparować od siebie przedstawicieli

jednego narodu, w sposób sztuczny dzieląc niemiecką stolicę na dwie części. Budowla stała

się więc symbolem podziału państwa wskutek narzucenia przez obce mocarstwa granic stref

wpływów, co stanowiło źródło dalszych, znacznie dalej idących antagonizmów politycznych,

ekonomicznych, kulturowych, społecznych i innych. Mur sam w sobie, jako fizyczna bariera,

która uniemoŜliwiała swobodne poruszanie się po de facto jednolitym narodowo terytorium,

stał u podstaw jego obalenia, co zapoczątkowało wielomiesięczny okres przemian w

Niemczech. 9 listopada 1989 roku istniała wszakŜe silna potrzeba usunięcia swoistej „drzazgi


w oku” jaką stanowiła wysoka na 3,75 m ściana dzieląca historyczną stolicę Niemiec.

Zlikwidowanie betonowych płyt nie miało bynajmniej znaczenia czysto technicznego,

ułatwiającego przedostanie się do nowo otwartej części miasta. Upadek muru stanowił

natomiast negację istniejącego porządku, poprzez usunięcie z przestrzeni miejskiej wizualnej

granicy, w której skupiały się negatywne emocje, co skutkowało wzmocnieniem stanów

afektywnych mieszkańców Berlina. Nie bez racji Timothy Garton Ash pisał o przyczynach

rewolucji roku 1989, iŜ „pierwszym czynnikiem był sam mur” 1.

Upadek muru berlińskiego uznawany jest takŜe za symbol schyłku zimnej wojny jako

okresu historycznego, zamkniętego w ramach II wojny światowej i tzw. „jesieni ludów”.

Częste i skądinąd słuszne są tu uwagi polskich historyków i publicystów co do wtórności

wydarzeń w Berlinie w porównaniu ze zmianami systemowymi w Polsce. W tej kwestii

symbolika okrągłego stołu czy wyborów 4 czerwca mogłyby stanowić alternatywy w

postrzeganiu wydarzeń z 1989 roku w zbiorowej świadomości. Warto więc w tym miejscu

zadać pytanie: dlaczego tak się nie stało? Po pierwsze wydaje się, Ŝe Ŝadne z wydarzeń w

Polsce składających się na okres przemian ustrojowych nie delegitymizowało w sposób tak

jednoznaczny systemu autorytarnego, jak się to stało w Niemczech. Tranzycja sprowadzona

do zawarcia układu PZPR z opozycją, wieloetapowość tego procesu jak i brak wyraźnego

uczestnictwa w zmianie politycznej mas sprawiły, iŜ „polska rewolucja” stanowi ciąg

pokojowych zdarzeń prowadzących do ogólnie przyjętego kompromisu. W NRD natomiast,

zmiany miały burzliwy charakter, lepiej odpowiadały definicji rewolucji, co sprawia, iŜ był to

bardziej wyrazisty akt sprzeciwu wobec systemu. Po drugie natomiast, wydarzenia w Berlinie

miały charakter bardziej widowiskowy i skonsolidowany, co stanowi istotny czynnik, w

szczególności w odniesieniu do formy funkcjonowania mediów masowych. Te z kolei, jako

platformy informacji między nadawcą – demonstrującymi, a odbiorcą komunikatu –

społecznością światową przyglądającą się przemianom rewolucyjnym – stanowiły juŜ

znacznie wcześniej niŜ pod koniec lat 80. element silnie kształtujący obraz rzeczywistości. W

szczególności dotyczy to społeczeństw „świata Zachodu”, które bywają punktem odniesienia

dla innych kręgów kulturowych. Stąd, jak się wydaje, szczególna rola upadku muru

berlińskiego jako symbolu przemian ustrojowych w Europie Środkowej i Wschodniej, w

świadomości zbiorowej społeczeństw Zachodu, ale teŜ całego świata.

Dlatego teŜ upadek muru berlińskiego uznać naleŜy za przykład delegitymizacji

symbolicznej systemu politycznego w NRD oraz – w tym specyficznym przypadku – status

1 T. G. Ash , Wiosna obywateli. Rewolucja 1989 widziana w Warszawie, Budapeszcie, Berlinie i Pradze, Londyn 1990, s. 45.


quo sytuacji podzielonego terytorium historycznej Rzeszy Niemieckiej. Pod pojęciem

delegitymizacji symbolicznej rozumie się tutaj działania mas społecznych wobec obiektów o

symbolicznym charakterze wyraŜone w formie dezaprobaty dla norm, instytucji i wartości

politycznych zawartych w owych symbolach. W myśl teorii Davida Beethama działania te

przybierają formę delegitymizacji przez zachowania2 – w omawianym przypadku – przez

wyraz zbiorowego sprzeciwu wobec istnienia symbolu podziału państwa i kontynentu. Akt

ten stanowi jednocześnie wstęp do dalszych, głębszych przemian nie tylko w wymiarze

symbolicznym, ale w szerszym kontekście: politycznym, ekonomicznym i społecznym.

2. Usankcjonowanie i delegitymizacja istnienia muru berlińskiego

Powstanie muru berlińskiego – systemu umocnień granicznych izolującej Berlin

Zachodni od Niemieckiej Republiki Demokratycznej – nastąpiło w 1961 roku, jednak

korzenie owej budowli – symbolu sięgają roku 19463. Z punktu widzenia niniejszego artykułu

najbardziej istotne wydają się być kwestie przyczyn powstania muru i jego upadku. W

warunkach władzy o znamionach totalitaryzmu, o jakiej moŜna mówić w przypadku NRD,

oraz z powodu wyjątkowych uwarunkowań geopolitycznych jakie towarzyszyły momentowi

historycznemu ponownego rozczłonkowaniu niemieckiej państwowości, kwestię przyczyn

naleŜy tu rozpatrywać z dwóch punktów widzenia. Po pierwsze, moŜna mówić o przyczynach

oficjalnych, które przedstawiły władze Niemieckiej Republiki Demokratycznej – państwa,

które było inicjatorem budowy muru. Warto juŜ na wstępie podać, iŜ od momentu

zainicjowania tworzenia pasa umocnień, aŜ do roku 1989 przyczyny te przez propagandę

wschodnioniemiecką były eksponowane w sposób jednoznaczny i niezachwiany, co miało

stanowić podstawę do społecznego uznania stworzenia buforu bezpieczeństwa. Po drugie

jednak, analiza źródeł historycznych wskazuje, iŜ przyczyny faktyczne budowy muru

berlińskiego były zgoła inne. Te – z powodu jednoznacznie represyjnego charakteru w

odniesieniu do własnych obywateli NRD – pod Ŝadnym względem nie mogły być społecznie

zaakceptowana, co stanowiło istotny problem dla legitymizacji tworzenia bariery między

dwoma częściami miasta.

Zgoła inną kwestię stanowią wydarzenia historyczne związane z upadkiem

berlińskiego muru. Stroną dokonującą symbolicznej delegitymizacji, która uwidoczniła się w

2 Zob. D. Beetham, Legitymizacja władzy, [w:] red. J. Szczupaczyński, Władza i społeczeństwo, Warszawa 1995, s. 288. 3 A. Centkowska, Mur berliński. Od podziału do jedności Niemiec, Toruń 2005, s. 7.


formie rozbiórki pasa umocnień, były masy społeczne, które po okresie „obywatelskiego

marazmu” przejęły kontrolę nad rozwojem wydarzeń i doprowadziły do sytuacji

rewolucyjnej. Nieodwracalność tego procesu i brak moŜliwości jakiejkolwiek kontroli ze

strony władzy stanowią bez wątpienia siłę napędową wydarzeń z końca 1989 roku i „moment

zapalny” skutkujący w dalszej perspektywie zjednoczeniem Niemiec.

Budowa muru berlińskiego rozpoczęła się w nocy z 12 na 13 sierpnia 1961 roku,

oficjalnie z powodu moŜliwości przedostania się agentów państw zachodnich (w

szczególności z RFN) do Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Propaganda

wschodnioniemiecka określała mur jako „antyfaszystowski wał obronny” (antifaschistischer

Schutzwall), gdyŜ władze zachodniej części Niemiec uznawane były poniekąd za

kontynuatora reŜimu hitlerowskiego, na czym była budowana odrębność państwowa NRD.

Mur berliński miał więc być formą zabezpieczenia obywateli NRD przed osobami z zewnątrz.

W myśl owego toku rozumowania powstawał on wiec z troski o zabezpieczenie interesów

własnych obywateli przed katalogiem niebezpieczeństw charakterystycznych dla

socjalistycznej nowomowy: agentami, faszystami oraz emigracją, infiltracją, szpiegostwem,

sabotaŜem, przemytem, wyprzedawaniem i agresją z Zachodu. Argumentacja dotycząca

postawienia muru związana z zabezpieczeniem interesów państwa oraz bezpieczeństwa

obywateli stanowiła solidną podstawę do legitymizacji systemu. Ta od początku istnienia

NRD oparta była o pierwiastek antyfaszystowski. Armia Czerwona wyzwoliwszy bowiem

tereny wschodnioniemieckie spod władzy faszystów, stałą się gwarantem denazyfikacji

zajmowanych obszarów. Wraz z upływam lat zakres owej argumentacji został rozszerzony na

wrogi w nowym układzie sił blok NATO i jego członka w postaci RFN. Wspomniane

antyfaszystowskie uzasadnienie „odgrodzenia się” od Zachodu, stanowiące oczywisty

pretekst o charakterze propagandowym, stanowiło więc nie tylko podstawę do

zalegalizowania decyzji o budowie muru berlińskiego, ale i dawało władzy w NRD komfort

istnienia fundamentu dla niemieckiej państwowości. Jak pisze Anna Wolff-Powęska: „NRD

jako państwo robotniczo-chłopskie poczuła się spadkobierczynią tych nurtów politycznych,

które wymierzone były przeciw totalitaryzmowi hitlerowskiemu”4. Ponadto istnienie

postfaszystowskiego zagroŜenia w postaci Republiki Federalnej Niemiec, dawało władzy

moralne prawo do protekcjonistycznej uległości wobec ZSRR oraz wyjątkowo silnej

indoktrynacji obywateli przez słuŜby specjalne5.

4 A. Wolff-Powęska, Oswojona Rewolucja. Europa środkowa i wschodnia w procesie demokratyzacji, Poznań 1998, s. 183. 5 Ibidem, s. 184.


Oficjalny pretekst budowy muru nie pokrywał się jednak z faktyczną przyczyną jego

powstania. Tą stanowiły natomiast masowe ucieczki obywateli NRD na Zachód. Pierwsza

fala migracji ze Wschodu miała miejsce jeszcze w czasie II wojny światowej w latach 1944 -

1945 i dotyczyła głównie uciekinierów przed armią radziecką oraz wysiedlonych. W latach

1947 – 1949 było to około 3,6 mln osób, a do 1961 – kolejne 2,6 mln6. Kiedy 7 października

1949 proklamowana zostaje Niemiecka Republika Demokratyczna, granice byłej radzieckiej

strefy okupacyjnej zmieniają się w granice państwa i z biegiem czasu konsekwentnie zostają

uszczelniane, takŜe między Berlinem Wschodnim a Zachodnim. Po układzie niemieckim z

1952 roku wiąŜącym RFN z Zachodem, w ramach odwetu zaostrzają się środki graniczne w

stolicy NRD – wzmocniona zostaje kontrola graniczna, powstaje pas kontrolno-zaporowy,

zablokowane zostają przejazdy uliczne, zawieszona zostaje miejska komunikacja. Obie

części miasta łączy jeszcze kolej miejska i metro7. W latach 1951-1955 ma miejsce kolejna

fala ucieczek. Tym razem, w sposób nielegalny z terenów NRD masowo uciekają chłopi

przymuszeni do obowiązkowej kolektywizacji sektora rolniczego8. W momencie gdy na

początku dekady lat 60` masowe ucieczki znów przybierają na sile9, problem stał się

przyczyną zaniepokojenia nie tylko władz Niemieckiej Republiki Demokratycznej, ale i

całego bloku wschodniego, w tym ZSRR. Na spotkaniu w sierpniu 1961 w Moskwie

delegacja wschodnioniemiecka otrzymała od kierownictwa KC KPZR polecenie ukrócenia

ucieczek. Wkrótce rozpoczęła się operacja powstawania muru zainicjowana z 12 na 13

sierpnia 1961, kiedy wojsko, Grupy Bojowe; członkowie SED zablokowały 95 ulic, zburzyły

część budynków w celu postawienia umocnień10. W ten sposób powstaje „antyfaszystowski

wał obronny”, który istnieje 28 lat.

Od początku jasne było, iŜ argumentacja budowy muru jako pasa zabezpieczeń

skierowanego przeciw własnym obywatelom nie będzie miała racji bytu. Trudno bez badań w

tym zakresie wyrokować, na ile obywatele NRD byli świadomi faktycznych przyczyn

powstania muru. Z jednej strony propaganda enerdowska była w tym względzie niezwykle

aktywna. Świadczą o tym chociaŜby fotografie przedstawiające uroczyste wojskowe defilady

zorganizowane z okazji rocznic powstania muru11. Ta intensywna legitymizacja na poziomie

6 A. Centkowska, op. cit., s. 8 7 Ibidem, s. 10 8 Ibidem, Toruń 2005, s. 11 9 W roku 1960 do RFN uciekło ok. 200 000 obywateli NRD a w samym styczniu 1961 – 30 000, za: Ibidem, s. 16 - 17 10 Ibidem. 11 http://www.bild.bundesarchiv.de/archives/barchpic/search/_1302610367/?search[view]=detail&search [focus]= 1 12.04.2011


zachowań miała na celu pogłębienie przekonania Niemców z NRD o istnieniu muru w ich

własnym interesie. Nieodłączny „slogan” antifaschistischer Schutzwall, który towarzyszył

przytoczonym uroczystościom m.in. poprzez włączenie go w oficjalną nazwę obchodów,

świadczy niezbicie o konsekwencji władz niemieckich w tym względzie. Istotną rolę pełni tu

wspomniane legitymizowanie decyzji politycznych na poziomie zachowań – w tym

przypadku wyraŜone w formie poparcia przez masowe uczestnictwo w obchodach.

Z drugiej jednak strony, sama konstrukcja muru, jednoznacznie stosująca

zabezpieczenia uniemoŜliwiające ucieczkę w kierunku ze Wschodu na Zachód, coraz

liczniejsze i głośniejsze incydenty na granicy „dwóch Berlinów”, budowały przez lata

istnienia państwa wschodnioniemieckiego świadomość obywateli NRD, w szczególności

młodego pokolenia, dla których argument antyfaszystowski nie był aŜ tak istotny, jak dla

ludzi, którzy przeŜyli dramat wojny. MoŜna stwierdzić, iŜ narastająca świadomość i

wynikająca z niej społeczna frustracja sprawiły, iŜ mieszkańcy Berlina Wschodniego

„dojrzewali” do buntu przeciwko systemowi, będącym de facto zaprzeczeniem wolności i

wartości demokratycznych. Punktem kulminacyjnym owego procesu dojrzewania miał być

moment zwrotny określany przez Jana Baszkiewicza jako „detonator rewolucyjny”12. Ten z

kolei wymagał masowości, która przy braku ugruntowanej, instytucjonalnej grupy

opozycyjnej i w obliczu wyjątkowo silnej indoktrynacji społecznej przez słuŜby specjalne,

była trudna do sformowania.

Dopiero egzogenne czynniki stały się elementem motywującym obywateli NRD do

podjęcia starań wymuszenia politycznej zmiany. Po pierwsze, sytuacja w Polsce i na

Węgrzech, gdzie wprowadzane były przełomowe reformy polityczne i ekonomiczne, dawała

ewidentny sygnał, iŜ jednolitość ideologiczna bloku wschodniego nie stanowi juŜ

podstawowej zasady jego istnienia13. Społeczność międzynarodowa, w coraz większym

stopniu zaczęła oczekiwać zmian w kolejnych krajach realnego socjalizmu. Drugim istotnym

czynnikiem był stosunek do zmian kierownictwa w ZSRR. Doktryna BreŜniewa, która

stanowiła gwarancje dla utrzymania ścisłych związków między krajami bloku wschodniego,

wobec braku interwencji wojsk Związku Radzieckiego w Polsce czy na Węgrzech, przestała

stanowić realne zagroŜenie dla suwerennych decyzji obywateli poszczególnych krajów.

Istotną rolę stanowił tutaj takŜe stosunek samego Michaiła Gorbaczowa do zaistniałych

przemian w Europie Środkowo-Wschodniej. Przywódca ZSRR nie tylko nie potępiał

12 J. Baszkiewicz, Wolność, równość, własność. Rewolucje burŜuazyjne, Warszawa 1981, s. 120 i nast. 13 J. Kiwerska, Międzynarodowe uwarunkowania zjednoczenia Niemiec, [w:] red. L. Janicki, B. Koszel, W. Walczyński, Zjednoczenie Niemiec. Studia politologiczno-ekonomiczno-prawne, Poznań 1996, s. 100.


reformatorskich działań rządów w państwach satelickich Związku Radzieckiego, ale i

wielokrotnie dawał wyraz przyzwolenia, jeśli nie poparcia dla takich przemian14. Znamienna i

niezwykle sugestywna wydaje się tu być w tym kontekście wypowiedź M. Gorbaczowa z 7

października 1989 roku: „śycie samo karze tych, którzy się ociągają”15. Wszystko to

spowodowało, iŜ uruchomiony został element masowości, tak istotny w kraju, w którym

słabość opozycji i siła tajnych słuŜb stały na straŜy status quo. Początkowo – kolejna faza

masowych ucieczek przez granicę węgiersko-austriacką, a ostatecznie – „rozbiórka” muru

berlińskiego przez masy społeczne – stały się wydarzeniami, które stanowiły symboliczny

koniec istnienia „Ŝelaznej kurtyny”.

3. Delegitymizacja symboliczna w toku zmiany politycznej w NRD w 1989 roku

Jak pisze Wojciech Sokół: „w wysiłkach legitymizujących rządzących symbole

spełniają tę samą rolę, co argumenty, działania i procedury, stanowiąc dopełnienie reguły

legitymizacji systemu. Symbole państwowe i narodowe, uroczystości i rocznice są zwykle

fragmentami charakterystycznego dla poszczególnych systemów rytuału politycznego, często

tworząc formułę „świeckiej religii. Najczęściej struktura rytuału politycznego składa się z

dwóch zasadniczych elementów: oddania czci i demonstrowania wrogości; afirmacji sacrum i

negacji profanum”16. Podobnie sprawa się ma w przypadku delegitymizacji systemu. Tutaj

równieŜ symbole stanowią owe „dopełnienie” uznania systemu za nieakceptowany

społecznie. Co więcej, mają one częstokroć kluczowe znaczenie w aktywizacji do dalszych

działań mających na celu doprowadzenie do zmiany systemowej. Demonstrowanie wrogości

oraz negacja poprzez działanie destrukcyjne stają się przeto zarzewiem zaognionego konfliktu

na linii władza – społeczeństwo, który staje się podstawą do sytuacji rewolucyjnej. Zmiana

polityczna moŜe prowadzić do „napięć społecznych i grup dysfunkcjonalnych wobec

systemu. Dlatego tak waŜne dla kwestii zmiany są: sprawność systemu władzy, jego

prawomocność i stopień społecznego przyzwolenia dla jego rządów”17. Brak takiego

przyzwolenia, moŜe stanowić więc przyczynę aktów delegitymizujących.

14 MoŜna tu wymienić chociaŜby przemówienie M. Gorbaczowa z 6 lipca 1989 r. w Parlamencie Europejskim w Strasburgu czy z okazji 40-lecia powstania Niemieckiej Republiki Demokratycznej, patrz: A. Czubiński, Polityka ZSRR wobec Niemiec, w: Droga Niemców do ponownego zjednoczenia państwa 1949 – 1990, Poznań 1991, s. 229, oraz: Zjednoczenie Niemiec, w: www.stosunki-miedzynarodowe.pl (01.04.2011). 15 T. G. Ash ,op. cit., s. 45. 16 W. Sokół, Legitymizacja systemów politycznych, Lublin 1997, s. 33 17 S. Wróbel, Funkcjonalistyczne koncepcje dynamiki politycznej, Katowice 1992, s. 92.


Nie ulega wszakŜe wątpliwości, iŜ to właśnie w momencie zmiany politycznej

symbolika ancien regime zaczyna odgrywać szczególne znaczenie, a jej usunięcie jest gestem

dezaprobaty wobec starego porządku. Jak twierdzi Stanisław Filipowicz – odrzucenie starych

symboli w sytuacjach rewolucyjnych – burzenie pomników czy zmiana flagi – ma dla

społeczeństwa ogarniętego atmosferą zmiany kluczowe znaczenie18. I pisze dalej: „sztuka

sprawowania władzy – moŜna zaryzykować taką opinię – jest w duŜej mierze sztuką

mobilizowania wartości estetycznej. Polityczne dekoracje odgrywają nie mniej istotną rolę niŜ

ideologia. (...) Estetyka jest bez wątpienia jednym z filarów polityki”19.

Owa estetyka minionego reŜimu – w szczególności w sytuacji zmiany – wydaje się

mieć dla zwolenników nowego porządku znaczenie szczególne. Obejmuje ona takŜe (a moŜe

przede wszystkim) wizualne symbole umiejscowione w przestrzeni publicznej – stanowiące

niejako stałe elementy krajobrazu. J. Baszkiewicz podkreśla rolę symbolu, w szczególności w

przypadku gwałtownej zmiany politycznej: „przy mozolnym przechodzeniu od

rewolucyjnego chaosu do nowego kosmosu społecznego nieodzowne są symbole. Ułatwiają

ludziom skupienie się przy uroczystych wartościach rewolucji; stają się niejako antycypacją

nowego ładu społecznego20. Likwidacja przytoczonej symboliki stanowi zmianę stosunkowo

nieskomplikowaną, wymagającą jedynie usunięcia z przestrzeni publicznej widocznych

znaków władzy czy usankcjonowanego porządku społeczno-politycznego. Jest to

symboliczny akt delegitymizacyjny, który:

1. objawia się poprzez usunięcie obiektów związanych ze negowanym reŜimem z

przestrzeni publicznej. JuŜ Gustaw Le Bon w swoim klasycznym dziele Psychologia

tłumu stwierdził, iŜ w człowieku drzemią instynkty burzycielskie, które w tłumie się

uaktywniają. Przyczyną tego stanu rzeczy jest nierzadko bezkarność jednostki w

odpowiedzialnej zbiorowo masie ludzkiej21. W ten sposób akty, które w warunkach

społecznej stabilizacji uznawane są występki, przestępstwa lub – ujmując prościej –

akty wandalizmu, w okresie zmiany rewolucyjnej stanowią symboliczny akt negacji.

O ile osiągnięcie celów modernizacji politycznej – pisze Tadeusz Bodio – prowadzi

do stabilizacji, o tyle sam proces modernizacji przebiega w sposób destabilizujący22.

18 S. Filipowicz, Mit i spektakl władzy, Warszawa 1988, s. 182. 19 Ibidem, s. 203. 20 J. Baszkiewicz, Świat wartości i świat symboli, [w:] Państwo, rewolucja, kultura polityczna, Poznań 2009, s. 720. 21 G. Le Bon, Psychologia tłumu, Warszawa 1994, s. 38. 22 Patrz: T. Bodio, Z badań nad stabilnością i zmiennością zachowań politycznych, [w:] „Studia Nauk Politycznych”, nr 5 – 6, Warszawa 1987, s. 85.


2. wymaga szerokiego udziału mas społecznych w owym wydarzeniu23. Siła aktu

delegitymizującego mierzona jest właściwie ilościowym w nim udziałem. Świadczy o

tym między innymi fakt, iŜ przywódcy demonstracji czy imprez masowych często w

porównaniu z danymi słuŜb porządkowych zawyŜają ilość uczestników biorących

udział w wydarzeniu. Wynika to zapewne z poczucia, iŜ liczniejszy tłum jako bardziej

reprezentatywna część społeczeństwa posiada większe prawo do wyraŜenia swojej

racji oraz większe moŜliwości w narzuceniu ich pozostałym grupom.

3. stanowi inicjację dla dalszych zmian systemowych o charakterze instytucjonalnym,

prawnym, ekonomicznym itp. Jak zauwaŜa J. Baszkiewicz tego typu wydarzenia

mobilizujące masy, przy udziale wielu uprzednich przyczyn doprowadzających do

sytuacji rewolucyjnej, stanowią „detonator rewolucji”24. Jest on niezbędny w procesie

inicjacji i gwałtownego przyspieszenia zmian; ma znamiona przemiany wizualnej,

widocznej w przestrzeni publicznej i przede wszystkim – widowiskowej, co pozwala

jej na pozostanie na długo w pamięci zbiorowej pokoleń i stanowienie podstawy dla

budowania toŜsamości wielkich grup społecznych.

4. jest waŜnym dla społeczności lokalnej lub narodu punktem odniesienia w stosunku do

słuszności podjętych działań, budowy własnej toŜsamości, poczucia wspólnoty.

Gwałtowne przemiany społeczne uwaŜane są za te, które zostawiają w świadomości

społecznej najtrwalszy ślad25. Jeszcze bardziej znamienne znaczenie fakt ten przybiera

w dobie rozwoju mediów masowych, gdzie poprzez moŜliwość rejestracji obrazów

omawianych wydarzeń, są one upowszechniane na niespotykaną dotąd skalę.

Warto w tym miejscu przeanalizować wydarzenie historyczne upadku berlińskiego

muru, w oparciu o powyŜsze wytyczne. Zanim to nastąpi, przytoczone zostaną

chronologicznie fakty historyczne w NRD w roku 1989, które bezpośrednio lub pośrednio

przyczyniły się do tego aktu.

Wraz ze zmieniającą się sytuacją geopolityczną, wola zmian w NRD i masowe

poparcie dla nich zaczęły wzrastać. Istotna i prekursorska wydaje się być tu rola otwarcia

23 A. Kolasa – Nowak, Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych, Lublin 2010, s. 28. 24 Jak Baszkiewicz wymienia kilka przyczyn zaistnienia rewolucji – kryzysu politycznego, które wspomagane są przez tzw. „detonator rewolucji”. Owe przyczyny to: 1. finansowe bankructwo państwa 2. kryzys dynastyczny 3. skutki wojny 4. natęŜenie korupcji 5. „impotencja reformatorska sił dawnego porządku” 6. reformy otoczenia międzynarodowego. Warto zauwaŜyć, iŜ wszystkie z wymienionych są adekwatne do sytuacji rewolucyjnej w NRD w 1989 roku przy załoŜeniu, iŜ owy detonator stanowił upadek muru berlińskiego. Patrz: J. Baszkiewicz, Wolność..., s. 120 i nast., 25 Zob. R. Kot, Mity świadomości społecznej, [w:] Transformacja i wartości. Aksjologiczne aspekty transformacji ustrojowej w Polsce, red. W. Kaczocha, S. Popławski, Zielona Góra 1997, s. 161 i nast.


granicy między Węgrami a Austrią. Wynikające z porozumienia między władzami na

Węgrzech a kanclerzem Kohlem usunięcie drutu kolczastego, spowodowało masową ucieczkę

przez granicę znaczącej liczby obywateli NRD wypoczywających głównie na wakacjach nad

Balatonem. Statystyki mówią tu o węgierskim obozie dla uchodźców, w którym przebywało

50 tys. Niemców. Do września 1989 roku do RFN trafia 110 tys. Niemców z NRD (w tym 39

tys. legalnie)26. Liczby te wskazują, iŜ bierność obywateli Niemieckiej Republiki

Demokratycznej spowodowana była raczej brakiem realnej okazji do wyraŜenia sprzeciwu,

niŜ brakiem działań spowodowanym względami ideologicznymi. Podczas gdy strach przed

konsekwencjami buntu skutecznie zapobiegał wystąpieniom antysystemowym, to widok

wspólnego celu przez masy ludzkie (w tym przypadku: dostania się do RFN), wytworzył

poczucie interesu zbiorowego oraz wspólnoty myślenia. Atmosfera ta w coraz większym

stopniu ulegała spotęgowaniu w samej NRD, gdzie na jesieni regularnie wybuchały juŜ

masowe demonstracje27. Coraz większe poczucie jedności wyraŜane było między innymi

poprzez transparenty („Wir sind das Volk”) oraz zwiększającą się regularnie liczbę

demonstrujących28. Okazały się one „czynnikiem mobilizującym i integrującym opozycję,

pewnego rodzaju kapitałem społecznym, noszącym znamiona masowego protestu”29. Wymiar

wyjątkowy i symboliczny miały jednak dopiero wydarzenia z 9 listopada 1989 roku.

Analiza artykułów prasowych z polskich dzienników i tygodników z miesiąca

listopada 1989 roku, daje obraz upadku muru berlińskiego jako aktu przede wszystkim

masowego, Ŝywiołowego i pełnego entuzjazmu wobec zachodzących zmian, co świadczy o

delegitymizacji starego porządku. Opisy niszczenia systemu umocnień granicznych

przywodzi na myśl opisy wydarzeń w Polsce w 1918 roku, kiedy mawiano, iŜ Polska nie

wybiła się na niepodległość, a „wybuchła”. Podobne wraŜenie ma się po analizie relacji z

wydarzeń w Berlinie, gdzie otwarciu granic towarzyszył swoisty „wybuch” i masowa

ekspresja emocji. Warto w tym miejscu kilka takich relacji przytoczyć.

Reporter „Polityki” Marek Regel pisze o „nocy pełni szczęścia”, podkreślając

niespodziewany przez nikogo zapał i radość z jaką obywatele NRD przekraczają nowo

26 A. Centkowska, op. cit., s. 29 – 30. 27 Między innymi 25 września w Lipsku (ok. 5 tys. osób), 7 października w Berlinie Wschodnim, Lipsku, Poczdamie i Dreźnie, 9 października ponownie w Leipzig, 21 października w Dreźnie, Plauen, Poczdamie, Karl-Marx-Stadt, 23 października ponownie w Lipsku (300 tys. osób), 4 listopada w Berlinie Wschodnim (kilkaset tysięcy nawet do miliona demonstrantów. Patrz: S. śerko, Zmierzch NRD. Ewolucja sytuacji wewnętrznej w latach 1989 – 1990, [w:] red. L. Janicki, B. Koszel, W. Walczyński, Zjednoczenie Niemiec. Studia politologiczno-ekonomiczno-prawne, Poznań 1996, s. 77 - 80. 28 I. Smolarkiewicz, Ruchy obywatelskie w Niemczech Wschodnich w 1989 roku, [w:] „Przegląd Zachodni”, nr 2 (335) 2010, s. 197 - 198. 29 Ibidem, s. 190.


otwartą granicę30. „Rzeczpospolita” podkreśla, oprócz entuzjazmu i radości towarzyszącej

nocy z 9 na 10 listopada, tempo zmiany oraz zaskoczenie samych berlińczyków, którzy

zachęceni duŜą liczbą oczekujących na przejścia graniczne, dokonali błyskawicznego aktu

zjednoczenia w sensie ludnościowym i migracyjnym. Jerzy Wierzchowski na łamach

dziennika pisał podkreślając dynamizm chwili: „Trudno się w ogóle zorientować, czy to juŜ

tamten, czy jeszcze ten Berlin”31. Tą Ŝywiołowość podkreślają takŜe korespondenci

zagraniczni, między innymi T. Ash, który pisze: „Powiedzieć, Ŝe protest społeczny narastał w

postępie geometrycznym to mało”32. Warto w tym miejscu dodać, iŜ fakt zjednoczenia

poprzez zanegowanie barier i faktyczne zintegrowanie ludności dostrzegli takŜe przywódcy

państw zarówno bloku wschodniego jak i ci z Zachodu. Horst Teltschik – doradca Kanclerza

RFN pisze o reakcji władz radzieckich: „Przypuszczalnie Gorbaczow obawia się, Ŝe nastroje

na obydwu wiecach mogą stać się bardzo gorące i nastąpi „piesze zjednoczenie”. Politycy

mogą wówczas utracić kontrolę nad wydarzeniami i znaleźć się wkrótce wobec faktów

dokonanych33. Podobne, choć początkowo nieco bardziej entuzjastyczne nastawienie do

zaistniałych wydarzeń wyraził Prezydent François Mitterrand, który nazwał je „godziną

ludu”34. W polskiej prasie dostrzeŜony został takŜe upadek argumentacji legitymizującej mur

jako antyfaszystowskiego wału ochronnego. Marek Kossakowski pisze w artykule dla

„Gazety Wyborczej” z 13 listopada 1989 roku: „Przez 28 lat zdaniem wschodnioeuropejskich

polityków, był najwaŜniejszym gwarantem pokoju w Europie. TakŜe gwarantem socjalizmu

w krajach bloku”35.

Warto w tym miejscu spojrzeć na kwestię udziału mas w delegitymizacji systemu

politycznego w NRD w sposób komparatystyczny, biorąc pod uwagę rozpad w przeciągu

kilku lat całego bloku wschodniego. W szczególności interesujące wydaje się być tutaj

spojrzenie porównawcze z tranzycją w Polsce. Warto zwrócić uwagę, iŜ rewolucja w NRD,

której kwintesencją i „punktem zapalnym” był upadek muru berlińskiego, miała charakter

głównie oddolny. Tłum, początkowo w innych miastach wschodnioniemieckich, a następnie

w samym Berlinie Wschodnim zdołał zainicjować procesy spontaniczne o charakterze

rewolucyjnym. Mimo iŜ samo otwarcie granicy nie było decyzją tłumu a kierownictwa SED,

było ono przez masy w istotnym stopniu wymuszone. Bezpośrednią przyczyną owej decyzji

30 M. Regel, Noc pełna szczęścia, „Polityka” z dnia 18.11.1989 nr 46 (1698), s. 12 31 J. Wierzchowski, Przełamywanie muru, „Rzeczpospolita” z dnia 14.11.1989, nr 264, s. 1, 3. 32 T. G. Ash ,Wiosna obywateli. Rewolucja 1989 widziana w Warszawie, Budapeszcie, Berlinie i Pradze, Londyn 1990, s. 47. 33 H. Teltschik, 329 dni. Zjednoczenie Niemiec w zapiskach doradcy kanclerza, Warszawa 1992, s. 19. 34 Ibidem, s. 25. 35 M. Kossakowski, Mur i historia, „Gazeta Wyborcza” z dnia 13.11.1989, nr 133, s. 1.


było bowiem masowe przemieszczanie się (ucieczki) Niemców z NRD ze Wschodu na

Zachód, co skutkowało katastrofą dla gospodarki wschodnioniemieckiej. MoŜna powiedzieć,

iŜ ogłoszenie 9 listopada w programie Aktuelle kamera, Ŝe moŜna swobodnie przekraczać

granicę, spowodowane było chęcią uratowania władzy przez Egona Krenza – nadmiar

pracowników w RFN i swoboda przepływu ludzi miały tu doprowadzić do zatrzymania fali

emigracji36. Trafnie sytuację tą ujął Wiesław Burger pisząc: „W cztery tygodnie po upadku

Honeckera, jego następca E. Krenz „dziurawił” mur, aby uniknąć załamania się NRD –

stopniowo tonącej republiki”37.

W Polsce transformacje przebiegała zgoła w innej formie i politycznej atmosferze. W

obradach okrągłego stołu uczestniczyła opozycja, która miała co prawda szerokie poparcie

społeczne oraz legitymację do negocjacji, nie przewidywała ona natomiast udziału mas

społecznych w samym procesie przemian. Pokojowe negocjacje na wysokim szczeblu

sprawiły, iŜ okrągły stół stał się symbolicznym punktem styczności między systemem

politycznym ancien regime oraz nowym porządkiem będącym efektem kompromisu.

Rozmowy te przez niektóre środowiska opozycyjne są postrzegane jako „zmowa nad

głowami” szerokich mas społecznych. Do dziś opinia ta jest przyczyną społecznych

antagonizmów w Polsce. Istotny odsetek społeczeństwa neguje przez to prawomocność

zaistniałej transformacji czy wyraŜa wątpliwość co do prawnego usankcjonowania ciągłości

władzy państwowej. Za przyczynę tego stanu rzeczy moŜna by uznać brak widowiskowych

wydarzeń sterowanych oddolnie, zdolnych kanalizować emocje, dawać wyraz uczestnictwa

całego społeczeństwa i jego solidarności w momencie historycznego zwrotu. Zmiany

społeczne rzadko kiedy przebiegają wszakŜe w sposób zaplanowany a „działania

reformatorskie nie zdołają zastąpić historii”38.

Tymczasem w Niemieckiej Republice Demokratycznej akt zanegowania przez masy

prawomocności podziału narodu zmaterializował się poprzez aktywność społeczną obywateli.

Odczuwalne dla mas niekorzystne zjawiska ekonomiczne, masowe ucieczki, które reŜimowi

coraz trudniej było zataić przed opinią publiczną, wreszcie – zachęty do reform ze strony

ZSRR, doprowadziły do masowej mobilizacji. Procesy spontaniczne, które najwyraźniej

ujawniły się w akcie niszczenia berlińskiego muru, przybrały charakter rewolucyjny, a nie

ewolucyjny, jak miało to miejsce w Polsce w 1989 roku. Stąd zapewne prawie całkowita 36 A. Centkowska, op. cit., s. 35. 37 W. S. Burger, Zjednoczenie Niemiec. Społeczno-polityczne i międzynarodowe uwarunkowania, Szczecin 1994, s. 35. 38 A. Kolasa – Nowak, Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych, Lublin 2010, s. 28.


wymiana elit w Niemczech Wschodnich po okresie politycznej zmiany, mimo stosunkowo

słabych struktur opozycyjnych, podczas gdy w Polsce duŜa część establishmentu pozostała u

władzy. Co więcej, istnieje przekonanie, iŜ w 1989 r. mieszkańcy NRD mogli podąŜyć

dwojaką drogą: tłumu – „biorącego sprawy w swoje ręce” i doprowadzającego do szybkich

reform (w tym zjednoczenia) popieranego przez masy oraz drogą ruchów obywatelskich,

które zasadzając się na polskich wzorcach, pragnęły wywaŜonych zmian ewolucyjnych w

ramach istniejącego systemu39. W zaistniałych wypadkach warto więc zwrócić uwagę na rolę

procesów spontanicznych. Z napiętnowania społecznego dysfunkcji systemu oraz z

pojawienia się nowych zachowań i postaw społecznych, wyprowadzono wnioski o

konieczności przemiany symbolicznego upadku muru w fundamentalne systemowe zmiany w

przyszłości. MoŜna więc powiedzieć, iŜ Ŝywiołowość, która towarzyszyła niszczeniu muru

berlińskiego przez masy społeczne, przyczyniła się wyraźnie do kształtu dalszych wydarzeń.

Rozpatrywany Ŝywiołowy akt społeczny dość szybko przerodził się w akt

symboliczny – a przez to – historyczny dla najnowszych dziejów Niemiec. Wysoka

mobilizacja i stworzenie masowego ruchu społecznego sprawiły, iŜ w zbiorowej pamięci

obywateli byłego NRD zaistniał moment „miodowego miesiąca transformacji”. Wydaje się to

być niezwykle istotny fakt w budowaniu mitu zwycięstwa nad autorytaryzmem oraz

narodowej toŜsamości. Odwołanie się do symbolu upadku muru moŜe stanowić wzmocnienia

tego typu odczuć. Elementem sprzyjającym moŜe być tu fakt zaistnienia aktora grupowego w

dynamice przekształceń; podczas gdy w Polsce byli to głównie robotnicy, w rewolucji w

NRD godny podkreślenia jest udział szerokich mas społecznych, co buduje poczucie jedności

i zjednoczenia róŜnych środowisk w imię wspólnego celu.

Wszystko to zdaje się wskazywać, iŜ upadek muru berlińskiego miał znamiona

delegitymizacji symbolicznej na poziomie całego systemu, która w późniejszym terminie

skutkowała zaistnieniem całego wachlarza przemian przypieczętowanych aktem zjednoczenia

Niemiec.

4. Zakończenie

Rola tłumu – mas społecznych wydaje się być niezwykle istotna w toku dyskusji o

wpływie upadku muru na dalszy przebieg wydarzeń, których zbiorowym bohaterem był naród

niemiecki pod koniec lat 80` XX wieku. Niezwykle trafną i obrazową metaforą posłuŜył się tu

Gerard Labuda twierdząc, iŜ „wzniesienie w 1961 roku osławionego muru berlińskiego

39 I. Smolarkiewicz, op. cit., s. 199.


spowodowało znany efekt podobny do gromadzenia się – im dłuŜej, tym silniej – coraz

większego naporu wody na zaporę wodną”, co skutkowało pęknięciem muru w 1989 roku40.

A. Wolff-Powęska dodaje, iŜ „przyspieszenie dyktowane przez enerdowską ulicę określiło

scenariusz wydarzeń, które wywarły głęboki wpływ na świadomość obywateli wschodniej

części Niemiec. Ich kondycja społeczna i psychiczna stanowi w pierwszym etapie przemian

bardziej przedmiot zainteresowań i analiz psychiatrów niŜ politologów i socjologów”41.

WraŜenie to przyświecało z pewnością masom wdrapującym się na mur i przy pomocy

róŜnych narzędzi niszczącym – jak ujął to prezydent Stanów Zjednoczonych George Bush –

„pomnik klęski komunizmu”42. Inną kwestię stanowi fakt, iŜ samo kierownictwo SED juŜ w

1989 roku zdawało sobie sprawę z delegitymizującej siły tłumu. Jak wspomina w swoich

zapiskach – relacjach z rewolucji w Europie Środkowo-Wschodniej T. Ash – „Nawet KC

partii przyznał we wstępie do pospiesznie naszkicowanego programu działania, Ŝe

„rewolucyjny ruch ludowy zapoczątkował proces głębokich przemian”43.

Zburzenie muru berlińskiego stanowiło pierwszy tak wyraźny akt delegitymizujący

system polityczny i jednocześnie – fakt współistnienia dwóch państw niemieckich w tej jakŜe

specyficznej sytuacji w stosunkach międzynarodowych w Europie pod koniec 1989 roku.

„Rdzeniem kaŜdej kultury politycznej jest legitymizacja politycznego systemu. WyraŜa ona

stopień akceptacji aktualnego porządku politycznego i identyfikacji obywateli z

reprezentowanym przezeń systemem wartości (...). W miarę dyskredytacji socjalizmu w

latach osiemdziesiątych obniŜała się więź emocjonalna niektórych kręgów społeczeństwa z

państwem jako wyrazicielem ideologii”. Potwierdzają to między innymi badania Lipskiego

Instytutu Badań MłodzieŜy44. Jasne jest zatem, iŜ niszczycielska siła tłumu wobec

berlińskiego muru, była jednocześnie siłą społeczną wymierzoną przeciwko podziałowi

państwa jak i przeciwko systemowi politycznemu NRD. Destrukcyjne (a jednocześnie –

paradoksalnie – twórcze) działanie tłumu zostało skumulowane w akcie niszczenia

symbolicznej zapory między państwami, przez co samo w sobie stało się symboliczne. Nie

ulega wszakŜe wątpliwości, iŜ sam mur berliński stanowił odzwierciedlenie w przestrzeni

publicznej cech enerdowskiego systemu: represyjności, ograniczonych swobód obywatelskich

40 G. Labuda, Zjednoczenie Niemiec – spojrzenie w przeszłość i w przyszłość, [w:] „Przegląd Zachodni”, nr 1 (258) 1991, s. 69. 41 A. Wolff-Powęska, Oswojona..., s. 196 42 A. Centkowska, op. cit., s. 30 43 T. G. Ash ,op. cit., Londyn 1990, s. 44. 44 A. Wolff-Powęska, Wewnętrzne aspekty zjednoczenia Niemiec, [w:] „Przegląd Zachodni”, nr 1 (258) 1991, s. 9, 11.


(w tym prawa do swobodnego przemieszczania się45), brutalności słuŜb porządkowych,

struktur militarnych i innych. Jednocześnie mur jako symbol problemów wewnętrznych

podzielonego państwa, stanowił dodatkowo symboliczny punkt styczny podzielonej Europy, a

nawet całego świata. Ukuty w latach 40` termin „Ŝelazna kurtyna” zmaterializował się

właściwie w roku 1961 i od tej pory w świadomości zbiorowej Europejczyków częstokroć był

utoŜsamiany właśnie z murem w Berlinie. Tym bardziej więc pas umocnień granicznych

przechodzący przez jedno z najwaŜniejszych i największych miast Starego Kontynentu

traktowany był przez pryzmat Berliner Mauer jako symbolu – w większym stopniu

uwydatniając jego element znaczący niŜ znaczeniowy. Uderzenie w obiekt nacechowany

ekspresywnie do tego stopnia, iŜ stanowił odzwierciedlenie całego systemu represji, stanowiło

więc jednocześnie wyraŜenie sprzeciwu wobec samego systemu.

9 listopada 1989 roku nastąpiła więc delegitymizacja symboliczna na poziomie

świadomości mieszkańców Berlina Wschodniego, a później, dzięki mediom – większości

społeczeństwa NRD. Był to akt mający miejsce w przestrzeni publicznej, angaŜujący tłumy,

inicjujący dalej postępującą zmianę polityczną i silnie oddziaływujący na sferę emocjonalną

jednostek będących częścią mas, co klasyfikuje owe wydarzenie jako przykład symbolicznej

delegitymizacji. Choć był to jeden z wielu tego typu aktów w historii Europy i świata,

stanowi dziś z pewnością jedną z najbardziej znamiennych dat jednoczących Stary Kontynent

i synonim końca dwubiegunowości świata.

45 I. Smolarkiewicz, op. cit., s. 195.


BIBLIOGRAFIA

Monografie

Ash T. G., Wiosna obywateli. Rewolucja 1989 widziana w Warszawie, Budapeszcie, Berlinie i

Pradze, Londyn 1990

Baszkiewicz J., Wolność, równość, własność. Rewolucje burŜuazyjne, Warszawa 1981

Burger W. S., Zjednoczenie Niemiec. Społeczno-polityczne i międzynarodowe

uwarunkowania, Szczecin 1994

Centkowska A., Mur berliński. Od podziału do jedności Niemiec, Toruń 2005

Czubiński A., Polityka ZSRR wobec Niemiec, w: Droga Niemców do ponownego

zjednoczenia państwa 1949 – 1990, Poznań 1991

Filipowicz S., Mit i spektakl władzy, Warszawa 1988

Kolasa - Nowak A., Zmiana systemowa w Polsce w interpretacjach socjologicznych, Lublin

2010

Le Bon G., Psychologia tłumu, Warszawa 1994

Sokół W., Legitymizacja systemów politycznych, Lublin 1997

Wolff-Powęska A., Oswojona Rewolucja. Europa środkowa i wschodnia w procesie

demokratyzacji, Poznań 1998

Teltschik H., 329 dni. Zjednoczenie Niemiec w zapiskach doradcy kanclerza, Warszawa 1992

Wróbel S., Funkcjonalistyczne koncepcje dynamiki politycznej, Katowice 1992

Artykuły w pracach zbiorowych

Baszkiewicz J., Świat wartości i świat symboli, [w:] Państwo, rewolucja, kultura polityczna,

Poznań 2009, s. 720.


Beetham D., Legitymizacja władzy, [w:] red. J. Szczupaczyński, Władza i społeczeństwo,

Warszawa 1995.

Kiwerska J., Międzynarodowe uwarunkowania zjednoczenia Niemiec, [w:] red. L. Janicki, B.

Koszel, W. Walczyński, Zjednoczenie Niemiec. Studia politologiczno-ekonomiczno-prawne,

Poznań 1996.

Kot R., Mity świadomości społecznej, [w:] Transformacja i wartości. Aksjologiczne aspekty

transformacji ustrojowej w Polsce, red. W. Kaczocha, S. Popławski, Zielona Góra 1997

śerko S., Zmierzch NRD. Ewolucja sytuacji wewnętrznej w latach 1989 – 1990, [w:] red. L.

Janicki, B. Koszel, W. Walczyński, Zjednoczenie Niemiec. Studia politologiczno-

ekonomiczno-prawne, Poznań 1996

Artykuły w czasopismach naukowych

Bodio T., Z badań nad stabilnością i zmiennością zachowań politycznych, [w:] „Studia Nauk

Politycznych”, nr 5 – 6, Warszawa 1987

Labuda G., Zjednoczenie Niemiec – spojrzenie w przeszłość i w przyszłość, [w:] „Przegląd

Zachodni”, nr 1 (258) 1991

Smolarkiewicz I., Ruchy obywatelskie w Niemczech Wschodnich w 1989 roku, [w:] „Przegląd

Zachodni”, nr 2 (335) 2010

Wolff-Powęska A., Wewnętrzne aspekty zjednoczenia Niemiec, [w:] „Przegląd Zachodni”, nr

1 (258) 1991

Artykuły prasowe

Kossakowski M., Mur i historia, „Gazeta Wyborcza” z dnia 13.11.1989, nr 133

Regel M., Noc pełna szczęścia, „Polityka” z dnia 18.11.1989 nr 46 (1698)

Wierzchowski J., Przełamywanie muru, „Rzeczpospolita” z dnia 14.11.1989, nr 264

Internet

www.bild.bundesarchiv.de

www.stosunki-miedzynarodowe.pl


Jakub Jakubowski [[email protected]] – specjalista w dziedzinie marketingu i

administracji europejskiej, politolog. Pracownik działów sprzedaŜy i marketingu kilku

poznańskich firm. Ukończył studia na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa

Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Obecnie doktorant na tymŜe wydziale w Pracowni

Marketingu Politycznego. Specjalizuje się w wykorzystaniu nowych mediów w marketingu,

reklamie i komunikowaniu wizualnym. W ramach prowadzonych zajęć na Uczelni prowadzi

warsztaty ćwiczeniowe z zakresu marketingu politycznego i socjotechniki. Z racji bliskich

związków z uczelnią zajmował się organizacją szkoleń dla stowarzyszeń działających w

ramach Uniwersytetu. Interesuje się kinem polskim i europejskim, nowymi mediami,

polityką.

Upadek muru berlinskiego jako przyklad delegitymizacji

Documents

Transcript of Upadek muru berlinskiego jako przyklad delegitymizacji