Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

Wydział Zarządzania, Informatyki i Finansów

studia podyplomowe

MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO

Wioletta Sosulska

Zatrudnianie osób niepełnosprawnych w politykach Unii

Europejskiej i wybranych państw członkowskich

praca końcowa

Praca została przyjęta Promotor

__________________ dr hab. Paweł Kowalik

Wrocław 2015

2

Spis treści

Wstęp 3

Rozdział 1. Polityka zatrudnienia osób niepełnosprawnych w państwach Unii

Europejskiej – zasady ogólne 5

Rozdział 2. Szczegółowe zasady zatrudniania osób niepełnosprawnych na krajowych

rynkach pracy w UE 9

Rozdział 3. System zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce 17

Zakończenie 22

Literatura i netografia 23

3

Wstęp

Osoby niepełnosprawne nie mają takich samych szans na zatrudnienie, jak

osoby sprawne. Może to wynikać zarówno z mniejszej wydajności, jak i

niemożliwości pracy na wszystkich stanowiskach pracy. Pracodawca zatrudniający

osobę niepełnosprawną bierze pod uwagę konieczność poniesienia dodatkowych

kosztów na adaptację miejsca pracy lub kosztów mniejszej produkcji. Do głównych

problemów po stronie osób niepełnosprawnych należy zaliczyć niski poziom

aktywności zawodowej i związaną z tym wysoką stopę bezrobocia, izolację społeczną

będącą konsekwencją braku samodzielności, problemy związane z utrzymaniem

zdobytego zatrudnienia , co ma związek także z niewystarczającymi możliwościami

podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Do innych czynników wpływających na rodzaj

problemów związanych z sytuacją osób niepełnosprawnych na rynku pracy należy

zaliczyć występowanie licznych barier funkcjonalnych, w tym przede wszystkim

technicznych, architektonicznych, transportowych i w komunikowaniu się.

Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynkach pracy krajów Unii Europejskiej

nie jest jednakowa. Każde z państw członkowskich ukształtowało własne sposoby

rozwiązywania problemów ich zatrudniania. Na politykę zatrudnienia miały wpływ

różne czynniki wewnętrzne mi.in. historyczne, polityczne, gospodarcze tj. poziom

rozwoju gospodarczego, stan finansów publicznych, przyjęte doktryny ekonomiczne, a

także społeczne (wrażliwość społeczna, postawy obywateli wobec osób

niepełnosprawnych) danego kraju. Ważny wpływ na kształt tych polityk miały pewne

międzynarodowe instytucjonalne czynniki, jak np. dokumenty Organizacji Narodów

Zjednoczonych, Rady Europy, Rady Unii Europejskiej czy Międzynarodowej

Organizacji Pracy.

Istnieje problem z pozyskaniem jednorodnych pod względem metodologicznym

danych dotyczących osób niepełnosprawnych w Polsce i Unii Europejskiej, w związku

z czym trudno jest je porównywać. Niejednorodność wynika z różnego definiowania

niepełnosprawności w poszczególnych krajach. Często się zdarza, że w jednym

4

państwie istnieje kilka definicji, formułowanych w różnych celach, np. na potrzeby

rehabilitacji społecznej. lub zawodowej, opieki medycznej, pomocy społecznej itp.

Zróżnicowanie to odnosi się zarówno do definicji niepełnosprawności biologicznej,

jak też określania niepełnosprawności prawnej. W Polsce stosowane są co najmniej

dwie definicje dotyczące osób niepełnosprawnych. Pierwsza to definicja wynikająca z

przepisów prawa i dotycząca prawnej podstawy kwalifikacji do grupy osób

niepełnosprawnych. Natomiast druga, dużo szersza stosowana jest w statystyce GUS.

Definicja statystyczna ujmuje bowiem nie tylko osoby niepełnosprawne prawnie, ale

również osoby, które co prawda orzeczenia o niepełnosprawności nie posiadają, lecz

deklarują, że mają ograniczenia w wykonywaniu wybranych czynności (tzw.

niepełnosprawność biologiczna).

Celem pracy jest przedstawienie jak wygląda zatrudnienie osób

niepełnosprawnych w wybranych krajach UE. W rozdziale pierwszym zostały

omówione zasady ogólne polityki zatrudnienia osób niepełnosprawnych w państwach

UE. Rozdział drugi przedstawia szczegółowe zasady zatrudniania tych osób na

wybranych rynkach pracy. System zatrudnienia w Polsce został omówiony w rozdziale

trzecim.

W pracy zastosowano studia literaturowe oraz analizę porównawczą.

5

Rozdział 1. Polityka zatrudnienia osób niepełnosprawnych w

państwach Unii Europejskiej – zasady ogólne

Wyznaczając obszary działań strategicznych w Unii Europejskiej do 2020 r.,

przyjęto, że jedna na sześć osób w krajach tej organizacji jest niepełnosprawna1 w

stopniu od lekkiego do znacznego. Oznacza to, że ponad 80 mln Europejczyków

często nie ma możliwości pełnego uczestniczenia w życiu gospodarczym i

społecznym z powodu barier związanych ze środowiskiem i postawami ich otoczenia.

Podstawowe zasady polityki zatrudnieniowej w odniesieniu do osób

niepełnosprawnych są następujące:

Prawo wszystkich osób niepełnosprawnych do pracy;

Preferowanie integracji zawodowej osób niepełnosprawnych - zatrudniania ich

na otwartym rynku pracy;

Wyrównywanie szans w zatrudnieniu przez znoszenie barier utrudniających i

ograniczających zawodowe funkcjonowanie osób niepełnosprawnych;

Zakaz dyskryminacji osób niepełnosprawnych w zatrudnieniu;

Wspieranie materialne zatrudnienia osób niepełnosprawnych poprzez

przeznaczanie określonych funduszów na ten cel;

Współdziałanie z partnerami społecznymi (organizacjami pracodawców i

związkami zawodowymi) oraz organizacjami osób niepełnosprawnych w

rozwiązywaniu problemu zatrudnienia osób niepełnosprawnych.

Państwa członkowskie są odpowiedzialne za kreowanie polityki i strategii

zatrudniania osób niepełnosprawnych. Dlatego też różnią się one istotnie zarówno w

koncepcjach, jak i konkretnych rozwiązaniach. Wyróżnia się dwie koncepcje

zatrudniania osób niepełnosprawnych:

system antydyskryminacyjny,

system kwotowy.

System antydyskryminacyjny polega na tym, że każdy akt prawny zawiera

specjalny rozdział zakazujący dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność.

1 EU Labour Force Survey ad hoc module on employment of disabled people – LFS AHM, 2002.

6

Konsekwencją takiego podejścia jest nałożenie na pracodawcę obowiązku

dostosowania miejsca pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej (o ile nie spowoduje

to nadmiernych kosztów).

System kwotowy polega na obowiązku zatrudnienia określonej procentowo

liczby osób niepełnosprawnych. Wysokość kwot waha się od 2 do 7 %.

Zazwyczaj kwoty wprowadzane są specjalną ustawą o zatrudnianiu osób

niepełnosprawnych, ustanawiającą specyficzne reguły w tym zakresie. Wśród

politycznych koncepcji osób niepełnosprawnych wymienia się również podejście

oparte na zachętach do zatrudnienia.

Zarówno podejście antydyskryminacyjne, jak i system kwotowy związane są

ściśle z nałożeniem na pracodawcę konkretnych obowiązków. Zakresy tych

obowiązków, jak i prawne konsekwencje przewidziane w przypadku ich

nieprzestrzegania różnią się w obrębie Państw Członkowskich. Wśród obowiązków

należy wymienić: rehabilitację i szkolenie zawodowe oraz wypłatę wynagrodzenia w

razie choroby.

Istotnymi elementami polityki zatrudnianiu osób niepełnosprawnych są

specjalne programy zatrudniania. Są one różnorodne, począwszy od pomocy w

zatrudnianiu na otwartym rynku pracy, a skończywszy na tworzeniu specjalnych

ośrodków czy warsztatów.

Należy rozróżnić definicje związane z programami zatrudniania:

Zatrudnienie dotowane polega na dotacji dla pracodawców, która

rekompensuje część kosztów pracy związanych z zatrudnianiem osób

niepełnosprawnych. Dotyczy to refundacji części wynagrodzeń lub składek

na ubezpieczenia społeczne.

Zatrudnienie wspomagane zawiera elementy indywidualnego wsparcia

udzielonego osobie niepełnosprawnej w miejscu pracy. W różnych

państwach stosowane są różne formy i zakresy wsparcia, jak: osobista asysta

czy doradztwo zawodowe.

Zatrudnienie chronione obejmuje różnorodne formy (warsztaty, firmy

komercyjne, wydzielone segmenty przedsiębiorstw) koncentrujące osoby

niepełnosprawne w specjalnych warunkach. W niektórych państwach

7

zatrudnienie chronione ma charakter socjalny, w innych stanowi etap

przejściowy przygotowujący do zatrudnienia na otwartym rynku pracy.

W wielu krajach występują formy mieszane, uzupełniające się w ramach

aktywnych programów zatrudniania.

Można wyróżnić cztery główne obszary związane z zatrudnieniem

chronionym:

szkolenie zawodowe,

rehabilitację zawodową,

zatrudnienie

oraz poradnictwo.

W państwach członkowskich UE zatrudnienie chronione jest domeną

niewielkich podmiotów gospodarczych, ale są również kraje (Szwecja, Wielka

Brytania), gdzie występuje wyraźna dominacja jednej organizacji.

Również dynamika zatrudnienia jest zróżnicowana w krajach UE: wzrastała

dynamicznie w Hiszpanii i Francji, a utrzymuje się na stabilnym poziomie np. w

Szwecji. W miarę możliwości indywidualnych ukierunkowuje się osoby

niepełnosprawne na traktowanie pracy w obszarach zatrudnienia chronionego jako

okres przejściowy prowadzący do zatrudnienia na wolnym rynku pracy.

W zależności od sytuacji finansowej państw wysokość dofinansowania

zatrudnienia chronionego jest bardzo różna. Głównym źródłem finansowania jest

najczęściej sektor publiczny: budżet centralny państw lub władze regionalne i lokalne.

W niektórych państwach występują łączone drogi dystrybucji finansowania

(„centralno-lokalne”). Najczęściej dofinansowanie przeznaczane jest na częściowe lub

całościowe pokrycie wynagrodzeń osób niepełnosprawnych (normowane np. w postaci

wynagrodzenia minimalnego), choć rozwiązania szczegółowe są zróżnicowane. Dla

przykładu:

● we Francji minimalne wynagrodzenie w warunkach pracy chronionej stanowi

35% minimalnej płacy z otwartego rynku pracy, pozostałą kwotę (do 130%

minimalnej płacy) wypłaca rząd;

● w Niemczech wynagrodzenie podstawowe ustalają urzędy pracy;

8

● w Luksemburgu minimalny dochód jest wypłacany, niezależnie od

zatrudnienia, w postaci renty;

● w Irlandii pracownicy uzyskują część wynagrodzenia w postaci renty oraz

część w postaci pensji wypłacanej przez pracodawcę (do 50% renty)2.

2

http://www.pfron.org.pl/ftp/dokumenty/EQUAL/Kluczowa_rola_gminy/sytuacja_ON_na_rynkach_pr

acy_w_UE.pdf (12.06.2015).

9

Rozdział 2. Szczegółowe zasady zatrudniania osób niepełnosprawnych

na krajowych rynkach pracy w UE

AUSTRIA

Austria składa się z 9 krajów związkowych, tzw. landów, w których żyje ponad

8,5 mln ludzi. Liczbę osób niepełnosprawnych szacuje się na ok. 1,5 mln.

Austria przyjęła system kwotowy, wprowadzając jednocześnie do Konstytucji

zapisy o zakazie dyskryminacji. Prawo austriackie przewiduje możliwość stosowania

kar za praktyki dyskryminacyjne.

Osoby z orzeczeniem lekarskim o co najmniej 50-procentowej

niepełnosprawności otrzymują status „zarejestrowanej osoby niepełnosprawnej” i

szereg uprawnień. Są to między innymi: ochrona przed zwolnieniem, dodatek

transportowy, refundacja części wynagrodzenia, dodatek szkoleniowy. Osoby

zarejestrowane mogą być zatrudniane w ramach kwoty. Pracodawca zatrudniający

minimum 25 pracowników zobowiązani są do zatrudnienia osoby niepełnosprawnej.

Niezależnie od polityki federalnej (państwa), niepełnosprawni mogą uczestniczyć w

programach zatrudnienia realizowanych przez regiony.

W ramach polityki zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Austrii przewiduje

się różnorodne metody i działania, skierowane bezpośrednio do osób

niepełnosprawnych (poradnictwo zawodowe, szkolenia, dofinansowanie studiów,

dotacje na rozpoczęcie działalności gospodarczej), do pracodawców (refundacje części

wynagrodzeń osób niepełnosprawnych, rekompensaty, dotacje na dostosowanie miejsc

pracy) i do kontrahentów (bony zachęcające do zakupu towarów wytworzonych przez

osoby niepełnosprawne). Formą zatrudnienia chronionego w Austrii są

przedsiębiorstwa integracyjne.

FRANCJA

Francja liczy około 67,8 mln mieszkańców, wśród nich jest około 7 mln osób

niepełnosprawnych.

Polityka zatrudniania osób niepełnosprawnych we Francji jest wpisana w

system prawny.

System kwotowy dotyczy pracodawców prywatnych i publicznych, którzy

zatrudniają co najmniej 20 pracowników. Ci pracodawcy są zobowiązani do

10

zatrudniania 6% osób niepełnosprawnych. W przypadku wypełnienia tego obowiązku

wpłacają określone kwoty na Fundusz Integracji Osób Niepełnosprawnych. Prawo

francuskie przewiduje wypełnianie obowiązku zatrudniania osób niepełnosprawnych

poprzez:

• bezpośrednie umowy o pracę;

• zatrudnienie w warunkach chronionych;

• wieloletnie umowy pracodawców ze związkami zawodowymi w ramach

przedsiębiorstwa, dotyczące zatrudniania osób niepełnosprawnych. Umowy takie są

zatwierdzane poprzez Ministerstwo do Spraw Zatrudnienia i Solidarności.

Zatrudnienie dotowane przewidziane jest w ramach wieloletnich, lokalnych

planów zatrudnienia i finansowane jest wspólnie przez rząd oraz samorządy regionalne

i lokalne. Wymienia się trzy podstawowe elementy w polityce zatrudnienia osób

niepełnosprawnych we Francji. Są to:

• Komisja Techniczna do Spraw Poradnictwa Zawodowego i Reintegracji Osób

Niepełnosprawnych. Zadaniem Komisji jest orzekanie o stopniu niepełnosprawności i

skierowanie do zatrudnienia na otwartym rynku pracy, w zakładzie pracy chronionej

bądź na szkolenie;

• Sieć doradców (Cap Emploi). W ramach Sieci funkcjonują doradcy, których

zadaniem jest pomoc osobom niepełnosprawnym w zatrudnianiu, reintegracji,

pokonywaniu problemów administracyjnych i ułatwianie korzystania z funduszy;

• Departamentalne Programy Integracji i Zatrudniania Osób

Niepełnosprawnych.

HISZPANIA

Hiszpanię zamieszkuje około 46,5 mln ludzi. Liczbę osób niepełnosprawnych

ocenia się na około 6,5% populacji. Podstawowym celem hiszpańskiej polityki

zatrudnienia osób niepełnosprawnych jest ich integracja na otwartym rynku pracy. W

sytuacji, w której jest to niemożliwe, należy zapewnić zatrudnienie w warunkach

chronionych. System kwotowy wprowadzono w 1983 roku. Nakłada on na

pracodawców zatrudniających co najmniej 50 pracowników obowiązek zapewnienia

2% etatów dla osób z orzeczoną niepełnosprawnością.

Zatrudnione osoby niepełnosprawne są prawnie chronione przed zwolnieniem.

11

Prawo hiszpańskie przewiduje szereg instrumentów zachęcających do

zatrudniania osób niepełnosprawnych. Pracodawcy mogą otrzymywać dotacje na

tworzenie i przystosowanie miejsc pracy, zwolnienia i ulgi podatkowe.

Zatrudnienie chronione jest w założeniu formą przejściową, mającą na celu

przygotowanie do zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Zakłady pracy chronionej

(mające raczej formułę warsztatów) mogą być prowadzone przez instytucje publiczne,

organizacje pozarządowe lub podmioty prywatne. Na początku lat 90. wprowadzono w

Hiszpanii zatrudnienie wspomagane jako formę alternatywną dla zatrudnienia

chronionego.

Ciekawą inicjatywą są działania wielkich korporacji przemysłowych, które

prowadzą własną politykę zatrudniania osób niepełnosprawnych. Firmy i pracownicy

w nich zatrudnieni przeznaczają część zysku lub wynagrodzenia na usługi dla

niepełnosprawnych współpracowników. Zapobieganie dyskryminacji,

równouprawnienie i integracja na otwartym rynku pracy nabierają w polityce

Hiszpanii coraz większego znaczenia.

Poza szkoleniem i poradnictwem zawodowym osoby niepełnosprawne

rozpoczynające działalność gospodarczą mogą otrzymać dotacje (m.in. na cele

inwestycyjne). Wraz z procesem decentralizacji administracji państwowej wzrasta rola

samorządów regionalnych w kształtowaniu polityki zatrudnienia osób

niepełnosprawnych.

Wiele hiszpańskich regionów realizuje własne programy rehabilitacji

zawodowej.

WIELKA BRYTANIA

W Zjednoczonym Królestwie – Anglii, Szkocji, Walii i Irlandii Północnej –

mieszka ponad 64,3 mln obywateli. Osoby niepełnosprawne w wieku aktywności

zawodowej stanowią około 8% całej populacji (ok. 5 mln).

Programy wspierania zatrudnienia niepełnosprawnych są rozproszone i

realizowane przez wiele instytucji rządowych i organizacji pozarządowych.

Zatrudnianie i zwalnianie pracowników niepełnosprawnych podlega takim samym

zasadom, jak pozostałych pracowników, choć z zachowaniem prawa

antydyskryminacyjnego.

12

Rządowym programem skierowanym do osób niepełnosprawnych jest „Work

Choice” – w jego ramach oferowane jest wsparcie szkoleniowe, mentorskie i

coachingowe. W ramach tego programu beneficjent otrzymuje pomoc w poszukiwaniu

pracy (do pół roku), pomoc w aklimatyzacji u nowego pracodawcy i utrzymaniu pracy

(do 2 lat) oraz bezterminowe wsparcie doradcze w samodzielnym utrzymaniu pracy.

Warunkiem udziału w tym programie jest m.in. zdolność do pracy minimum w

wymiarze 16 godzin tygodniowo. Ze wsparcia „Work Choice” korzystać można także,

jeśli jest się samozatrudnionym.

DANIA

Dania liczy około 5,4 mln mieszkańców. Szacuje się, że liczba osób

niepełnosprawnych w wieku aktywności zawodowej wynosi około 500 tys. Podstawę

prawną polityki wobec osób niepełnosprawnych stanowi sekcja 75 duńskiej

konstytucji, zapewniająca pomoc publiczną wszystkim osobom, które nie są w stanie

utrzymać siebie bądź osób od siebie zależnych.

Między innymi z tego względu polityka zatrudnienia wobec osób

niepełnosprawnych jest w dużej mierze podobna do polityki zatrudnienia względem

innych grup marginalizowanych.

Celem duńskiej polityki wobec osób niepełnosprawnych jest zagwarantowanie

każdej osobie warunków do normalnego życia. Oznacza to integrację w szkolnictwie,

społeczeństwie i na rynku pracy. W 1993 roku parlament duński przyjął rezolucję

zobowiązującą wszystkie władze, instytucje prywatne i publiczne oraz

przedsiębiorstwa do przestrzegania zasady równego traktowania osób pełnosprawnych

i niepełnosprawnych, również w kwestii zatrudnienia.

Polityka wyrównania szans osób niepełnosprawnych jest w Danii

zdecentralizowana. Rolą rządu jest stwarzanie warunków do działań podejmowanych

przez samorządy lokalne i regionalne.

Dysponuje on oddzielnym funduszem na edukację, szkolenie zawodowe,

dostosowanie miejsc pracy. Jednostki administracji publicznej są zobowiązane do

zapewnienia pierwszeństwa zatrudniania osób niepełnosprawnych.

13

W Danii nie istnieje system kwotowy ani oficjalna definicja

niepełnosprawności. Nie ma również specjalnych praw chroniących przed

zwolnieniem z pracy osób niepełnosprawnych.

Dużą rolę w polityce zatrudnienia odgrywają władze lokalne i regionalne. Są

one odpowiedzialne za zakłady pracy chronionej i rehabilitację. Na szczeblu

regionalnym, przy urzędzie pracy, zatrudniani są doradcy zawodowi dla osób

niepełnosprawnych, którzy również muszą być osobami niepełnosprawnymi. Mają za

zadanie rozpowszechnianie informacji wśród pracodawców i pracowników na temat

możliwych programów wsparcia zatrudnienia osób niepełnosprawnych.

Pracodawcy zatrudniający osoby niepełnosprawne mogą otrzymać dotacje na:

• wyrównanie wynagrodzenia pracownika niepełnosprawnego do 50%

najniższego wynagrodzenia;

• pokrycie kosztów adaptacji stanowiska i miejsca pracy;

• pokrycie wynagrodzenia osobistego asystenta zawodowego, pomagającego

pracownikowi niepełnosprawnemu w pełnej adaptacji zawodowej w zakładzie, w

wymiarze 20 godzin tygodniowo (zatrudnienie wspomagane); dotyczy głównie osób

ze znacznym stopniem niepełnosprawności.

W Danii lansuje się przede wszystkim zatrudnianie osób niepełnosprawnych na

otwartym rynku pracy. Ale poza wspomaganiem tej formy wspierania, istnieje tam

również chroniony rynek pracy. Zgodnie z ustawą o pomocy społecznej z 1974 roku,

organizacja i zapewnienie pracy w warunkach chronionych osobom

niepełnosprawnym należy do zadań władz powiatowych.

W szczególności do ich zadań należy organizowanie, nadzorowanie,

finansowanie i kontrola zakładów pracy chronionej. W 14 regionach Danii osoby

niepełnosprawne są zatrudniane na stanowiskach doradców. Administracje regionalne

i lokalne są odpowiedzialne za organizację zatrudnienia chronionego, wspomaganego i

dotowanego3.

3

http://www.pfron.org.pl/ftp/dokumenty/EQUAL/Kluczowa_rola_gminy/sytuacja_ON_na_rynkach_pr

acy w_UE.pdf (12.06.2015).

14

NIEMCY

Populacja Niemiec wynosi 82 mln obywateli (początek 2007 r.), a liczbę osób

niepełnosprawnych szacuje się na 6,5 mln. W Niemczech istnieje długa tradycja

legislacji dotyczącej osób niepełnosprawnych. Rehabilitacja zawodowa osób

niepełnosprawnych jest przedmiotem regulacji prawnych od 1953 roku. Obecnie

obowiązuje kodeks socjalny, który precyzyjnie określa zarówno definicję

niepełnosprawności, jak i zestaw świadczeń i usług dla osób niepełnosprawnych.

Ustawa z 1974 roku o osobach niepełnosprawnych jest pierwszym

podstawowym dokumentem dotyczącym niepełnosprawności, mimo że została

częściowo zmodyfikowana przez włączoną w 2001 roku do kodeksu socjalnego

ustawę o walce z bezrobociem osób niepełnosprawnych.

W niemieckim systemie prawnym wymienia się dwie kategorie

niepełnosprawności. Do pierwszej zaliczane są osoby, których zdolności umysłowe

lub fizyczne odbiegają od normy właściwej dla ich wieku i stan ten utrzymuje się co

najmniej przez 6 miesięcy. Do drugiej kategorii należą osoby o co najmniej 50-

procentowym stopniu niepełnosprawności. Istnieje możliwość zakwalifikowania do

drugiej grupy osób o 30-50-procentowym stopniu niepełnosprawności, które nie są w

stanie znaleźć zatrudnienia na otwartym rynku pracy. W kodeksie socjalnym z 1975

roku osoby niepełnosprawne mają zagwarantowane prawo do społecznej integracji i

pomocy w celu wyeliminowania lub złagodzenia skutków niepełnosprawności i

zapobieżenia jej pogłębianiu się. Artykuł dotyczący dyskryminacji osób

niepełnosprawnych został dopisany do konstytucji Zjednoczonych Niemiec w 1994

roku.

System kwotowy, który został wprowadzany w Niemczech już na początku XX

w., przeszedł wiele zmian. Najnowsze regulacje wprowadzono w roku 2000. Zapisano

wówczas, że publiczne i prywatne przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 16 osób

muszą zatrudniać co najmniej 5% pracowników niepełnosprawnych. Niespełnienie

tych wymagań jest karane miesięcznym podatkiem, liczonym od każdego miejsca,

które powinno być zajmowane przez osobę niepełnosprawną.

Jego wysokość zależy od wielkości firmy i stopnia wypełnienia kwoty:

15

• przedsiębiorstwa zatrudniające 20-39 osób, w tym żadnej osoby

niepełnosprawnej, płacą podatek w wysokości 102 euro

• przedsiębiorstwa zatrudniające 40-59 osób, w tym żadnej osoby

niepełnosprawnej, płacą podatek w wysokości 178 euro

• przedsiębiorstwa zatrudniające 40-59 osób, w tym jedną osobę

niepełnosprawną, płacą podatek w wysokości 102 euro

• przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 60 osób, w tym 0 – 2% osób

niepełnosprawnych, płacą podatek wysokości 255 euro

• przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 60 osób, w tym 2 – 3% osób

niepełnosprawnych, płacą podatek wysokości 178 euro

• przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 60 osób, w tym 3 – 5% osób

niepełnosprawnych, płacą podatek wysokości 102 euro.

Pracodawcy zatrudniający osoby niepełnosprawne mogą otrzymać pomoc

finansową z terenowych oddziałów Federalnego Funduszu Kompensacji, np. na

pokrycie części wynagrodzenia pracowników niepełnosprawnych, tworzenie nowych i

adaptację istniejących stanowisk pracy, wynagrodzenie lektorów dla pracowników

niewidomych itp.

Pracownicy niepełnosprawni mogą otrzymywać wsparcie w formie zasiłków na

zakup narzędzi potrzebnych do wykonywania pracy, pokrycie kosztów dojazdu do

pracy lub rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej.

W Niemczech istnieje ponad 600 zakładów pracy chronionej, zwanych

warsztatami dla osób niepełnosprawnych. Jest w nich zatrudnionych około 140 tys.

osób niepełnosprawnych.

Przeznaczone są głównie dla ludzi o największym stopniu niepełnosprawności.

Dlatego niewielka liczba pracowników przechodzi z zakładów pracy chronionej do

zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Istotne jest, że osoby niepełnosprawne

pracujące w warsztatach pracy chronionej mają status zbliżony do formalnego

zatrudnienia. Są ubezpieczone i mają prawo do emerytury po 20 latach pracy.

Osoby niepełnosprawne są również chronione przed nieuzasadnionym

zwolnieniem – każda decyzja o zwolnieniu pracownika niepełnosprawnego musi być

16

zatwierdzona przez Centralny Urząd ds. Osób Niepełnosprawnych, który bierze pod

uwagę argumenty pracodawcy, pracownika oraz rady zakładowej4.

4 http://serwisy.gazetaprawna.pl/praca-i-kariera/artykuly/808559,jak-kraje-ue-wspieraja-zatrudnianie-

osob-niepelnosprawnych.html (12.06.2015).

17

Rozdział 3. System zatrudnienia osób niepełnosprawnych w Polsce

Według wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z

2011 roku liczba osób niepełnosprawnych ogółem wynosiła na koniec marca 2011 r.

około 4,7 mln (dokładnie 4 697,0 tys.). Tym samym liczba osób niepełnosprawnych w

Polsce stanowiła 12,2% ludności kraju wobec 14,3% w 2002 r. (blisko 5,5 mln osób

niepełnosprawnych w 2002 roku). Udział mężczyzn wśród osób niepełnosprawnych

wynosił 46,1% wobec 53,9% dla kobiet.

Rysunek 1. Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym w latach

2007-2014

Źródło: http://niepelnosprawni.gov.pl/container/niepelnosprawnosc-w-liczbach/rynek-pracy/Dane%

20analityczne%20podsumowanie%20za%20IV%20kwartal%202014%20r.%202015.04.24.pdf

DANE Z SYSTEMU OBSŁUGI DOFINANSOWAŃ I REFUNDACJI PFRON

W Systemie Obsługi Dofinansowań i Refundacji (SODiR), prowadzonym przez

Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, w końcu grudnia 2014 r.

zarejestrowanych było łącznie 243 tys. osób niepełnosprawnych, w tym 103,6 tys.

osób zatrudnionych na otwartym rynku pracy i 139,3 tys. osób pracujących w

zakładach pracy chronionej.

Sytuacja osób niepełnosprawnych na polskim rynku pracy nie wygląda

korzystnie. Jak wynika z aktualnych danych Głównego Urzędu Statystycznego

wskaźnik aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych wyniósł w I kwartale 2014

roku 16,3%, o ponad 40 p.p. mniej niż w przypadku ogółu ludności. Wskaźnik

zatrudnienia też nie wygląda lepiej. Jedynie 13,5% wszystkich osób

niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym pracuje zarobkowo, co daje wartość o

18

blisko 40 p.p. mniejszą niż w przypadku wszystkich Polaków. Co więcej stopa

bezrobocia wśród osób niepełnosprawnych wyniosła 17,4%, a więc o 6,8 p.p. więcej

niż dla ogółu Polaków. Dlatego problem osób niepełnosprawnych i ich znikomej

obecności na rynku pracy jest obecnie tak palącym problemem społecznym w Polsce,

zarówno dla rządzących jak i pracodawców5.

Rysunek 2. Pracownicy niepełnosprawni według statusu zatrudnienia w IV kwartale 2014

Źródło: http://niepelnosprawni.gov.pl/container/niepelnosprawnosc-w-liczbach/rynek-pracy/Dane%

20analityczne%20podsumowanie%20za%20IV%20kwartal%202014%20r.%202015.04.24.pdf

(12.06.2015).

Zatrudnianie osoby niepełnosprawnej w świetle prawa

W Polsce pracownicy niepełnosprawni mogą być zatrudniani na otwartym lub

chronionym rynku pracy. W przypadku otwartego rynku pracy osoby niepełnosprawne

mogą starać się o pracę na takich samych warunkach jak kandydaci pełnosprawni.

Natomiast pracodawcy wybierając kandydata powinni kierować się obiektywnymi

kryteriami, takimi jak doświadczenie zawodowe, czy kwalifikacje. Zatrudnianie na

chronionym rynku pracy odbywa się na zupełnie innych zasadach. Osoby

niepełnosprawne (zwłaszcza o znacznie ograniczonej zdolności do pracy) mogą

zdobyć pracę w zakładach pracy chronionej (zpch). Głównym celem takich miejsc

pracy jest stworzenie osobom niepełnosprawnym odpowiednich warunków do pracy.

Niekiedy też przygotowują one do zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Większość

pracowników zakładów pracy chronionej zatrudnionych jest na umowę o pracę.

5 http://www.rynekpracy.pl/artykul.php/wpis.822 (12.06.2015).

19

Dysponują też tymi samymi prawami i obowiązkami co pracownicy pełnosprawni w

zwykłych zakładach pracy. Specyfika zakładów pracy chronionej polega w

zapewnieniu odpowiedniej opieki medycznej, a także przystosowaniem miejsc pracy

do potrzeb osób niepełnosprawnych. Takie miejsca pracy posiadają również specjalnie

dobrany profil i technologię działalności. Zakłady pracy chronionej są jednak szeroko

krytykowane za to, że nie umożliwiają niepełnosprawnym podnoszenia kwalifikacji

zawodowych, czy osiągnięcia awansu. Niektórzy twierdzą nawet, że prowadzą do

powstawania zamkniętych gett, co uniemożliwia integrację niepełnosprawnych w

miejscu pracy. Dlatego Unia Europejska dąży do tego, aby osoby zatrudnione w

zakładach pracy chronionej przenosiły się do pracy w normalnych firmach,

funkcjonujących na otwartym rynku pracy. Co zwykli pracodawcy powinni wiedzieć o

zatrudnianiu osób niepełnosprawnych? Zatrudnianie niepełnosprawnego wiąże się z

koniecznością stosowania się do odpowiednich przepisów prawnych. W takiej sytuacji

zarówno osoba niepełnosprawna jak i jej pracodawca mogą skorzystać z określonych

przywilejów

Uprawnienia i korzyści pracodawcy zatrudniającego osobę

niepełnosprawną

Najważniejszą z korzyści dla pracodawcy jest możliwość zwolnienia z

obowiązkowych wpłat na rzecz Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób

Niepełnosprawnych (PFRON). Każdy pracodawca zatrudniający co najmniej 25 osób

w przeliczeniu na pełny wymiar godzin, który nie osiąga wskaźnika zatrudnienia na

poziomie 6%, jest zobowiązany do dokonywania miesięcznych wpłat do PFRON. Co

miesiąc musi przekazać kwotę równą iloczynowi liczby pracowników

niepełnosprawnych „brakujących” do osiągnięcia wymaganego wskaźnika i 40,65%

przeciętnego wynagrodzenia6.

W przypadku niespełnienia ustawowego wymogu uzyskania wskaźnika, każdy

„nieobecny” w firmie niepełnosprawny kosztuje przedsiębiorcę ponad 1,6 tyś. zł.

miesięcznie.

6

http://www.pfron.org.pl/ftp/dokumenty/EQUAL/Kluczowa_rola_gminy/sytuacja_ON_na_rynkach_pr

acy_w_UE.pdf (12.06.2015).

20

Od drugiego kwartału 2014 roku zarówno firmy z rynku otwartego, jak i

Zakłady Pracy Chronionej otrzymują wsparcie finansowe z tytułu zatrudniania

pracowników z orzeczeniami o niepełnosprawności na takich samych zasadach.

Pracodawca przelewa pensję na konto takiego pracownika i następnie otrzymuje

przelew z PFRON, przy czym wielkość wsparcia zależy od stopnia i rodzaju

niepełnosprawności pracownika. Wyższe dofinansowanie otrzymają pracodawcy

zatrudniający pracowników z grupy schorzeń specjalnych, czyli m.in. z dysfunkcją

wzroku czy schizofrenią. Jeśli pracownik charakteryzuje się lekkim stopniem

niepełnosprawności, wówczas firma otrzymuje 450 zł (w przypadku schorzenia

specjalnego – 1 050 zł). Jeśli pracownik ma umiarkowany stopień – wówczas firma

otrzymuje 1 125 zł (1 725 zł). Kwota dofinansowania dla pracownika o znacznym

stopniu niepełnosprawności wynosi 1 800 zł (2 400 zł)7.

Pracodawca, który zatrudni osobę niepełnosprawną zarejestrowaną w urzędzie

pracy jako osoba bezrobotna albo poszukująca pracy przez co najmniej 36 miesięcy,

może starać się o uzyskanie ze środków PFRON zwrotu kosztów wyposażenia

stanowiska pracy. Z tego tytułu może uzyskać maksymalnie równowartość

piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia.

Pracodawca zatrudniający osoby niepełnosprawne może zorganizować dla nich

szkolenie, a poniesione koszty mogą być refundowane ze środków PFRON.

Maksymalna kwota refundacji może wynieść 80% kosztu organizacji szkolenia,

jednak nie więcej niż wartość dwukrotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia

w gospodarce narodowej na osobę.

Systematycznie spada liczba zatrudnionych niepełnosprawnych. W

październiku ubiegłego roku pracodawcy otrzymali refundację do wynagrodzeń ponad

253 tys. osób, a w kwietniu tego rok o ponad 13,2 tys. mniej, bo tylko 240,2 tys.

Szczególnie widoczny jest spadek liczby osób niepełnosprawnych na chronionym

rynku pracy (od października 2013 do kwietnia 2014 zmniejszyła się ich liczba o 16,7

tys. osób). Na otwartym rynku pracy zaobserwowano natomiast nieznaczny wzrost

liczby pracowników niepełnosprawnych, który w terminie od października 2013 do

7 http://serwisy.gazetaprawna.pl/praca-i-kariera/artykuly/808559,jak-kraje-ue-wspieraja-zatrudnianie-

osob-niepelnosprawnych.html (12.06.2015).

21

kwietnia 2014 wyniósł 3 537 osób. To jednak nadal zbyt mało, aby mówić o poprawie

sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy. Co zatem powoduje, że

przedsiębiorcy tak niechętnie decydują się na zatrudnianie niepełnosprawnych?

Jak wynika z badań zleconych przez Instytut Spraw Publicznych, głównymi

przyczynami niezatrudniania osób niepełnosprawnych wśród przedsiębiorców była:

absencja chorobowa, niższa samodzielność, wydajność i dyspozycyjność. Wskazano

również na większą roszczeniowość i konfliktowość niepełnosprawnych pracowników

oraz brak umiejętności pracy w zespole . Z kolei z innych badań wynika, że niechęć ta

wynika z braku stanowisk pracy (72% wskazań), gdzie mogliby pracować

niepełnosprawni oraz zbyt wysokich kosztów związanych z zatrudnieniem

niepełnosprawnego pracownika (68%)8.

8 http://www.rynekpracy.pl/artykul.php/wpis.822 (12.06.2015).

22

Zakończenie

Niepełnosprawność jest problemem społecznym. Świadczy o tym chociażby to,

że w Polsce ok. 10% osób uznaje się za niepełnosprawne prawnie (mające orzeczenie

o niepełnosprawności), natomiast ok. 25% polskich gospodarstw domowych styka się

bezpośrednio z problemem niepełnej sprawności przynajmniej jednego ze swoich

członków. Celem pracy jest porównanie państw Unii Europejskiej ze względu na

problem niepełnosprawności. Analiza statystyczna wskazała na zróżnicowanie

badanych państw w omawianym zakresie. Należy jednak mieć na uwadze trudności

związane z niepełną porównywalnością danych statystycznych między państwami.

Wynikają one przede wszystkim z braku jednolitej definicji niepełnosprawności w

Unii Europejskiej oraz z różnorodności kulturowej państw członkowskich, co

powoduje różne rozumienie tego samego pytania identyfikującego niepełnosprawną

osobę. W kontekście tej analizy zasadne wydaje się podjęcie prac przez UE nad

definicją niepełnosprawności oraz nad spójnym systemem statystyki w tym zakresie.

Obowiązek zatrudniania osób niepełnosprawnych przy przekroczeniu

określonego poziomu zatrudnienia, dopłaty do pensji, ulgi podatkowe oraz system

szkoleń przygotowujących do podjęcia pracy – kraje UE na wiele sposobów wspierają

zatrudnianie osób niepełnosprawnych.

Pracodawcy zatrudniający osoby niepełnosprawne, poza czysto ekonomicznymi

korzyściami, mogą liczyć na znacznie więcej. Wsparcie niepełnosprawnych pomaga

w budowaniu pozytywnego wizerunku pracodawcy. Firmy, w których pracują osoby

niepełnosprawne są obierane jako bardziej troskliwe i oferujące stabilniejsze

zatrudnienie. Wizerunek firmy odpowiedzialnej społecznie, czyli takiej która dba

o społeczne interesy przekłada się również na pozytywne postrzeganie firmy przez

pracowników. Wpływa na ich większą lojalność i zaangażowanie. Zatrudnienie osób

zdrowych i niepełnosprawnych ma wpływ na poczucie większej odpowiedzialności

i sprawiedliwości społecznej. Co więcej klienci takiej firmy są bardziej lojalni i z

większą chęcią kupują jej produkty czy usługi.

23

Literatura i netografia

1. EU Labour Force Survey ad hoc module on employment of disabled people – LFS

AHM, 2002.

2. http://www.pfron.org.pl/ftp/dokumenty/EQUAL/Kluczowa_rola_gminy/sytuacja_

ON_na_rynkach_pracy_w_UE.pdf (12.06.2015).

3. http://serwisy.gazetaprawna.pl/praca-i-kariera/artykuly/808559,jak-kraje-ue-

wspieraja-zatrudnianie-osob-niepelnosprawnych.html (12.06.2015).

4. http://www.rynekpracy.pl/artykul.php/wpis.822 (12.06.2015).

5. http://niepelnosprawni.gov.pl/container/niepelnosprawnosc-w-liczbach/rynek-

pracy/Dane%20analityczne%20podsumowanie%20za%20IV%20kwartal%202014

%20r.%202015.04.24.pdf (12.06.2015).

24

Spis rysunków

Rysunek 1. Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym w

latach 2007-2014 ........................................................................................................... 17

Rysunek 2. Pracownicy niepełnosprawni według statusu zatrudnienia w IV kwartale

2014 ............................................................................................................................... 18

25

OŚWIADCZENIE

Oświadczam, że pracę niniejszą przygotowałem(am) samodzielnie. Wszystkie dane,

istotne myśli i sformułowania pochodzące z literatury (przytoczone dosłownie

lub niedosłownie) są opatrzone odpowiednimi odsyłaczami. Praca ta nie była w całości

ani w części, która zawierałaby znaczne fragmenty przedstawione w pracy jako oryginalne

(wyniki badań empirycznych, obliczenia, spostrzeżenia, oceny, wnioski, propozycje itp.), przez

nikogo przedłożona do żadnej oceny i nie była publikowana.

Oświadczam, że tekst pracy dyplomowej na nośniku elektronicznym jest identyczny

z tekstem wydrukowanym i nie zawiera znaków niewidocznych na wydruku.

..............................., dnia............................ .................................................

(miejscowość) (podpis)

OŚWIADCZENIE

Wyrażam zgodę / nie wyrażam zgody* na udostępnienie osobom zainteresowanym

mojej pracy dyplomowej.

Zgoda na udostępnienie pracy dyplomowej nie oznacza wyrażenia zgody

na kopiowanie pracy dyplomowej w całości lub w części. Brak zgody nie wyklucza kontroli

tekstu pracy dyplomowej w systemie antyplagiatowym, wyklucza natomiast dopisanie tekstu do

bazy tego systemu.

* niepotrzebne skreślić

..............................., dnia............................ .................................................

(miejscowość) (podpis)