Umowy przenoszące autorskie prawa majątkowe - Tomasz Targosz Karolina, Włodarska-Dziurzyńska -

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragmentpełnej wersji całej publikacji.

Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.

Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnierozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przezNetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym możnanabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione sąjakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgodyNetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.

Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepieinternetowym Bookarnia Online.

http://e-ksiazka24.pl/ebooki/umowy_przenoszace_autorskie_prawa_majatkowe_p33462.xml

http://e-ksiazka24.pl


http://e-ksiazka24.pl/nota_prawna.xml?pid=143524


3Warszawa 2010

Umowy przenoszące autorskie prawamajątkowe

Tomasz Targosz Karolina Włodarska-Dziurzyńska

4

Stan prawny na 20 wrze nia 2010 r.

Wydawca:Magdalena Przek

Redaktor prowadz cy:Anna Berska

Opracowanie redakcyjne:Katarzyna wierk-Bo ek

Sk³ad, ³amanie:Andrzej Gudowski

Poszczególne rozdzia y napisali:Tomasz Targosz – rozdzia y I, II, III, V, X, XIKarolina W odarska-Dziurzy ska – rozdzia y IV, VI, VII,VIII, IX

© Copyright byWolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2010

ISBN: 978-83-264-0423-8

Wydane przez:Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.

Redakcja Ksi ek

01-231 Warszawa, ul. P ocka 5atel. (22) 535 80 00, (22) 535 82 00

e-mail: [email protected]

www.wolterskluwer.plKsi garnia internetowa www.profinfo.pl

5

SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów ........................................................................................................................... 11

Od Autorów ................................................................................................................................. 15

Rozdział IPodstawowe zasady dotyczące umów przenoszących prawa autorskie ......................... 17

1. Wprowadzenie. Istota umów przenoszących prawa autorskie ................................ 172. Zakres przeniesienia praw – zasada specyfikacji pól eksploatacji

i jej znaczenie ..................................................................................................................... 263. Nakaz wyraźnego wymienienia pól .............................................................................. 454. Zakaz przenoszenia praw na przyszłych polach eksploatacji .................................. 505. Przeniesienie praw do utworu przyszłego ................................................................... 556. Dalsza przenoszalność ..................................................................................................... 587. Prawa zależne .................................................................................................................... 618. Konfiguracje podmiotowe ............................................................................................... 699. Konsekwencje zasady podwójnego skutku ................................................................. 71

10. Forma i jej zakres .............................................................................................................. 7311. Szczególne przypadki nabycia w prawie autorskim – umowa o pracę,

organizacje zbiorowego zarządzania, programy komputerowe i utwory audiowizualne ................................................................................................... 75

12. Inne umowy mogące przenosić prawa autorskie ........................................................ 80

Rozdział IIUmowa przenosząca a licencja ............................................................................................... 82

Rozdział IIIUmowa przenosząca w systemie prawa zobowiązań ......................................................... 94

1. Wprowadzenie .................................................................................................................. 942. Umowy przenoszące w typologii umów ...................................................................... 983. Umowa w części ogólnej prawa zobowiązań .............................................................. 994. Wykonanie zobowiązań ................................................................................................. 1045. Dodatkowe zastrzeżenia umowne ............................................................................... 1086. Umowy odnoszące się do osób trzecich ..................................................................... 1127. Nienależyte wykonanie lub niewykonanie zobowiązania ...................................... 1158. Sprzedaż ........................................................................................................................... 1189. Umowa o dzieło............................................................................................................... 119

6

10. Przyrzeczenie publiczne ................................................................................................ 12211. Sposób zawarcia umowy ............................................................................................... 12512. Obowiązki przedkontraktowe ...................................................................................... 12513. Procedura zawarcia umowy .......................................................................................... 13114. Wady oświadczenia woli ............................................................................................... 132

Rozdział IVStrony umowy przenoszącej majątkowe prawa autorskie do utworu .......................... 138

1. Wprowadzenie ................................................................................................................ 1382. Podmiot przenoszący majątkowe prawa autorskie ................................................... 138

2.1. Wprowadzenie ........................................................................................................ 1382.2. Pojęcie „twórca” ....................................................................................................... 1392.3. Wielość podmiotów uprawnionych z tytułu autorskich

praw majątkowych do utworu ............................................................................. 1422.4. Problem ustalenia podmiotu uprawnionego z tytułu autorskich praw

majątkowych; zasady reprezentacji ..................................................................... 1453. Twórca jako konsument ................................................................................................. 1504. Status prawny nabywcy autorskich praw majątkowych ......................................... 163

Rozdział VPrzedmiot umowy przenoszącej. Pola eksploatacji .......................................................... 165

1. Wprowadzenie ................................................................................................................ 1652. Definicje pojęcia pola eksploatacji w dotychczasowych

wypowiedziach doktryny .............................................................................................. 1673. Sposoby korzystania w zagranicznych porządkach prawnych .............................. 1724. Propozycja rozumienia pojęcia pola eksploatacji w prawie polskim ..................... 1815. Przykłady pól eksploatacji ............................................................................................. 1956. Ograniczenia czasowe i terytorialne ........................................................................... 201

Rozdział VIWykładnia oświadczeń woli stron umowy przenoszącej prawa autorskie do utworu .................................................................................................................................. 205

1. Wprowadzenie ................................................................................................................ 2052. Szczególne reguły wykładni wynikające z przepisów prawnoautorskich ........... 206

2.1. Wprowadzenie do problematyki ......................................................................... 2062.2. Artykuł 49 ust. 1 pr. aut. – zakres unormowania i stosowanie ........................ 2072.3. Domniemanie udzielenia licencji (art. 65 pr. aut.) ............................................. 2122.4. Rola art. 41 ust. 2 pr. aut. w procesie interpretacji klauzul umownych ......... 214

3. Zastosowanie ogólnych reguł wykładni do umów przenoszących majątkowe prawa autorskie do utworu ...................................................................... 217

4. Dyrektywy wykładni z art. 49 ust. 1 pr. aut. oraz art. 65 k.c. – porównanie rezultatów ich zastosowania ............................................................... 221

5. Wnioski końcowe ............................................................................................................ 223

7

Rozdział VIIWynagrodzenie z tytułu przeniesienia autorskich praw majątkowych do utworu .................................................................................................................................. 225

1. Uwagi wstępne ................................................................................................................ 2252. Sposoby ustalania wynagrodzenia należnego twórcy – uwagi ogólne ................. 226

2.1. Systemy ustalania wynagrodzenia twórcy ......................................................... 2262.2. Zasada walutowości oraz zastosowanie klauzul waloryzacyjnych

przy ustalaniu wysokości wynagrodzenia ......................................................... 2303. Zastosowanie reguł ustawowych w celu określenia wysokości

wynagrodzenia twórcy w braku umownych ustaleń stron .................................... 2314. Terminy i sposób dokonania zapłaty wynagrodzenia .............................................. 2345. Ochrona wynagrodzenia należnego twórcy w świetle przepisów

ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz kodeksu cywilnego .... 2395.1. Wprowadzenie ........................................................................................................ 2395.2. Podwyższenie wynagrodzenia twórcy na podstawie art. 44 pr. aut.

oraz przepisów kodeksowych ............................................................................... 2405.3. Prawo do odrębnego wynagrodzenia na każdym polu eksploatacji ............. 2465.4. Uprawnienia informacyjne twórcy oraz prawo wglądu

do dokumentacji ..................................................................................................... 2485.5. Ochrona wynagrodzenia procentowego twórcy w przypadku

zmiany ceny egzemplarzy utworu ...................................................................... 2546. Wnioski końcowe ............................................................................................................ 257

Rozdział VIIIOdpowiedzialność za niewykonanie i nienależyte wykonanie zobowiązań wynikających z umowy przenoszącej majątkowe prawa autorskie do utworu .......... 259

1. Wprowadzenie do problematyki ................................................................................. 2592. Instrumenty prawne mające doprowadzić do realnego wykonania

zobowiązania ................................................................................................................... 2603. Instrumenty prawne pozwalające na zakończenie stosunku

zobowiązaniowego ......................................................................................................... 2673.1. Wprowadzenie do problematyki .......................................................................... 2673.2. Odstąpienie od umowy na podstawie przepisów ustawy o prawie

autorskim i prawach pokrewnych ....................................................................... 2683.2.1. Odstąpienie od umowy przez twórcę ...................................................... 268

3.2.1.1. Wprowadzenie ................................................................................ 2683.2.1.2. Odstąpienie od umowy ze względu na nieprzystąpienie

do rozpowszechniania utworu .................................................... 2683.2.1.3. Odstąpienie od umowy na podstawie art. 58 pr. aut. .............. 276

3.2.2. Odstąpienie od umowy przez nabywcę autorskich praw majątkowych do utworu ............................................................................. 281

3.3. Odstąpienie od umowy na podstawie przepisów kodeksowych ................... 2873.3.1. Przepisy części ogólnej prawa zobowiązań dotyczące umów

wzajemnych .................................................................................................. 2873.3.2. Przepisy dotyczące umowy o dzieło ......................................................... 290

8

4. Sankcje o charakterze rekompensacyjnym ................................................................ 2954.1. Wprowadzenie ........................................................................................................ 2954.2. Zadośćuczynienie za krzywdę, wyrządzoną niewykonaniem lub

nienależytym wykonaniem zobowiązania przez jedną ze stron umowy ..... 2954.3. Odpowiedzialność odszkodowawcza strony dopuszczającej się

naruszenia zobowiązań umownych w świetle przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych ........................................ 300

4.4. Rekompensata uszczerbku majątkowego na podstawie art. 471 k.c. – sygnalizacja zagadnienia .................................................................................... 306

4.5. Odsetki ustawowe oraz odsetki umowne na wypadek opóźnienia ze spełnieniem świadczenia pieniężnego ........................................................... 307

4.6. Kara umowna .......................................................................................................... 3105. Odpowiedzialność za usterki i wady prawne utworu ............................................. 312

5.1. Wprowadzenie ........................................................................................................ 3125.2. Zakres zastosowania art. 55 pr. aut. ..................................................................... 3135.3. Przesłanki zastosowania sankcji z art. 55 ust. 1 pr. aut. .................................... 319

5.3.1. Zasady kwalifikacji cechy utworu jako usterki ....................................... 3195.3.2. Wina twórcy jako przesłanka odpowiedzialności

za usterki utworu ......................................................................................... 3275.4. Treść uprawnień przysługujących nabywcy autorskich praw

majątkowych w przypadku usterek utworu ...................................................... 3295.4.1. Wprowadzenie ............................................................................................. 3295.4.2. Usunięcie usterek ......................................................................................... 3305.4.3. Obniżenie wynagrodzenia ......................................................................... 3365.4.4. Odstąpienie od umowy ............................................................................... 341

5.5. Sytuacja prawna stron na wypadek wad prawnych utworu .......................... 3435.6. Artykuł 55 ust. 1 i 2 pr. aut. a unormowania regulujące zasady

odpowiedzialności kontaktowej ........................................................................... 3495.7. Przyjęcie utworu ..................................................................................................... 3525.8. Normy wynikające z art. 55 pr. aut. – ius dispositivum czy ius cogens? ............ 3555.9. Odpowiedzialność za usterki utworu zbywcy, niebędącego twórcą ............. 359

5.10. Odpowiedzialność za wady utworu wobec nabywcy końcowego – jej wpływ na rozliczenia stron umowy przenoszącej majątkowe prawa autorskie do utworu ................................................................................... 3625.10.1. Wprowadzenie ............................................................................................ 3625.10.2. Odpowiedzialność z tytułu rękojmi ........................................................ 3635.10.3. Utwór jako „produkt niebezpieczny” ...................................................... 363

5.11. Problem kwalifikacji aliud pro alio w świetle ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych .......................................................................................... 368

5.12. Podsumowanie ........................................................................................................ 374

Rozdział IXZakończenie stosunku umownego ....................................................................................... 375

1. Uwagi ogólne ................................................................................................................... 3752. Odstąpienie od umowy ................................................................................................. 376

9

3. Szczególne przyczyny odstąpienia od umowy przenoszącej prawa autorskie z ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych ............................ 3793.1. Wprowadzenie ........................................................................................................ 3793.2. Odstąpienie od umowy przez twórcę ze względu na naruszenie

zobowiązań umownych przez nabywcę autorskich praw majątkowych – sygnalizacja zagadnienia .................................................................................... 379

3.3. Odstąpienie od umowy przez twórcę ze względu na istotne interesy twórcze ...................................................................................................... 380

3.4. Odstąpienie od umowy przez nabywcę autorskich praw majątkowych ze względu na niedochowanie przez twórcę umówionego terminu dostarczenia utworu – sygnalizacja zagadnienia .............................................. 389

3.5. Odstąpienie od umowy przez nabywcę autorskich praw majątkowych ze względu na usterki utworu lub jego wady prawne – sygnalizacja zagadnienia .............................................................................................................. 390

4. Kodeksowe przyczyny odstąpienia od umowy przenoszącej autorskie prawa majątkowe do utworu ....................................................................................... 390

5. Pozostałe przyczyny odstąpienia od umowy – sygnalizacja zagadnienia ............ 3916. Skutki odstąpienia od umowy przenoszącej autorskie prawa majątkowe

do utworu ......................................................................................................................... 3926.1. Wzajemne rozliczenia stron oparte na zasadach ogólnych ............................. 3926.2. Szczególne uprawnienia strony odstępującej od umowy

lub jej kontrahenta .................................................................................................. 4016.3. Umowna regulacja skutków odstąpienia od umowy ....................................... 408

7. Rozwiązanie umowy przenoszącej autorskie prawa majątkowe do utworu w drodze zgodnych oświadczeń woli stron umowy ................................................ 409

8. Rozwiązanie umowy na przez sąd – sygnalizacja zagadnienia .............................. 4129. Wygaśnięcie umowy na skutek uchylenia się od skutków złożonego

oświadczenia woli z powodu jego wadliwości .......................................................... 413

Rozdział XJurysdykcja i prawo właściwe ............................................................................................... 416

1. Wprowadzenie ................................................................................................................ 4162. Jurysdykcja ...................................................................................................................... 4203. Prawo właściwe dla umów i statut prawa autorskiego ............................................ 4284. Prawo właściwe dla prawa autorskiego ...................................................................... 4395. Prawo właściwe dla umów – wybór prawa ............................................................... 4476. Prawo właściwe w braku wyboru prawa ................................................................... 4497. Prawo właściwe dla formy ............................................................................................ 4588. Przepisy wymuszające swoje zastosowanie ............................................................... 4589. Porządek publiczny ........................................................................................................ 464

10. Projekt ustawy – Prawo prywatne międzynarodowe .............................................. 464

Rozdział XIUmowy przenoszące prawo autorskie w prawie konkurencji ....................................... 466

1. Wprowadzenie ................................................................................................................ 4662. Zakres zastosowania prawa antymonopolowego ..................................................... 469

10

3. Zakres przedmiotowy prawa antymonopolowego .................................................. 4744. Prawo autorskie a prawo konkurencji ........................................................................ 4755. Szczególny status praw własności intelektualnej na gruncie polskiej ustawy? ... 4846. Autor jako przedsiębiorca .............................................................................................. 4897. Wyznaczenie rynku właściwego .................................................................................. 4948. Umowy przenoszące a koncentracja ........................................................................... 5019. Porozumienia ograniczające konkurencję – porozumienia horyzontalne ............ 502

10. Ogólne uwagi o zwolnieniach grupowych ................................................................ 50411. Porozumienia wertykalne – ograniczenia zbywcy .................................................... 50912. Porozumienia wertykalne – ograniczenia nabywcy ................................................. 51213. Nadużycie pozycji dominującej ................................................................................... 522

Bibliografia ............................................................................................................................... 529

11

WYKAZ SKRÓTÓW

Akty prawne

CPI – Code de la propriété intellectuelle (francuski kodeks własności intelektualnej)

IPRG – Bundesgesetz über das Internationale Privatrecht z dnia 18 gru-dnia 1987 r. (szwajcarska ustawa o prawie prywatnym międzyna-rodowym)

k.c. – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)

k.p. – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.)

k.p.c. – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywil-nego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.)

k.r.o. – ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.)

k.s.h. – ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.)

k.z. – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 paździer-nika 1933 r. – Kodeks zobowiązań (Dz. U. Nr 82, poz. 598 z późn. zm.)

Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.)

p.d.g. – ustawa z dnia 19 listopada 1999 r. – Prawo działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 101, poz. 1178 z późn. zm.)

p.p.m. – ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne międzyna-rodowe (Dz. U. Nr 46, poz. 290 z późn. zm.)

pr. aut. – ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrew-nych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.)

pr. aut. z 1926 r. – ustawa z dnia 29 marca 1926 r. o prawie autorskiem (Dz. U. Nr 48, poz. 286 z późn. zm.)

pr. aut. z 1952 r. – ustawa z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim (Dz. U. Nr 34, poz. 234 z późn. zm.)

pr. dewiz. – ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. – Prawo dewizowe (Dz. U. Nr 141, poz. 1178 z późn. zm.)

12

pr. weksl. – ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe (Dz. U. Nr 37, poz. 282 z późn. zm.)

TFUE – traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolido-wana: Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 13)

u.k.k. – ustawa z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz. U. Nr 100, poz. 1081 z późn. zm.)

u.k.w.h. – ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 z późn. zm.)

u.o.k.k. – ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsu-mentów (Dz. U. Nr 50, poz. 331 z późn. zm.)

u.o.n.p.k. – ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsu-mentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz. U. Nr 22, poz. 271 z późn. zm.)

u.s.d.g. – ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 z późn. zm.)

u.s.w.s.k. – ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz. U. Nr 141, poz. 1176 z późn. zm.)

u.z.n.k. – ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konku-rencji (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 z późn. zm.)

UrhG – Gesetz über Urheberrecht und verwandte Schutzrechte z 9 wrześ-nia 1965 r. (BGBl. I S. 1273) – niemiecka ustawa o prawie autor-skim

Periodyki

BGBl. – BundesgesetzblattBiul. SN – Biuletyn Sądu NajwyższegoCR – Computer und RechtEIPR – European Intellectual Property ReviewEPS – Europejski Przegląd SądowyERPL – European Review of Private LawEuZW – Europäische Zeitschrift für WirtschaftsrechtGaz. Pal. – Gazette du PalaisGRUR Int. – Gewerblicher Rechtsschutz und Urheberrecht, Internationaler TeilIIC – International Review of Intellectual Property and Competition

LawIPQ – Intellectual Property QuarterlyJuS – Juristische SchulungKPP – Kwartalnik Prawa PrywatnegoKSP – Krakowskie Studia PrawniczeM. Praw. – Monitor PrawniczyMLR – Modern Law ReviewNJW – Neue Juristische Wochenschrift

13

NP – Nowe PrawoOSA – Orzecznictwo Sądów ApelacyjnychOSN – Orzecznictwo Sądu NajwyższegoOSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba CywilnaOSNCK – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Izba KarnaOSNK – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba KarnaOSNKW – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Izba WojskowaOSP – Orzecznictwo Sądów PolskichOSPiKA – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji ArbitrażowychPiP – Państwo i PrawoPIPWI – Prace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu

JagiellońskiegoPNUŚ – Prace Naukowe Uniwersytetu ŚląskiegoPPH – Przegląd Prawa HandlowegoPr. Bank. – Prawo BankowePr. Gosp. – Prawo GospodarczePS – Przegląd SądowyPSM – Przegląd Stosunków Międzynarodowych PUG – Przegląd Ustawodawstwa GospodarczegoR. Pr. – Radca PrawnyRabelsZ – Rabels Zeitschrift für ausländisches und internationales Privat-

rechtRIDA – Revue internationale des droits de l’antiquitéRPEiS – Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i SocjologicznySC – Studia CywilistyczneSI – Studia IuridicaSP – Studia PrawniczeSP-E – Studia Prawno-EkonomiczneTPP – Transformacje Prawa PrywatnegoUFITA – Archiv für Urheber- und MedienrechtWRP – Wettbewerb in Recht und PraxisZNUJ – Zeszyty Naukowe Uniwersytetu JagiellońskiegoZUM – Zeitschrift für Urheber- und Medienrecht

Inne

BGE – Bundesgerichtsentscheid (orzeczenia szwajcarskiego Sądu Fede-ralnego)

ETS – Europejski Trybunał SprawiedliwościNSA – Naczelny Sąd AdministracyjnyOZZ – Organizacja Zbiorowego ZarządzaniaSA – Sąd ApelacyjnySN – Sąd NajwyższySW – Sąd Wojewódzki

15

Od Autorów

Umowy przenoszące prawa autorskie pełnią bardzo istotną rolę w obrocie prawnym. Przeniesienie praw zapewnia bowiem nabywcy pozycję znacznie silniejszą niż pozycja licencjobiorcy. Kontrahent autora będzie więc z reguły wykorzystywał swą siłę ekono-miczną m.in. po to, by skłonić autora do zawarcia umowy tego właśnie rodzaju.

Niniejsze opracowanie stawowi próbę omówienia najważniejszych zagadnień zwią-zanych z konstrukcją umowy przenoszącej prawa autorskie, poczynając od jej przedmiotu, przez właściwości stron, wykonanie i nienależyte wykonanie zobowiązania, stosunek regulacji szczególnej do ogólnych zasad prawa cywilnego, po zagadnienia związane z prawem prywatnym międzynarodowym i prawem konkurencji. Zajęcie się problematy-ką umów wymaga jednak także, z oczywistych względów, ograniczenia zakresu rozważań. Ponieważ przedmiotem umowy przenoszącej prawa autorskie są te właśnie prawa, przy okazji stykamy się z pełnym spektrum zagadnień interesującym prawo autorskie. Nie-które z nich trzeba więc świadomie wyeliminować z zakresu dalszych wywodów. Mamy świadomość, że niektóre z takich wyborów mogą budzić kontrowersje.

Zdecydowaliśmy się skupić na podstawowym modelu przeniesienia praw autorskich, rezygnując z próby odnoszenia się do poszczególnych kategorii utworów. Wynika to z położenia nacisku na zagadnienia konstrukcyjne, które są wspólne dla wszystkich umów przenoszących. Z tego samego powodu w ograniczonym zakresie omawiamy różnego rodzaju „uboczne” zobowiązania towarzyszące umowom przenoszącym, ponieważ często nie mają one ścisłego związku z ich konstrukcją. Nie omawiamy problemów związanych z prawami osobistymi. Jakkolwiek kwestie te towarzyszą umowom przenoszącym, to jednak przeniesienie odnosi się jedynie do uprawnień majątkowych. Wspominamy tylko problem nabywania utworów w stosunku pracy, ponieważ uważamy, że zasługuje on na odrębne opracowanie.

Poszczególne części książki zostały samodzielnie opracowane przez każdego z au-torów. W trakcie jej pisania omawialiśmy oczywiście poszczególne zagadnienia, a zakres stwierdzonych różnic w podejściu do większości zagadnień okazał się niezwykle mały. Mimo to pragniemy podkreślić, że poglądy wyrażone przez każdego z nas są poglądami własnymi, a pewna indywidualność punktu widzenia i stylu nie mogła być (i nie powinna) przy tego typu założeniu usunięta.

Niniejsze opracowanie powstało w ramach programu badawczego, finansowanego ze środków przyznanych przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji.

Dziękujemy Panu Profesorowi Ryszardowi Markiewiczowi (kierownikowi grantu) za cenne rady i wskazówki, przekazywane nam w ramach opieki naukowej podczas prac nad niniejszą monografią.

17

Rozdzia³ I

PODSTAWOWE ZASADY DOTYCZ¥CE UMÓW PRZENOSZ¥CYCH PRAWA AUTORSKIE

1. Wprowadzenie. Istota umów przenosz¹cych prawa autorskie

1. Umowy przenoszące prawa autorskie są umowami, których celem jest zmiana uprawnionego z tytułu praw autorskich, które przechodzą ze zbywcy na nabywcę. Nie ulega wątpliwości, że na gruncie prawa polskiego przyjęto model przeniesienia translatywnego1, w wyniku którego zbywca przestaje być podmiotem przenoszonego prawa, nabywca natomiast staje się jego podmiotem w przeniesionym zakresie2. Konsekwencją tego modelu jest więc ubytek praw przeniesionych po stronie zbywcy3, a nie ich obciążenie. Umowa przenosząca prawa autorskie nie polega zatem na ustanowieniu no-

1 J. Barta, R. Markiewicz (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Kraków 2005, s. 515. Natomiast M. Kępiński (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13. Prawo autorskie, Warszawa 2007, s. 473, twierdzi, że umowa dotycząca prawa cząstkowego prowadzi do nabycia konstytutywnego, ponieważ w jej wyniku powstaje prawo dotychczas niewyodrębnione z całości praw twórcy. Translatywna jest natomiast, zdaniem tego autora, umowa dotycząca „całości praw” (ibidem, s. 474). Ustanawianie konstytutywnie uprawnień cząst-kowych dopuszczano także w literaturze przed wejściem w życie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 1994 r. (J. Błeszyński, Prawo autorskie, Warszawa 1985, s. 189; J. Serda, Umowa wydawnicza, pojęcie – funkcja – struktura, Kraków 1980, s. 89–90; E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie majątkowych praw autorskich i obrotu nimi w dobie kryzysu prawa autorskiego, Kraków 1990, s. 72). W przypadku przyjęcia, że prawa cząstkowe istnieją „uprzednio”, pogląd ten nie może być uznany za trafny, uważam zaś, że taki wniosek wypływa z przyjęcia w prawie polskim konstrukcji „pola eksploatacji”.

2 W literaturze wyrażono pogląd (E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie..., s. 14–15), że reali-zacja zasady ochrony autora wymagałaby zrezygnowania z konstrukcji umów przenoszących. Wydaje się jednak, że w praktyce różnica między systemami, które zezwalają na przeniesienie, a systemami, które dopuszczają jedynie konstytutywne ustanawianie uprawnień cząstkowych nie jest aż tak znaczna. Można w tym miejscu wskazać, że M. Eggersberger, Die Übertragbarkeit des Urheberrechts in historischer und rechtsvergleichender Sicht, München 1992, po przeprowadzeniu wszechstronnej analizy historii rozwoju prawa autorskiego w kilku państwach z punktu widzenia przenoszalności praw autorskich dochodzi w sumie do wniosku (s. 279 i n.), że jakkolwiek system monistyczny niedopuszczający do przeniesienia prawa nieco lepiej chroni autora, to jednak różnice są niewielkie. Z uwagi na charakter autorskich praw majątkowych dopuszczenie ich zbywalności wydaje się natomiast rozwiązaniem, co do zasady, bardziej czytelnym.

3 Pogląd taki dominuje w systemach dualistycznych dopuszczających zbywalność praw ma-jątkowych, np. w prawie szwajcarskim – zob. R. von Bühren (w:) R. von Bühren (red.), Schweizerisches

istota i cel umów przenosz¹cychistota i cel umów przenosz¹cych

18

wych uprawnień autorskich na prawach przysługujących zbywcy, jak może być w tych systemach prawnych, które stoją na stanowisku, że prawa autorskie są nieprzenoszalne (np. w prawie niemieckim), w sposób podobny jak prawa rzeczowe obciążają rzecz, do której właścicielowi nadal przysługuje prawo własności, mimo że w zakresie objętym treścią ustanowionego prawa rzeczo-wego nie może z niej korzystać. Zbywalność majątkowych praw autorskich, polegająca na ich translatywnym przeniesieniu na inny podmiot, powinna mieć zasadnicze znaczenie dla wykładni przepisów dotyczących umów praw-noautorskich, jednak należy również uwzględnić fakt, że szczególne regulacje dotyczące tych umów wymuszają ciągłe korekty podstawowego modelu, na którym konstrukcja przeniesienia praw opiera się w prawie cywilnym.

2. Zagadnienia związane z istotą i zakresem przeniesienia praw au-torskich są często sporne w doktrynie i orzecznictwie. Kontrowersje panują w szczególności w odniesieniu do zupełnie podstawowych zagadnień, jak np. tego, czy umowa przenosząca musi wyraźnie wymieniać wszystkie pola eksploatacji, na których przeniesienie ma nastąpić, czy też w braku takiego wymienienia można odwołać się do zasad wykładni oświadczeń woli stron wynikających z art. 65 k.c. Wydaje się przy tym, że nie wszystkie istotne dla rozstrzygnięcia tych kwestii argumenty zostały dotychczas poruszone i dlatego zasadne będzie przedstawienie poniżej własnego stanowiska, w istotnym stopniu odmiennego od dotychczas prezentowanych. Mając pełną świado-mość stopnia skomplikowania poruszanych tu problemów (które jednak mają ogromne praktyczne znaczenie), trzeba zaznaczyć, że zaprezentowane niżej wyniki wykładni zapewne nie zostaną ocenione jako bezsporne. Podstawową przyczyną tego stanu rzeczy jest to, że wykładnia językowa przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z pewnością nie jest wystarcza-jąca już z tego powodu, że niektóre z postanowień obowiązującego prawa zdają się być na pierwszy rzut oka ze sobą sprzeczne. Należy zatem odwołać się w znacznym zakresie do wykładni funkcjonalnej, jednakże uznając przy tym podstawowe zasady, jakie zamierzał przyjąć w zakresie prawa umów autorskich polski ustawodawca, a także kierując się dyrektywą dążenia do zachowania spójności systemu prawa, zarówno w aspekcie prawa cywilnego w całości, jak i w węższym zakresie samego prawa autorskiego.

3. Kontrowersyjna natura poruszanych zagadnień usprawiedliwia tak-że prześledzenie maksymalnie dużej liczby argumentów za i przeciw pro-ponowanym rozwiązaniom, a przede wszystkim zaprezentowanie różnych możliwych wariantów wykładni relewantnych dla omawianych zagadnień przepisów, z przedstawieniem równocześnie możliwie szeroko ich wad i zalet. Tego rodzaju analiza, jak każda, wymaga jednak na wstępie poczynienia pewnych założeń. W czasie omawiania zagadnień szczegółowych będziemy się starali pokazać, jakie konsekwencje może dać odstąpienie od tych założeń w kontekście konkretnej instytucji prawnej, jednak zasadniczo będą one wy-znaczać kierunek dalszych rozważań. Założenia te są następujące:

Immaterialgüter- und Wettbewerbsrecht (Urheberrecht und verwendte Schutzrechte), Bd. II/I, Basel et al. 1995, s. 215.

zakres kontrowersji

zakres kontrowersji

za³o¿enia dla dalszych

rozwa¿añ

za³o¿enia dla dalszych

rozwa¿añ

Tomasz Targosz

19

1) Umowy przenoszące prowadzą do przeniesienia o charakterze trans-latywnym, w wyniku którego zbywca przestaje być podmiotem prawa w przeniesionym zakresie, a nabywca staje się tym podmiotem. Umowy te wywołują skutek rozporządzający.

2) W prawie polskim nie jest możliwe przeniesienie „praw autorskich” w całości, a określenie to może funkcjonować jedynie na zasadzie skrótu myślowego. W rzeczywistości przeniesieniu podlegają jedynie konkretne uprawnienia autorskie.

3) Przepisy dotyczące umów autorskich zostały stworzone z myślą o ochro-nie autora jako typowo słabszej strony4 stosunku umownego. Ich wy-kładnia powinna uwzględniać ten cel.

Niewątpliwie krótkiego rozwinięcia wymaga znaczenie powyższych założeń dla problematyki umów przenoszących prawa autorskie.

4. Wyzbycie się praw przez zbywcę i ich nabycie przez nabywcę ozna-cza, że zasadą musi być pełnia uprawnień majątkowych po stronie nabywcy w przeniesionym zakresie praw. Jest to przy przyjętej w polskiej ustawie kon-strukcji jedyne logiczne założenie.

Rozporządzający charakter przeniesienia sprawia, że wywołuje ono sku-tek także dla osób trzecich, co jest szczególnie istotne dlatego, iż przedmiotem przeniesienia jest prawo o charakterze bezwzględnym. Istotność owego skutku dla wykładni przepisów dotyczących umów przenoszących prawa autorskie nie polega oczywiście tylko na tym, że podmiotem prawa staje się skutecznie nowy podmiot nabywca, ale na tym, jakie taka zmiana może mieć konsekwen-cje dla osób niebędących stronami umowy. Tytułem przykładu można wskazać, że ponieważ naruszenia praw autorskich są oceniane obiektywnie, osoba która korzysta z utworu za zgodą zbywcy może zacząć naruszać prawa autorskie do niego, jeśli nie wiedząc o przeniesieniu korzysta z niego nadal bez zgody nabywcy5. Obrót prawami autorskimi z powodu braku jawności (np. rejestru) i tak rodzi pewne zagrożenia dla bezpieczeństwa obrotu, jednakże wykładnia przepisów rządzących owym obrotem nie powinna tego stanu pogłębiać6. Jest zatem pożądane, by zakres przeniesienia był możliwie jednoznacznie określo-ny, ponieważ ma to znaczenie nie tylko dla samych stron umowy.

W braku szczególnego przepisu należy przyjąć, że nie istnieje możliwość nabycia praw autorskich w dobrej wierze od nieuprawnionego. W obrocie prawami autorskimi zasada nemo plus iuris działa zatem w pełnym zakresie7.

5. Stwierdzenie8, że majątkowe prawa autorskie są zbywalne jest pewnym uproszczeniem. W prawie polskim nie jest bowiem możliwa konstrukcja pro-

4 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2008, s. 156.5 Oczywiście trafność tego akurat przykładu zależy od poglądu na charakter prawny licencji

(zob. niżej rozdział II).6 Zwraca na to uwagę E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie..., s. 74.7 J. Barta, R. Markiewicz (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz,

E. Traple, Prawo autorskie i prawa..., s. 389.8 Termin „uprawnienie cząstkowe” jest używany w literaturze (np. J. Szczotka (w:) M. Poźniak-

-Niedzielska, J. Szczotka. M. Mozgawa, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Zarys wykładu, Bydgoszcz–War-szawa–Lublin 2007, s. 56).

translatywny i rozporz¹dzaj¹cy charakter przeniesienia

translatywny i rozporz¹dzaj¹cy charakter przeniesienia

przenoszalnośæ jedynie uprawnieñ cz¹stkowych

przenoszalnośæ jedynie uprawnieñ cz¹stkowych

Tomasz Targosz

20

wadząca do zastąpienia przez nabywcę zbywcy w zakresie wszystkich praw autorskich do konkretnego utworu9 (odrębnym zagadnieniem jest oczywiście ograniczenie możliwości przenoszenia praw do wszystkich utworów danego autora), która jest znana niektórym systemom prawnym (np. transfer of copyright w USA). Wniosek ten wypływa choćby z zakazu przenoszenia praw autorskich na nieznanych w chwili zawarcia umowy polach eksploatacji. Innymi słowy, nie jest możliwe doprowadzenie drogą czynności prawnej inter vivos do sytuacji zrów-nującej nabywcę praw autorskich z pozycją prawną pierwotnego nabywcy tych praw. Obrazowo konstrukcję tę można próbować przedstawić na dwa sposoby.

W pierwszym z nich istniałoby coś w rodzaju ogólnego prawa autorskie-go, pozostającego zawsze przy autorze, z którego wywodziłyby się następ-nie konkretne uprawnienia autorskie (rozumiane jako prawo do korzystania z utworu na danym polu eksploatacji). Owe konkretne uprawnienia, podobne do gałęzi drzewa, mogłyby zostać bezpowrotnie przeniesione na osobę trzecią, nie mogłoby natomiast zostać przeniesione prawo-rdzeń, z którego (w następ-stwie powstania nowych póle eksploatacji) wyrastałyby kolejne uprawnienia cząstkowe. Tego rodzaju model, choć być może plastyczny, przypomina jednak, jak się wydaje, monistyczny system praw autorskich10, w których niedopusz-czalne jest przeniesienie całego prawa, a jedynie obciążanie go konkretnymi uprawnieniami, z tą różnicą, że o ile w modelu monistycznym jedno prawo łączy w sobie elementy osobiste i majątkowe, w podanym przykładzie prawo--rdzeń obejmowałoby jedynie elementy majątkowe.

Poza zaletami ilustracyjnymi powyższe wyjaśnienie nie wnosi jednak nic wartościowego do prawnej analizy zagadnienia przedmiotu przeniesienia, a nawet może się okazać mylące. Dlatego prościej i lepiej jest przedstawić przyznane twórcy prawa autorskie od razu jako wiązkę różnych uprawnień11. Innymi słowy, na „prawa autorskie”12 składają się istniejące w danym mo-

9 Odmiennie M. Kępiński (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13..., s. 474, który odwo-łuje się do art. 46 in fine i art. 49 ust. 2 pr. aut.; T. Szymanek, Transfer własności intelektualnej i przemysłowej, Warszawa 1995, s. 92.

10 Por. E. Traple (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13..., s. 117 i n.11 Należy przy tym wyjaśnić, że kwestię tę trzeba odróżnić od sposobu pojmowania istoty praw

autorskich w tzw. modelu syntetycznym oraz w modelu polegającym na wymienieniu poszczególnych uprawnień autorskich (por. E. Traple (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego. t. 13..., s. 126–127; E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie..., s. 21–47). Nie można kwestionować tego, że na gruncie polskiej ustawy treść autorskich praw majątkowych została zdefiniowana w tym sensie syntetycznie, że obejmują one zasadniczo wszelkie formy korzystania z utworu, a ustawodawca nie wymienia ich w sposób wyczerpujący (syntetyczną definicję w tym znaczeniu przedstawia E. Traple (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13..., s. 130). Jednak tego rodzaju ujęcie ma przede wszystkim znaczenie dla podkreślenia, że katalog uprawnień cząstkowych jest otwarty. Nie jest ono sprzeczne z założeniem, że w danej chwili na treść praw autorskich majątkowych składa się skończona liczba uprawnień cząstko-wych. Tego rodzaju kombinacja (syntetyczne określenie zakresu praw majątkowych na płaszczyźnie ogólnej, połączone z wyodrębnianiem uprawnień cząstkowych na etapie obrotu prawami) wydaje się najkorzystniejsza dla autora, ponieważ, z jednej strony, gwarantuje mu najszerszy zakres uprawnień, z drugiej zaś pozwala na maksymalne wykorzystanie ich ekonomicznego potencjału. Ujęcie to odpo-wiada więc, jak się wydaje, postulatom zgłaszanym w doktrynie – zob. E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie..., s. 14, 20.

12 J. Szczotka (w:) M. Poźniak-Niedzielska, J. Szczotka. M. Mozgawa, Prawo autorskie i prawa..., s. 54, wskazuje, że syntetyczna definicja praw autorskich nie sprzeciwia się ujmowaniu ich jako praw cząstkowych, a wyrazem tego jest nawet nazwa „prawa autorskie” używana w liczbie mnogiej.

Tomasz Targosz

21

mencie prawa cząstkowe, przy czym prawo cząstkowe oznacza prawo do korzystania z utworu na danym polu eksploatacji. Można więc powiedzieć, że „prawa autorskie” są sumą istniejących w danej chwili praw do korzy-stania z utworu na najbardziej szczegółowych, dopuszczalnych na gruncie obowiązującego prawa polach eksploatacji. Podwaliną takiej konstrukcji jest oczywiście konstrukcja pola eksploatacji, która pozwala skonkretyzować treść autorskoprawnych uprawnień cząstkowych, przy czym punktem wyjścia dla rozważań w interesującym nas teraz zakresie winno być „najmniejsze możli-we” pole eksploatacji. Oczywiście w praktyce obrotu pola te mogą być łączone w większe całości, jednak „najmniejsze możliwe pole” pozostaje cegiełką, na której jest zbudowany cały system.

6. Jest to w konsekwencji inny model niż w przypadku prawa własno-ści na rzeczach materialnych. Cywilistyczne prawo własności jest bowiem prawem o najszerszej możliwie treści, a uprawnienia cząstkowe (używanie rzeczy, obciążanie itp.) są jedynie jego emanacją. Zauważmy, że w prawie cywilnym dopuszczalne bez ograniczeń jest przeniesienie prawa własności na inny podmiot (przeniesienie własności), co więcej, niedopuszczalne byłoby przeniesienie częściowe. Gdyby właściciel chciał przyznać innej osobie jedynie część swych uprawnień, musiałby posłużyć się innymi konstrukcjami praw-nymi, w szczególności mógłby ustanowić na rzecz osoby trzeciej ograniczone prawo rzeczowe, co jednak i tak nie jest w takiej postaci zawsze możliwe. Na przykład nie byłoby dopuszczalne przeniesienie na osobę trzecią jedynie prawa obciążania rzeczy, ponieważ takie ograniczone prawo rzeczowe nie jest znane polskiemu prawu cywilnemu.

Można zauważyć, że przedstawiona konstrukcja wykazuje pewne po-dobieństwa do konstrukcji dóbr i praw osobistych, a w szczególności pozwala przypomnieć sobie spór o to, czy istnieje jedno ogóle dobro osobiste lub prawo osobiste, którego emanacją są prawa szczegółowe, czy też „od razu” mamy do czynienia jedynie z wielością dóbr osobistych (i chroniących je praw pod-miotowych).

7. Zasadą wprost wynikającą z obowiązujących przepisów jest to, że każde nowo powstające uprawnienie cząstkowe powstaje na rzecz podmiotu pierwotnie uprawnionego z tytułu praw autorskich, a zatem, co do zasady, po stronie autora. Uprawnienie to jest prawem autorskim do danego utworu i dlatego stosuje się do niego te same reguły co do innych uprawnień cząstko-wych do tego samego utworu. W szczególności czas trwania nowego upraw-nienia liczy się dokładnie tak samo jak czas trwania uprawnień istniejących już w chwili stworzenia i ustalenia utworu13. Każde uprawnienie cząstkowe posiada wszystkie cechy tradycyjnie przypisywane prawom autorskim, a za-tem jest prawem bezwzględnym, skutecznym erga omnes.

Skoro w takim ujęciu pojęcie pola eksploatacji decyduje tak naprawdę o tym, jakie prawa autorskie przysługują uprawnionemu, nie powinna być to

13 Jeśli dane pole eksploatacji powstanie po śmierci twórcy, okres obowiązywania prawa autor-skiego w zakresie tego pola nie ulega wydłużeniu.

ró¿nice w odniesieniu do innych praw podmiotowych

ró¿nice w odniesieniu do innych praw podmiotowych

powstanie i w³aściwości uprawnieñ cz¹stkowych

powstanie i w³aściwości uprawnieñ cz¹stkowych

Tomasz Targosz

22

konstrukcja w stopniu większym, niż jest to niezbędne, płynna. Pojawia się także pytanie o to, w jakim zakresie poszczególne pola eksploatacji mogą się na siebie nakładać, co niejednokrotnie występuje w dotychczas przyjmowanych w praktyce obrotu polach14.

8. Nie budzi raczej sporu, że przepisy prawa autorskiego dotyczące umów autorskich, a więc obok umów licencyjnych także umów przenoszących pra-wa autorskie, mają za zadanie chronić autora jako typowo słabszą stronę stosunku umownego15. Z zagadnieniem tym wiąże się jednak wiele bardziej szczegółowych kwestii.

Po pierwsze, powstaje pytanie, w jakim modelu ochronnym obowią-zujące przepisy zostały ukształtowane. System prawny zna, jak wiadomo, wiele przypadków, w których prawo stara się chronić jedną ze stron stosun-ku prawnego jako typowo „słabszą” – najbardziej znane przykłady, także w zakresie prawa umów, to przepisy prawa pracy oraz przepisy tzw. prawa konsumenckiego. Pojęcie „słabszej” strony wymaga jednak doprecyzowania o tyle, że dla wykładni przepisów ochronnych istotne znaczenie może mieć to, gdzie owa słabość została zdiagnozowana, nie zawsze ma ona bowiem to samo źródło. W pewnym skrócie można powiedzieć, że celem przepisów chronią-cych „słabszą” stronę może być albo przywrócenie równowagi ekonomicznej, albo przywrócenie równowagi informacyjnej. Ten drugi przypadek występuje w większości regulacji prawa konsumenckiego. Prawo konsumenckie może być bowiem uzasadnione przede wszystkim nierównowagą informacyjną, jaka tworzy się między typowym konsumentem a profesjonalistą. Nierównowaga informacyjna nie musi wcale towarzyszyć nierównowadze ekonomicznej czy upośledzeniu ekonomicznemu konsumenta – jest to niejako nierównowaga strukturalna. Dalej idąca analiza tej kwestii wykraczałaby oczywiście znacznie poza granice tego opracowania, zauważmy jednak, że znaczna część obo-wiązków profesjonalistów w obrocie konsumenckim dotyczy obowiązków informacyjnych, a nawet tam, gdzie wydaje się, że cel ochrony sięga głębiej (np. niektóre klauzule abuzywne) tak naprawdę powodem ochrony jest w równie dużym stopniu masowy charakter umów i niemożliwość negocjacji indywi-dualnych ich postanowień, jak i ekonomiczna „słabość” konsumenta.

Odmienne założenia przyświecają natomiast szczególnej ochronie pra-cownika w prawie pracy, w tym w odniesieniu do umów o pracę. Nie chodzi tam zasadniczo o problem asymetrii informacyjnej, lecz o rzeczywistą nie-równowagę ekonomiczną. Nie jest to jednak jedyny aspekt brany pod uwa-gę. Powodem szczególnej ochrony pracownika jest nie tylko konstatacja, że

14 Szczegółowo o tym w rozdziale V pkt 4.15 E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie..., s. 107, 110 (wskazanie typowych instrumentów

stosowanych w tym celu); M. Kępiński (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13..., s. 465; wyrok niemieckiego Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 kwietnia 1987 r., NJW 1987, s. 3115, 3118. Niektórzy uważają, że nawet znany, odnoszący sukcesy autor, jest typowo stroną słabszą – P. Katzenberger, Pro-tection of the Author as the Weaker Party to a Contract under International Copyright Contract Law, IIC 1988, nr 6, s. 731. W tym aspekcie prawo polskie podąża za tradycją kontynentalną – zob. M. Choi, Stellung des Urhebers und sein Schulz im Urhebervertragsrecht sowie im Copyright Contract Law. Eine rechtsvergleichende Studie, Hamburg 2007.

dyrektywa ochrony autora oraz jej postaæ

dyrektywa ochrony autora oraz jej postaæ

Tomasz Targosz

23

w typowej sytuacji (prawo musi czynić podstawą przyjmowanych rozwiązań sytuacje typowe) pracownik jest stroną słabszą ekonomicznie, ale również, że ze względów ogólnospołecznych konieczne jest zapobieżenie wyzyskania tej nierównowagi przez pracodawcę. Regulacje ustawowe przenoszą więc niejako realizację zadań socjalnych na podmioty prywatne (pracodawców).

9. Ochrona autora jako słabszej strony jest bliższa drugiemu z wyżej przedstawionych modeli16. Jej uzasadnieniem nie jest tylko nierównowaga informacyjna, chociaż czasem także i ona zachodzi17. Wydaje się, że autor jest postrzegany jako kategoria podmiotów, które zapewniają sobie utrzyma-nie dzięki twórczości podlegającej ochronie prawa autorskiego i w związku z tym zadaniem przepisów ochronnych w zakresie umów autorskich jest umożliwienie autorowi uzyskania jak największego wynagrodzenia oraz za-pewnienie ochrony jego słusznych interesów związanych z utworem, którego dotyczy umowa. Jednak ustawodawca nie zdecydował się na tak daleko idącą ingerencję, by nakazać określoną, minimalną wysokość wynagrodzenia18 lub choćby ustanowić zasadę słusznego wynagrodzenia jak to uczynił ustawo-dawca niemiecki19.

Z powyższego wynika, że niektóre postanowienia ochronne nie powin-ny znajdować zastosowania w relacjach, w których zbywcą nie jest autor dzieła, jednakże możliwość wykładni redukującej zakres tych przepisów (redukcja teleologiczna) pozostaje kwestią kontrowersyjną20.

10. Cel wprowadzenia przepisów chroniących autora niewątpliwie uza-sadnia natomiast tezę, że należy z nich wywodzić zasadę ochrony autora na gruncie prawa umów autorskich21. Nie jest więc prawidłowe postrzeganie po-szczególnych regulacji ochronnych jako wyjątków od zasady swobody umów22, a tym bardziej interpretowania ich zwężająco23. Przeciwnie, jako zasada prawa umów autorskich powinna ona wywierać wpływ na interpretację zarówno przepisów ustawy, jak i treści samych umów (oczywiście z uwzględnieniem regulacji, o których będzie niżej mowa).

16 Por. E. Ulmer, Some Thoughts on the Law of Copyright Contracts, IIC 1976, nr 2, s. 212.17 Jakkolwiek możliwe jest, że przewaga informacyjna leży po stronie autora.18 Między innymi z tego powodu nietrafny jest pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w wyroku

z dnia 3 lutego 2006 r., I CK 334/05, OSNC 2006, nr 11, poz. 188, że art. 109 pr. aut. stosuje się także gdy twórca należący lub reprezentowany przez organizację zbiorowego zarządzania prawami autorskimi zawarł umowę bezpośrednio z podmiotem korzystającym z utworu.

19 § 32 i n. UrhG.20 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, s. 142, stoją na stanowisku, że korekta tego stanu rzeczy

wymaga zmian legislacyjnych.21 Niekiedy jest to ochrona autora przed nim samym: M. Kępiński (w:) J. Barta (red.), System

Prawa Prywatnego, t. 13..., s. 470.22 W literaturze niemieckiej podkreśla się, że zasada swobody umów w przypadku istotnej nie-

równowagi stron ulega degeneracji. Tym uzasadnia się istotne ingerencje ochronne na korzyść autora – H. Schack, Neuregelung des Urhebervertragsrechts. Kritische Anmerkungen zum Professorenentwurf, ZUM 2001, nr 6, s. 454.

23 Należy przy tym podkreślić, że zasada exceptiones non sunt extendendae jest słusznie krytyko-wana jako pozbawiona w istocie podstaw i prowadząca do wielu wypaczeń, na co zwracał uwagę już K. Przybyłowski, Glosa do orzeczenia SN z dnia 25 kwietnia 1950 r., PiP 1951, z. 3, s. 555 (aprobująco co do tego Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977, s. 146). Wykładnia przepisu winna być przede wszystkim prawidłowa (w tym zgodna z zasadami wykładni funkcjonalnej).

model ochrony autoramodel ochrony autora

zakres ochrony autorazakres ochrony autora

Tomasz Targosz

24

Zasada ochrony autora nie powinna oznaczać braku uwzględniania słusznych interesów drugiej strony umowy (nabywcy praw). Przepisy ochron-ne zostały ustanowione dla realizacji określonych celów i nie powinny być nadużywane. Wybrany przez polskiego ustawodawcę model, polegający, w dużym uproszczeniu, na wprowadzeniu rozwiązań mających uzmysłowić autorowi zakres i konsekwencje dokonywanych czynności, powoduje nie-kiedy w praktyce, że to autor, sprytnie wykorzystując przepisy prawa umów autorskich, może doprowadzić działającego w dobrej wierze nabywcę do zawarcia umowy niedającej mu niemal żadnych istotnych dla niego praw i „wymuszenia” uzupełnienia ich zakresu za odrębnym, wysokim wynagro-dzeniem. Jakkolwiek w pewnym stopniu można zarzucić wówczas nabywcy brak staranności, to jednak nie ma podstaw, by tam, gdzie jest to możliwe, nie dokonać słusznościowej korekty na niekorzyść autora. Prawnym instrumentem pozwalającym na realizację tego zadania może być w szczególności instytucja nadużycia prawa podmiotowego (art. 5 k.c.)24.

Niektóre przepisy mające za zadanie ochronę autora jako „słabszej stro-ny” realizują także równolegle inne funkcje. Jest wówczas oczywiste, że te inne funkcje także powinny być uwzględnione w procesie interpretacji.

11. Identyfikacja rzeczywistego zakresu obowiązywania zasady ochrony autora wymaga, jak się wydaje, spojrzenia na konkretne zawarte w ustawie rozwiązania ochronne. Metoda ta, którą można nazwać indukcyjną, jest bardzo wartościowym instrumentem analizy prawniczej. Pozwala ona na „odkrycie” intencji i założeń, jakie legły u podstaw szczegółowych rozwiązań prawnych wprowadzonych do danej ustawy i sformułować na tej podstawy bardziej ogólne dyrektywy, pomocne przy wykładni zarówno owych przepisów szcze-gółowych, ja i innych przepisów danego działu prawa25.

Można pokusić się o wyodrębnienie następujących kategorii26:– Przepisy o funkcji informacyjnej, których zadaniem jest uzmysłowienie

autorowi potencjału ekonomicznego jego utworu oraz zakresu praw, jakie przenosi, a jakie mógłby sobie pozostawić. Klasycznym przykładem jest tu art. 41 ust. 2 pr. aut., zgodnie z którym „Umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych lub umowa o korzystanie z utworu, zwana dalej «licencją», obejmuje pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione”. Tu mieści się także wymóg formy pisemnej umowy przenoszącej i licencji wyłącznej pod rygorem nieważności (art. 53 pr. aut.).

24 Założenie to nie jest, jak się wydaje, obce ustawodawcy, na co wskazywałby art. 41 ust. 5 pr. aut. Twórca utworu wykorzystanego lub włączonego do utworu audiowizualnego oraz utworu wchodzącego w skład utworu zbiorowego, po powstaniu nowych sposobów eksploatacji, nie może bez ważnego po-wodu odmówić udzielenia zezwolenia na korzystanie z tego utworu w ramach utworu audiowizualnego lub utworu zbiorowego na polach eksploatacji nieznanych w chwili zawarcia umowy.

25 C.-W. Canaris, Die Vertrauenshaftung im deutschen Privatrecht, München 1971.26 Niekiedy wskazuje się, że regulacje takie, jak zawężająca interpretacja zakresu umowy, zakazy

przenoszenia na nieznanych polach itp., stanowią klasyczne instrumenty ochrony autora, podczas gdy instrumentem dalej idącym ma być roszczenie o odpowiednie (słuszne) wynagrodzenie, na którego wprowadzenie zdecydował się w 2002 r. ustawodawca niemiecki (H. Schack, Urhebervertragsrecht im Meinungsstreit, GRUR Int. 2002, nr 10, s. 854 i n.).

metoda indukcyjna

metoda indukcyjna

Tomasz Targosz

25

– Przepisy o funkcji stricte ochronnej, realizowanej w sposób „paterna-listyczny”, tzn. niezadowalające się przedstawieniem autorowi odpo-wiedniej informacji, ale zakazujące określonych czynności. Przykładem są ust. 3 i 4 art. 41 pr. aut., zgodnie z którymi nieważna jest umowa w części dotyczącej wszystkich utworów lub wszystkich utworów okre-ślonego rodzaju tego samego twórcy mających powstać w przyszłości oraz przewidującymi, że mowa może dotyczyć tylko pól eksploatacji, które są znane w chwili jej zawarcia. Podobnie należy zakwalifikować ograniczenia czasu trwania umów licencyjnych (zwłaszcza art. 68 ust. 2 pr. aut.).

– Przepisy służące ochronie wynagrodzenia autora (art. 43 ust. 1 i 2 pr. aut.) oraz art. 44, 47, 48. Artykuł 44 pr. aut. przewiduje ograniczone, co prawda, ale jednak powiązanie wynagrodzenia z korzyściami, jakie na-bywca uzyskuje z eksploatacji utworu. Jest to zatem szczątkowa regulacja „uczciwego” wynagrodzenia autorskiego27 i wyraz przekonania ustawo-dawcy, że do takiego wynagrodzenia należy dążyć. Pokrewną funkcję pełnią przepisy poprawiające pozycję autora w związku z zarzutami nienależytego wykonania umowy, np. art. 55 ust. 1 pr. aut. pozwalający zatrzymać część otrzymanego wynagrodzenia mimo odstąpienia przez nabywcę od umowy.

– Przepisy służące ochronie interesów niemajątkowych autora (art. 49 ust. 2, art. 57, 58 pr. aut.28).

Szczegółowe znaczenie tych przepisów zostanie omówione niżej, z uwzględnieniem porównania poziomu ochrony oferowanej przez prawo autorskie z poziomem ochrony oferowanej przez przepisy „tradycyjnego” prawa cywilnego w umowach wykazujących pewne podobieństwa do umów autorskich.

Można wyrazić nadzieję, że przedstawione tu zasady udowodnią swoją użyteczność podczas omawiania poszczególnych zagadnień ogólnych z za-kresu umów prawnoautorskich.

27 Można uznać, że podstawową rolą prawa autorskiego w zakresie umów winno być zagwaranto-wanie autorowi słusznego udziału w korzyściach z eksploatacji utworu. Na takim założeniu (Beteiligungs-grundsatz) stanęła np. niemiecka reforma tego prawa (H. Schack, Neuregelung des Urhebervertragsrechts. Kritische Anmerkungen zum Professorenentwurf, ZUM 2001, nr 6, s. 454; G. Schricker, Efforts for a Better Law on Copyright Contracts in Germany – A Never-Ending Story?, IIC 2004, nr 7, s. 851–852; G. Schricker, Zum neuen deutschen Urhebervertragsrecht, GRUR Int. 2002, nr 10, s. 801 i n.). Należy jednak mieć świadomość, że jeśli nie wprowadzi się w istocie regulacji ingerujących w wysokość wynagrodzenia, każde rozwiązanie będzie mogło zostać w ten lub inny sposób „ominięte”. Na temat celów i kształtu niemieckiej regulacji zob. K.M. Gutsche, New Copyright Contract Legislation in Germany: Rules on Equitable Remuneration Provide „Just Rewards” to Authors and Performers, EIPR 2003, nr 8, s. 366 i n. Na temat oceny jej skuteczności W. Schimmel, Das Urhebervertragsrecht – Fehlschlag oder gelungene Reform?, ZUM 2010, nr 2, s. 95 i n.

28 Oczywiście przepisy te mają także znaczenie dla praw majątkowych.

Tomasz Targosz

26

2. Zakres przeniesienia praw – zasada specyfikacji pól eksploatacji i jej znaczenie

1. Jedną z charakterystycznych cech polskiej regulacji dotyczącej umów prawnoautorskich jest art. 41 ust. 2 pr. aut., zgodnie z którym „Umowa o prze-niesienie autorskich praw majątkowych lub umowa o korzystanie z utworu, zwana dalej «licencją», obejmuje pola eksploatacji wyraźnie w niej wymie-nione”29. Znaczenie tego przepisu, a w szczególności konsekwencje prawne niedopełnienia tzw. specyfikacji (czyli wyraźnego wymienienia) pól eksplo-atacji w umowie budzą spory w doktrynie i orzecznictwie. Zarysowały się w tej kwestii zasadniczo dwie grupy poglądów. Zgodnie z pierwszą z nich konsekwencją niewymienienia w umowie pola eksploatacji jest brak przenie-sienia praw na tym polu, co może także prowadzić do nieważności umowy. Pogląd ten może występować w wersji mniej lub bardziej rygorystycznej. Wersja mniej rygorystyczna kładłaby nacisk na możliwość ustalenia objętych umową pól eksploatacji i w związku z tym dopuszczałaby sformułowania, takie jak „wszystkie znane pola” lub „wszystkie wymienione w art. 50 pr. aut.” Wersja bardziej rygorystyczna wymagałaby zawsze wyraźnego wymienienia w samej umowie (a nie przez odesłanie lub określenie zbiorcze) wszystkich poszczególnych pól eksploatacji.

Zgodnie z drugim stanowiskiem, w braku wyraźnego wymienienia pól należy sięgnąć do ogólnych dyrektyw wykładni oświadczeń woli stron umowy i w konsekwencji „zrekonstruować” zakres przeniesienia (lub licencji – z uwagi na przedmiot niniejszego opracowania w dalszej części wywodu będzie już zasadniczo mowa tylko o umowach przenoszących prawa autorskie). Alter-natywnie można proponować zastosowanie art. 49 ust. 1 pr. aut., co dopro-wadziłoby do przeniesienia prawa do korzystania zgodnego z charakterem i przeznaczeniem utworu oraz przyjętymi zwyczajami.

Próbując ustalić, który z tych poglądów jest trafny, można oczywiście porównać wyniki wykładni językowej, systemowej i celowościowej, jednak wydaje się, że mechaniczna próba tego rodzaju byłaby skazana na niepowo-dzenie. Lepiej więc przedstawić argumenty przemawiające za i przeciw każdej z tych koncepcji, a następnie poddać je ocenie i wyciągnąć wnioski.

2. Stanowisko rygorystyczne30 wskazuje przede wszystkim na brzmienie art. 41 ust. 2 pr. aut. Przepis ten niewątpliwie stanowi, że umowa przenosząca prawa autorskie przenosi te prawa wyłącznie na polach eksploatacji wyraźnie wymienionych31. Słowo „wyraźnie” oznacza, że ustalanie zakresu umowy, czyli

29 Aktualnie obowiązująca ustawa wprowadziła tu nowe rozwiązanie na gruncie polskiego prawa, nieistniejące w takiej formie w ustawie z 1952 r., chociaż interpretacja umów na jej podstawie niekiedy prowadziła do nieco podobnych rezultatów – J. Barta, R. Markiewicz, Podstawowe zasady dotyczące umów autorskich, PUG 1994, nr 11, s. 7.

30 Jego zwolennikami są J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, s. 148; J. Barta, R. Markiewicz (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie i prawa..., s. 390 i n.

31 W orzecznictwie zob. wyrok SN z dnia 23 września 2004 r., III CK 400/03, LEX nr 174201, w którym stwierdzono: „Uznanie oświadczenia autora za potwierdzenie zawartej przez falsus prokuratora

zasada specyfikacji pól

eksploatacji

zasada specyfikacji pól

eksploatacji

stanowisko rygorystyczne

stanowisko rygorystyczne

Tomasz Targosz

27

w istocie właśnie pól eksploatacji, na których nastąpiło przeniesienie, nie może być domniemywane ani dokonywane na podstawie dorozumianej woli stron.

3. Dodatkowym argumentem jest to, że doświadczenia zagraniczne pozwalają przyjąć istnienie dwóch podstawowych modeli ochrony autora dzieła przed przeniesieniem zbyt dużej części praw autorskich. Model pierw-szy opiera się na regule stanowiącej w istocie regułę interpretacyjną umowy i w najpełniejszej postaci jest realizowany w prawie niemieckim przez tzw. teorię Zweckübertragungslehre32. Zgodnie z tym rozwiązaniem zakres udzielo-nych nabywcy praw określa się w razie wątpliwości tak, by nabycie ograniczało się do zakresu niezbędnego do realizacji danej umowy33. W pewnym uprosz-czeniu Zweckübertragungslehre prowadzi tak naprawdę do stosowania do umów autorskich normalnych reguł wykładni, albowiem można przyjąć, że także na ogólnych zasadach w przypadku udzielenia jakiegoś prawa i wątpliwości co do jego zakresu, kryterium interpretacyjnym, do którego należałoby się odwołać, byłby zgodny zamiar stron. „Dodanym elementem” jest natomiast reguła, zgodnie z którą wątpliwości należy tłumaczyć na korzyść twórcy. Należy też zauważyć, że § 31 niemieckiej UrhG posługuje się częściowo po-dobną terminologią co polska ustawa, jest tam bowiem mowa o przypadku, w którym „sposoby korzystania nie są wyraźnie pojedynczo wymienione”, co stanowi odpowiednik wyraźnego wymienienia pól eksploatacji. Niewątpliwą zaletą Zweckübertragungslehre jest większa elastyczność i możliwość utrzyma-nia w mocy nawet najbardziej nieprecyzyjnie (w zakresie udzielanych praw) zredagowanych umów prawnoautorskich. Ostatecznie jednak nabywca praw autorskich może dzięki wyraźnemu wymienieniu sposobów korzystania,

umowy przeniesienia autorskich praw majątkowych (art. 103 § 1 k.c.) wymagałoby nie tylko ustalenia, w oparciu o treść pisma, że autor wie o umowie w tym przedmiocie zawartej przez fałszywego pełnomoc-nika, lecz przede wszystkim, że potwierdza wszystkie jej essentialia negotii. Zgodnie z art. 41 ust. 2 w zw. z art. 50 oraz art. 67 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 80, poz. 904 z późn. zm.) zarówno umowa przeniesienia majątkowych praw autorskich, jak i umowa licencyjna, obejmują pola eksploatacji wyraźnie w nich określone, co oznacza, że określenie pól eksploatacji, w rozumieniu art. 50 prawa autorskiego, stanowi essentialia negotii takiej umowy. Potwierdzając zatem umowę zawartą przez nieumocowanego pełnomocnika, autor musiałby potwierdzić przeniesienie jego praw autorskich na wszystkich polach eksploatacji wymienionych w tej umowie”. Można więc przyjąć, że w wyroku tym Sąd Najwyższy stanął na stanowisku istnienia obo-wiązku specyfikacji pól eksploatacji, odmiennie do przytoczonych niżej nowszych orzeczeń.

32 Omówienie zasady i jej historii: E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie..., s. 107 i n.; zob. także S. Schweyer, Die Zweckuebertragungstheorie im Urheberrecht, München 1982 (publikacja ta kon-centruje się przede wszystkim na prawie niemieckim) oraz E. Liebrecht, Die Zweckübertragungslehre im ausländischen Urheberrecht (Deutschsprachige Länder und Europäische Gemeinschaft), München 1983 – rozwój i istota w Niemczech (s. 3 i n.), a następnie przegląd innych państw europejskich, m.in. Szwajcarii (s. 31 i n.), Austrii (s. 55 i n.), przy czym autor omawia też zasady wykładni w państwach, które stosują inne rozwiązania, np. Francja (s. 125 i n.).

33 „Sind bei der Einräumung eines Nutzungsrechts die Nutzungsarten nicht ausdrücklich einzeln bezeichnet, so bestimmt sich nach dem von beiden Partnern zugrunde gelegten Vertragszweck, auf welche Nutzungsarten es sich erstreckt. Entsprechendes gilt für die Frage, ob ein Nutzungsrecht eingeräumt wird, ob es sich um ein einfaches oder ausschließliches Nutzungsrecht handelt, wie weit Nutzungsrecht und Verbotsrecht reichen und welchen Einschränkungen das Nutzungsrecht unterliegt“ – „Jeżeli przy udzielaniu prawa korzystania nie zostały wyraźnie wskazane poszczególne sposoby korzystania, ich zakres określa się na podstawie wspólnego dla stron celu umowy. To samo dotyczy pytania, czy zostało przyznane prawo do korzystania, czy chodzi o prawo zwykłe czy wyłączne, jak daleko sięgają prawo korzystania i zakazu oraz jakim ograniczeniom podlega prawo korzystania”.

argument prawno-porównawczy; Zwecküber-tragungslehre

argument prawno-porównawczy; Zwecküber-tragungslehre

Tomasz Targosz

28

na które mają zostać udzielone prawa, doprowadzić do sytuacji, w której stosowanie § 31 UrhG w ogóle nie będzie potrzebne lub nawet będzie bez-zasadne. Skoro bowiem sposoby korzystania zostaną prawidłowo i wyraźnie wymienione, brak podstaw do poszerzania lub zawężania ich zakresu przez odwołanie się do celu umowy.

4. Model drugi, przyjęty, jak się wydaje, dość jednoznacznie przez pol-skiego ustawodawcę34, opiera się na wprowadzeniu obowiązku wyraźnego wymienienia pól eksploatacji w umowie i przesądzeniu, że pole wyraźnie niewymienione nie zostanie objęte przeniesieniem (lub licencją). Model ten, jak wspomniano, także ma za zadanie chronić autora, ponieważ niejako po-kazuje mu, co dokładnie zostaje objęte umową. Autor będzie więc wiedział, jakie sposoby korzystania (pola eksploatacji) określają treść jego praw (innymi słowy, ile przysługuje mu praw cząstkowych) i w rezultacie będzie mógł za-uważyć, że zazwyczaj proponowany zakres przeniesienia wykracza poza cele rzeczywiście realizowane przez umowę. Porównując to rozwiązanie do Zweck-übertragungslehre w wersji niemieckiej możemy zauważyć, że podstawowa różnica dotyczy tak naprawdę skutku. O ile w braku wyraźnego wymienienia poszczególnych sposobów korzystania, umowa w systemie, w którym obowią-zuje Zweckübertragungslehre będzie wiążąca, a zakres udzielonych praw będzie ustalany na podstawie zgodnego celu umowy i pod kierunkiem dyrektywy przekazywania praw rzeczywiście niezbędnych do realizacji tego celu, umowa niewymieniająca pól eksploatacji w systemie, w którym istnieje obowiązek taki jak wynikający z art. 41 ust. 2 pr. aut., nie doprowadzi do skutku przeniesienia lub udzielenia licencji na polu, którego w umowie wyraźnie nie wskazano.

5. Każdy z tych systemów ma swoje wady i zalety i żaden nie jest tak naprawdę w stanie ochronić autora przed przekazaniem większej niż to ko-nieczne części praw. Zarówno w modelu przyjmującym obowiązek wyraźnego wymienienia pól eksploatacji jako warunek skuteczności przeniesienia, jak i na gruncie Zweckübertragungslehre nabywca praw może, dzięki wyraźnemu wymienieniu wszystkich sposobów korzystania (pól eksploatacji) znanych w chwili zawarcia umowy, doprowadzić do najpełniejszego możliwego prze-niesienia (przekazania) praw autorskich35. Granicą dla zakresu przeniesienia będą jedynie przepisy ustanawiające absolutne zakazy, takie jak zakaz prze-noszenia praw do przyszłych pól eksploatacji.

6. Zaletą Zweckübertragungslehre jest, jak wskazano, elastyczność. Do-prowadzenie do „upadku” (np. nieważności umowy) w następstwie braku

34 Odmiennie i błędnie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 grudnia 2008 r., V CNP 82/08, LEX nr 484683 oraz wcześniej w wyroku z dnia 14 września 2005 r., III CK 124/05, Biul. SN 2005, nr 12, poz. 8, w których art. 41 ust. 2 pr. aut. uznano za przepis wprowadzający wskazówkę interpretacyjną zawiera-jącą nakaz interpretowania na korzyść twórcy tych wątpliwości, których nie można usunąć za pomocą wykładni umowy zgodnie z art. 65 k.c. Słusznie zwraca uwagę w glosie do tego ostatniego orzeczenia P. Żerański, Forma umów autorskich na tle zasady specyfikacji, Glosa 2007, nr 3, s. 65 i n., że Sąd Najwyższy przyjął wbrew ustawodawcy zupełnie odmienny model ochrony autora, podobny do Zweckübertra-gungslehre. Analogicznie w tym zakresie J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, s. 147.

35 Jak się wskazuje, praktyka obrotu poszła w takim właśnie kierunku: G. Schricker, Efforts for a Better Law..., s. 853–854.

obowi¹zek określenia

zakresu przeniesienia

obowi¹zek określenia

zakresu przeniesienia

wady i zalety obu modeli

wady i zalety obu modeli

zwecküber-tragungslehre

zwecküber-tragungslehre

Tomasz Targosz

29

wyraźnego wymienienia pól eksploatacji nie zawsze leży bowiem w interesie autora36 – decydując się na przeniesienie przejawia on przecież wolę wyzbycia się części praw, a wynagrodzenie, jakie ma za to otrzymać, może mieć dla niego bardzo istotne znaczenie. System Zweckübertragungslehre utrzymuje więc umowę w mocy, nadając jej przy tym treść zasadniczo korzystną dla autora, bo ograniczającą zakres przeniesionych praw do tego co niezbędne dla realizacji umowy. Model ten ma jednak także pewne wady. Pierwszą z nich jest immanentna dla niego niejednoznaczność wynikająca z tego, że niekiedy trudno jest jednoznacznie ustalić cel umowy. Na przykład w braku zgody stron lub jednoznacznych materiałów z negocjacji, może być trudno jednoznacznie stwierdzić, czy celem umowy mającej za przedmiot przeniesienie praw do utworu naukowego było jedynie wydanie go w formie drukowanej czy także udostępnienie w formie elektronicznej w bazie danych. Oczywiście dyrektywa wykładni korzystnej dla autora może pozwolić rozwiązać ten problem, wska-zując, że skoro istnieją wątpliwości, to przeniesienie objęło jedynie prawo do wydania drukiem, ale trudno nie zauważyć, że przykłady te można mnożyć. Czy np. w braku wyraźnych postanowień umownych przeniesienie obejmuje pole eksploatacji wydania w twardej czy miękkiej oprawie, czy może jednak oba te pola? Niepewność ta jest szczególnie wyraźna w systemie dopusz-czającym, jak prawo polskie, translatywne przeniesienie praw autorskich, albowiem pozostaje niejasne, komu przysługuje prawo autorskie na danym polu eksploatacji – zbywcy czy nabywcy; okoliczność ta może mieć zaś, jak wyżej wskazano, znaczenie dla osób trzecich.

Drugą z wad Zweckübertragungslehre, choć być może to określenie jest w tym kontekście zbyt surowe, jest brak funkcji informacyjnej dla autora, która jest realizowana przez wymienienie pól eksploatacji37. Jeśli cel umowy jest zgodnie rozumiany przez strony, przeniesienie nastąpiłoby w zakresie umożliwiającym realizację tego celu (a więc na wszystkich polach eksploatacji), autor zaś nie musiałby „dostrzec”, ile praw cząstkowych stanowi tak naprawdę przedmiot umowy. Wiedza taka mogłaby mieć natomiast znaczenie z punktu widzenia stanowiska zbywcy co do należnego mu wynagrodzenia.

7. Wady i zalety modelu opierającego się na obowiązku wymienienia wszystkich pól eksploatacji38 są częściowo odbiciem wad i zalet Zweckübertra-gungslehre. Zaletą jest zatem niewątpliwie większa pewność prawa, co dotyczy zakresu przeniesienia39. Warto także zwrócić uwagę na fakt, że model ten jest teoretycznie bardziej spójny ze sposobem postrzegania praw autorskich jako sumy praw cząstkowych (praw do korzystania z utworu na poszczególnych polach eksploatacji), gdyż w takim ujęciu logiczna jest zasada, że umowa prze-nosząca powinna wymieniać to co przenosi, to zaś co przenosi nie jest abstrak-

36 Okoliczność ta była jednym z powodów, dla których odrzucono w Niemczech wymóg specy-fikacji – E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie..., s. 112.

37 Por. J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, s. 149.38 Omówienie tej konstrukcji, zwłaszcza w prawie francuskim, belgijskim i włoskim – E. Traple,

Ustawowe konstrukcje w zakresie..., s. 116 i n. Zob. też rozdział V.39 Chociaż zależy to oczywiście także od precyzji definiowania pól.

obowi¹zek określenia zakresu

obowi¹zek określenia zakresu

Tomasz Targosz

30

cyjnie zdefiniowanym prawem autorskim, lecz określonymi uprawnieniami cząstkowymi. Zaletą jest także większa jednoznaczność dla osób trzecich oraz wyżej wspomniana funkcja informacyjna dla autora. Ponieważ konsekwencje braku wyraźnego wymienienia pól eksploatacji są dla stron (w tym dla nabyw-cy) dużo bardziej dotkliwe niż w przypadku Zweckübertragungslehre, można by teoretycznie oczekiwać większej dbałości o precyzję sformułowań umów prawnoautorskich, jakkolwiek praktyka obrotu nie pozwala jednoznacznie potwierdzić tego założenia. Podstawową wadą obowiązującego modelu jest natomiast rygorystyczność jego skutków, która, co należy powtórzyć, nie musi leżeć i zazwyczaj nie leży w interesie autora. Może ona także skłaniać nabywców do formułowania możliwie wyczerpujących klauzul umownych zapewniających bardzo szeroki (prawie pełny) zakres przeniesienia praw autorskich.

8. Ponieważ rygorystyczność skutków stanowi, jak się wydaje, podsta-wowy argument za stanowiskiem liberalnym, zasadne jest podjęcie próby zbadania, jakie rzeczywiście mogą być te skutki. Należy bowiem nadmienić, że założenia stanowiska rygorystycznego zostały tu zarysowane jedynie ogólnie – w istocie skutki mogą być nieco odmienne, w zależności od konkretnych okoliczności danego stanu faktycznego.

Na wstępie wypada zauważyć, że uproszczeniem jest stwierdzenie, iż umowa niewymieniająca wyraźnie pól eksploatacji jest umową nieważną40 – przepis art. 41 ust. 2 pr. aut. nie daje do takiego stanowiska podstaw, stano-wiąc jedynie, że umowa obejmuje pola eksploatacji wyraźnie w niej wymie-nione, z czego a contrario wynika, że nie obejmuje ona pól niewymienionych w niej wyraźnie41. Tego rodzaju sformułowanie nie mówi nic bezpośrednio o bycie prawnym samej umowy, a jedynie odnosi się do jej zakresu przed-miotowego.

9. Wydaje się, że zasadne będzie rozpoczęcie dalszej analizy od wymie-nienia różnych sytuacji, z którymi możemy mieć do czynienia. Podstawowe z nich są następujące:

1) Umowa w ogóle nie zawiera postanowień o przeniesieniu praw autor-skich, mimo że z obiektywnej oceny gospodarczego kontekstu umowy wypadałoby wnosić, że przeniesienie lub przynajmniej licencja byłyby konieczne dla realizacji celów stron.

2) Umowa zawiera jedynie ogólne postanowienia w rodzaju „przeniesienia we właściwym zakresie” lub w ogóle nie wymienia pól.

3) Umowa zawiera postanowienie o przeniesieniu „na wszystkich znanych polach eksploatacji” lub zawiera odesłania (np. do tekstu ustawy – art. 50 pr. aut.).

4) Umowa zawiera częściowo „prawidłowe” postanowienie wymieniające pola eksploatacji, jednak z kontekstu wynika, że zakres przeniesienia „po-winien” być szerszy lub węższy od wyraźnie wskazanego w umowie.

40 Tak np. P. Żerański, Forma umów autorskich..., s. 67, zdaniem którego: „art. 41 ust. 2 przesądza objęcie nienależycie sformułowanych umów sankcją nieważności”.

41 Rozumienie obowiązku „wyraźnego” wymienienia pól zostanie przedstawione niżej.

skutki naruszenia obowi¹zku specyfikacji

skutki naruszenia obowi¹zku specyfikacji

przyk³ady naruszenia obowi¹zku specyfikacji

przyk³ady naruszenia obowi¹zku specyfikacji

Tomasz Targosz

31

5) Umowa zawiera „wyraźne” określenie, jednak istnieją podstawy do przyjęcia, że strony rozumiały je odmiennie od zazwyczaj przyjmo-wanej wykładni, względnie strony rozumieją to samo postanowienie odmiennie.

6) Umowa zawiera „wyraźne” określenie pól eksploatacji, jednak nie są to pola określone w sposób prawidłowy.

10. Odnosząc się po kolei do tych przykładów, należy zauważyć, że pkt 1 dotyczy sytuacji, w której tak naprawdę strony nie chciały przenieść praw autorskich, mimo że zgodnie z obiektywną oceną sytuacji powinny były tego chcieć. Dopuszczenie w takiej sytuacji przeniesienia lub choćby licencji mu-siałoby być wynikiem tzw. uzupełniającej wykładni umowy, będącej w istocie nie tyle wykładnią, co właśnie uzupełnieniem jej treści42. Można zaryzykować tezę, że z punktu widzenia przypadku nr 1, to czy obowiązuje model oparty na Zweckübertragungslehre czy też model przewidujący obowiązek wymienia-nia pól eksploatacji jako warunek skuteczności czynności prawnych do nich się odnoszących, nie miałoby istotnego znaczenia o tyle, że także w systemie Zweckübertragungslehre brak byłoby postanowienia umownego, które mogłoby być poddane wynikającej z tej teorii regule interpretacyjnej.

11. Punkt 2 to przypadek, w którym wiadomo, że intencją stron było doko-nanie czynności dotyczącej praw autorskich, jednak nie sprecyzowano zakresu udzielonych nabywcy uprawnień43. Tutaj różnica między modelem Zweck-übertragungslehre a art. 41 ust. 2 pr. aut. jest znaczna – w tym pierwszym umowa może zostać utrzymana, a zakres przeniesienia będzie wynikał z celu umowy. W tym drugim przeniesienie nie będzie skuteczne. Należy jednak zauważyć, że nieważność tej umowy nie wynika wcale wprost z art. 41 ust. 2 pr. aut. Przepis ten powoduje jednak, że opisywana umowa nie zawiera essentialia negotii, tj. przedmiotu, ponieważ nie powoduje przejścia praw autorskich na żadnym polu eksploatacji. Jest to sytuacja podobna do umowy przenoszącej własność rzeczy nieistniejącej – może być ona nieważna z uwagi na uprzednią niemożliwość świadczenia (art. 387 § 1 k.c.). Zastosowanie konstrukcji niemożliwości świad-czenia ma też to znaczenie, że strona, która wie o niemożliwości przeniesienia w takim zakresie, jest zobowiązana do naprawienia szkody poniesionej przez drugą stronę, co stanowi jeden z przypadków odpowiedzialności w ramach

42 Dopuszczalność uzupełnienia treści umowy można by rozważać przede wszystkim w związku z treścią art. 56. k.c. Zob. Z. Radwański, Teoria umów, s. 78. Należy jednak pamiętać, że uzupełniająca funkcja art. 56 k.c. wymaga odwołania się do wskazanych tam kategorii źródeł norm uzupełniających treść czynności prawnej, co w przypadku umów prawnoautorskich musiałoby przede wszystkim oznaczać odwołanie się do zwyczajów i zasad współżycia społecznego. Zwyczaje lub zasady współżycia nie mogą jednak przeważyć nad rozwiązaniem ustawowym (obowiązek specyfikacji), wynikającym z przepisów bezwzględnie obowiązujących. Słuszne wydaje się także ostrożne podejście do koncepcji uzupełniającej wykładni umów (ibidem, s. 191 i n.) jako konstrukcji, która miałaby się odrywać od art. 56 k.c. (np. poszukując hipotetycznej woli stron).

43 M. Poźniak-Niedzielska (w:) J. Szczotka (w:) M. Poźniak-Niedzielska, J. Szczotka. M. Mozgawa, Prawo autorskie i prawa..., s. 113, uznaje za niedopuszczalny zupełny brak wymienienia pól, natomiast niejasne ich wskazanie ma otwierać drogę do stosowania art. 65 k.c. Stosowanie art. 65 k.c. w przypadku niejasnego określenia pól postuluje też P. Ślęzak, Zastosowanie konstrukcji pól eksploatacji w dziedzinie umów prawa autorskiego dotyczących utworów audiowizualnych, Katowice 2007, s. 20–21.

brak postanowienia dotycz¹cego praw autorskich

brak postanowienia dotycz¹cego praw autorskich

niesprecyzo-wanie zakresu, uprzednia niemo¿liwośæ

niesprecyzo-wanie zakresu, uprzednia niemo¿liwośæ

Tomasz Targosz

32

culpa in contrahendo44. Nie jest natomiast trafne kwalifikowanie takiej umowy jako sprzecznej z ustawą w rozumieniu art. 58 k.c., ponieważ art. 41 ust. 2 pr. aut. nie zawiera zakazu zawierania umów niewymieniających wyraźnie pól eks-ploatacji – czynność taka jest z samego faktu braku wyraźnego wymienienia pól ważna, ale nieskuteczna. Najłatwiej pokazać to na przykładzie umowy, w której wymieniono wyraźnie jakieś pole, inne zaś nie zostały wskazane wystarczająco konkretnie. Wyobraźmy sobie umowę, która „przenosi prawa autorskie na polu zwielokrotnienia metodą cyfrową i na innych polach eksploatacji związanych z realizacją umowy”. Zgodnie z art. 41 ust. 2 przeniesienie będzie skuteczne w zakresie pola zwielokrotniania metodą cyfrową, nieskuteczne natomiast w pozostałym zakresie. Nie ma więc podstaw, by traktować taką umowę jako nieważną w całości. Powstaje pytanie, czy konsekwencją wyżej przyjętego poglądu nie jest także brak podstaw do zastosowania art. 58 § 3 k.c., tj. reguły dotyczącej skutków częściowej nieważności czynności prawnej. Przeniesienie „w pozostałym zakresie” jest bowiem nieskuteczne, a nie nieważne. Zobo-wiązanie do przeniesienia „w pozostałym zakresie” jest zobowiązaniem do spełnienia świadczenia niemożliwego, gdzie niemożliwość ta wypływa nie ze sfery faktów, ale z przepisów prawa45. Dlatego, jeśli „z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokona-na”, tj. bez przeniesienia w zakresie, w którym nie było to możliwe, umowa przenosząca nie zostałaby zawarta, cała umowa przenosząca będzie uznana za nieważną. W prawie autorskim brak podstaw do wyłączenia zastosowania w takim przypadku reguł ogólnych wynikających z prawa cywilnego, w tym konsekwencji częściowej nieważności czynności prawnej.

12. Powyższe zasady odpowiadają jednak sytuacji, w której nienależycie określone pola eksploatacji nie istnieją w takiej formie w rzeczywistości. Może się także zdarzyć, że niewłaściwe określenie pól eksploatacji w umowie prze-noszącej nastąpiło w sposób, który pozwoliłby je zidentyfikować w drodze wykładni, gdyby taka była dopuszczalna (oczywiście nie chodzi tu o sytuację, w której strony używają jedynie innej terminologii niż ustawowa, nie ma bo-wiem wymogu, by powtarzać sformułowania użyte w art. 50 pr. aut.). Na przy-kład „umowa zobowiązująca do wydania książki przenosi prawa na wszystkich polach eksploatacji potrzebnych do wydania książkowego” – takie określenie nie jest prawidłowe, ale można założyć, że pola eksploatacji obejmujące za-kres praw mających być przedmiotem przeniesienia zgodnie z wolą stron, w formie uznawanej przez ustawę istnieją, a jedynie nie zostały „wyraźnie wymienione” w umowie. Wada tej czynności nie polega bowiem na uczynieniu jej przedmiotem prawa, które w takiej postaci jak wskazana w umowie nie istnieje, lecz określeniu istniejących praw w sposób, który ustawa uznaje za niedopuszczalny. W analizowanej sytuacji brak zatem podstaw do zastoso-wania konstrukcji niemożliwości pierwotnej świadczenia i wynikającej z niej

44 Zgodnie z art. 387 § 2 k.c. strona, która w chwili zawarcia umowy wiedziała o niemożliwości świadczenia, a drugiej strony z błędu nie wyprowadziła, obowiązana jest do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę, nie wiedząc o niemożliwości świadczenia.

45 Co jest jednak w pełni zgodne z konstrukcją niemożliwości świadczenia.

brak wymienienia

brak wymienienia

Tomasz Targosz

33

nieważności umowy. Może się natomiast zdarzyć, że w braku skutecznego przeniesienia umowa nie będzie zawierała essentialia negotii.

13. Punkt 3 jest szczególny z tego powodu, że może budzić kontrowersje, czy wymóg wyraźnego wymienienia pól eksploatacji został w takiej umowie spełniony. Z jednej strony zakres przeniesienia może zostać obiektywnie usta-lony, jakkolwiek może to jednak budzić poważne wątpliwości w przypadku takiego określenia jak „wszystkie znane pola”. Z pewnością odwołanie się do katalogu ustawowego byłoby natomiast wystarczająco jednoznaczne. Należy się przychylić do poglądu, zgodnie z którym tego rodzaju klauzule nie są skuteczne na gruncie art. 41 ust. 2 pr. aut.46 Wynika to stąd, że nie jest wówczas realizowana funkcja informacyjna wymieniania pól eksploatacji w umowie, a zatem jedna z podstawowych cech rozwiązania prawnego, przyjętego przez polskiego ustawodawcę. Także w tym przypadku uwidoczni się różnica mię-dzy Zweckübertragungsregel a rozwiązaniem przyjętym przez polskiego usta-wodawcę. Zauważmy jednak, że nie musi to być różnica dotycząca samego rozumienia wymogu „wyraźnego” wymienienia pól (sposobów korzystania). Także w systemie Zweckübertragungslehre byłoby możliwe przyjęcie, że wskaza-ny sposób oznaczenia zakresu przeniesienia nie spełnia wymogu wyraźnego wymienienia sposobów korzystania, z tym że konsekwencje zastosowania reguły interpretacyjnej wynikającej z ustawy (np. § 31 UrhG) byłyby w istocie podobne do zakresu przeniesienia projektowanego przez strony w umowie.

14. W pkt 4 mamy do czynienia z sytuacją w znacznym stopniu podobną do pkt 1. Brakujący zakres przeniesienia nie był bowiem założony przez stro-ny, a jedynie na podstawie obiektywnej oceny rzeczywistości przyjmujemy, że zakres ten „powinien” być szerszy. Uzupełnienie tego zakresu mogłoby zatem nastąpić jedynie przez uzupełniającą wykładnię umowy, co jednak nie musiałoby być dopuszczalne także w systemie Zweckübertragungsregel (brak bowiem zgodnej woli stron w tym zakresie). Oznacza to, że problem jest innego rodzaju.

15. Opisana sytuacja może mieć dwa warianty: albo strony zgodnie rozumieją użyte w umowie określenia w sposób odmienny od ich zwykłego znaczenia, albo między stronami występuje rozbieżność co do wykładni umo-wy. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z klasyczną falsa demonstratio. Nie jest oczywiste, że winna do niej znaleźć w pełnym zakresie zastosowa-nie reguła falsa demonstratio non nocet. Co prawda można by argumentować, że art. 41 ust. 2 pr. aut. nie stanowi dla jej zastosowania żadnej przeszkody i przeniesienie dokona się w zakresie zgodnie ustalonym przez obie strony, pod warunkiem że „błędne” określenie pola eksploatacji (tj. użycie innego określenia niż przyjmowane dla pola, które strony rzeczywiście miały na myśli) jest samo w sobie prawidłowym polem eksploatacji (tzn. istniejącym

46 J. Barta, R. Markiewicz (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie i prawa..., s. 393; M. Poźniak-Niedzielska (w:) J. Szczotka (w:) M. Poźniak-Nie-dzielska, J. Szczotka. M. Mozgawa, Prawo autorskie i prawa..., s. 113; R. Golat, Prawo autorskie. Komentarz dla praktyków, Gdańsk 2008, s. 128; P. Ślęzak, Zastosowanie konstrukcji pól..., s. 23, uważa natomiast, że takie określenie jest dopuszczalne i obejmuje wszystkie znane w chwili zawarcia umowy pola eksploatacji.

określenia zbiorczeokreślenia zbiorcze

niepe³ny zakresniepe³ny zakres

falsa demonstratio; wyk³adnia znaczenia pojêæ

falsa demonstratio; wyk³adnia znaczenia pojêæ

Tomasz Targosz

34

zgodnie z regułami ich konstruowania). Jednak należy zauważyć, że rodzi to zagrożenia dla bezpieczeństwa obrotu, ponieważ w przypadku dalszego zbywania praw późniejsi nabywcy będą przecież kierować się przede wszyst-kim tekstem umowy. W drugim przypadku mamy natomiast do czynienia z problemem wykładni umowy. Powstaje oczywiście pytanie, czy szczególne regulacje prawa autorskiego nie wpływają na interpretację umowy w tego typu przypadkach. Pierwszą kwestią, jaką należałoby rozważyć, jest zna-czenie art. 41 ust. 2 pr. aut. w omawianym kontekście. Należy stwierdzić, że przepis ten nie ma tu do odegrania żadnej roli, ponieważ w umowie nastą-piło wyraźnie wymienienie pól eksploatacji, a zatem jego dyspozycja została spełniona. Brak jest w szczególności podstaw do stawiania znaku równości między nakazem wyraźnego wymienienia pól eksploatacji a kontrowersją co do sposobu rozumienia danego sformułowania użytego w umowie. Każde postanowienie umowne może podlegać interpretacji (zasada clara non sunt interpretanda jest w zasadzie odrzucana w nowszej nauce47), a więc dotyczy to także postanowień odnoszących się do pól eksploatacji. Ponieważ nie istnieje nakaz powtarzania sformułowań ustawowych użytych w art. 50 pr. aut.48, a ponadto panuje zgoda, że istnieją pola eksploatacji niewymienne w tym przepisie (np. pola węższe), nieuniknione jest pojawienie się niekiedy trud-ności interpretacyjnych w związku z nadaniem znaczenia sformułowaniom użytym dla opisania pól eksploatacji w umowach autorskich.

Skoro wykładnia jest dopuszczalna, pojawia się kolejne pytanie, a mia-nowicie, czy szczególną regułą interpretacyjną nie jest w takich przypadkach art. 49 ust. 1 pr. aut., zgodnie z którym „Jeżeli w umowie nie określono sposobu korzystania z utworu, powinien on być zgodny z charakterem i przeznacze-niem utworu oraz przyjętymi zwyczajami”. Przeszkodą w zastosowaniu tego przepisu jest jedna z wynikających z samej jego treści przesłanek, tj. brak określenia sposobu korzystania z utworu w umowie. Pomijając w tym miejscu liczne zagadnienia wiążące się z tym przepisem i jego znaczeniem w polskim prawie umów autorskich (do czego przejdziemy niżej) można wskazać, że w omawianym przypadku jego zastosowanie budziłoby poważne wątpliwości. W konsekwencji należy się odwołać do ogólnych reguł wykładni, określonych w art. 65 k.c.

16. Nieprawidłowe określenie pól zachodzi wtedy, gdy umowa wska-zuje pola eksploatacji, jednak zostały one oznaczone tak, że nie mogą być polami eksploatacji w rozumieniu prawa polskiego49. W takim przypadku

47 Jest ona zresztą wewnętrznie sprzeczna, ponieważ stwierdzenie „jasności” danego postano-wienia wymaga uprzedniego nadania mu treści, a zatem wykładni.

48 Wyrok SN z dnia 14 września 2005 r., III CK 124/05, Biul. SN 2005, nr 12, poz. 8. Wydaje się, że za obowiązkiem używania terminologii ustawowej wypowiada się P. Żerański, Forma umów autorskich..., s. 68. Stanowisko autora nie jest w tym zakresie trafne już z tego powodu, że błędnie przyjmuje on, iż wskazane w art. 50 pr. aut. pola eksploatacji stanowią aktualnie wyczerpującą listę sposobów korzysta-nia z utworu. Nie jest to prawdą, nadto sam autor nie wyklucza, że lista jest „otwarta na przyszłość”. Skoro może się więc pojawić pole nieznane ustawie, to trudno wymagać, by opisywać je ustawową terminologią.

49 W wyroku SN z dnia 3 grudnia 2008 r., V CNP 82/08, LEX nr 484683 (w którym Sąd Najwyższy uznał zresztą, że w istocie obowiązek specyfikacji nie istnieje, ponieważ zastosowanie znajduje w braku

nieprawid³owe określenie pól

nieprawid³owe określenie pól

Tomasz Targosz

35

dochodzi do uczynienia przedmiotem umowy przedmiotu nieistniejącego, z konsekwencjami, o których była wyżej mowa.

17. Powyższe uwagi pokazują, że zgodnie z poglądem rygorystycznym, wyraźne wymienienie pól eksploatacji w umowie jest wprawdzie warunkiem przejścia praw na tych polach na nabywcę, jednak konsekwencje braku wy-raźnego wymienienia pól mogą być odmienne w zależności od konkretnego stanu faktycznego. W pewnym uproszczeniu można zauważyć, że uchybienie obowiązkowi specyfikacji zachodzi wtedy, gdy umowa w ogóle nie określa pola eksploatacji (ale wynika z niej zamiar przeniesienia praw), określa go w sposób zbiorczy, w tym zwłaszcza przez wskazanie celu umowy, lub wreszcie określa go przez odesłanie (np. do art. 50 pr. aut.). Wszystkie te przypadki wykazują znaczne odrębności. W pierwszym z nich nie ma w ogóle drogi do jakiego-kolwiek „ratowania” umowy, ponieważ żadne pole eksploatacji nie zostało wskazane. W trzeciej grupie sytuacji może istnieć spór co do tego, czy wska-zanie spełnia wymóg „wyraźnego” wymienienia, wynikający z art. 41 ust. 2 pr. aut. Można przyjąć, że wymóg ten nie jest spełniony z uwagi na informacyj-ną funkcję tego przepisu, ale sprawa może być niewątpliwie kontrowersyjna. Można bowiem zauważyć, że brak tu ryzyka naruszenia interesu osób trzecich i pewności obrotu wyrażających się w jednoznacznym zakreśleniu granic prze-niesienia. Najwięcej problemów sprawia natomiast druga grupa przypadków. Trudno byłoby bronić poglądu, że tego rodzaju wskazanie pól eksploatacji jest wskazaniem wyraźnym, co może jednak powodować, w zależności od sytuacji, albo bezskuteczność, albo nieważność umowy.

18. Stanowisko określane tu jako liberalne wychodzi z założenia, że wy-raźne wymienienie pól eksploatacji nie jest wcale warunkiem skuteczności przeniesienia praw lub udzielenia licencji. Jeśli wskazanie nie jest wyraźne, należy zakres przeniesienia ustalić drogą wykładni, przy czym wydaje się, że wśród zwolenników tego poglądu nie ma pełnej jasności, czy punktem odniesienia powinien być jedynie art. 65 k.c.50 czy też może (a nawet przede wszystkim) art. 49 ust. 1 pr. aut.

Niewątpliwie podstawowym problemem stanowiska liberalnego jest brak przekonującej odpowiedzi na pytanie, jakie znacznie przy zaakceptowaniu

określenia pól art. 65 k.c.), przyjęto, że „Wątpliwości mogą dotyczyć sytuacji, w której strony nie określą dostatecznie precyzyjnie sposobu eksploatacji, gdy użyte jest wspólne określenie dla kilku pól eksplo-atacji albo określenie nieujęte w katalogu określonym w art. 50 ustawy”. Tego rodzaju uogólnienie (jeśli rozumiemy tę wypowiedź jako odnoszącą się do sytuacji, w której zdaniem Sądu pola eksploatacji nie zostały w pełni prawidłowo określone) nie wydaje się trafne. Określenie nieujęte w katalogu ustawo-wym nie oznacza automatycznie ani naruszenia obowiązku specyfikacji, ani nawet źródła wątpliwości. Wspólne określenie dla kilku pól może być natomiast istotnie rozumiane jako niewłaściwe oznaczenie zakresu umowy, zwłaszcza jeśli za wspólne określenie przyjmuje się „kategorie podstawowe” wymie-nione w art. 50 pr. aut.

50 Tak wyraźnie Sąd Najwyższy wyrokach z dnia 3 grudnia 2008 r., V CNP 82/08, LEX nr 484683 oraz z dnia 14 września 2005 r., III CK 124/05, Biul. SN 2005, nr 12, poz. 8. Sąd Najwyższy formułuje w nich pogląd, zgodnie z którym art. 41 ust. 2 pr. aut. należy rozumieć jako wskazówkę interpretacyjną zawierającą „nakaz interpretowania na korzyść twórcy tych wątpliwości, których nie można usunąć za pomocą wskazanych reguł” (tj. wykładni umowy zgodnie z art. 65 k.c.), w żaden sposób go jednak nie uzasadniając, co zważywszy na brzmienie przepisu wydaje się co najmniej zaskakujące. Por. też J. Szczotka (w:) M. Poźniak-Niedzielska, J. Szczotka. M. Mozgawa, Prawo autorskie i prawa..., s. 65–57.

konsekwencje naruszenia obowi¹zku specyfikacji

konsekwencje naruszenia obowi¹zku specyfikacji

stanowisko liberalnestanowisko liberalne

Tomasz Targosz

36

tego poglądu ma art. 41 ust. 2 pr. aut. Najpierw wypada jednak przedstawić argumenty przemawiające za liberalną wykładnią.

19. Wydaje się, że korzeni liberalnego stanowiska należy szukać w prze-konaniu, iż rozwiązanie wynikające z art. 41 ust. 2 pr. aut. jest nieracjonalne i prowadzi do wielu bezsensownych, a nawet szkodliwych konsekwencji dla obrotu51. Mogą istnieć w szczególności poważne wątpliwości co do pełnienia przez zasadę specyfikacji praw autorskich rzeczywistej funkcji ochronnej dla autora. Niewątpliwie jednak samo przekonanie o nieracjonalności danej in-stytucji ustawowej nie prowadzi jeszcze do jej derogowania. Nikt do tej pory nie twierdził np., że wobec wątpliwości co do racjonalności kształtowania dozwolonego użytku wyłącznie jako katalogu ściśle określonych w ustawie przypadków, a nie rozwiązania wynikającego z klauzuli generalnej o dużo wyższej elastyczności, jak w systemie fair use, należałoby przyjąć w tym zakre-sie np. reguły wynikające z prawa amerykańskiego. Podobnie nieracjonalność systemu specyfikacji pól eksploatacji nie może sama w sobie przemawiać za przyjęciem Zweckübertragungslehre już de lege lata, a nie dopiero postulatu de lege ferenda.

20. Zwolennicy podejścia liberalnego poddają więc pod rozwagę nastę-pujące argumenty normatywne52.

Po pierwsze, brzmienie przepisu art. 41 ust. 2 pr. aut. jest niejednoznacz-ne53, ponieważ nie wiadomo, jakie kryteria należy stosować dla ustalenia, czy określony przez strony zakres korzystania z utworu stanowi pole eks-ploatacji. Nie jest to zarzut trafny, ponieważ rolą art. 41 ust. 2 pr. aut. nie jest definiowanie pól eksploatacji – konstrukcja pola eksploatacji jest konstrukcją ustawową, a ustawodawca pozostawił wypracowanie jej kształtu doktrynie i orzecznictwu, podając przy tym istotne wskazówki (art. 50 pr. aut.).

Po drugie, nie wiadomo, jakie kryteria mają decydować, kiedy wymie-nienie pola eksploatacji w umowie jest „wyraźne”54, a w szczególności, czy decydują o tym kryteria obiektywne czy subiektywne. Argument ten dotyczy jednak w istocie wykładni samego przepisu, a nie istnienia lub nieistnienia wynikającej z niego zasady. Oczywiście wykładnia pojęcia „wyraźnie” może być różna, ale to samo dałoby się powiedzieć o wykładni praktycznie każ-dego innego pojęcia użytego w ustawie. Rolą doktryny i orzecznictwa jest wypracowanie i uzasadnienie takiej, a nie innej wykładni. Niewątpliwie także przykłady podawane przez zwolennika podejścia liberalnego, J. Szczotkę, takie jak podanie „wszystkich pól eksploatacji”, wskazują, że autor nie uwzględnia właściwie celu obowiązku specyfikacji pól eksploatacji. Jest to oczywiście

51 Przekonanie takie podzielają nawet zwolennicy stanowiska restrykcyjnego J. Barta, R. Mar-kiewicz, Prawo autorskie, s. 149.

52 Kolejność ich zaprezentowania odpowiada z grubsza kolejności ich przedstawienia w artykule J. Szczotki, Naruszenie wymogu specyfikacji pól eksploatacji utworu (w:) R. Skubisz, A. Kidyba (red.), Współ-czesne problemy prawa handlowego. Księga jubileuszowa dedykowana prof. dr hab. Marii Poźniak-Niedzielskiej, Kraków 2007, s. 367 i n.

53 J. Szczotka, Naruszenie wymogu specyfikacji..., s. 370. Należy jednak wskazać, że np. J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, s. 149, jako jeden z argumentów przemawiających za stanowiskiem restrykcyjnym wskazują na jednoznacznie sformułowanie przepisu art. 41 ust. 2 pr. aut.

54 J. Szczotka, Naruszenie wymogu specyfikacji..., s. 370 i n.

nieracjonalnośæ obowi¹zku specyfikacji

nieracjonalnośæ obowi¹zku specyfikacji

argumenty za przyjêciem

stanowiska liberalnego

argumenty za przyjêciem

stanowiska liberalnego

Tomasz Targosz

37

możliwe, ale należy powtórzyć, że stanowi to problem wykładni użytego w ustawie pojęcia, co samo w sobie nie jest niczym niezwykłym.

Po trzecie, twierdzi się, że „gdyby zaakceptować tezę, że umowa bez wyraźnie wymienionych pól eksploatacji jest czynnością prawną wadliwą, należałoby wskazać sankcję, jaka w tej sytuacji następuje”55, to zaś ma rodzić istotne problemy, przy czym, zdaniem np. J. Szczotki, sankcją, która mogłaby znaleźć zastosowanie byłaby sankcja nieważności bezwzględnej. Wniosek ten nie został jednak należycie uzasadniony, w szczególności trudno wska-zać, dlaczego w ogóle niedopełnienie obowiązku specyfikacji musi rodzić sankcję i dlaczego ma to być ostatecznie jednak nieważność bezwzględna. Jak pokazano wyżej, jest to założenie co najmniej uproszczone. Trafna jest natomiast konkluzja, że w następstwie niewymienienia lub niewyraźnego wymienienia pól eksploatacji nie dochodziłoby do przeniesienia praw, a na skutek ten mógłby się powoływać każdy.

Po czwarte, „gramatyczne brzmienie art. 41 ust. 2 pr. aut. wskazuje, że umowa jest skuteczna zarówno wtedy, gdy pola eksploatacji zostały wy-raźnie wymienione i umowa je obejmuje, jak i wtedy, gdy pola nie zostały wymienione wyraźnie i umowa ich nie obejmuje”56. Nie wspiera tego sta-nowiska także wykładnia celowościowa, w tym dyrektywa ochrony autora jako słabszej strony57. Wydaje się, że w tym ujęciu „gramatyczne brzmienie” oznacza, że art. 41 ust. 2 istotnie nie zawiera postanowienia, zgodnie z którym umowa niewymieniająca wyraźnie pól eksploatacji jest nieważna. Równie jasno wynika jednak z niego, że tam gdzie nie ma wyraźnego wymienienia pól, nie ma także przeniesienia, to zaś jest w analizowanym kontekście jedynie istotna okoliczność.

Po piąte, stanowisko rygorystyczne wyeliminowałoby właściwie moż-liwość zawierania umów dorozumianych58. Jest to istotnie prawda, jednak mamy tu do czynienia z argumentem celowościowym, który ma większą siłę oddziaływania de lege ferenda. Poza tym w zakresie licencji niewyłącznych wy-daje się możliwe zastosowanie metody wykładni pozwalającej na dokonanie tzw. redukcji teleologicznej59.

Po szóste, stanowisko rygorystyczne utrudnia przeniesienie „całości autorskich praw majątkowych”, a z art. 46 i 49 ust. 2 pr. aut. zdaje się wyni-kać, że jest to możliwe60. Trafne jednak zauważono, że wspomniane przepisy posługują się tym sformułowaniem jako skrótem myślowym61. Z powodów czysto konstrukcyjnych przeniesienie całości praw autorskich nie jest w prawie

55 Ibidem, s. 372.56 Ibidem, s. 374.57 Ibidem.58 Ibidem.59 Szerzej o tym niżej.60 J. Szczotka, Naruszenie wymogu specyfikacji..., s. 375. Tak też M. Kępiński (w:) J. Barta (red.), System

Prawa Prywatnego, t. 13..., s. 474. Przenoszenie całości praw dopuszcza również T. Szymanek, Umowy z zakresu własności intelektualnej i przemysłowej, Warszawa 2009, s. 149.

61 J. Barta, R. Markiewicz, Obowiązek wymienienia pól eksploatacji w umowie licencyjnej (w:) J. Barta, A. Matlak, Prawo własności intelektualnej. Wczoraj, dziś, jutro, PIPWI 2007, z. 100, s. 22; J. Barta, R. Markie-wicz, Prawo autorskie, s. 147.

Tomasz Targosz

38

polskim możliwe, o czym była już wyżej mowa. Jeśli natomiast przez „całość praw” rozumiemy prawa na wszystkich znanych w danym momencie polach eksploatacji, to utrudnienie takiego przeniesienia byłoby w pełni zgodne z ce-lem art. 41 ust. 2, a zatem nie mogłoby stanowić argumentu przemawiającego za pozbawieniem tego przepisu jakiegokolwiek znaczenia.

Po siódme, podejście rygorystyczne godzi w zasadę bezpieczeństwa obrotu (skutki wobec osób trzecich) i narusza zasadę pewności stosowania prawa (ostra sankcja uzależniona od nieprecyzyjnych przesłanek)62. Równie dobrze można jednak uzasadnić tezę przeciwną, ponieważ celem instytucji obowiązku specyfikacji może być właśnie zapewnienie bezpieczeństwa obrotu przez gwarancję jasności co do zakresu przeniesienia. Wątpliwe jest także, czy przesłanki stosowania art. 41 ust. 2 pr. aut. są rzeczywiście nieostre – wydaje się, że jest dokładnie odwrotnie.

21. Przedstawione wyżej liczne argumenty nie są więc przekonujące – żaden z nich nie wyjaśnia, jakie w takim razie art. 41 ust. 2 pr. aut. miałby mieć w ogóle znaczenie. O ile w pełni zrozumiała63 może być krytyka modelu opartego na obowiązku specyfikacji, o tyle same jego wady nie mogą stanowić podstawy do przyjęcia contra legem modelu Zweckübertragungslehre.

Podobnie należy ocenić stanowisko M. Kępińskiego, zdaniem którego konsekwencją niewyraźnego wymienienia pól eksploatacji będzie jedynie skuteczność umowy w zakresie pól wyraźnie wymienionych, a w pozostałym zakresie poddanie jej ogólnym dyrektywom wykładni64. Autor ten także wska-zuje na brak w art. 41 ust. 2 pr. aut. sankcji nieważności, oraz podnosi, że stano-wisko, zgodnie z którym w zakresie nieobjętym „wyraźnym wymienieniem” zakres umowy zostanie określony przez wykładnię oświadczeń woli stron, potwierdza art. 49 ust. 1 pr. aut.65, chociaż sam skłania się, jak się wydaje, do przyznania prymatu art. 65 k.c.66 Ten ostatni argument zasługuje na uwagę i wymaga bardziej pogłębionej analizy.

22. Ponieważ powyższa analiza argumentów przedstawianych przez zwolenników koncepcji liberalnej prowadzi do wniosku, że żaden z nich nie pozwala przekonująco wyjaśnić, czemu ma służyć reguła wyrażona w art. 41 ust. 2 pr. aut., a także w taki sposób uzasadnić, że stanowisko, zgodnie z którym treść umowy przenoszącej prawa autorskie lub licencyjnej niewymieniającej wyraźnie pól eksploatacji można zrekonstruować w drodze wykładni, nie jest poglądem contra legem; bezpieczniejsze zakotwiczenie tej koncepcji w aktualnie obowiązującym prawie wymagałoby podjęcia innych kroków. Jednym z nich, z którym na pierwszy rzut oka można by było wiązać największe nadzieje, jest zwrócenie uwagi na art. 49 ust. 1 pr. aut., stanowiący, że „Jeżeli w umowie nie określono sposobu korzystania z utworu, powinien on być zgodny z charak-terem i przeznaczeniem utworu oraz przyjętymi zwyczajami”.

62 J. Szczotka, Naruszenie wymogu specyfikacji..., s. 376.63 Co nie znaczy, że bezwzględnie słuszna.64 M. Kępiński (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13..., s. 473–475.65 Ibidem, s. 474; tak też J. Szczotka, Naruszenie wymogu specyfikacji..., s. 376 i n.66 M. Kępiński (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13..., s. 474.

ocena stanowiska liberalnego

ocena stanowiska liberalnego

rola art. 49 ust. 1 pr. aut.

rola art. 49 ust. 1 pr. aut.

Tomasz Targosz

39

Przepis ten zdaje się być wyrazem czegoś w rodzaju Zweckübertra-gungslehre, albowiem stanowi, że jeśli sposób korzystania nie został w umowie określony, zastosowanie znajduje wyrażona w nim reguła interpretacyjna, kie-rująca się przeznaczeniem utworu oraz obowiązującymi zwyczajami67. W takiej jednak formie jest on niemożliwy do pogodzenia z art. 41 ust. 2 pr. aut.68, jeśli bowiem umowa nie obejmuje pól w niej wyraźnie niewymienionych, to nie można przyjąć, że jednak je obejmuje, tyle że w zakresie wynikającym z art. 49 ust. 1 pr. aut. Określając wzajemny stosunek tych przepisów celowe wydaje się rozważanie możliwych wariantów interpretacyjnych, jednak wymaga to uprzednio zastanowienia się, co oznacza użyte w art. 49 ust. 1 pr. aut. sformu-łowanie „sposób korzystania z utworu”.

23. Należy zauważyć, że „sprzeczność” art. 49 ust. 1 i art. 42 ust. 1 pr. aut. wystąpi tylko wtedy, gdy „sposób korzystania z utworu” uznamy za równo-ważny pojęciu pola eksploatacji. Ustawodawca nie wyjaśnia żadnego z tych określeń, jednak niewątpliwie trudno zaprzeczyć, że pole eksploatacji jest powszechnie rozumiane właśnie jako wyodrębniony według akceptowanych kryteriów sposób eksploatacji, czyli korzystania z utworu. Wiele przemawia-łoby więc za tym, by „sposób korzystania” i pole eksploatacji traktować jako synonimy. Jednocześnie nie budzi wątpliwości, że ustawodawca posługuje się wielokrotnie w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych pojęciem pola eksploatacji, a jednak nie używa go właśnie w art. 49 ust. 1. Obserwacja ta mogłaby więc prowadzić do wniosku, że pole eksploatacji i sposób korzy-stania znaczą jednak coś innego. Ponieważ, jak wskazano, opowiedzenie się za pierwszym poglądem prowadzi do trudnej do usunięcia wewnętrznej sprzeczności ustawy, warto zastanowić się, czy nie jest aby prawidłowy po-gląd drugi. Wymaga to oczywiście przedstawienia alternatywnego znaczenia „sposobu korzystania”.

24. Wydaje się, że zadanie to jest wykonalne. Jeśli za punkt wyjścia uczynimy założenie, zgodnie z którym w danej chwili prawa autorskie sta-nowią sumę praw cząstkowych, z których każde jest prawem do korzystania z utworu na danym polu eksploatacji, to pole eksploatacji staje się pojęciem tak naprawdę „rozdzielającym” poszczególne autorskie prawa majątkowe. Ponieważ prawo polskie dopuszcza rozporządzenia dotyczące praw autorskich na poszczególnych polach eksploatacji, pole eksploatacji współtworzy treść

67 Nietrafne jest natomiast, moim zdaniem, stanowisko (M. Kępiński (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13..., s. 481; P. Ślęzak, Wykładnia umów o przekazanie praw autorskich, Glosa 2006, nr 4, s. 110; J. Barta, R. Markiewicz (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie i prawa..., s. 413), zgodnie z którym sformułowanie: „charakter i przeznaczenie utworu” odnosi się do określenia przez strony w umowie przeznaczenia i charakteru utworu. W ujęciu P. Ślęzaka „chodzi o to, jak strony ustaliły sposób wykorzystania utworu. Często zdarza się, że można określić to jedynie, odwołując się do dorozumianej woli stron (tak jak to ma miejsce w umowie będącej przedmiotem oceny w komentowanym orzeczeniu)”. Przepisy tego rodzaju nie odnoszą się do rze-czywistej woli stron, lecz wprowadzają abstrakcyjną regułę interpretacyjną, która woli stron nie musi odpowiadać. Trudno też twierdzić, że przepis wyraźnie dotyczący sytuacji, w której strony nie ustaliły sposobu korzystania z utworu („Jeżeli w umowie nie określono sposobu korzystania z utworu...”), odnosi się jednak do określenia go w umowie.

68 J. Szczotka zwraca uwagę na brak „synchronizacji” tych przepisów.

„sposób korzystania”„sposób korzystania”

funkcja pola eksploatacjifunkcja pola eksploatacji

Tomasz Targosz

40

autorskiego prawa bezwzględnego, a zatem, choć nie podlega69 ono zasadzie numerus clausus70, to jednak stanowi konstrukcję prawną istotnie wpływającą na bezpieczeństwo obrotu71 oraz prawa i obowiązki osób trzecich. W związku z tym pole eksploatacji winno być określane w sposób zestandaryzowany i możliwie jednoznaczny72. Innymi słowy, strony umowy nie mają pełnej swobody w określeniu granic pól eksploatacji. Pola eksploatacji są bowiem „sposobami korzystania z utworu”, „danymi uprzednio” stronom umowy przez system prawny, chociaż prawo zachowuje tu znaczną elastyczność. Można w pewnym uproszczeniu powiedzieć, że pola eksploatacji obiektywnie istnieją niezależnie od stron umowy, podobnie jak niezależnie od nich istnieje utwór. Dlatego, tak jak wola stron nie może uczynić utworu w rozumieniu prawa autorskiego z wytworu intelektualnego, które nie spełnia przesłanek uznania go za utwór, wskazanych w art. 1 ust. 1 pr. aut., tak też nie może ona dowolnie wykreować pól eksploatacji. Oczywiście samo pojęcie pola eksplo-atacji, jak i wyróżnienie poszczególnych pól eksploatacji mogą budzić wiele sporów i kontrowersji. Jest to jednak pojęcie normatywne, które z założenia winno posiadać jedną, „prawidłową” interpretację (jedno prawidłowe znacze-nie). Analogicznie, w danym momencie istnieje określona i skończona liczba „prawidłowych” (wyodrębnionych zgodnie z „prawidłowymi” kryteriami) pól eksploatacji. Okoliczność, że z natury rzeczy zakres kontrowersji może być tu większy niż w innych dziedzinach prawa jest jedynie okolicznością o cha-rakterze faktycznym. Ujmując to inaczej, pozostawiając nauce i orzecznictwu wypracowanie definicji pola eksploatacji ustawodawca nakłada na nie zadanie, które może mieć tylko jedno rozwiązanie. To czy owo prawidłowe rozwiązanie zostanie znalezione lub które z zaproponowanych jest tym właściwym, jest już zupełnie innym problemem.

25. Pole eksploatacji odpowiadające tym założeniom nie może być nad-miernie szczegółowe, tj. nie może uwzględniać wszystkich pożądanych przez strony modalności korzystania z utworu. Tytułem przykładu, nie będzie po-lem eksploatacji ograniczenie możliwości nadawania filmu w telewizji tylko w weekendy albo tylko o określonej godzinie, a jednak trudno byłoby odmó-wić stronom możliwości uregulowania takiej kwestii w umowie, ponieważ nie widać żadnych przeciwwskazań wynikających z zasad współżycia społeczne-go lub natury stosunku prawnego, które powinny ograniczać swobodę umów w tym zakresie. Powyższa konstatacja prowadzi nas do wniosku, że istnieje rozsądny, alternatywny model odczytania sformułowania „sposób korzystania z utworu” – mogłoby ono oznaczać tego rodzaju sposób korzystania, który nie mieści się w pojęciu pola eksploatacji, ale jest dopuszczalnym kontrak-

69 Jest to zasada wspólna dla praw własności intelektualnej – R. Krasser, Verpflichtung und Verfügung im Immaterialgüterrecht, GRUR Int. 1973, nr 6–7, s. 232.

70 Niekiedy tego rodzaju rozwiązanie jest postulowane – zob. E. Marbach, Rechtsgemeinschaften an Immaterialgüterrechten, dargestellt am Beispiel von Erfinder- und Urhebergemeinschaften, Bern 1987, s. 179.

71 R. Staub, Leistungsstörungen bei Urheberrechtsverträgen, Bern 2000, s. 29, wskazuje, że każde rozporządzenie musi mieć w interesie bezpieczeństwa obrotu określony lub przynajmniej określany przedmiot.

72 Szersze uwagi na ten temat w rozdziale V pkt 4.

znaczenie pojêcia „sposób

korzystania”

znaczenie pojêcia „sposób

korzystania”

Tomasz Targosz

41

towo ograniczeniem swobody korzystania z utworu przez nabywcę praw na przeniesionym lub licencjonowanym polu eksploatacji. Z powyższego płynie oczywiście wniosek, że tego rodzaju ograniczenia byłyby skuteczne jedynie między stronami umowy73.

Zaproponowane wyżej stanowisko ma niewątpliwie tę zaletę, że usuwa sprzeczność między art. 41 ust. 2 a art. 49 ust. 1 pr. aut. Zamiast przepisów nie do pogodzenia, otrzymujemy bowiem przepisy dopełniające się. Zakres przeniesienia lub licencji należy ustalać, przede wszystkim opierając się na regule obowiązku specyfikacji pól eksploatacji, a następnie należy zadać so-bie pytanie, czy w braku szczególnych postanowień umownych charakter i przeznaczenie utworu, względnie obowiązujące zwyczaje, nie nakładają na nabywcę jakiś ograniczeń.

Wydaje się także, że stanowisko to współgra z treścią art. 49 ust. 2 pr. aut.74 W przepisie tym wskazano w istocie, że nabycie utworu na wszystkich polach eksploatacji istniejących w danej chwili75 nie uprawnia nabywcy do dowolnego korzystania z utworu

26. Pozostaje obecnie powrócić do wyżej wspomnianych wariantów wzajemnej relacji art. 41 ust. 2 i 49 ust. 1 pr. aut. Można tu wyodrębnić dwa warianty podstawowe, z których drugi dzieli się na kilka podwariantów. Wa-rianty podstawowe to oczywiście te, w których (1) pole eksploatacji i sposób korzystania są równoważne znaczeniowo i (2) oznaczają na gruncie obowią-zującej ustawy co innego. W wariancie pierwszym, który naszym zdaniem należy odrzucić, konsekwencje dla wzajemnej relacji art. 41 ust. 2 i 49 ust. 1 pr. aut. nie są wcale oczywiste.

Jak wspomniano, zwolennicy podejścia liberalnego w zakresie obowiązku specyfikacji pól eksploatacji stoją na stanowisku, że art. 49 ust. 1 uprawnia do przyjęcia, że w braku wyraźnego wymienienia tych pól w umowie zakres przeniesienia lub licencji winien zostać ustalony na podstawie dyrektyw wy-kładni, przy czym, co ciekawe, dają oni prymat art. 65 k.c., do czego, jak się wydaje, nie ma żadnego uzasadnienia. Skoro bowiem to art. 49 ust. 1 stanowi jeden z argumentów za przyjęciem tej koncepcji, to nie jest zasadne, by po wykorzystaniu go w tym charakterze miał on być następnie porzucony na rzecz ogólnych dyrektyw wykładni umów prawa cywilnego. Przeciwnie, to właśnie ten przepis, pozornie przypominający niemiecką teorię Zweck-übertragungslehre, powinien stanowić podstawę dalszych czynności związa-nych z wykładnią umowy. To, że nie odwołuje się on do woli stron można by odczytać jako przejaw zasady ochrony autora, albowiem w sytuacji, w której pola eksploatacji nie zostały wskazane w umowie, zastosowanie przyjętej tam reguły może doprowadzić do przeniesienia lub upoważnienia w węższym

73 Szerzej o tym w rozdziale V pkt 4.74 Następca prawny, choćby nabył całość autorskich praw majątkowych, nie może bez zgody

twórcy czynić zmian w utworze, chyba że są one spowodowane oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby słusznej podstawy im się sprzeciwić. Dotyczy to odpowiednio utworów, których czas ochrony autorskich praw majątkowych upłynął.

75 Tak bowiem należy tłumaczyć zwrot „całość praw autorskich”.

konsekwencje substytucyjności „pola eksploatacji” i „sposobu korzystania”

konsekwencje substytucyjności „pola eksploatacji” i „sposobu korzystania”

Tomasz Targosz

42

od zakładanego zakresie, tj. w zakresie odpowiadającym przede wszystkim charakterowi i przeznaczeniu utworu. Dopiero w sytuacji, gdyby charakter i przeznaczenie utworu czy obowiązujące zwyczaje nie pozwalały określić jednoznacznie zakresu umowy, konieczne byłoby odwołanie się do art. 65 k.c. i domniemanej woli stron.

Wadą wariantu pierwszego jest także nienajlepsze „dostosowanie” art. 49 ust. 1 pr. aut. do pełnienia funkcji, którą musieliby mu przypisać zwolennicy koncepcji liberalnej. Być może jest to jeden z powodów, dla których zdają się oni preferować sięganie do art. 65 k.c. Problem ten wynika z faktu, że cha-rakter i przeznaczenie dzieła oraz istniejące zwyczaje nie zawsze okazują się pomocnymi kryteriami interpretacyjnymi. Wiele typowych utworów może mieć z uwagi na swój charakter różne potencjalne „zastosowania”. Trudno jest np. z charakteru utworu muzycznego wywodzić, czy przeniesienie ma dotyczyć jedynie prawa zwielokrotniania czy także wprowadzania do ob-rotu, czy może jeszcze udostępniania w Internecie w sposób umożliwiający dostęp z dowolnego miejsca i w dowolnym czasie lub ewentualnie w postaci streamingu. Z kolei wytworzenie się na rynku zwyczajów, które polegałyby na rozpowszechnieniu się maksymalnie szerokiego zakresu przeniesienia76 prowadziłoby tak naprawdę do ochrony interesów nabywcy, a nie twórcy, ponieważ tego rodzaju zwyczaj przemawiałby za przyjęciem, że umowa objęła bardzo szeroki katalog pól eksploatacji, także tych, które nie są niezbędne do realizacji celu umowy.

27. Wariant drugi daje oczywiście więcej możliwości. W zapropono-wanym wyżej rozwiązaniu sposób korzystania z utworu oznacza określenie tych modalnych okoliczności dotyczących korzystania, które nie mieszczą się w zakresie pojęcia pola eksploatacji. Wydaje się, że, co do zasady, sposób korzystania mieści się w polu eksploatacji w tym sensie, że zakres korzystania wynikający z zakresu danego pola może być jeszcze ograniczony umownie przez strony. Możliwe jest teoretycznie także przyjęcie stanowiska, że „sposób korzystania” w rozumieniu art. 49 ust. 1 pr. aut. nie stanowi czegoś w rodzaju węższych pól (tyle że niedopuszczalnych ze skutkiem erga omnes77), ale odnosi się do zupełnie innej płaszczyzny rozważań, a mianowicie do konkretnego sposobu wykonywania praw na danym (przeniesionym lub licencjonowanym) polu eksploatacji. W takim ujęciu byłoby to postanowienie pośrednio chroniące także interesy autora o charakterze osobistym, tj. podobnie jak art. 49 ust. 2 pr. aut. może być rozumiany jako refleks prawa do integralności utworu (art. 16 pkt 3 w zakresie nienaruszalności treści lub formy utworu), tak art. 49 ust. 1 służyłby ochronie prawa do rzetelnego wykorzystania utworu, idąc jednak dalej niż art. 16 pkt 3, albowiem chroniąc nie tylko przed wykorzystaniem nierzetelnym, ale także przed wykorzystaniem „niezwykłym”, takim, którego zbywca nie musiał się spodziewać, biorąc pod uwagę takie kryteria, jak panu-jące zwyczaje czy rodzaj utworu.

76 Wydaje się, że jest to zjawisko dość powszechne.77 Do tego sprowadza się zarysowana wyżej propozycja.

konsekwencje odró¿nienia

„pola eksploatacji” od „sposobu korzystania”

konsekwencje odró¿nienia

„pola eksploatacji” od „sposobu korzystania”

Tomasz Targosz

43

Być może najwłaściwsze byłoby jednak podejście zawierające w pojęciu „sposób korzystania z utworu” w rozumieniu art. 49 ust. 1 pr. aut. oba wyżej wymienione aspekty. Sposób korzystania oznaczałby zatem, po pierwsze, modalne ograniczenia korzystania co do zakresu, czasu, miejsca, formy itp., które nie mogą być samodzielnymi polami eksploatacji zgodnie z przyjętymi regułami kształtowania tych pól, a po drugie, sposoby wykonywania tych praw w ramach danego pola.

Trudno też nie zauważyć, że wskazane w art. 49 ust. 1 kryteria (cha-rakter i przeznaczenie utworu, zwyczaje) zdecydowanie lepiej odpowiadają sposobowi rozumienia tego przepisu, zgodnego z wyżej zaprezentowanym drugim wariantem.

28. Akceptując przedstawione w poprzedzającej części rozważań rozwią-zanie dotyczące znaczenia i roli art. 49 ust. 1 w „systemie prawa umów autor-skich”, konieczne jest bliższe zbadanie jego roli w umowach przenoszących prawa autorskie. Nie można bowiem zignorować faktu, że przepis ten kłóci się z ogólnymi założeniami konstrukcji translatywnego przeniesienia praw.

29. Pierwszym pytaniem, jakie pojawia się w związku z tym przepi-sem jest to, czy stosuje się on do umów, w których stroną zbywającą jest podmiot niebędący twórcą, czy też tylko do umów, w których zbywcą jest autor dzieła. Z brzmienia art. 49 ust. 1 pr. aut. nie wynika żadne ograni-czenie zakresu podmiotowego tej normy, jednakże należy się zastanowić, czy wspomniany przepis nie powinien zostać poddany redukcji teleologicznej78. Redukcja teleologiczna jest konstrukcją z zakresu teorii prawa, pełniącą rolę niejako odwrotną do powszechnie akceptowanej analogii. Analogia pozwala na zastosowanie danej normy systemu prawnego do stanu faktycznego, który nie podlega bezpośrednio żadnej innej normie, tj. gdy zostanie stwierdzona niezamierzona luka prawna79. Dzięki analogii80 możliwe jest zatem niejako wkroczenie w kompetencje prawodawcy i zastosowanie jako normy prawa normy, której ustawodawca dla danego przypadku nie przewidział. Analogia jest zatem w istocie działaniem prawotwórczym, a jednak jej dopuszczalność, co do zasady, i potrzeba istnienia w systemie prawa nie budzą wątpliwości. Jak zauważono, przede wszystkim w doktrynie niemieckiej, w systemie praw-nym może także dojść do sytuacji niejako odwrotnych, tzn. do przypadków, w których treść danej normy ma określony zakres, np. przedmiotowy lub podmiotowy, jednak wydaje się oczywiste, że zakres ten jest za szeroki i nie mógł być zamiarem racjonalnego ustawodawcy (podobnie jak nie odpowia-da zamiarowi ustawodawcy niezaplanowana luka uzupełniana analogią). Ograniczenie zakresu takiej normy, stanowiące niejako odwrotność analogii, nazwano redukcją teleologiczną. Jakkolwiek w prawie polskim konstrukcja

78 Por. C-W. Canaris, Die Feststellung von Lücken im Gesetz, Berlin 1983, s. 82 i n.79 Luka zamierzona jest wynikiem świadomego wycofania się ustawodawcy i nie powinna być

zapełniana analogią. O granicach redukcji teleologicznej C-W. Canaris, Die Feststellung von Lücken..., s. 189 i n.

80 Nie omawiamy tu rozróżniania na analogię legis i analogię iuris – wywody w tekście dotyczą zasadniczo pierwszego rodzaju, ale mogłyby znaleźć zastosowanie także do drugiego.

art. 49 ust. 1 pr. aut. w umowach przenosz¹cych

art. 49 ust. 1 pr. aut. w umowach przenosz¹cych

zakres podmiotowy zastosowania

zakres podmiotowy zastosowania

Tomasz Targosz

44

ta nie jest zbyt popularna, to jednak wydaje się, że zasługuje ona na uwagę i może okazać się niezwykle użytecznym narzędziem. Należy bowiem za-uważyć, że nie zawsze zgodna z ogólnymi dyrektywami wykładni interpre-tacja przepisów (interpretacja zawężająca) jest w stanie osiągnąć podobny cel. Dobrym przykładem tej sytuacji jest właśnie prawo umów autorskich w aspekcie zakresu podmiotowego poszczególnych norm. Niekiedy wydaje się bowiem, że zamiarem racjonalnego ustawodawcy powinno być ograniczenie stosowania danej normy jedynie do przypadków, w których stroną zbywającą (lub udzielającą licencji) jest autor, gdyż stosowanie postanowień mających z założenia chronić interesy autora do innych podmiotów (np. pierwszego wydawcy, który „odstępuje” prawa do utworu dalszemu wydawcy) byłoby pozbawione racjonalnego uzasadnienia.

Akceptując konstrukcję redukcji teleologicznej (także na potrzeby dal-szych rozważań) należy ustalić, czy mogłaby ona znaleźć zastosowanie do art. 49 ust. 1 pr. aut., a jeśli tak, do jakiego doprowadziłaby rezultatu.

Moim zdaniem, jeśli rozumieć znaczenie „sposobu korzystania z utworu” zgodnie z przedstawionymi wyżej uwagami, nie ma dostatecznych podstaw do zawężania zakresu tego przepisu jedynie do umów zawieranych przez twórcę. Także w umowie zawartej jako element dalszego obrotu prawami autorskimi może zajść konieczność „dodatkowej” interpretacji umowy w od-niesieniu do obligacyjnych obowiązków dotyczących zakresu korzystania z utworu i wykonywania praw do niego. Nie oznacza to natomiast, że zawsze konsekwencje zastosowania art. 49 ust. 1 będą identyczne – przede wszystkim zwyczaje obrotu mogą różnić się w przypadku obrotu pierwotnego81 i obrotu profesjonalnego.

30. Druga wątpliwość, pojawiająca się już wyłącznie w stosunku do umów przenoszących, dotyczy pytania, czy art. 49 ust. 1 pr. aut. w ogóle po-winien znaleźć zastosowanie do tej kategorii umów. Umowa przenosząca, jeśli jest skuteczna, pozbawia bowiem zbywcę prawa do korzystania z utworu na danym polu eksploatacji, a nadaje to prawo nabywcy. Zasadą winna być zatem pełnia praw nabywcy na przeniesionym polu eksploatacji, czyli inaczej mówiąc, domniemanie uprawnienia do korzystania z utworu w każdy możli-wy sposób mieszczący się w zakresie przeniesienia, z zastrzeżeniem koniecz-ności zachowania praw osobistych twórcy. Reguła ta jest także uzasadniona celowościowo, ponieważ wprowadzanie dalszych ograniczeń w tym zakresie prowadziłoby do absurdalnej sytuacji, w której określone sposoby korzystania z utworu nie mogłyby być przez nikogo realizowane. Jeśli bowiem zbywca przenosi prawo w danym zakresie, to nie może już korzystać w tym zakresie z utworu. Zastosowanie art. 49 ust. 1 pr. aut. do umów przenoszących mogło-

81 Przez obrót pierwotny należy rozumieć transakcje, w których stroną jest twórca. Wyróżnienie „pierwotnego prawa umów autorskich” zostało przede wszystkim zaakcentowane przez A. Dietza, Das primäre Urhebervertragsrecht in der Bundesrepublik Deutschlands und in anderen Mitgliedstaaten der Europäischen Gemeinschaft, München 1984, s. 1 i n. W polskiej doktrynie pojęcie to jest używane m.in. przez M. Kępiń-skiego (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13..., s. 465 i n. Cel ochronny regulacji dotyczących umów prawnoautorskich ma bowiem niewątpliwie sens tam, gdzie stroną umowy jest autor, nie zaś dalszy uczestnik obrotu, zwłaszcza profesjonalista.

zakres przedmiotowy

zakres przedmiotowy

Tomasz Targosz

45

by natomiast doprowadzić do sytuacji, w której także nabywca nie mógłby w określony sposób korzystać z utworu, ponieważ nie odpowiadałoby to np. charakterowi utworu lub obowiązującym zwyczajom. Oczywiście trzeba pamiętać, że ograniczenia wynikające z art. 49 ust. 1 pr. aut. mają zgodnie z zajętym w tym opracowaniu stanowiskiem wyłącznie wymiar obligacyjny, co oznacza, że korzystanie z utworu na polu eksploatacji, którego dotyczyło ważne przeniesienie, może być w następstwie sprzeczności z wynikiem wy-kładni umowy traktowane jedynie jako naruszenie umowy, a nie jako naru-szenie praw autorskich. W konsekwencji zbywcy przysługiwałyby zasadniczo jedynie roszczenia odszkodowawcze (art. 471 k.c.), które mogłyby być bardzo ciężkie do dochodzenia (z uwagi na trudność, a nawet niemożliwość wykaza-nia szkody). Mimo wszystko jednak taki stan prawny wydaje się niepożądany. Można mu zaradzić zasadniczo na dwa sposoby.

Po pierwsze, można przyjąć, że zakres art. 49 ust. 1 pr. aut. jest bardzo wąski. Przepis ten mógłby być powoływany tylko wtedy, gdyby planowa-ny sposób korzystania był absolutnie nietypowy. Po drugie, można przyjąć bardziej radykalne rozwiązanie i drogą redukcji teleologicznej wykluczyć stosowanie tego przepisu do umów przenoszących prawa autorskie (nadal stosowałby się on do licencji). Konsekwencją tego stanowiska byłoby uznanie, że nabywca praw autorskich może na przeniesionym polu eksploatacji korzy-stać z utworu w każdy możliwy sposób, byleby nie naruszał praw osobistych twórcy. Osobiście opowiadam się za tym drugim rozwiązaniem jako bardziej odpowiadającym istocie umów przenoszących prawa autorskie82.

3. Nakaz wyraźnego wymienienia pól

1. Wymóg wyraźnego wymienienia pól eksploatacji w umowie oznacza, że dla owego wymienienia zostały przewidziane kwalifikowane warunki. Wymienienie wyraźne musi po pierwsze oznaczać, że ustawodawca wyłącza skuteczność umowy, w której wskazanie pól eksploatacji odbywałoby się w sposób dorozumiany. Zasadne jest nieco bliższe omówienie tych przypad-ków. Jak już wyżej wspomniano, problem dorozumianego wymienienia pól nie powstaje, jeśli pola w ogóle nie zostały objęte zakresem oświadczeń woli stron. Umowa prawnoautorska jest umową cywilnoprawną, dochodzącą do skutku w następstwie złożenia zgodnych oświadczeń woli przez jej strony. Jeśli zatem oświadczenia woli stron nie obejmują w ogóle kwestii dyspono-wania prawami autorskimi, to oczywiste jest, że umowa nie obejmuje praw autorskich ani ich pól eksploatacji.

2. Problem wyraźnego wymieniania pól staje się więc istotny dopiero wtedy, gdy dochodzi do wykładni oświadczenia woli strony umowy. Jak wiadomo, oświadczenie woli może być złożone przez każde zachowanie się

82 Odmiennie J. Barta, R. Markiewicz (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie i prawa..., s. 412, którzy stoją na stanowisku, że art. 49 ust. 1 pr. aut. znajduje zastosowanie do wszystkich rodzajów umów autorskich, w tym umów przenoszących.

istota nakazuistota nakazu

wyk³adnia oświadczeñ woliwyk³adnia oświadczeñ woli

Tomasz Targosz

46

podmiotu stosunków cywilnoprawnych, ujawniającego jego wolę w sposób dostateczny (art. 60 k.c.). W związku z tym wola wywołania określonych skut-ków prawnych może manifestować się nie tylko przez wypowiedzi werbalne (w tym ujęte w określoną formę), ale także przez inne zachowania, a nawet brak zachowania (milczenie). Jeśli kontekst danej sytuacji pozwala odczytać zachowanie się danej osoby jako złożenie oświadczenia woli o określonej treści, to oświadczenie takie zostało w rozumieniu prawa cywilnego złożone. Należy przypomnieć, że polskie prawo cywilne jest oparte na tzw. obiektywnej koncepcji oświadczenia woli korygowanej w pewnym stopniu przez teorię za-ufania. W największym skrócie oznacza to, że dla przyjęcia oświadczenia woli nie jest decydujące, czy podmiot, któremu oświadczenie zostanie przypisane, miał rzeczywistą wolę wywołania skutków prawnych przez nie implikowa-nych. W skrajnym przypadku prowadzi to do sytuacji, w której oświadczenie woli zostaje uznane za złożone, choć podmiot je składający nie ma w ogóle świadomości, że oświadczenie takie składa83. W teorii obiektywnej decydujące znaczenie ma postrzeganie zachowania podmiotu składającego oświadczenie woli przez jego odbiorcę – oświadczeniem woli jest takie zachowanie się danej osoby, które inna osoba (odbiorca oświadczenia84) uznaje za oświadczenie woli i które może być za takie uznane w świetle obiektywnych kryteriów. Teoria zaufania koryguje skrajną teorię obiektywną w ten sposób, że jeśli odbiorca oświadczenia mógł zgodnie z obiektywnymi kryteriami zrozumieć zachowanie innego podmiotu jako oświadczenie woli, ale jednak nie zrozumiał go w ten sposób (np. wiedział, że osoba ta nie ma woli wywołania żadnych skutków prawnych), do złożenia oświadczenia woli nie dochodzi.

W opisanym wyżej modelu może się więc zdarzyć, że z zachowania strony umowy, takiego jak np. treść innych oświadczeń zawartych w umowie, przedmiotu tej umowy, towarzyszących jej czynności faktycznych, druga stro-na racjonalnie wnosi o woli wywołania przez kontrahenta określonych skut-ków prawnych. Tytułem przykładu, w umowie dotyczącej fotografii zawartej przez fotografa z wydawcą albumów, której towarzyszy wydanie negatywu fotografii, można wnosić rozsądnie, że zamiarem fotografa było udzielenie wydawcy uprawnienia do zwielokrotnienia utworu i wprowadzenie tak zwie-lokrotnionego utworu do obrotu, nawet jeśli w umowie tej nie znajduje się postanowienie o takiej treści. Zachowanie się fotografa może być bowiem w świetle obiektywnych kryteriów rozumiane jako zmierzające do wywołania takich właśnie skutków prawnych. W konsekwencji możemy uznać, że istnieje oświadczenie woli obejmujące udzielenie licencji na korzystanie z utworu na określonych polach eksploatacji. Oświadczenie to jest oświadczeniem konklu-dentnym. Zauważmy, że pewne okoliczności „zewnętrzne” są tu decydujące dla stwierdzenia, że oświadczenie woli zostało w ogóle złożone. Potem oczy-wiście konieczne jest także bliższe ustalenie jego treści.

83 Inną sprawą są różnego rodzaju możliwości zakwestionowania wywołanych w ten sposób skutków prawnych, np. dzięki uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli.

84 Termin odbiorca jest w tym kontekście bardziej właściwy niż adresat, ponieważ zachowanie uznawane za oświadczenie woli nie musi być kierowane do oznaczonej osoby.

Tomasz Targosz

47

Inną grupę przypadków stanowią natomiast te oświadczenia, które zo-stały złożone „wyraźnie”, ale są niejasne i wymagają wykładni85, np. oświad-czenie dotyczące wszystkich pól eksploatacji lub pól niezbędnych do realizacji celu umowy. W tej sytuacji oświadczenie woli nie jest konkludentne, jednak wymaga daleko idących zabiegów interpretacyjnych w celu ustalenia jego znaczenia i zakresu.

3. Wymóg „wyraźnego” wymienienia pól eksploatacji w umowie odnosi się do obu wyżej wymienionych sytuacji. Zacznijmy więc od oświadczenia konkludentnego – oświadczenie to może być „wyraźne” lub „niewyraźne”, co w dużej mierze zależy od tego, jakie nadamy znaczenie samemu pojęciu „wyraźności” w rozumieniu przyjętym przez ustawodawcę w art. 41 ust. 2 pr. aut. Jeśli wyraźne oznacza wskazujące jednoznacznie dane pole eksploa-tacji, to możliwe jest oświadczenie konkludentne spełniające wymóg wyraź-ności86, chociaż w praktyce będą to przypadki wyjątkowe, gdyż, jak wskaza-no, oświadczenia konkludentne są w przeważającej większości wywodzone z kontekstu sytuacyjnego, w taki zaś sposób ścisły zakres pól eksploatacji jest trudny do ustalenia. Teoretycznie jednak jest to możliwe87. Załóżmy np., że strony prowadziły negocjacje dotyczące wydania albumu fotografii, pod-czas których uzgodniono, że chodzi o licencję na jedno wydanie na terenie Polski w nakładzie 1000 egzemplarzy, strony nie doszły jednak na razie do porozumienia w zakresie wynagrodzenia. Następnie fotograf przyjeżdża na spotkanie z wydawcą, wręcza mu negatywy i mówi, że zgadza się na wyna-grodzenie w wysokości 20.000 zł, na co wydawca kiwa głową i odbiera kopertę z negatywami. W takiej sytuacji należałoby zapewne powiedzieć, że doszło do zawarcia umowy licencyjnej w chwili odbioru koperty i kiwnięcia głową, przy czym oba oświadczenia woli (a zwłaszcza wydawcy) są konkludentne. Pole eksploatacji zostało jednak ustalone „wyraźnie”, ponieważ oświadczenie woli fotografa należy odczytywać jako ofertę zawarcia umowy licencyjnej na ściśle określonym polu eksploatacji (co wynikało z kontekstu wcześniejszych negocjacji), a kiwnięcie głową i odbiór koperty przez wydawcę jako przyjęcie tej oferty. Naturalnie istnieje wiele mniej lub bardziej podobnych przykładów stanów faktycznych, w tym miejscu zależy nam jednak na podkreśleniu, że konkludentne oświadczenie woli może zawierać wyraźne wymienienie pola eksploatacji. Ma to także znaczenie praktyczne, ponieważ pozwala „uratować”

85 Chodzi tu o wymóg w potocznym sensie, ponieważ, jak wiadomo, aktualnie uważa się, że każde postanowienie wymaga wykładni.

86 Por. wyrok SN z dnia 14 września 2005 r., III CK 124/05, Biul. SN 2005, nr 12, poz. 8, w którym w istocie przyjęto, że dorozumiane określenie pola może być wystarczające. Wskazuje na to następujący fragment uzasadnienia: „Nawiązanie w § 2 podpisanego w tym dniu dokumentu do poświęconego wiolonczeli odcinka audycji «Wszystko gra», którego emisję zaplanowano na 3 marca 1995 r., dowodziło dorozumianej zgody stron na udzielenie Telewizji upoważnienia do korzystania z tego wiersza. Nie ulegało bowiem wątpliwości włączenie do wspomnianego odcinka audycji «Wszystko gra» tego właśnie wiersza. Licencja, którą miał na względzie wymieniony paragraf, nie zastrzegała wyłączności na rzecz Telewizji. Określenie jej przedmiotu mogło więc nastąpić w sposób dorozumiany, ponieważ umowa licencyjna niewyłączna może być – jak wiadomo – zawarta w dowolnej formie”.

87 Odmiennie J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, s. 147, którzy stoją na stanowisku, że okre-ślenie pola eksploatacji musi nastąpić za pomocą słów.

oświadczenia konkludentneoświadczenia konkludentne

Tomasz Targosz

48

umowy licencji niewyłącznej, w których tego rodzaju sytuacja zachodziłaby. Jednocześnie trzeba podkreślić, że czymś zupełnie innym jest „rekonstruowa-nie” pól eksploatacji zgodnie z celem umowy, w takim bowiem przypadku dochodzi najczęściej w istocie do uzupełnienia treści umowy lub określe-nia jej zakresu. Oczywiście w „normalnej” umowie cywilnoprawnej tego rodzaju zabieg jest stosowany często, a wprost odwołuje się do niego art. 65 k.c. W takiej sytuacji wymienienie pola eksploatacji nie jest jednak wyraźne w rozumieniu art. 41 ust. 2 pr. aut., ponieważ wyraźne oznacza wskazanie za pomocą znaków słownych lub innych na konkretne pole eksploatacji, którego określenie jest jednakowo rozumiane przez strony.

4. Alternatywnym sposobem rozumienia pojęcia „wyraźnego” wymie-nienia pól eksploatacji w art. 41 ust. 2 pr. aut. byłoby przyjęcie, że „wyraźnie” oznacza jedynie wymienienie za pomocą znaków językowych (słownych). Podstawą do takiego poglądu nie byłoby w istocie użyte w tym przepisie słowo „wyraźnie”, lecz słowo „wymienione”, ponieważ można by twierdzić, że wymienienie musi oznaczać wskazanie za pomocą znaków językowych. Wydaje się jednak, że pogląd ten byłby za daleko idący, ponieważ wspomniane słowo „wymienienie” należy rozumieć jako „wskazanie”, to ostanie może być zaś z pewnością zrealizowane za pomocą każdej formy znaków.

Nie może budzić wątpliwości, że wyraźne wymienienie pól eksploata-cji może nastąpić w umowie ustnej. W takim przypadku nie jest też istotny problem, czy „wymienienie” pól może nastąpić tylko przy użyciu znaków słownych.

5. Powyższe uwagi należy opatrzyć jednym istotnym zastrzeżeniem, mianowicie umowa przenosząca prawa autorskie musi być zawarta w for-mie pisemnej pod rygorem nieważności. Wymienienie pól eksploatacji jest niewątpliwie istotnym elementem takiej umowy (trzeba przyjąć, że nawet przedmiotowo istotnym, dotyczącym bowiem w istocie przedmiotu umowy), a zatem niezależnie od poglądów na zakres wymogu formy zastrzeżonej pod rygorem nieważności88, wskazanie pól eksploatacji stanowi bez żadnych wąt-pliwości ten element umowy, który musi być objęty formą pisemną89. Umowa, w której nie wymieniono pola eksploatacji jest zatem nieważna z uwagi na naruszenie przepisów o formie.

6. Należy też wskazać, że w umowie pisemnej „wyraźne wymienienie” oznacza wskazanie za pomocą znaków językowych wyrażonych pisemnie w dokumencie spełniającym wymóg formy pisemnej w rozumieniu art. 78 § 1 k.c. (lub równoważnej jej „formy elektronicznej” z podpisem elektronicznym). W związku z tym pojawiają się w istocie dwa problemy. Pierwszy dotyczy sytuacji, w której wskazano sposób korzystania niebędący polem eksploatacji, drugi natomiast – wskazania pól eksploatacji przez odesłanie. W pierwszym

88 To jest także wtedy, gdy uważa się, że w formie tej muszą być ujęte jedynie konieczne składniki umowy lub essentialia negotii.

89 Wyrok SN z dnia 14 września 2005 r., III CK 124/05, Biul. SN 2005, nr 12, poz. 8. W orzeczeniu tym, uznając, że dorozumiane wskazanie może być wystarczające, przyjęto natomiast udzielenie licencji niewyłącznej.

„wymienienie”„wymienienie”

skutki wymogu formy pisemnejskutki wymogu formy pisemnej

sposób wskazania

– odes³anie

sposób wskazania

– odes³anie

Tomasz Targosz

49

przypadku umowa nie może objąć pola eksploatacji, ponieważ takowe nie zostało w niej wymienione. Drugi przypadek jest bardziej skomplikowany. Zaznaczmy od razu, że przez „wymienienie przez odesłanie” nie należy ro-zumieć „wskazań” nieokreślonych (np. wszystkie pola potrzebne do realizacji celu umowy), ponieważ te, moim zdaniem, w sposób oczywisty nie spełniają wymogu wyraźnego wymienienia pól eksploatacji. Interesujące są natomiast te sytuacje, w których umowa zawarta za pomocą wypowiedzi ujętej w formę pisemną wskazuje konkretne pola eksploatacji, odsyłając do rzeczywistości leżącej poza umową, np. innej umowy lub tekstu ustawy (strony np. zawarły w umowie klauzulę przeniesienia praw autorskich do utworu na wszystkich polach eksploatacji wymienionych w art. 50 pr. aut.). Oczywiście odpowiedź na pytanie, czy jest to dopuszczalne także zależy od wykładni art. 41 ust. 2 pr. aut., jednak przechodzimy w tym miejscu na nieco inną płaszczyznę roz-ważań. Dotychczasowe wywody dotyczyły tak naprawdę semantycznego znaczenia „wyraźnego wymienienia” w odniesieniu do sposobu nakierowania oświadczenia woli na stanowiące przedmiot umowy pola eksploatacji, omawia-ne zagadnienie wymaga od nas natomiast bardziej kompletnej wykładni art. 41 ust. 2 pr. aut. Chodzi bowiem nie tylko o to, czy dany sposób wskazania pola eksploatacji może być uznany za wyraźne wymienienie w kontekście reguł kształtowania i wykładni oświadczeń woli, ale czy każdy sposób wymienienia pól eksploatacji, który spełnia ten warunek, jest wystarczający na gruncie tej konkretnej normy prawnej z uwzględnieniem jej funkcji.

Jeśli wskazanie pól następuje na piśmie i jest jednoznaczne (tzn. wyraźnie odnosi się do konkretnych pól eksploatacji), wymóg wyraźnego wymienienia pól na jego podstawowym poziomie należałoby uznać za spełniony. W po-danym przykładzie nie byłoby przecież wątpliwości, że odwołanie do art. 50 pr. aut. odnosi nas do konkretnych pól eksploatacji, których treść i liczba jest znana. Skoro przyjmuje się, że nie istnieje wymóg korzystania z terminologii ustawowej (używania w umowie określonych słów na oznaczenie pól eks-ploatacji), to powstaje pytanie, czemu tego rodzaju odesłanie nie miałoby być skuteczne, zwłaszcza że w pewnym sensie idzie nawet w kierunku bezpieczeń-stwa obrotu dalej niż to konieczne (odwołuje się właśnie do terminologii usta-wowej). Należy jednak przyjąć, że odpowiedź na pytanie o skuteczność takiej klauzuli wymaga jeszcze analizy celów art. 41 ust. 2 pr. aut. i przewidzianego tam obowiązku specyfikacji, czyli wykładni funkcjonalnej tego przepisu.

Jak już wyżej wspomniano, przepis ten może pełnić dwie funkcje: ochro-ny autora (zbywcy) oraz ochrony bezpieczeństwa obrotu (pewność co do zakresu przeniesienia). Klauzula zawierająca odwołanie się do art. 50 pr. aut. jest zgodna z tą drugą funkcją, powstaje natomiast wątpliwość czy jest zgod-na z pierwszą. Jeśli bowiem celem wymogu jest uzmysłowienie autorowi na podstawie lektury tekstu umowy, w jakim zakresie przenosi swe prawa, to tego rodzaju odesłanie nie może w każdym przypadku zrealizować tak zakreślone-go celu (odmienną kwestią jest to, że autor może znać prawo autorskie i mieć pełną świadomość zakresu przeniesienia – dla wykładni przepisu tego rodzaju jak art. 41 ust. 2 pr. aut. stan wiedzy konkretnej strony umowy nie może mieć

Tomasz Targosz

Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragmentpełnej wersji całej publikacji.

Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.

Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnierozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przezNetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym możnanabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione sąjakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgodyNetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.

Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepieinternetowym Bookarnia Online.




http://e-ksiazka24.pl/nota_prawna.xml?pid=143524


Umowy przenoszące autorskie prawa majątkowe - Tomasz Targosz Karolina, Włodarska-Dziurzyńska -

Documents

Transcript of Umowy przenoszące autorskie prawa majątkowe - Tomasz Targosz Karolina, Włodarska-Dziurzyńska -