ISBN 978-83-60538-18-0Kraków 2008

Architektura drewniana

Małopolskie muzea na wolnym powietrzu

Jednymzcelówwydawnictwaopisującegoiobrazującegomałopolskiemuzeanawolnympowietrzujestprzypomnieniepiękna,bogactwa,niezwykłościiautentyzmunaszegodzie-dzictwakulturowego. Każdyskansen,pozawartościązabytkową,wsposóbory-ginalnyprzybliżanam–mieszkańcomMałopolskiinaszymgościom–obrazdawnejkulturyiobyczajów.Wiekowebu-dynkizatopionewnaturalnymkrajobraziemówiąiświadcząorozwojucywilizacyjnymispołecznymnaszegoregionu. Zsatysfakcjąstwierdzam,zemałopolskieskansenywspa-nialesięrozwijają.Zapewniam,żeniepozwolimytymsamymodejśćwzapomnieniemagicznymwnętrzomzabudowań,wktórychmieszkaliizktórychkorzystalinasiojcowie:drew-nianymkościołom,cerkwiom,zborom,stodołom,młynom,foluszom,oborom. Naszewspomnieniapotrzebujątakichmiejsc.Następnepokoleniapotrzebujątakichmiejsc.

MarekNawaraMarszałekWojewództwaMałopolskiego

� WSTĘP Każdy,ktopamiętawieśmałopolskązlatsześćdziesią-tych,doskonalezdajesobiesprawę,jakwielkimprzemianomuległaonawciąguostatnichdziesięcioleci.Wówczasjeszczegłówniedrewniana,dziśniemalwcałościmurowana.Postępcywilizacyjny,przemianypolityczne,gospodarczeispołecznezmieniłyobliczewsi,miastimiasteczek.Zdawnychczasówpozostałynajcenniejszeobiekty.Województwomałopolskietoterenbardzobogatywzabytkiarchitekturydrewnianej.Objętesąoneopiekąkonserwatorską,chronioneipromowa-ne.Wytyczonoszlakarchitekturydrewnianejliczącyokoło1500kmiobejmującyprawie250obiektówowielkichwalo-rachhistorycznychiartystycznych. Wśródnichsąrównieżmuzeanawolnympowietrzu.Wielokrotniedyskutowanyiczęstokrytykowanytakisposóbochronydawnejzabudowywiejskiejpolatachokazałsięzbawienny.Tomiejscaszczególne.Tamwłaśnie,itylkotam,młodyczłowiekmożeobejrzećdawne,drewnianechałupy,stajnie,stodoły,spichlerze...Tylkotammożeuprzytomnićsobiesposóbżycianaszychojców,obejrzećprzedmiotywyko-naneichrękami,sprzęty,naczynia,ubiory.Tylkowskansenachmożepoczućatmosferędawnejwsigóralskiejczykrakowskiej. IdeamuzealnictwaskansenowskiegopowstaławdrugiejpołowieXIXwieku,apierwszetegotypumuzeumzałożyłArturHazeliusw1891rokuwSztokholmie.Stamtądteżpo-chodzinazwa„skansen”(poszwedzkuszańce,którychresztkiistniaływmiejsculokalizacjimuzeum),upowszechnionapóźniejwcałejEuropieobokokreśleń„muzeumnawolnympowietrzu”i„parketnograficzny”.Muzeumsztokholmskiestałosięwzoremdlainnych,liczniepowstającychwSzwe-cjiiwcałejSkandynawii,apotemwwielukrajachEuropy.Ichliczbanacałymkontynencieprzekroczyładwatysiące. Naziemiachpolskichpierwszemuzeumnawolnympo-wietrzupowstałoweWdzydzachKiszewskichnaKaszubachw1906roku,następnezaśwNowogrodzieŁomżyńskimwroku1927.ObecniewPolsceistniejeponad30dużychmuzeówtegotypuiwielkaliczbapunktówskansenowskich,czylipojedynczychobiektówlubzagródchronionychinsitu.Wwojewództwiemałopolskimsączterydużeskanseny,kilka

małychilicznepunktyskansenowskie. Niniejszapublikacjamanaceluprzybliżeniewszystkimzainteresowanymstanumuzealnictwaskansenowskiegowna-szymwojewództwie,wskazanieterenu,naktórymfunkcjonująiprzedstawieniezakresuichdziałania. IdeaArturaHazeliusa,początkowoskoncentrowananabudownictwiewiejskim,przezponadstolatznaczniesięroz-winęła.Jednązformwspółcześniefunkcjonującychjestdo-kumentacjaiprzedstawianiecałościkulturyludowejregionu.Takiejesttzw.„muzeum-wieś”,wktórymwszystkieelementyekspozycyjne,awięcarchitektura,jejbliższeidalszeotocze-nie,jakisposóbzagospodarowaniawnętrz–mająwsposóbmożliwiezbliżonydonaturalnegoodtwarzaćobrazdawnejwsi.UnasprzykłademtakiegopodejściamożebyćSądeckiParkEtnograficzny.Szerokofunkcjonujeideaochronyzabyt-kówinsitu,czylitam,gdziezostałypostawione.NaPodhaluiSpiszukilkatakichobiektówistniejepodopiekąMuzeumTatrzańskiego.Opisujemyteżwybranepunktyskansenow-skie,którychcharakterwnajwiększymstopniunawiązujedoideimuzealnej,takiejakdwórwDołędzeczyzagrodaFelicjiCuryłowejwZalipiu. Istniejąróżneformyochrony–niektóreodbiegająceodstandardówprzyjętychwmuzealnictwieskansenowskim,innemającecharakterratowniczy(Czorsztyn),wykorzystującedawneobiektydocelówturystycznych.Jeszczeinnetworzoneprzezosobyprywatne,którerealizująswojewizje,chroniącprzytymdobrakultury.Należydonichnp.skansenpszcze-larskiwStróżachczyskansenwLaskowej.Przykładytakichdziałańumieściliśmypodhasłem:„Paramuzealnezespołyskansenowskie”.Pragniemypodkreślićichwartośćdlazacho-waniadawnejkultury. Opisaneprzeznasośrodkipokazująwielkąróżnorodnośćbudownictwaikulturyludowej,równocześniewskazującnamożliwościodmiennejichprezentacji.Zapraszamynawę-drówkędrogaminaszegowojewództwa,byobejrzećperełkiarchitekturydrewnianej,bywchodzącnaterenskansenu,pooddychaćatmosferądawnejwsimałopolskiej.

MagdalenaKroh

�

Najważniejsze skanseny w Polsce

�

Skanseny i wybrane punkty skansenowskiew województwie małopolskim

I. MUZEA NA WOLNYM POWIETRZUA. SKANSENY DUŻE

� 1. Sądecki Park Etnograficzny w Nowym Sączu

Sądecki Park Etnograficzny ul.B.Wieniawy-Długoszowskiego83b,33-300NowySącztel.:0184414412,0184418191e-mail:skansen@muzeum.sacz.pl

Miasteczko galicyjskie ul.Lwowska226,33-300NowySącztel.:0184410210e-mail:miasteczko@muzeum.sacz.pl

Oddział Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu ul.Lwowska3,33-300NowySącztel.:0184437708,0184437865www.muzeum.sacz.ple-mail:sekretariat@muzeum.sacz.pl

SądeckiParkEtnograficznyobejmujeswoimzasięgiemterenhistorycznejSądecczyzny,czyliKotlinęSądeckązBeski-demSądeckim,wschodniestokiGorców,częśćBeskiduWy-spowegoiPogórzaRożnowsko-Ciężkowickiegoorazzachod-niączęśćBeskiduNiskiego.Skansenrozłożonynałagodnymwzgórzu,wspartyolas,porośniętyzagajnikamiwśródpólikępamizieleniprzyzagrodach,pociętypolnymidrogami–powtarzabeskidzkikrajobrazziemisądeckiej.Naobszarzedwudziestukilkuhektarówpostawionoponad70obiektów,wwiększościdziewiętnastowiecznych,zgrupowanychwze-społyzagrodowe. Sądecczyznatoterenzróżnicowanyetnicznie,etnogra-ficznieireligijnie.Żyłatu–wpołudniowej,górskiejczęściregionu–ludnośćgóralska,kulturowozwiązanazcałymiKarpatami,tzw.góralesądeccy–odŁącka,KamienicyiPiwnicznej,orazgóraleruscy–Łemkowie,adokładniejichzachodniodłam.Północny,podgórskiobszarSądecczyznyzamieszkiwałygrupylachowskie,którychkulturamiałacha-rakterprzejściowymiędzygóralszczyznąaludnościąnizinną

1

�południowejMałopolski.ByłytoodzachoduLachySądeckie,anapółnocnymwschodziePogórzanie–najbardziejnaza-chódwysuniętaczęśćichzasiedlenia.MozaikęludnościowątworzyliPolacy,Łemkowie(wysiedlenipoIIwojnieświato-wej),Cyganiekarpaccy,którzyosiedlalisięnaobrzeżachwsiodXVIIIwieku,Niemcy–sprowadzeniwkońcuXVIIIwiekuprzezwładzeaustriackiedokilkunastumiejscowości–orazŻydzimieszkającyliczniewcałejGalicji. Skansenkoncentrujeróżnorodnośćregionu,pokazującrównocześniejegosądeckąspecyfikę.Wszystkiegrupyetno-graficzneietniczne(zwyjątkiemŻydów)mająodrębnesek-tory,przedstawiającebudownictwowiejskieiinneelementykulturyludowej,uwzględniającezróżnicowanieprzestrzenne,majątkowe,społeczneizawodowewsisądeckiej.Różnorod-nośćnarodowościowapociągałazasobąodmiennośćwyzna-niową,domuzeumprzeniesionowięctrzyosiemnastowieczneświątyniedrewniane–kościół,cerkiewizbór.DopełnieniemekspozycjijestdwórzpoczątkuXVIIwiekuzunikalnymipoli-chromiami,prezentującywnętrzaszlacheckie. Niemalwszystkieobiektywskansenietooryginalnezabytkowebudowleprzeniesionezróżnychwsi,wyposażonewdawnesprzęty,otoczonezielenią,skomponowanązgodniezmiejscowątradycją.NatomiastwpółnocnejczęściParkubudowanejestmiasteczkogalicyjskie.Maonojednakzupeł-nieinnycharakter–stawianeobiektytokopiezabytkowejzabudowymałomiasteczkowej. Wsezonieletnimskansensystematycznieorganizujeimpre-zyfolklorystyczne,prezentującetradycyjnezajęciagospodarcze,dawnerękodzieło,rzemiosłoiwytwórczośćwiejską,obrzędo-wośćdorocznąirodzinną,śpiew,muzykęitaniecwszystkichpolskichgrupetnograficznych,atakżegrupzsąsiednichkrajów. InicjatorkąbudowySądeckiegoParkuEtnograficznegobyładrHannaPieńkowska–ówczesnyWojewódzkiKonserwa-torZabytkówwKrakowie.ZałożeniaprojektoweopracowałwczęścietnograficznejmgrTadeuszSzczepanek,wczęściarchitektonicznej–mgrinż.WojciechSzczygieł.Autorkąkon-cepcjiskansenujakoekspozycjitypu„muzeum-wieś”jestmgrMariaBrylak-Załuska,apierwszymrealizatoremikierowni-kiemskansenuorazpóźniejszymopiekunem(zracjipełnieniafunkcjiWojewódzkiegoKonserwatoraZabytków)–mgrinż.arch.ZygmuntLewczuk.Pomysłodawcąiwdużejczęścireali-zatoremkoncepcjimiasteczkagalicyjskiegojestmgrWacławKawiorski,długoletnidyrektorMuzeum.

BudowaSądeckiegoParkuEtnograficznegotrwaod1969roku,audostępnionogozwiedzającymw1975roku.Obecniepostępujerozbudowamiasteczkagalicyjskiego,awkrótcepo-wstaniesektorprzemysłuludowegozoryginalnymidawnymiurządzeniamiporuszanymisiłąwody.

Lachy Sądeckie ZterenuLachówSądeckichprzeniesionotrzyzagrody:dwiebiedniackie,jednobudynkowe–zPodegrodziaiRogów,jednązamożnychkmiecizGostwicy,składającąsięzkilkuob-szernychbudynków(chałupa,stodoła,stajniazgołębnikiem,

2

10chlewik,spichlerz,wozownia,uzupeł-nioneostudnię,poidło,ule,kapliczkę).Wszystkiebudynkisądrewniane,okon-strukcjizrębowejiścianachbielonychwapnemlubzdobionychwkropy.Dachymająkonstrukcjękrokwiowąikrytesą

ChałupazGostwicy,urządzonawsty-lupanującymwlatachdwudziestychXXwieku,obszernaiwysoka,obejmujesień,dużąkuchnię,izdebkęzodciętymwalkie-rzemdladziadków,apodrugiejstroniesieni–wielkątzw.zimnąizbę.Wkuchni–podobniejakwsieni–jestklepisko,apodoknamiwydzielonemiejscedlakilkukrów,zdługimdłubanymżłobemidrabinkąnasiano(zwyczajtrzymaniakrówwkuchniniezależałodzamożno-ści).Wroguwiszącewyrkodlaparobka.Piecmajużpaleniskopodblachą,wielkimasywpiekarskiikapęwyprowadzającądymdokomina.Izdebka–pomiesz-czeniereprezentacyjneisypialne–mapodłogęzdesek,wysokozasłanełóżka,zdobionąskrzynięnaodzież,szafęstyli-zowanąnamebledworskie,anaprzeciwwejściarządświętychobrazówudekoro-wanybibułkowymikwiatami.Zimnaizba,czyliizbabezpieca,używanabyłaprzyuroczystościachwiejskich.Wskanseniepokazanajestjakoizbaweselna.

słomą.Jesttakżekamiennakapliczkaorazdwamałewiatrakizpocz.XXwiekuozróżnicowanejkonstrukcjiiskrzydłachwarchaicznejformieprostokątnychłopat. Obiechałupywiejskichwyrobnikówsąmałe,niskie,ciemne,pełnedymuzotwartegopaleniska.Zamiastpodłogi–wewszystkichtrzechpomieszczeniach(sień,kuchnia,izdebka)klepiskozubitejgliny.Wdymnejkuchnimiejscedlakro-wy,wyłożonedylami.Domy,wktórychpanowałaogromnaciasnota,wyposa-żonesąjedyniewnajpotrzebniejszesprzęty.WchałupiezRogówznajdujesięteżwarsztatwiejskiegoszewcazpoczątkuXXw.ChałupazPodegro-dzianaścianachizdebkimanamalo-wanądekorację,powtarzającąwzoryzubiorówlachowskich–tolokalnyzwyczajpodegrodzkizpocz.XXwieku.3

4

5

11Górale sądeccy BudownictwogóralskietotrzyzagrodyzrejonuŁąckaiKamienicy.Biedniackajednobudynkowa,bardzomałazagrodazKamienicy(z1869roku),ciekawaprzezswójkształtlitery„L”,podjednymdachemmieściizbę,dymnąkuchnięznietypowymrozwiąza-niemogniowym,sień,stajnięzchlewi-kiem,boiskozpięterkiemispichlerz.Urządzonanamieszkaniewiejskiegotkaczazokresumiędzywojennego. Druga–średniozamożnazagrodazObidzyk.Jazowska–składasięzcha-łupy(z1890roku),stodoły(zok.1850roku)specjalnieprzystosowanejdostromegostoku,spichlerza(z1791roku)zcharakterystycznymizastrzałamiwodrzwiach,owczarnizchlewikiem;brakujejeszczestajnidlakoniiwołów.Wpobliżuznajdujesiękoszar,czyliprze-nośneogrodzeniedlaowiec,ikoliba–związaneztypowymdlategoterenupasterstwemowiec. ZZagorzynaprzeniesionochałupęz1884roku,którazostałaprzebudowa-naw1922roku.ByłaonawłasnościąposładoSejmuKrajowegoweLwowie,potemdoparlamentuwiedeńskiego.Wskanseniewjegozagrodziepróczdomujeststodoła,stajnia,dwaspichle-rze(zbogatąażurowądekoracją)orazsuszarniaowoców.Chałupajestwielka,dwutraktowa,poprzebudowiekrytada-chówką,odfrontuozdobionagankiemnacałejdługości.Urządzonajestjakomieszkanieposła,łączyelementymiesz-czańskieiwiejskie. WsektorzegóralskimstoitakżeolejarniazpierwszejpołowyXIXwiekuzunikalnądrewnianąśrubowąprasądotłoczeniaolejulnianego.

PostawionotutakżeszkołęwiejskązNowegoRybiazlat1926–1932,miesz-czącąodfrontudwiedużesalelekcyj-ne,aodtyłukancelarięimieszkanienauczyciela.Szkołaurządzonajestwstylumiędzywojennym,tylkojednazklasnalatapięćdziesiąteXXwieku.

6 7

8

12Łemkowie ZterenuŁemkowszczyznyprzenie-sionodoskansenu17obiektówuzupeł-nionychomałąarchitekturę.Wszystkiedrewniane,budowanenajczęściejwkonstrukcjizrębowej,oszczególniepięknejbryleistromychrozległychpołaciachdachowychkrytychgontem.Znajdująsiętuczteryzagrody: –ZŁabowej(poł.XIXwieku)–skła-dasięzmalutkiejdymnejchałupyobardzoarchaicznejkonstrukcjiita-kimsamymurządzeniuwnętrzaorazzmałejstajni( jeszczeniepostawionej). –ZWierchomliWielkiej–średniozamożna,typowazagroda(chałupa–1899rok,budynekgospodarczyichle-wik)urządzonawstyluobowiązującymnaprzełomieXIXiXXwieku.Wkuchni(„pekarni”)wielkikurnypiec,zasmolo-neściany,klepisko,miejscedlabydła.

Reprezentacyjna„świtłycia”wyposażonawarchaiczneławyprzyścienneipięknełemkowskiemeble. –ZŁosianadRopą(pierwszapoł.XIXwieku)–złożonazbudynkumiesz-kalnegoigospodarczego.MieszkańcyŁosiaodpołowyXIXwiekudoIIwojnyświatowejzajmowalisięhandlemmaziąismarami,początkowowyrobudomowego,potemproduktamiprze-mysłunaftowego.Wędrówkihandlo-we,obejmująceogromnetereny,miaływielkiwpływnatradycyjnąkulturę.WchałupiezŁosiapokazanejestmieszkaniemaziarzaimaławystawanatentemat. –ZKrólowejRuskiej(obecnieGórnej)–zagrodabogatychgospoda-rzy,składającasięzchałupy,budynkugospodarczegoispichlerza.Chałupajestwyjątkowymokazembudownictwa

9 11

10

1�pięknymokazemtradycyjnejciesiołki.Wnętrzeurządzonewedługmiejscowejtradycji,dodatkowoozdobioneobrazamimalowanyminaszkle,którewłaścicielprzywoziłzwędrówekhandlowych.Podrugiejstroniesieniznajdujesięwarsztatstolarsko-kołodziejski.

Cyganie karpaccy RomowieosiedlalisięnaPogórzuKarpackimconajmniejodXVIIIwieku,tworzącosadynaobrzeżachwsi.Wskanseniezobrazowanajestwspółczes-naosadaCyganówkarpackich.Wskładzespołuwchodządwadomymieszkalnetzw.„khery”zMaszkowic,uzupełnionekurnikami,drewutnią,szopamiorazbudynekkuźnizCzarnejGórynaSpiszu.SąonewtypowydlaCyganówsposóbchaotycznieusytuowane,prowizoryczneibardzoskromniewyposażone.

łemkowskiego,ogromna,zgrubychbelek,opięknejbryleistromymdachu.Złożonazdwóchczęści,budowanychnazrąb(lata1843i1872),połączonychsieniąokonstrukcjisłupowej,dwutrak-towa.UrządzonajestwstylutypowegomieszkaniazamożnegogospodarzawlatachtrzydziestychXXwieku. Ponadtoprzeniesionesądwaspi-chlerzezMuszynki,tzw.sypańce,oarchaicznejkonstrukcjislegowej,wktórejzręboweścianyprzechodząwsklepieniekolebkowe.Oboknichstoiwschodniochrześcijańskikrzyżka-miennyzBodaków,wykutywwarszta-ciewBartnemnasamympoczątkuXXwieku.Niedaleko,wpobliżudworu,kuźniałemkowskazCzaczowaz1899rokuzpełnymwyposażeniem.

Pogórzanie Północno-wschodniąSądecczyznępokazująwskansenietrzyzagrody:bied-niackajednobudynkowazLipnicyWiel-kiej(IIpoł.XIXwieku),średniozamożnazNiecwi(chałupaistodoła–ok.1840rok)izamożnazMszalnicy(chałupa–1834rok,stajnia,stodoła,pasieka).WchałupiezLipnicy,urządzonejwskan-seniejakomieszkaniesamotnejstarszejkobiety,którazajmowałasięzielarstwemilecznictwem,jesttylkojednaizbazsie-niąiwtórnieodciętąstajenką.Pokazanejesttamoryginalnerozwiązanieurządzeńogniowych.ChałupazNiecwi,wktórejdoIIwojnyświatowejbyłodymnepaleniskoikrowystaływkuchni,mapodrugiejstroniesienijeszczestaj-niędlawołówzchlewikiemikomorą,aobokstodółkęzespichlerzem.Chału-pazMszalnicyzbudowanaprzezbogate-gohandlarzawołami,zbardzogrubychbelek,zczterospadowymdachem–jest

12

13

1�

Koloniści józefińscy Niemcygalicyjscy,zwaniteżko-lonistamijózefińskimi,zostalispro-wadzenitutajwlatach1781–1786patentemcesarzaaustriackiego,JózefaII.Przynieśliwłasnąkulturę,odmien-nysposóbgospodarowania,wspartyrozporządzeniamiwładz,niemieckiezwyczaje.Częśćznichsięspolonizo-wała,częśćwyjechałapoIIwojnieświatowej.Wskanseniezrekonstruo-wanofragmentzabudowykolonistów–trzymurowanezagrodyzGołkowic,zprzełomuXVIIIiXIXwieku,usta-wioneszeregowoszczytemdodrogi;każdaogrodzonawysokimmuremzbramąwjazdowąifurtką. Jednazzagródurządzonajestjakomieszkaniesołtysa–zamożnejrodzinykolonistówzprzełomuXIXiXXwieku.Składasięzdomumieszkalnego,stajni

iszopypodjednymdachemorazspichlerzaustawionegorównoleglepodrugiejstroniepodwórza.Budynkisąmurowane,tynkowaneibielone,dachykrokwiowe,dwuspadowe,krytedachów-kąceramiczną.Równieżwnętrzeodbiegaodwyposażeniapolskichdomówwiej-

skich.Częśćmieszkalnąstanowisień,kuchnia,alkierziizba.Wkuchnistoijużceglanypieczkominem,wizbiemeblesąbogatsze(niektóreocharakterzemieszczańskim),więcejjestwyrobówfa-brycznych,wszędziedrobiazgipochodze-nianiemieckiego.

14

15

1�Świątynie Nadchłopskązabudowądominujątrzyświątynie,świadczą-ceoróżnorodnościreligijnejSądecczyzny.Kościółrzymskokato-lickizŁososinyDolnej,cerkiewgreckokatolickazCzarnegoorazzbórewangelickizeStadeł.ZbudowanewXVIIIwiekustanowiąpiękneprzykładydrewnianegobudownictwasakralnegozachodniejMałopolski. Kościółpw.św.św.PiotraiPawłaz1739rokujestjed-nonawowyzwęższymprezbiterium.Ścianyzrębowe,szalo-wanezzewnątrzpionowodeskami.WdrugiejpołowieXVIIIwiekudobudowanowieżęokonstrukcjisłupowo-ryglowej,

równieżoszalowaną.Prezbiteriuminawaotoczonesąniskimipodcieniami,tzw.sobotami.Dachynawyiprezbiteriummająkształtsiodłowyioryginalną,doskonalezachowanąwięźbętzw.storczykową.Wieżaprzykrytajestbaniastymhełmemzlatarnią,zwieńczonąmakowiczkąikutymkrzyżem.Nawią-zujedoniejrównieżwieżyczkanasygnaturkę. Wyposażeniewnętrzajestbardzobogate.Ścianyzdobipolichromiafiguralno-ornamentalna,astroptakżepatro-nowa,z1966roku.Naprzedpiersiuchóruzachowałasięrokokowapolichromia(IIpoł.XVIIIwieku)zpostaciamianiołóworazmotywamiświątyńsądeckich.Wkościelejestpięćbarokowychołtarzy:głównyidwaboczneprzytęczypo-chodzązpołowyXVIIIwieku,natomiastdwapozostałe,przybocznychścianach–zXIXwieku.Wołtarzachobrazyzepokiiekspresyjnerzeźbyświętych.Przybalaskachdawnaambona(rekonstrukcja).Organymuzyczneztrakturąmechanicznązpocz.XXwieku. Podchóremdwakonfesjonałyrokokowezmalowidłamiotematycespowiedzi.Wyposażenieuzupełniają:kamiennachrzcielnicaz1864roku,dwiekamiennekropielnice,eklek-tycznaławakolatorska,ozdobneławkidębowe,anaścianachdrogakrzyżowa–obrazyolejnenapłótniezkońcaXVIIIwieku,pochodzącezkościoławTyliczu.

16 17

16 Cerkiewgreckokatolickapw.św.Dy-mitra(1752–1754)totypowadrewnia-naświątyniazachodniołemkowska.Jesttrójdzielna,składasięzprezbiterium,nawyibabińcazkruchtąiprzedsion-kiem.Nadkruchtąibabińcemnadsta-wionajestwieża-dzwonnica.Pobokachwieżyznajdująsięszalowanesoboty.Korpuscerkwimakonstrukcjęzrębową,dzwonnica–słupowo-ryglową.Trzonwieżyolekkopochyłychścianachwień-czypozornaizbica,nakrytahełmem,nadnimpseudolatarniaimakowiczkazozdobnymżelaznymkrzyżem.Dachynadnawąiprezbiterium–namiotowe,dwukrotniełamane,podobniezwień-czone.Całośćkrytagontem. IkonostaswcerkwizCzarnego,rzeźbionyprzezJakubaSzajceraw1801roku,macharakterbarokowo-rokokowy,

zwcześniejszymiikonamimalowanymiwtechnicetemperowej.W1895rokuzostałodnowionyiprzemalowanyprzezJanaBogdańskiego.PowysiedleniuŁemkówzopuszczonejcerkwiskra-dzionoznacznączęśćwyposażenia,zdartorównieżprawiewszystkiepłótnaBogdańskiego. Ikonostasskładasięzczterechrzędówikon.Dolnytoczteryikonynacokołach,tzw.namiestne,międzyktóry-miznajdująsiętrzyarkadoweprzejścia(środkowetocarskiewrota,aboczne–diakońskie).Zlewejumieszczonajestikonaśw.Mikołaja,szczególnieczczo-negonaŁemkowszczyźnie.NaprawoodniejusytuowanajestikonaMatkiBoskiejzDzieciątkiem,dalejChrystusa,następniepatronacerkwi,św.Dymitra.Potrzechostatnichwyobrażeniachzo-

stałytylkośladysylwetek.Brakrównieżozdobnierzeźbionychimalowanychcarskichwrót(zostanąuzupełnione). Drugirządstanowidwanaścietzw.prazdników,niewielkichikonilustru-jącychnajważniejszeświętawrokuliturgicznym,przedzielonychpośrodkuOstatniąWieczerzą.Powyżejprazdni-kówrządapostolski,zwanyDeesis,copogreckuoznaczamodlitwęwstawien-niczą.CentralnieumieszczonaikonaChrystusaWielkiegoKapłana(ChrystusArchirej),po bokachpotrzyikony,nakażdejdwóchapostołów.Ikonostaszwieńczonyjestkrzyżem,pojegobokachmedalionyzzamarkowanymiprzedstawieniamiproroków. Barokowo-rokokoweołtarze–głów-nyiboczny–pochodzązXVIIIwieku,wzwieńczeniachzachowałysięorygi-

18 19

17nalneikony.WnętrzecerkwipokrytejestpolichromiąwykonanąprzezJanaBogdańskiegowczasieremontuwlatach1893–1895.Malowidłaprzedstawiająscenyfiguralneiornamentykęroślinną.WkopulenadprezbiteriumBógOjcieciczteryofiarystarotestamentowe,nadnawąWniebowstąpienieChrystusaiinnetematyzNowegoTestamentu.Napołudniowejścianienawy,naprzeciwbocznegoołtarza,namalowanyiluzjoni-stycznie„drugi”bocznyołtarzbarokowy.Wbabińcupostaciezwiązanezprzyję-ciemuniibrzeskiej,anastropiePrzemie-nienienaGórzeTabor. Ławyipulpitysąrekonstruowane,chorągwieprocesyjne,krzyże,lichtarze(XVII–XIXwiek)pochodzązinnychmiejscowości. CerkiewzCzarnegootoczonajestogrodzeniemdrewnianymzbramąwformiekapliczki.Obokplebaniagre-ckokatolickazeSzlachtowej. Trzeciadrewnianaświątyniawsąde-ckimskansenie,odtworzonawsektorzekolonistówjózefińskich,pochodzizeStadeł.PostawionawniemieckiejwsijakozbórewangelickinaprzełomieXVIIIiXIXwiekusłużyłamiejscowejspołecznościdokońcaIIwojnyświato-wej.W1958rokuzostałaprzeniesionadoŚwiniarska,gdziezaadaptowanojąnakościółrzymskokatolicki.W2003roku,uszkodzonanaskutekuderzeniapioruna,zostałaprzeniesionadoskan-senuiodtworzonawpierwotnejformiejakozbórewangelickiwedługstanuzlattrzydziestychXXwieku. Zbórzbudowanywkonstrukcjizrę-bowejisumikowo-łątkowej,ościanachszalowanych.Salowy(jednownętrzny),ztrójbocznymzamknięciemodstronyprezbiterium,dachwielopołaciowy.Przy-

legadoniegoniewysokawieża-dzwonni-ca(zkruchtą),okonstrukcjiszkieletowej,nakrytahełmemzlatarniąicebulastymzwieńczeniem.Sposóbbudowyświątyni–odmiennyniżwNiemczech–wykazujesilnewpływylokalne. Salowewnętrzema–charaktery-stycznądlaświątyńprotestanckich–ga-lerięemporwpoziomiepiętra.Ołtarzpochodzizkościołaoo.franciszkanówwNowymSączu(zakupionypokasaciezakonu),przerobionynapotrzebyliturgiiewangelickiej.WykonanywpierwszejćwierciXVIIwiekujestmanierystyczny,trójkondygnacyjny,dekorowanyelemen-tamiażurowejsnycerki.GłównyobrazprzedstawiaZwiastowanie.Pobokachnacałejwysokościołtarzokalajądwa

rozbudowanepnącza.Wgórnejczęściwbudowanajestambonapastoraowie-lobocznymkorpusie,bogatozdobionymsnycerką.Wejścienaambonęprowadzizpoziomuempor. Wzborzezrekonstruowanezosta-łyławkiorazustawionacentralniechrzcielnicazkońcaXVIIwieku.StropiścianyzdobionebyływStadłach(ok.1800roku)polichromiądekoracyjnązmotywemiluzjonistycznejbalustradyiornamentemkwiatowymorazfigural-nązpostaciamiChrystusa,ewangeli-stówiapostołów(wskanseniepolichro-miazostaniezrekonstruowana). Wszystkietrzyświątyniezostałyuroczyścierekonsekrowaneiprzywróco-nedokultu.

20 21

1�Dwór Wniemalkażdejwsisądeckiejbyłdwór.DoskansenuzostałprzeniesionyniezwyklecennytegotypubudynekzRdzawykołoBochnizpoczątkuXVIIwieku.Jegoformaarchitektonicznakształtowałasięprzezczterywieki,przyj-mującróżnestyle.SposóbpostawieniawSPEnawiązujedostanuzdrugiejpoło-wyXIXwieku.

22 23

1� Dwórjestdrewniany,zbudowanynarzucieprostokąta,parterowy,ościanachzzewnątrztynkowanychibielonych.Dachłamanypolski,krytygontem.Odfrontuczterokolumnowyganekztrój-kątnymszczytem.Najegoosisieńisalagłówna.Polewejstronietrzypomiesz-czenia,poprawej–dwapokoje. Wdwóchpomieszczeniachznajdująsięunikalnepolichromieotematycesakralnejzczasu,gdydwórużytkowa-nybyłprzezmęskizakonkanonikówregularnych.Polichromiewsaligłównej(lata1654/1655do1657),umieszczonewniszachimedalionach,przedstawiająświętychadorującychkrzyż.Malowidławdrugiejsali(zlat1693–1703)mającharakterornamentacyjnyialegorycz-ny,wzorowanesąnailustracjachdozbiorupoezjireligijnych„Piadesideria”(Pobożneżyczenia)HermanaHugozXVIIwieku. Salezpolichromiązachowałycha-rakterXVII-wiecznegownętrzazakon-nego,pozostałepomieszczeniazostałyurządzonejakowiejskiemieszkanieszlacheckiezprzełomuXIXiXXwieku.Poprawejstroniegabinetpanadomuipokójpani,polewejkuchniadwor-skaocharakterzekredensowymorazjadalnia. Budynekotoczonyjestparkiemdworskim,aztyłunaosidworustoialtankowastudniaogrodowazkońcaXIXwieku.Wpobliżudworskizespółgospodarczy:wielozapolowastodo-ła,szopakieratowa,stajniakońskazchlewamiiwozownią,kurnik,spich-lerz(wewnątrzaranżowanynasalęwystawową),wprzyszłościbędzietakżestajnianabydło.

24

25

20Miasteczko galicyjskie MiasteczkogalicyjskiepowstajenadrzekąŁubinkąodpółnocnejstronySądeckiegoParkuEtnograficznego.Maonoinnycharakterniżpozostałaczęśćskansenu:wcałościjestrekonstruowanezmateriałówwspółczesnych.Zaplanowanezostałojakowejściowysektorskansenu,pełniącytakżefunk-cjeedukacyjno-rekreacyjne,związanezusługamiturystyczny-miihandlowymi. ZespółmaprezentowaćobrazXIX-wiecznejmałomia-steczkowejarchitekturygalicyjskiej.Miasteczkoskładaćsiębędziez19budynków,będącychreplikamizabytkówdawnejzabudowywróżnychmałychmiastachGalicji,usytuowa-nychwokółniewielkiegorynku.NajwiększymobiektemjestbudynekratuszazeStaregoSącza(insitunigdydokońca

niezrealizowanego)zarkadowymipodcieniamiiwieżą.Poprzeciwległejstronierynkuznajdowaćsiębędzierepli-kaXVIII-wiecznejkarczmyzOrawki,którazachowafunkcjęgastronomicznązestarodawnymwnętrzeminowoczesnymzapleczem.Pozostałepierzejebędątworzyćreplikizabytko-wychdomówpodcieniowychzZakliczyna,Ciężkowic,LipnicyMurowanej,przysłupowychzZakliczyna,ponadtozeStaregoSącza,Krościenka,Lanckorony,Czchowa.Całośćuzupełnią:dwórzŁososinyGórnej,remizastrażacka,studniaikapliczka. Miasteczkojestwtrakciebudowy.Zakończonorealizacjęratusza,mieszczącegosalękonferencyjną,wrazzzapleczem,rekonstrukcjęklasycystycznegodworuszlacheckiegozŁoso-sinyGórnejzXVIIIwieku(bibliotekaspecjalistyczna),remizyorazdwóchinnychbudynków.

26

21 Remizaokształcieprostokątnym,zdwiemadobudówkamiszczytowymi,zwieńczonajestmałąwieżyczką.Wgłównympomieszczeniustojądawnewozystrażackiezsikawkami,pompamiibeczkami,różnegorodzajusprzętgaśniczyiele-mentyumundurowania. Małybudynek–replikaXIX-wiecznegodomuzeSta-regoSącza–zostałurządzonyjakopracowniezegarmistrzafotografa.WsklepiezegarmistrzowskimzpoczątkuXXwiekumożnazobaczyćróżnorodnezegaryizegarki,używanewtymczasiewGalicjiorazbogatyzbiórspecjalistycznychnarzędzizegarmistrzowskich.PodrugiejstroniesieniznajdujesięzakładfotograficznyzprzełomuXIXiXXwiekuUrządzonotu–charakterystycznąwtymokresie–tzw.altanęfotograficz-nądlawykorzystaniaświatładziennego,zgromadzonoodpo-

wiedniewyposażenie,atakżelicznestarezdjęciaialbumy.Drugiepomieszczenietociemnia,azarazemretuszerniaiintroligatornia. WjednymzdomówzeStaregoSączaurządzonajesteks-pozycja,prezentującatradycyjnegarncarstwostarosądeckie:wyrobydawnychmistrzóworazsposóbichwykonania(kołagarncarskie,piecdowypalaniaceramiki). Winnychobiektachwokółrynkuprzewidzianajestekspo-zycjapracownikrawieckiejwtradycyjnieurządzonymmiesz-kaniużydowskiegomistrza,sklepikzpamiątkami,pracowniarzemieślniczadawnejgalanteriidrewnianej(wtymzabawekludowychdladzieci),atakżewystawanieprofesjonalnejsztu-kiludowejzPaszyna–malarstwanaszkleorazrzeźby.Dalejdawnaapteka,cukiernia,urządzonawstyluretrozwyrobamiwedługdawnychreceptur,starapoczta,sklepikkolonialny,obszernymagielorazzakładfryzjerski.

MagdalenaKroh

Ważniejsza literatura:SzczepanekT.:Niektóre założenia etnograficzne i urbanistyczne

Sądeckiego Parku Etnograficznego,„MateriałyiSprawozdaniaKonserwatorskieWojewództwaKrakowskiego”,Kraków1969,

s.43–82.Brylak-ZałuskaM.,LewczukZ.:Park Etnograficzny w Nowym Sączu,

[w:]Muzea skansenowskie w Polsce,pr.zbior.,red.MiduraF.,Poznań1979,s.98–109.

Brylak-ZałuskaM.:Przeszłość dokumentowana, domniemana i „rzeczy-wistość skrzecząca” – o powstawaniu ekspozycji „muzeum-wsi”

w Sądeckim Parku Etnograficznym,[w:]Skanseny po latach – za-łożenia a realizacja. Materiały z ogólnopolskiej konferencji skanse-nowskiej, Nowy Sącz 5-6 X 1995 r.,NowySącz1996,s.27–38.

KrohM.:Sądecki Park Etnograficzny. Przewodnik, NowySącz2003(wyd.I),2008(wyd.II).

HołdaJ.:Sądecki Park Etnograficzny. Suplement do przewodnika z 2003 roku, NowySącz2006.MarcinowskaM.:Dwór pełen barw. Architektura i dekoracja malarska

dworu z Rdzawy w Sądeckim Parku Etnograficznym, NowySącz1997.ŚliwińskiW.:Architektura sektora kolonistów niemieckich w Sądeckim

Parku Etnograficznym,„ZeszytySądecko-Spiskie”,T.1,NowySącz2006,s.73–79.

ŚlusarekR.:Kościół pw. św. św. Piotra i Pawła z Łososiny Dolnej. Sądecki Park Etnograficzny,NowySącz,brw.

27

22ABSTRACT

Sądecki Ethnographical Park

Branch of the District Museum in Nowy Sączul.B.WieniawyDługoszowskiego83b,33-300NowySącztel.:0184414412,0184418191e-mail:skansen@muzeum.sacz.pl

Galician Small Town ul.Lwowska226,33-300NowySącztel.:0184410210e-mail:miasteczko@muzeum.sacz.pl

District Museum in Nowy Sącz ul.Lwowska3,33-300NowySącztel.:0184437708,0184437865www.muzeum.sacz.pl,e-mail:sekretariat@muzeum.sacz.pl 28

29

2� TheSądeckiEthnographicalParkisthelargestopen-airmuseumintheMałopolska[LittlePoland]Province.Itisaregionalopen-airethnographicalmu-seumwhichillustratesthefolkcultureofthehistoricalSądeckiRegion.ThisareastretchesovertheSadeckiBeskidwithadjacentFoothills[Pogorze],aswellasoverapartoftheIslandBeskidandofLowBeskidwithNowySacz–theindus-trialandculturalcentreoftheregion. TheSądeckiRegionisextremelyrichinculture;itisalsodiversifiedethni-cally,ethnographicallyandreligiously.Fourmainethnographicalgroupsusedtolive:Highlanders:SadeckiHighland-ers,Lemkowie(Ruthenians)andtheLach–SadeckiLachandFoothillsLach(Pogorzanie).Apartfromthem,inGalicialivedGermanswhohadbeenbroughtthereattheendofthe18thcentury,CarpathianGypsiesdwellingontheedgeofvillages,andJewswholivedinlargenumbersalloverGalicia. Theopen-airethnographicalmuseumshowstheentirevarietyoftheregion;morethan70originalstructuresofhistoricalvaluefromvariousvillagesoftheSadeckiregionhavebeentransferredtothatplace.Thoseare19thcenturyruralbuildings(residentialbuildings,farmbuildings,craftsmen’sbuildings,auxiliarystructures).Inaddition,thereisanobleman’smanorfromtheearly17thcenturywithuniquesacredpolychromesfromthe17thand18thcenturies,avil-lageschoolfromtheearly20thccentury,andfinallythreeeighteenthcenturywoodentemples–achurch,anOrthodoxchurchandameetinghouse(allrestoredasplacesofworship).TheSądeckiEthnographicalParkpresentsthetraditionalfolkcultureof

theSadeckiRegion,takingintoconside-rationthespatial,property,socialandprofessionaldiversificationintheSaczregionvillage.Interiorsareprovidedwitholdutensils,vessels,pictures,tools,historicalcostumesetc;thebuildingsaresurroundedbylusciousgreen,wellmat-chedwithlocaltradition.Intheopen-airethnographicalmuseumthereisalsoareconstructedpartofasettlementof

Germancolonistsfromtheturnoftheturnofthe18thand19thccenturies. TheGalicianSmallTowniscurrentlyunderconstructioninthenorthernpartofthemuseum.Thisisaparamuseumcom-plexwhichwillillustratethe19thcenturyarchitectureoftheGaliciansmalltown.Thistownwillconsistof19buildings–replicasofoldhistoricalsettlementsfromvarioussmalltownsofGalicia.

MagdalenaKroh

30

2� 2. Ośrodek Budownictwa Ludowego w Szymbarku i cerkiew w Bartnem

Ośrodek Budownictwa Ludowego w Szymbarku38-311Szymbark,tel.:0183513114e-mail:muzeum.szymbark@neostrada.pl

Oddział Muzeum „Dwory Karwacjanów i Gładyszów” w Gorlicachul.Wróblewskiego10A,38-300Gorlice,tel.:0183535618e-mail:galeria@gorlice.art.pl

JadącszosąodstronyNowegoSączawkierunkuGorlic,mijamyGrybów,wznosimysięnaRopskąGóręikilkakilo-metrówdalejnatrafiamynaSzymbark.Całyczastowarzyszynamrozpościerającysiękupołudniowipięknywidoknapo-łogie,zalesionegrzbietyBeskiduNiskiego.Niedalekoszosy,wdolinieRopy,pojawiasięmalowniczasylwetkarenesanso-wegodworuobronnegowSzymbarku,dawnejsiedzibyroduGładyszów. WzniesionywXVIwieku,podwzględemarchitektonicz-nymnawiązujedowzorówwłoskich.Kamienny,wwyższychpartiachuzupełnionycegłą,znarożnymikwadratowymialkierzami,zwieńczonyarkadowąattyką,ozdobionydeko-

31 32

2�racjąsgraffitową–stanowiczołowyprzykładtzw.kasztelupolskiego,jestcennymzabytkiem,niepowtarzalnymwskaliogólnopolskiej. Wbezpośrednimsąsiedztwiedworuposadowionyzos-tałniewielkiskansen–OśrodekBudownictwaLudowegowSzymbarku(2,71ha),któryprezentujetradycyjnąkulturęludowąPogórzanGorlickich. Inicjatywęjegoutworzeniapodjąłw1962rokumgrJerzyTur,ówczesnyWojewódzkiKonserwatorZabytkówwRzeszowie.Od1965rokusprawyformalno-organizacyjneprowadziłamgrWeronikaHoma,PowiatowyKonserwatorZabytkówwGor-licach,przywspółpracywładzpowiatowych,azwłaszczaWandyKłapkowskiej,późniejszegowieloletniegokierownikaOBL(1975–1990).Dorealizacjiprzystąpionow1974roku.Odroku1975skansenbyłoddziałemMuzeumOkręgowegowNowymSączu,aod2008rokujestoddziałemMuzeum„DworyKarwa-cjanówiGładyszów”wGorlicach. KoncepcjęzagospodarowaniaprzestrzennegoopracowalidrRyszardBrykowskiimgrinż.WojciechJankowski,aopiekęmerytorycznąsprawowałprof.RomanReinfuss.Koncepcjaza-kładałaprzeniesienienaterenskansenu27różnegorodzajuobiektówwiejskich,wtym14dużychbudynków,zPogórzaGorlickiego.ObszarzainteresowańodzachoduwyznaczarzekaBiałaodGrybowapoGromnik,odpółnocyrzekaOlszynka,odwschodugranicaówczesnegowojewództwa,biegnącakilkakilometrównawschódodGorlic,napołudniugranicaosadnictwapogórzańskiegoiłemkowskiego.TerentenzamieszkiwałagrupaetnograficznazwanaPogórzanami,adokładniejichzachodniaczęść,oswoistejkulturze,ukształ-towanejprzezwieki. KulturaludowaPogórzanGorlickich,tworzącasięnastykuwpływówzpółnocyipołudnia,miałacharakterprzej-ściowy,łączyłaelementygóralskiezelementaminizinnejrolniczejkulturymałopolskiej.Szczególnieodcisnęłosięnaniejoddziaływaniesąsiadującychodpołudniagóralirusiń-skich–Łemków,LachówSądeckichodzachodu,awniecomniejszymstopniuludnościsłowackiejiwęgierskiejzpołu-dniowychstokówKarpat(poprzezlicznekontaktyhandloweigospodarcze).WielkiwpływnamiejscowąkulturęludowąmiałodXIXwiekuszybki,rozwójprzemysłunaftowegoizwiązaneztymprzemianycywilizacyjne. Terenskansenuskładasięzdwóchczęściprzedzielonychostrąskarpą.Górnamakształtwydłużonegoprostokąta,

któregokrótszybokprzylegadoszosy.Odstronyzachodniejsąsiadująznimbudynkiszkoły,odwschodniejterenniedaw-nowzniesionegokościoła(zaktórymstoiosiemnastowiecznydrewnianykościółek),odpołudniagospodarstwoprywatne,przyktórymskarpaopadastromowdół.Wdolnejczęściwąskipasłąkiwymuszasposóbustawieniaobiektów. Niewielkiterenskansenuniepozwalanaszerszezaprezen-towaniefragmentuwsipogórzańskiej.Przeniesioneobiektytradycyjnegobudownictwademonstrująjednakzarównoróżnorodnośćformarchitektonicznych,jakizróżnicowaniemajątkoweichdawnychwłaścicieli.Zaplanowanodwieza-

33

26 grodywielobudynkowe(zachowanyjestukładpowtarzającyusytuowanieinsitu),zagrodęjednobudynkową,aponadtopojedynczeobiektymieszkalne,gospodarcze,przemysłuludo-wego(olejarnia,kuźnia,wiatraki)ielementymałejarchitektu-ry(kapliczka,krzyż,gołębnik,studnia,psiabuda). Aktualnieprzeniesiono14obiektów,wwiększościzkońcaXIXwieku.Częśćznichurządzonajestwtradycyjnysposób,prezentującywnętrzazpocz.XXwiekulubokresuIIRzeczy-pospolitej.Otoczeniebudynkówniewpełniodtwarzazieleńztamtychczasów,chociażpięknystarysadprzywołujeatmo-sferędawnejwsipogórzańskiej. ChałupazMoszczenicy,zkońcaXIXwieku,jesttypowymprzykłademjednotraktowejchałupypogórzańskiej.Należa-ładośredniozamożnejzagrody,wskładktórejwchodziłyteż:stodoła,stajniaiwozownia,dodziśnieprzeniesionedoskansenu.Budynekpostawionyzbaliipółbaliokonstrukcjizrębowej,dachkrokwiowy,czterospadowy,krytysłomą.Wchałupieznajdująsięczterypomieszczenia:przelotowasień,pojednejstroniekuchniaizaniąwukładzieamfilado-wymizba,podrugiejstroniekomora.WnętrzeurządzonejestwstylulattrzydziestychXXwieku.Wtedypierwotniedymnakuchniamiałajużpieczblachą,kominemwyprowadzającym

dymikapą,dużymasywpiecapiekarskiegoorazzaścianąpiecgrzewczywizbie.Izbaikuchniawewnątrzbielone,wizbieikomorzejestdrewnianapodłoga,wsieniiwkuchniklepisko. Wyposażeniewnętrzaobszernejkuchniraczejskromne,znajdująsiętutylkopodstawowesprzęty:ławy,półeczki,zestawpowszechnieużywanychnaczyń.Stoitutakżełóżkodziadka,obokparęjegodrobiazgów.Mniejszaizbaurządzonajestmeblamistolarskiejrobotyzezdobieniemrzeźbiarskim–jesttułóżko,szafa,ławadospania,tzw.ślubanek,ozdobnekrzesła.Nadłóżkiemobrazypięknieprzystrojone,naścianiemalowany„dywan”,kolorowedrewnianeptaszki,bukietykwiatówbibułkowych,woknachwycinanezpapierufiranki,podpowałąbibułkowypająk. Wkomorze,którapełniłafunkcjemagazynowe,ścianyniesąmszone,zostawionoszparymiędzybelkami.Stojątusąsiekiorazskrzynienaziarnoimąkę,beczkinakapustę,różnenarzędzia,m.in.doobróbkilnuiwełny.Wkąciełóżkoużywanelatem,nadnimżerdkanaodzieżipierzyny.

34

35

27 DużykontrastzchałupązMoszcze-nicystanowichałupazSiarpostawionawdolnejczęściskansenu,podskarpą.Tojednobudynkowazagroda,biednia-cka,zpołowyXIXwieku,zwnętrzemurządzonymwstylupanującymnapoczątkuXXwieku.Ścianyzpółbali,zrębowe,zwystającymiróżnejwielkościostatkami,wcałościbielone.Dachkro-kwiowy,wysoki,krytystrzechą.Chałupajestjednotraktowa:wamfiladzieznajdu-jesięsień,kuchnia(„piekarnia”)iizba;wsieniwejściedopiwniczkiwypusz-czonejpozaobryschałupy,nadktórąumieszczonoskładziknanarzędzia,przykrytydaszkiem,odszczytudobu-dowanymalutkichlewik.Wewszystkichpomieszczeniachklepisko.Chałupajestkurna,wkuchniścianyipowałaczarneoddymu.Równieżwkuchni–cojestcharakterystycznedlaPogórza–urzą-dzonostanowiskodlakrowy,wyłożone

dyliną.Naławienaczyniadrewnianeigliniane,nablaszepiecatzw.żeleź-niaki.Wyposażeniejestbardzoskrom-ne.Równieżwizbie,gdziestojątylkopodstawowesprzęty(łóżko,ława,stolik,skrzyniaiżerdkanaodzież).Ścianytusąpobielone,atrzyokienkadawa-łystosunkowodużoświatła.Tobyłoważne,gdyżwłaścicielzajmowałsiętkactwem,którebyłozajęciembardzorozpowszechnionymnaPogórzu.Narzę-dziazwiązaneztymrzemiosłemzajmująniemalcałąpowierzchnięizby.Archaicz-nywformiewarsztattkackiznaciągnię-tyminićmi,ponadtodrabinkanaszpule„serwlot”,wijadło,szpularz–służącedoprzygotowaniaosnowyiwątku. WOBLznajdująsięjeszczedwiechałupy:zSzymbarkuz1924roku,ustawionaprzywejściuipełniącarolęrecepcji,orazchałupazGródkaz1886roku,wktórejznajdujesięmagazyn

zbiorówisalawystawzmiennych.Cha-łupazGródkaoproporcjonalnejbryle,trójspadowym,schodkowymdachu,zkalenicąwzmocnionągontami,stano-wiprzykładtradycyjnegozdobnictwazrębu:częśćjestpobielona,częśćozdo-bionakropamizwapnanaciemnychbelkach.Rozrośniętedrzewaikrzaki,postawionyobokkrzyżzkapliczkąotoczonypłotkiemikwiatami,tworząrazemzchałupąmalowniczyzakątek. Dwamałewiatraki–zKrygu(pocz.XXwieku)izRopy(z1932roku),służyłydomieleniazbożanapotrzebywłasne-gogospodarstwa.ZKrygu–paltrak,wktórymspecjalneurządzenieumożli-wiaobracaniecałejkonstrukcjiwzależ-nościodkierunkuwiatru,osiemskrzydełmaarchaicznąformęłopat.WwiatrakuzRopykołowietrznezamocowanejestnadrewnianymsłupiewystającymponadobudowękamieniżarnowych.

36 37

2� InnyobiektprzemysłuludowegotoolejarniazGródkazpołowyXIXwieku;tłoczyliwniejolejlnianymieszkańcykilkunastusąsiednichwsi.Budynekokonstrukcjizrębowej,zociosanychokrąglaków,zostatkamiodachuczte-rospadowym,krytymsłomązgontowąkalenicą.Wewnątrzdwapomieszczenia–przedsionekiwłaściwywarsztat.Znaj-dująsiętutrzystępynożnedoubijaniasiemienia,ogromnekorytaimniejszenieckidłubanedo„grucowania”,czyliwyrabianiagozwodą,paleniskozwmu-rowanąmisądoprażeniawyrobionejmasyorazniezwykleinteresującaśru-bowo-klinowaprasadotłoczeniaoleju.

Olejlnianybyłpowszechnieużywanywdawnejwsijakoomasta,zwłaszczawokresieadwentuiwielkiegopostu. NatereniePogórzaGorlickiegosze-rokorozwijałysięrzemiosła.DużakuźniazTurzy,zkońcaXIXwieku,mapełne,bogatewyposażenie.Obokolejarnina-tomiastzbudowanopiecgarncarskidowypałunaczyńtoczonychnakole. Wyjątkowointeresującymobiek-temjestogromnastodołaplebańskazZagórzanzprzełomuXVIIIiXIXwieku,kontrastującazchłopskązabu-dową.Wewnątrzekspozycjapojazdówwiejskich,chłopskichidworskichoraznarzędzirolniczych. Pozaskansenem,naprzeciwkokasztelu,namiejscunieistniejącegojużosiemnastowiecznegodworuszla-checkiego,posadowionyjestdworekmieszczańskizlat1918–1919,przenie-sionyzGorlic.Parterowy,drewniany,okonstrukcjizrębowej,nakamiennej

podmurówce,dwutraktowy,zgankiemodfrontuidwomabocznymiwejściamiodszczytów.Dachsiodłowy,cztero-spadowy,krytygontami,podobniejakzrąb.WdworkuznajdujesiębiuroOBLorazwystawastała–„Wkręgutradycjidworkowej”,prezentującaprzedmiotyzwiązanezhistoriąszymbarskichdwo-rów:zabytkowemeble,szkło,porcelanę,naczyniakuchenne,portrety,archiwaliairozmaitedrobiazgi. OśrodekBudownictwaLudowegowSzymbarku–wewspółpracyzinnymiinstytucjami–organizujecykliczneimprezydladzieciimłodzieży:„Szkolnespotkaniaztradycją”(drugapołowamaja),„Aunasjużjesień”(pierwszapo-łowapaździernika)orazwostatniąnie-dzielęlipcamasowąimprezęplenerową„Panoramakultur”zudziałemlicznychzespołówzPolskiizagranicy. FiliąOBLjestXIX-wiecznacerkiewgreckokatolickawBartnem.

38 39

2�Ważniejsza literatura:Brylak-ZałuskaM.,LewczukZ.:Ośrodek Bu-

downictwa Ludowego w Szymbarku,[w:]Muzea skansenowskie w Polsce,pr.zbior.,red.MiduraF.,Poznań1979,s.110–111.

BąkA.:Ośrodek Budownictwa Ludowego w Szymbarku, NowySącz1997.

Cerkiew w BartnemFiliaOśrodkaBudownictwaLudowegowSzymbarku–OddziałMuzeum„DworyKarwacjanówiGładyszów”wGorlicach,38-307Bartne(opiekun–EmilKania,zam.Bartne25,tel.:0183518456)

WBeskidzieNiskim,pomiędzyzachodnimistokamiMaguryWątkow-skiejapołogimipagóramiMagury-czów,leżywieśBartne–wdoliniepotokuotejsamejnazwie.Wcentrumwsi,wsąsiedztwieświątyniprawo-sławnej,wznosisiępięknasylwetagreckokatolickiejcerkwipw.św.św.KosmyiDamiana.AktualniejesttofiliaMuzeum„DworyKarwacjanówiGładyszów”wGorlicach. Cerkiew,wzniesionaw1842roku,jesttypowymprzykłademdrewnianejświątynizachodniołemkowskiej.Orientowana,trójdzielna,składasięzprezbiteriuminawy,którepostawionesąnaplaniekwadratu,okonstrukcjizrębowej,orazbabińca,nadktórymwznosisięwieża,prawdopodobnieosiemnastowieczna,okonstrukcjisłupo-wo-ramowej.Słupynośnewspartenagłazach.Pobokachbabińcazachata.Doprezbiteriumodpółnocydobudowa-najestzakrystia.Wieżazpseudoizbicąikopulastymhełmem,dachyprezbi-teriuminawy–namiotowe,łamane.Wszystkiezwieńczonesąpozorną

latarniąiozdobnąmakowiczką.Całośćcerkwipobitagontem. Gzymsy,latarnie,izbicepokrywaoryginalnadekoracjamalarska,pierwot-nieowyjątkoworozbudowanejkolory-styce(podwaodcieniebłękitu,zieleniibrązu,biel,czerwień,ugier). Wewnętrzucerkwiodstronybabińcachórmuzycznyzozdobnąba-lustradą.Osiemnastowiecznyikonostas,oddzielającynawę(dlawiernych)odprezbiterium(zołtarzemdosprawowa-niaświętejliturgii),jestbarokowy,zde-koracjąsnycerskąimalarską,zczteremarzędamirównieżosiemnastowiecznychikon.Naosicarskiewrotazprzedsta-wieniemZwiastowaniaiczteremaewan-gelistami,pobokachwrotadiakońskie. Wnajniższymrzędzieczteryikonynamiestne,ustawionenacokołach:ZaśnięcieMarii,MatkaBoskazDzie-ciątkiemwtypieHodigitrii,Chrystus

40

41

�0Pantokratoriśw.MichałArchanioł(pierwotniepatronicerkwi).Drugirządtodwanaściemałychikonilustrującychnajważniejszeświętawrokuliturgicz-nym;pośrodkuOstatniaWieczerza.Na-stępnyrządapostolski,tzw.Deesis(pogrecku:orędownictwo,modlitwawsta-wiennicza)macentralnieumieszczonąikonę:ChrystusnatroniezMaryjąiśw.JanemChrzcicielem,pobokachsześćikonzpostaciamidwunastuapostołów.Czwarty,najwyższyrząd,tomedalionyzwizerunkamiproroków.IkonostaszwieńczonyjestkrzyżemznamalowanąpostaciąChrystusa,pobokachMatkaBoskaiśw.Weronika. Cennyjestbocznyołtarz,pochodzą-cyz1797roku,wnimikonaUkrzyżo-wania,wzwieńczeniuOkoOpatrzności.

Wświątyniznajdująsię,uratowaneznieistniejącejcerkwiwNieznajowej,ozdobneodrzwiazdatą1780ipięknienamalowanymipostaciamiśw.św.PiotraiPawła. Cerkiewotoczonajestdrewnianymogrodzeniemkrytymgontemzozdobnąbramą.Zdawnegozespołuplebańskie-gozachowałsięspichlerz(wdużymstopniuzrekonstruowany),zpierwszejpołowyXIXwieku,zblokówkamien-nych,dwuizbowy,odachudwuspado-wym,krytymgontem.

MagdalenaKroh

Ważniejsza literatura: BrykowskiR.:Łemkowska drewniana architek-

tura cerkiewna w Polsce, na Słowacji i Rusi Zakarpackiej, Ossolineum1986. 42

43

�1ABSTRACT

Centre of Folk Buildings (Ośrodek Budownictwa Ludowego) in Szymbark38-311Szymbarktel.:0183513114e-mail:muzeum.szymbark@neostrada.pl

district Museum „Dwory Karwacjanów i Gładyszów” in Gorliceul.Wróblewskiego10a,38-300Gorlice,tel.:0183535618e-mail:galeria@gorlice.art.pl

Branch:„Dwory Karwacjanów i Gładyszów” Museum (ManorsoftheKarwacianandGladyszFamilies)inGorlice

TheCentreofFolkBuildingsissituatedatSzymbark,attheroadNowySącz–Gorlice,onthenorthernfringesoftheLowBeskid.ItwasestablishedintheimmediatevicinityofaRenaissancefortifiedmanoratSzymbark,formerresidenceoftheGladyszfamily.Inarathersmallarea(2.71ha)ispresentedthetraditionalfolkculturefromtheGorliceFoothills[PogorzeGorlickie].Foothillinhabit-ants(Pogorzanie)areanethnographicalgroupwhoseculture,oftransientnature,wouldcombineharmoniouslytheelementsbelongingtothecultures,respectively,oflowlandMałopolskaandofhighlanders,andespeciallythefeatureswhichbeamfromthecultureoftheLemkowie(Ruthenianhighlanders)wholivedonthesouthernpartoftheborder. Therehavebeentransferred14examplesoftraditionalbuildingsoftheFoothillvillage,inmostcasesfromthelate19thcentury.Theydemonstrateboththevarietyofarchitecturalformsoccurringinthatareaandthediversi-fiedfinancialmaterialstandingofformerowners.Therehavebeenlaidoutnotonlytwohomesteads(residentialandfarmbuildings),notcompletedyet,butalsoseparatehousebuildings.Twocottagesarearrangedtraditionally;oneofthemshowstheinteriorofavillagebuildingwith-outachimneybelongingtoaweaver,datingbacktotheearly20thcentury,andtheother–ofhouseofawealthierfarmerfromtheSecondRepublicofPoland.

Then,thereareafew19thcenturybuildingsoffolkindustry–abigforge,fullyequipped,anarchaicoilmillwithascrew-and-wedgepress,twosmallwindmills,eachofthemwithdifferentequipmen,andapotterykiln.Theentirelayoutiscomplementedwithauxiliarylandscapestructures,viz.ashrine,across,awellandadoghouse. Nexttotheopen-airethnographicalmuseumislaidawoodenmanorofmiddleclasspeople,datingbacktotheyears1918-1919,transferredfromGorlice,whichhousesanof-ficeandtheexhibitionentitled‘Intheauraofmanortradition’. AnOBL’sbranchisa19thcenturywoodenOrthodoxchurchatBartnewithaniconostasisandpreciousLemekicons.

MagdalenaKroh

44

�2 3. Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie

Muzeum – Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie i Zamek LipowiecWygiełzów,ul.Podzamcze1,32-551Babicetel.:0326228749,0326462810www.mnpe.pl,e-mail:sekretariat@mnpe.pl

NadwiślańskiParkEtnograficznywWygiełzowiejestskansenemregionalnym,prezentującymkulturęludowąwsiimałychmiasteczekzamieszkałychprzezKrakowiakówZa-chodnich.BudowęskansenuwWygiełzowierozpoczętow1968roku.PięćlatpóźniejNadwiślańskiParkEtnograficznyiZamekLipowiecustanowionooddziałemMuzeumwChrzanowie. Muzeum–NadwiślańskiParkEtnograficznywWygiełzo-wieiZamekLipowiecod1stycznia2007rokujestsamorzą-dowąinstytucjąkulturalną,powstałąpoprzezwydzieleniezestrukturMuzeumwChrzanowie.AutorkąprojektuutworzeniaparkuetnograficznegobyładrHannaPieńkowska,którajakoWojewódzkiKonserwatorZabytkówplanowałastworze-niesieciskansenównatereniewojewództwakrakowskiego.SkansenusytuowanonagranicypołudniowejczęściWyżynyKrakowskiejorazwschodniejkrawędziKotlinyOświęcimskiejupodnóżawzniesieńGarbuTenczyńskiego.Wybórmiejscanalokalizacjęskansenubyłzwiązanyzzakończonąw1969rokukonserwacjąZamkuLipowiec,zachowanegowstanietrwałejruiny.Wwynikuzagospodarowaniazamkunaceleturystycz-nezaistniałynaturalnewarunkidlautworzeniawsąsiedztwiemuzeumtypuskansenowskiego. UpodnóżaXIII-wiecznegozamkubiskupówkrakowskichzgromadzonozabytkibudownictwaludowego,ukazującekulturęKrakowiakówZachodnich,którychodinnychgrupetnograficznychodróżniam.in.architekturaorazstrójludowy.PlanParkuwykonałyPracownieKonserwacjiZabytków,zago-spodarowaniezielenizaprojektowałinż.BogusławGórski,na-tomiastautorkąpierwszychscenariuszywyposażeniawnętrzbyłamgrAnnaOczkowska. Obiekty,któreprzeniesionodoskansenuwWygiełzo-wie,pochodzązterenówpradolinyWisły,rozciągającychsięnazachódodKrakowa.Zasięgpenetracjietnograficznejpowiększonoczęściowoomiejscowościzprawegobrzegu

WisłyażpopasmoDraboża.WXIXwiekunatychobszarachwystępowałjednolitycharakterbudownictwadrewnianegoiurbanistykiwsi,wynikającyzjednorodnychwarunkówgo-spodarczych,politycznych,atakżespołecznych.Naomawia-nymterenieznalazłosiękilkazespołówmałomiasteczkowychzreliktamidawnejzabudowy. Nawyżejwymienionymobszarzebudownictwocharakte-ryzowałosięodrębnymiwaloramiciesielskimiizdobniczymi.Dominowałtutypchałupy„krakowskiej”.Byłatochałupa,którejczterospadowydachkrytonawsisłomą,awmiastecz-kachgontami.Ścianyokonstrukcjiwieńcowejwyprawianoglinąibielononabiałolubniebiesko. Skansenudostępnionozwiedzającym15października1973roku.Staływnimwówczastrzyobiekty.Dziśjestich25,cozgadzasięzpierwotnymzałożeniem,iżnaterenieskansenustanie20–30budynków. Zgodniezpoczątkowąkoncepcjąprogramowąbudowyskansenuutworzonodwasektory:małomiasteczkowyiwiej-

45

��ski.Uzupełnieniemdlaukładururalistycznegosą:kapliczki,krzyże,pasiekizulamiiinneprzykładymałejarchitektury,będąceniejednokrotniedziełamisztuki.SkansenwWygiełzo-wiebyłpierwszym,wktórymzrealizowanoprojektstworzeniasektoramiejskiego.

Sektor małomiasteczkowy PierwszydommiejskiprzeniesionyzChrzanowazostałniezwłocznieodbudowanyw1969roku.Jesttobudynekz1804roku,mieszkalny,typupodmiejskiego,któryjużwchwilitransferubyłunikalnyizachowanywstaniemałozmienionym.FundatoremdomubyłFranciszekBuliński.Bu-dynekdrewnianynapodmurówce,podpiwniczony,zrębowy,krytygontem.Wewnątrzposiadaobszernąizbę,kuchnięikomorę.Pokaźnytrzonkominowywsieniłączymocnorozbudowanepiecewizbieikuchni.Odrzwiawejściowezamkniętepółkoliściezzaciosami.Napoczątkudziałalnościskansenubudynektenpełniłfunkcjezapleczagospodar-czo-technicznego.Następniewizbiestworzonoekspozycjęcharakterystycznądlaokresumiędzywojennego.Obecniepo-mieszczenietosłużywyłączniedoprowadzenialekcjiwarszta-towych,awyposażeniedostosowanejestdotematykizajęć. Wizbiekuchennejznajdujesięekspozycjagarncarska,obrazującawarunkiżyciaipracyrodzinygarncarzazpierwszejpołowyXIXwieku.Bogatezłożabiałejiczerwonejglinyorazkruszcuołowianegonaglazuręsprzyjałyrozwojowirzemiosła,którego„korzenie”wregioniechrzanowskimsięgająXVIwieku. ObokdomuzChrzanowausytuowanyzostałspichlerzdworskiz1798roku,przeniesionyzKościelca(dziś–dzielnicaChrzanowa).Spichlerzfolwarcznyzbudowanynaplaniepro-stokąta,drewniany,napodmurówcezkamienia,konstrukcjizrębowejześciśleprzylegającychbrewion,wktórychwyciętoniewielkieotworywentylacyjne.Nakrytygontowymdachem,zbardzoszerokimiokapami,umożliwiającymijaknajdalszeodprowadzaniewodyodścian.Znajdujesiętuekspozycjazasobnikówdoprzechowywaniazbożainarzędzirolniczych. WpołudniowejpierzeirynkupostawionodompodcieniowyzAlwerni(z1825roku)należącydorodzinyRybarskich.Jesttobudynekpodpiwniczonyokonstrukcjizrębowej,zdachemkrytymgontem.Zadrzwiamizwieńczonymipółkoliścieznajdujesięsień,dzielącabudyneknadwieczęści.Wmaju2008rokuwczęścidomuzrealizowanoprojektsklepikupodszyldemtowa-rówmieszanych.Dotychczasmieściłysiętubiuraimagazyny.

Klimatsklepikustworzonyzostałdziękioryginalnymakcesoriomzokresumiędzywojennego,takimjakpółkisklepoweczykasasklepowaoozdobnym,reliefowanymkorpusie. Sklepikprzejąłfunkcjępunktupamiątkarskiego.Opróczwidokóweki„retro”przedmiotówoferujewyrobyrzemieśl-nicze,m.in.:glinianegarnki,akcesoriawikliniarskieorazrękodziełoartystyczne–obrazymalowanenaszkle. Tużprzywejściunaterenskansenuusytuowanyzostałbu-dynekkarczmy.RolękarczmymiałpełnićpodcieniowydomdawnegozajazduzMinogi.Niedoszłojednakdotransferu.Pokilkulatachwzniesionotugospodęwcharakterzekopiiwybranegooryginału,którybyłbardzozniszczony,wyeksplo-atowanyizamieszkałyprzezrodziny,którymnależałozabez-pieczyćmieszkaniezastępczewrazieprzenoszeniaobiektu.Karczmazbudowanajestszerokimfrontemdoplacurynku,posiadapodcieniebiegnącewzdłużcałejelewacjifrontowej. Zrekonstruowanybudynekzostałzaadaptowanydopo-trzebgastronomicznych.Przezcałyrokoferujeurozmaicony

46

��zakresusługkulinarnych.Możnatuskosztowaćm.in.daniakuchniregional-nej.Organizowanesąrównieżprzyjęciaokolicznościowe. Przykarczmiestoistylizowanysłupogłoszeniowy–itakjakniegdyśpełnifunkcjępunktuinformacyjnego,gdziemożnadowiedziećsię,cobędziesiędziałowMuzeum. Wszystkietebudynkizgrupowa-nesąwokółXIX-wiecznejpublicznejstudni.Studnia,przeniesionazAlek-sandrowic,posiadaoryginalneurzą-dzeniawyciągowezdrewnianymkołemzamachowymiobudowądrewnianą

okonstrukcjisłupowej,wzmocnionejzastrzałami,zoszalowaniemzdeseknakrótszychbokach,nakrytadaszkiemdwuspadowymzgontów.

Sektor wiejski Sektorwiejskiobrazujezróżnicowa-nyprogramekspozycjipodwzględemchronologicznym,majątkowymizawo-dowym.Sątozagrodyjednobudynkoweorazwielobudynkowe,atakżeprzykładywiejskiegobudownictwaprzemysłowego. Dosaduzpasiekąulifiguralnychikłodowychprzylegazagrodasołtysia.Reprezentujeonabudownictwocha-rakterystycznedlanajzamożniejszychwarstwspołeczeństwa.Wskładjejwchodzi:chałupazPrzeginiDuchownej,spichlerzzGiebułtowa,olejarniazLiszekorazestradawformiebrogu. Chałupa„sołtysia”zPrzeginiDu-chownejzbudowanazgładkoociosa-nychbalimodrzewiowych,okonstrukcji

zrębowej,nawysokiejpodmurówce,pozyskanazostaławrazzwyposaże-niem.Układwnętrzasymetrycznyzprzelotowąsienią,wktórejznajdujesiępobielonytrzonkominowyzpaleni-skiempiecagrzewczego.Odzachodu„izdebka”pełniącafunkcjęreprezen-tacyjną,awniejmeblewzorowanenameblachdworskich,wśródnichstółzintarsjowanymblatem.Nałóżkachpiętrząsiępiękniehaftowanepoduchy,świadcząceozamożnościirobotnościpanidomu.Obogactwieipobożnościmieszkańcówtegodomuświadczydużailośćobrazówotematycereligijnej. Naśrodkowejbelcetragarzowejwidniejąnapisy„pobłogosławBożetomoieMieszkaniezachowayogniaŚwiętyFloryanied25Lipca18–(ro-zeta)–62RokuDałeśmiBożeZtwoieyOpatrznoscidayżeitemuktórymizazdrości”,odfrontu:„UmarJezusNaKrzyżutakbardzozranionyDlaciebie

47 48

��Grześnikażebyśbyłzbawiony–(trzyrozety)–KtowtendombędzieszmieszkalnikiemFondatorowieMikołayiMaryiannaMarchewkowiePamiętayabyśbyłMatkyBoskieymilosni-kiem”.Zaizdebkąznajdujesięalkierz. Wschodniaczęśćdomutoprzykładmodernizacjiwnętrz.Pierwotniewizbiebyłpieckuchenny,azaścianąznajdowałasiękomora.NapoczątkuXXwiekuwmiejscuzlikwidowanejkomoryurządzonokuchnię,zwiększająctymsamymilośćpomieszczeńmieszkalnych.Nawyposażeniuznajdująsięmeb-le,jakiedostawaływposagucórkizamożnychgospodarzy.Malowanemeblekrakowskie,awśródnichokazałaskrzyniawtypieskawińskim.Skrzyniaopłaskimwieku,wśrodkuzpół-skrzynkiem,czyliskrytką,gdzietrzymanonajcenniejszerzeczy. Zamożnegospodarstwawiejskieprezentowanesąjeszczeprzezdwaobiekty.JednymznichjestzagrodazprawegobrzeguWisły,wskładktórejwchodzichałupazPrzeciszowaz1837roku,stodołazKaszowa,kieratorazchlewikzKaszo-wa.Chałupaokonstrukcjizrębowej,wybudowanazbaliświer-kowychdlarodzinyKasperków.Naekspozycjiwsieniiwkuch-niznajdująsięnarzędziadowstępnejobróbkilnu,przędzenianiciorazwarsztatdotkaniapłótna,obrazującepełnyzakresczynnościzwiązanychzwyrobemtkaniny.Wkomorzesprzętydoprzygotowywaniaiprzechowywaniajedzenia,awśródnichszafarnia,sąsiekoraznaniebieskomalowanaszafażywnoś-ciowa.Lewączęśćdomuzaadaptowanonasalęlekcyjnąorazizdebkęsłużącajakomieszkaniedlanauczyciela. Drugazagroda,zwanaOkołem,zwolnostojącąstodołą,pochodzizeStaniątek(z1855roku),zbudowananaplanieczworobokuwokółdziedzińcagospodarczego.Podjednymdachemznajdujesiębramawjazdowa,wozownia,chlewki,stajniaorazczęśćmieszkalna.Wobrębiezagrodyodtworzonowyposażeniezlat1900–1945. WskładzagrodynależącejdośredniozamożnejrodzinywchodzichałupazPodolszaistodołazPrzeciszowa.Chałupaokonstrukcjizrębowej,napodmurówcezkamienia,krytaczterospadowymdachem.Uszczelnieniamiędzybelkamiścianmalowanenaniebiesko.Układchałupyjednotraktowy,zsieniąnaosi,doktórejprzylegająizbaikuchnia.Wsieniodtyłuwydzielonepomieszczeniezpiecemdowypiekuchleba.Wnętrzewyposażonesprzętamizpierwszejpoł.XXwieku.WizdebcewystrójzwiązanyzobchodamiświątWielkanoc-nych:stółnakrytydoświątecznegoposiłku,koszześwięcon-ką,azaobrazamiwetkniętapalma.Wkuchnibogatyzestaw

sprzętówsłużącychdoprania,prasowaniaimaglowania.Wkomorzezdużympiecemchlebowymzgromadzonoakce-soriadowypiekuchleba:pociosek,pomietło,dzieżę,łopatęorazforemkidokształtowaniabochenkówchleba,wykonanezkorzeniasosnylubzwikliny.Poniżejchałupyzbudowanoniewielkąstodołę,pochodzącązpołowyXIXwieku.Jest

49

50

�6toobiektośmioboczny,zrębowy,napodstawiezpojedynczychkamieni.Regionchrzanowskistanowiłwschodnieobrzeżewystępowaniastodółwielo-bocznych,ciągnącesiępasmemodMoraw,poprzezŚląsk,ziemięoświęcim-skąażpodKraków.Wśrodkowejczęścistodołyzgromadzonosprzętydomłockiiobróbkiziarnanamąkęikaszę. ChałupazPłazyzkońcaXIXwiekujestprzykładembudynkucharaktery-stycznegodlanajbiedniejszychmiesz-kańcówwsi.Składasięzsionkiiizdebkioglinianychpodłogach.Naekspozycjiwizdebceopróczubogiegozestawusprzętów,mebliipłóciennej„husiaczki”,pełniącejrolękołyski,znajdujesięwar-sztatdowyplataniaforemekzkorzeniasosny. Najstarszytypwyposażeniawnętrzazzachowanymtradycyjnymzestawemiukłademsprzętów,powszechnymnapoczątkuXIXwieku,wregioniechrza-nowskimprezentujechałupapółkurnazRozkochowaz1813roku.Chałupajednotraktowaokonstrukcjizrębowej

mieścipodjednymdachem:komorę,izbę,sieńistajnię.Wobiekciezachowałsięstarytypurządzeniaogniowegobezkominazewnętrznego.Wcentralnieusy-tuowanejsieniwarsztatdolaniaświecwoskowych,któregopodstawęstanowikołoodwozuzhaczykamiiknotamiko-nopnymi.Wizbiepoprzeciwnejstroniepieca–„świętykont”zestołemiobra-zamiotematycereligijnej.IzbaposiadawystrójcharakterystycznydlaokresuświątBożegoNarodzenia.Upowałynadstołemwisi„sad”przystrojonyjabłusz-kami,orzechami,ozdobamizrobionymizbibułkioraz„światami”zopłatków.Zaizbąkomorazdrewnianąpodłogą.Nadrugimkońcuchałupystajnia,awniejżłób,„jaśla”igrzędydladrobiu.

Obiekty przemysłowe SkansenwWygiełzowieprezentujerównieżprzykładywiejskiegobudow-nictwaprzemysłowego,takiejak:jakmłynwodny,olejarniaikuźnia. MłynwodnyzSadkazdrugiejpoł.XIXwiekustanowiłczęśćmajątkuklasz-

toruszczyrzyckiegoCystersów.Budynekokonstrukcjizrębowej,dwuprzestrzen-ny:pierwszacześćobejmujewłaściwymłyn,druga–kurnąizbęmłyńską. Izbakurnanieposiadakomina,wpowaleznajdujesięniewielkiotwórpozwalającyuchodzićpodstrzechętylkopewnejczęścidymu,resztawypełniałagórnąpołowęizby.Naścianachumo-cowanesądrągi,takzwanepalenie,naktórychmożnabyłonp.suszyćdrew-nolubprzechowywaćsprzęty.Wśródsprzętównawyposażeniuznajdujesię„kobylnica”służącadostruganiadrewnaprzywyrobiem.in.nosidełczyłyżek. Wnajbliższymczasiewskansenieplanowanajestrekonstrukcjaurządzeńdomielenia,aprzykrótszymbokubudynkuumocowaniemłyńskiegokoła:drewnianego,nasiębiernego. OlejarniazDąbrowySzlacheckiejzdrugiejpoł.XIXwieku.Zbudowa-nazpółokrąglaków,napodmurówcezkamienia,wyróżniasięstrzelistymda-chemokonstrukcjikrokwiowej,krytymstrzechą.Wnętrzejednoprzestrzennewyposażoneworyginalnestępydomiażdżeniaoleistychnasionlnuikonopi,piecdoprażeniamączkiorazprasędębo-wązdwomataranamidotłoczeniaoleju. KuźniazLiszek(drugapołowaXIXwieku),okonstrukcjizrębowej,charak-teryzujesiędwuspadowymdachemzwydatnymsilniewysuniętymokapemodfrontu,tworzącympodcień.Wśrodkukamiennepalenisko,skórzanymiechize-stawnarzędzikowalskichdowyrobupod-ków,gwoździ,okućinarzędzirolniczych.

Zespół sakralny Zespólsakralnyskładasięzkościo-łazRyczowaz1623roku,dzwonnicyzNowejGóryz1778roku,chałupy

51

�7zBenczynaz1875roku,spichlerzazTenczynkaz1726rokuorazstodołyplebańskiejzReguliczdrugiejpoł.XIXwieku. Charakterystycznąsylwetkąwśródzabudowańarchitektu-rywiejskiejwyróżniasiękościółzRyczowazdobudowanąwXVIIIwiekudzwonnicą,nakrytąbaniastym,barokowymhełmem.Utrzymanywtypiebudowligotyckiej,przebudo-wanyw1839roku,odnowionywroku1960.Drewniany,okonstrukcjizrębowej,zzewnątrzoszalowanypionowymide-skami.Kościółpw.PodwyższeniaKrzyżaŚwiętegopozyskanyzostałwrazzwyposażeniem.WtrakciekonserwacjiodkrytofragmentyXVIII-wiecznychmalowidełściennych,przedstawia-jącychpostacieczterechbiskupów:św.Stanisława,św.Woj-ciecha,św.Mikołajaiśw.Marcina.Wnętrzekościółkaskładasięzprezbiterium,nawy,zakrystiiorazkruchty.Prezbiteriumodnawyoddzielabelkatęczowa.Najstarszynawyposażeniujestpóźnorenesansowybocznyołtarz(odstronywsch.)zpre-dellądatowanąna1646rok.Pozostałedwamająbarokowąproweniencję:ołtarzgłównyzobrazemPodwyższeniaKrzyżaŚwiętegoidwiemapolichromowanymirzeźbamiśw.Antonie-

goiśw.JanaNepomucena,atakże(odstronyzach.)–ołtarzbocznyzobrazemśw.AnnySamotrzeć.ZprzełomuXVI/XVIIwiekupochodzichrzcielnicatypukielichowatego.Chrzcielni-capolichromowana,drewnianazdekoracjąpłaskorzeźbionąomotywachkwitowych,znodusemozdobionympodwójnympierścieniem.Stanowiłaonawrazztrzemaołtarzamiorygi-nalnewyposażeniekościoła. Wnętrzekościołabyłowielokrotnieprzemalowywane.Ostatnirazw1930rokuprzezJ.Stopę,któryrealizowałprojektJ.Fedko-wicza–uczniaJ.Mehoffera.Głównymmotywempolichromiisąstylizowanekwiatynaulistnionejwiciroślinnejzwplecionymiwobramowaniudrzwiiokienwizerunkamiptaków. Wnawienazaskrzynieniachumieszczono12obrazów–tondzwyobrażeniemapostołów.NastropachXIX-wieczneobrazyolejne:św.TrójcaiM.B.NiepokalaniePoczęta.NachórzedziewięciogłosoweorganyzpołowyXIXwieku. Wzabytkowymkościeleod1991rokuodbywająsiękoncertyFestiwaluMuzykiKameralnejiOrganowej.Koncer-tyrozpoczynająsięwpołowiesierpnia,akończąwtrzecią

52 53

��niedzielęwrześnia.UroczystyfinałpołączonyjestzodpustemnaPodwyższenieKrzyżaŚwiętego.Głównymwydarzeniemwtymdniujesturoczystamszawkościele.Przezcałyrokodprawianesątunabożeństwa,śluby,awWielkąSobotęświęceniepokarmów. Obokbocznegowejściadokościołastoikrzyżmisyjnyz1928rokuprzeniesionyzRyczowa.Wobrębiekamien-no-drewnianegomuruusytuowanazostaławolnostojącadzwonnicaalarmowazNowejGóry(z1778roku).Drewnia-

na,okonstrukcjisłupowej,opochyłychścianachpokrytychpionowymideskami.Budowlabarokowa,trójkondygnacyjna,zwieńczonabaniastymhełmemzlatarnią,krytymgontem. NajnowszymirealizacjaminaterenieMuzeumsąre-konstrukcjebudynków:spichlerzazTenczynkaichałupyzBenczyna,którepowiększąprogramekspozycyjnyzespołusakralnego. SpichlerzplebańskizTenczynka(z1726roku),okonstruk-cjizrębowejzdwuspadowymdachem,zwydatnympodcie-niemodfrontu,wspartymnaczterechozdobnieciosanychsłupach.Budynekspichrzaprzeznaczonyjestdoadaptacjinazapleczekonserwatorsko-techniczne. Chałupaokonstrukcjizrębowejzroku1875,zezrębemnadoknamiowykrojuw„ośligrzbiet”.Tazdobniczaformaciesielskanawiązujedotradycjipóźnegogotyku.Tegotypunadokiennikiwykonywanowbelcezrębubiegnącejponadotworemokiennym.GanekjestreplikągankuplebaniwRy-czowie,skądpochodzikościół.

Dwór z Drogini DoXVIwiekuDroginianależaładocystersówszczyrzy-ckichinieposiadałaobiektuspełniającegofunkcjęrezydencji.Wroku1502JanJordanzZakliczynaprzejmujeDroginięodklasztoruszczyrzyckiegowzamianzasołectwowGłogoczowie.Jordanom,znanymzożywionejdziałalnościgospodarczej,przy-pisaćnależypostawieniewewsifolwarku,któryprzetrwałdoczasówreformyrolnejw1945roku.WXVIIwieku,zasprawąmałżeństwaKatarzynyJordanówny,wieśprzechodziwręceBrzechwów,którzywładająniąprzez100lat.Brzechwowieniezaliczalisięwówczasdoszlachtyzbytmajętnejiutytułowanej.Dobradrogińskieulegajązniszczeniu.Winwentarzusporządzo-nymw1719rokudwórjestopisanyjakostaryiznajdującysięwzłymstanietechnicznym.NapoczątkuXVIIIwiekurezydencjęzakupiłAdamJordaniprzeprowadziłjejgruntownąprzebudo-wę.Jejdata–rok1730–zachowałasięnabelcetragarzowejwjadalni. OdbudowanarezydencjazostałasprzedanaFortuna-towiDąbskiemu,gdyżAdamJordanzmarłbezpotomnie.Wczasierabacjigalicyjskiejdwórzostałzdemolowanyiogra-biony.Kolejnymiwłaścicielami–wwynikumałżeństwaMarian-nyzDąbskichzKazimierzem,zostałarodzinaJanotów-Bzow-skich,pieczętującychsięherbemNowina.WXIXwiekubudynekzostajekilkarazyprzebudowany,m.in.wtedydobudowanyzostajeportykfilarowo-kolumnowyorazprzekształconydach.

54

��Dziękitymzmianomrezydencjazyskałaformęklasycystyczną.Po1945rokudwórprzejmujePaństwowyFunduszZiemiodtądsłużyłróżnyminstytucjom,nieuchronniepopadającwruinę. W1985rokunastąpiłarozbiórkadworuwzwiązkuzbudowązaporywDobczycach.Pierwotneplanyodbudowysiedzibyszlacheckiejniezostałyzrealizowane.DwórmiałpełnićfunkcjęośrodkakonferencyjnegonatereniezakładuUnitrawOsieczanach,sąsiadującychzDroginią.Elementydworuzaczynająniszczeć.Wystarczyło10lat,abywiększośćścianikonstrukcjadachuuległydestrukcji.RatunkiemokazałosięzakupieniepozostałychelementówprzezJerzegoMotykę–ówczesnegodyrektoraMuzeumwChrzanowie–zmyśląorekonstrukcjinaterenieskansenuwWygiełzowie. Naterenieskansenupostanowionoodtworzyćdwórwjegonajdawniejszejformie,pozostawiającXIX-wiecznyportyk.Au-toremscenariuszawyposażeniawnętrzjestHenrykaHaduch. Obecniedwórjestjednymznajbardziejokazałychicha-rakterystycznychbudowlinaterenieMuzeum–NadwiślańskiParkEtnograficznywWygiełzowieiZamekLipowiec.Zwolnawypełnianysprzętamizepokinietylkonawiązujedokonkret-nieodtwarzanegomiejsca,aleprzywołujeatmosferęminio-nychczasów. Budynekdrewniany,okonstrukcjizrębowej,zzewnątrzpotynkowanyglinąibielony,wzniesionynarzuciewydłużone-goprostokąta. Dwutraktowewnętrzedworuzamfiladowymukładempomieszczeńizcentralnieusytuowanąprzelotowąsieniązostałozaadaptowanedopotrzebdziałalnościmuzeal-nej(ekspozycyjnejiupowszechnieniowej)orazadministracyj-nej.Wczęściekspozycyjnejznajdujesięwystawastaławnętrzdworskich:„MieszkaniezamożnejrodzinyszlacheckiejnaprzestrzeniwiekuodpołowyXIXwiekudo1945roku”,którejscenariuszopartonawspomnieniachwnuczkiostatniegowłaściciela–KazimierzaBzowskiego.JejuzupełnieniemjestwystawazdjęćarchiwalnychzalbumuroduJanota-Bzowskich. Ekspozycjawnętrzdworskichobejmujepięćsal:salon,pokójpani,pokójciotkirezydentki,sypialnięigabinetpana.Zoryginalnegowyposażeniazachowałysiępiecekaflowezpo-czątkuXXwieku.Wykonanesązceramicznych,barwnychkafli,ozdobionychmalowanymizwierzętami,roślinamiiornamenta-miroślinno-geometrycznymi.Kolorystykatłakaflijestwyznacz-nikiemkoloruścianwposzczególnychpomieszczeniach. Najbardziejreprezentacyjnympokojemjestsalon.Wnimkwitłożycietowarzyskieorazkulturalnedworu.Tutajpodej-

mowanogości,atakżeodbywałysięuroczystości.Wystrójiumeblowaniesalonujestnajokazalsze.Znajdująsiętudwakompletymebli(kanapa,krzesła,owalnystół)wstyluBieder-meierowskim.Pomiędzyoknami,nadkomodą,umieszczonowysokielustro–tremo.Najbardziejfunkcjonalnymmeblemnawyposażeniujestsekreterazuchylnymblatemdopisanialistów.Naotynkowanychipomalowanychnakolorżółtyścianachsalonuwisząportretyprzodków.

55

�0 PokójpaniwypełnionymeblamiwstyluLudwikaFilipa.Wurządzeniupomieszczeniawidaćdbałośćoprzytulnośćiwygodę–pełniłrolęmiejscawypoczynkupanidomu.Pudłanakapelusze,kapeluszeirękawiczkinadajątemupomiesz-czeniuosobistycharakter.Komfortwypoczynkuzapewniająmiękkotapicerowanefotele,krzesła,kanapailicznestoliki.Wprezentowanymtuukładziemebliwyróżniasięserwantka.Eksponowanesąwniejprzedmiotyzporcelanyiszkła. Pozawłaścicielaminadworzezwyklemieszkalirezydenci.Byłytoosobystarsze,samotne,nieposiadającewłasnegomajątku.Nawyposażeniepokojuciotki-rezydentkiskładająsięmeblezróżnychepok.Nagromadzoneprzedmiotywpro-wadzająsentymentalnyklimat.Dlawygodymieszkającejtuosobyumieszczonoklęcznikdomodlitwyidzwonekzdekora-cyjnątaśmądoprzywoływaniasłużby. ObyczajeXIXwiekuskuteczniechroniłysypialnieprzedobcymi,ogniskowałosięwniejściślerodzinneżyciemieszkań-cówdworu,szczególniewzimowewieczory.PokójumeblowanyXIX-wiecznymimeblamiróżnorodnymistylowo.Niepominiętotubardziejintymnejstronyżyciadomowników–zaparawanemstojąumywalniai„fotelnocny”. Królestwemdziedzicamajątkubyłgabinet.Tuzapadałydecyzjedotyczącesprawadministracyjnych,przechowywanoksięgirachunkoweiinnedokumenty.Załatwianotusprawy

gospodarskieiadministracyjne,dlategopodstawowymsprzę-temtegopomieszczeniajestbiurko.Umeblowaniadopełniająbiblioteczka,szafakolekcjonerska,stolikdogrywkarty,stoliknaakcesoriapalacza,zegarkwadransiakizestawskórzanychmebliwypoczynkowych.Naścianieryngrafiskrzyżowaneszable–symbolszlacheckiejdumy.Dekoracjigabinetudopeł-niająlitografie,lustro,barometrikropielniczka. Dlarealizacjinowychfunkcjiwdrugiejczęścidworuzre-zygnowanozwewnętrznychpodziałówiutworzonodwiedużesale,wktórychodbywająsiękoncertykameralneikonferen-cje.Napotrzebymagazynowo-administracyjnezaadaptowano

56

57

�1poddasze,wygospodarowanorównieżmiejscenadwapokojegościnne.

Działalność animacyjno‑kulturalna Pozacodziennymudostępnianiemskansenuwzabytko-wychwnętrzachprowadzonesązajęciawarsztatowe.Wtrakcieinteraktywnychlekcjidzieciużywająoryginalnychsprzętów.Spotykasiętozwielkimentuzjazmem,ponieważdzieci,wbrewogólnemuzakazowidotykaniaeksponatówwtegotypupla-cówkach,mogąznichkorzystać.Dziękitegorodzajudziałal-nościtakiepojęciaabstrakcyjne,jaknp.:cep,nabierajątreści.Obecniejestto11tematów. Od1995rokunaterenieskansenuodbywająsięcykliczneimprezyfolklorystyczne:„PrzeglądZespołówObrzędowych–Pokrakowsku”oraz„Przychłopskimstole–DegustacjaPotrawRegionalnych”,którymtowarzysząkiermaszeręko-dziełaisztukiludowej,prezentacjeginącychzawodóworaztradycyjnychzajęćgospodarskich. WbieżącymrokuporazpierwszyMuzeum,wewspółpra-cyzMałopolskimInstytutemKultury,zrealizowałoprojekt„Muzeobranie”.Programtenmanacelurozwójpotencjałuedukacyjnegoorazpromocjeideimuzeumotwartego. NajbardziejprestiżowąformądziałalnościorganizowanąprzywspółpracyzInstytucjąPromocjiiUpowszechnianiaMu-zyki„Silesia”jestMiędzynarodowyFestiwalMuzykiKameral-nejiOrganowej,wczasiektóregowystępująwybitniartyścizPolskiizagranicy.KoncertyodbywająsięwzabytkowychwnętrzachkościołazRyczowaidworuzDrogini. Obokekspozycjistałychwskanseniemożnazwiedzaćwystawyczasowe,przygotowanezezbiorówwłasnychlubzbiorówinnychmuzeów.

AgnieszkaOczkowska

Ważniejsza literaturaBachowskiA.:Małe parki etnograficzne.[w:]Muzea skansenowskie w Polsce,PaństwoweWydawnictwoRolniczeiLeśne,Poznań

1979.HaduchH.:Trzydzieści lat Nadwiślańskiego Parku Etnograficznego

w Wygiełzowie[w:]Acta Scansenologica,T.8.KrajowaAgencjaWydawnicza,Sanok2001.

KorneckiM.,MajkaM.:Jak powstał skansen w Lipowcu. Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie w latach 1968–1975,„Wiado-

mościkonserwatorskiewojewództwakrakowskiego”z.2,Kraków1995.

PopkoC.:Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie – Lipowcu.[w:]Acta Scanseologica.T.1.KrajowaAgencjaWydawnicza,Sanok1980.

SiwekA.:Dwór z Drogini–studiumhistoryczno-konserwatorskie,Kraków1996,wMuzeum–NadwiślańskiParkEtnograficzny

wWygiełzowieiZamekLipowiec.Katalog zabytków sztuki w Polsce,T.1,województwokrakowskie,red.

SzablowskiJ.,z9.powiatmyślenicki,oprac.KutrzebiankaK.,Warszawa1951.

58

�2ABSTRACT

Museum – the Nadwiślański Ethnographic Park in Wygiełzow and the Lipowiec CastleWygiełzów,ul.Podzamcze1,32-551Babicetel.:0326228749,0326462810www.mnpe.pl,e-mail:sekretariat@mnpe.pl

TheNadwiślańskiEthnographicParkinWygiełzowisaregionalopen-airethnographicalmuseumwhichpresentstheculturetypicalofvillagesandsmalltownsinhabitedbyWesternCracowians.TheethnographicalrangestretchesfromtheareassituatedwestwardsfromCracowonboththesidesoftheVistulaRivertothePrzemszaRiverwhichconstitutesthenaturalborderoftheSilesiaRegion.Inthe19thcentury,inthoseareasdominatedauniformwoodensettlementandvillagelayout,whichresultedfromconsistenteconomic,politicalandsocialconditions.

WesternCracowiansdifferfromotherethnographicalgroups,forexample,inthearchitectureandfolkcostumes.Inthesaidarea,buildingsdistinguishedthemselvesbyhighqualitycarpentryandornaments.Thedominantstylewastheso-called‘Cracow’scottage’.Theframeworkstructurewasusednotonlyinresidentialbuildings.Inthecountry,cottageroofswerethatched,whereasintownspreferencewasgiventogabledroofs. Asoftoday,theNadwiślańskiEthnographicParkoccupiesanareaof4.5ha;theexpositionincludes25enclosedstruc-turesandexamplesoflandscapestructures(shrines,crosses,apiaries,wellsetc),arrangedintwosectors:smalltownsandvillages. Thesmalltownstructureislocatedattheentrancetothemuseum,anditconsistsofresidentialbuildings,agranaryandaninn.Thegabledstructuresaregroupedataseparate,small,regularsquarewhichshouldimitateapartoftheurbanlayout.

59 60

�� Asfarasthevillagesectorisconcerned,thethatchedbuildingsprovethediversificationoftheexpositionaccord-ingtochronology,propertyandprofessions.Thehomesteadspresentedconsistofoneandmorebuildings;then,therearealsosomeexamplesofruralindustrystructures,likeamill,forgeoroilmill. Therustichousesarrangedinthemuseumaredomi-natedbythesilhouetteofa17thcenturychurchfromRyczowwhichhaskeptitsoriginalinterior.Servicesandweddingceremoniesarecelebratedthereallyearround,andonEasterSaturdaypriestsblesstheEasterfood. Nowadays,oneofthemostmonumentalandtypicalbuildingsintheMuseumareaisthemanorofDroginia(1730).Amajestic,woodenframeworknobleman’sresi-dence,pargetedfromoutsidewithclayandwhitewashed.Thebuildinghasatwo-baystructurewithanenfiladelayoutofroomsandacentralvestibule,andhasbeenadaptedtosuitthemuseumactivitiesandthemuseumadministration.Theexhibitionsectionhousesapermanentdisplayofmanorinteriors–‘Dwellingofawealthygentry’sfamilythrough

acentury–fromthemid-19thcenturyto1945’.Theexhibi-tionareaconsistsoffiverooms:adrawingroom,thelady’sroom,aroomforapooraunt(livingasaguest),asleepingroomandthemaster’sstudy. TheMuseum–theNadwiślańskiEthnographicParkinWygiełzowandtheLipowiecCastle,apartfromresearchandconservationactivities,dealsaswellwiththepopularizationoffolkculturethroughdiversifiedanimationeventse.g.in-museumlessonsandfolkloreperformances.Regularlyheldeventsareaccompaniedbymeetingswithfolkcraftsmen,au-thors,folkensembleconcertsandhandicraftfairs.ThemostprestigiousformoftheMuseumactivityistheInternationalfestivalofChamberandOrganMusic‘Silesia’,organizedincooperationwiththeInstitutionofPromotionandPopu-larizationofMusic‘Silesia’,withparticipationofprominentartistsfromPolandandabroad. Apartfrompermanentexhibitions,inthemuseumavisitormayaswelladmiretemporaryexhibitions,arrangedformpri-vatecollectionsorthosewhichareonloanfromothermuseums.

AgnieszkaOczkowska

61

��4. Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego. Muzeum Przestrzenne

Muzeum Przestrzenne przy Muzeum Tatrzańskim im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanemul.Krupówki10,34-500Zakopanetel.:0182015205,0182012935,faks:0182063872www.muzeumtatrzanskie.com.pl,e-mail:biuro@muzeumtatrzanskie.pl

Idea „muzeum przestrzennego” MuzeumTatrzańskieim.DraTytusaChałubińskiegowZakopanemistniejeod120latijestjednymznajstarszychmuzeówregionalnychwPolsce.Zorganizowałje–wrazzgronemprzyjaciół–warszawskichemikiprzemysłowiecAdolfScholtzewroku1888(oficjalneotwarcienastąpiłorokpóźniej).JakopatronawybranoTytusaChałubińskiegowuznaniujegozasługdlapoznaniaipopularyzacjitegoregionu.WedługpierwotnejkoncepcjiMuzeumTatrzańskiemiałobyćmuzeumprzyrodniczymupowszechniającymwiedzęwzakresietatrzańskiejfaunyiflory.JednakjużpierwszystatutokreśliłterendziałalnościprzyszłegomuzeumjakoobszarTatriPodtatrzaorazprzedmiotjegozainteresowańkolek-cjonerskichobejmującyzbioryprzyrodnicze,etnograficzneorazbiblioteczno-archiwalne.Jednakjużwpierwszychlatachistnieniamuzeum–opróczgromadzeniazbiorów–rozpoczętodziałalnośćnarzeczochronyzabytków,zwłaszczadrewniane-gobudownictwapodhalańskiego. Poodzyskaniuniepodległości,zchwiląobjęciaMuzeumTatrzańskiegoprzezJuliuszaZborowskiego,problematykęochronyprzyrodyorazzabytkówtraktowanojużnarównizdziałalnościąmuzealną.Takwięcdyrektorzaangażowałsięwkonkretnezadaniakonserwatorskie–opiekęnadstarymcmentarzemnaPęksowymBrzyzku(w1931roku),przejęcienarzeczSkarbuPaństwadworuMoniakówwZubrzycyGórnej(w1937roku),remontkapliczkiśw.św.AndrzejaŚwieradaiBenedyktaStoisławaprzyul.Kościeliskiej(w1938roku).Działaniatepodejmowałprzyścisłejwspółpracyzkonser-watoremkrakowskiegookręguwojewódzkiego–BogdanemTreterem. PoIIwojnieświatowej,wnowejrzeczywistościgeo-politycznej,udałosięutrzymaćtenprofilMuzeum.JuliuszZborowskirozpocząłw1951rokuścisłąwspółpracęzWoje-wódzkimKonserwatoremZabytkówwKrakowie,drHannąPieńkowską.Naprzełomielatczterdziestychipięćdziesiątych,przywspółudzialeMuzeumTatrzańskiego,wyremontowanokilkaobiektówprzyul.Kościeliskiej(starykościółekparafialnyorazpięćzagród),chałupęSabałynaKrzeptówkach,willę„PodJedlami”naKozińcuorazdwórMoniakówwZubrzy-cyGórnej,wktóregootoczeniuzapoczątkowanobudowęOrawskiegoParkuEtnograficznego.DyrektorbyłteżgorącymzwolennikiemPodhalańskiegoParkuEtnograficznego,któregoorganizacjąMuzeumzajmowałosięodpołowylatpięćdziesią-

62

��tych,niestetybezrezultatu.DziękistaraniomZborowskiegootwartonatomiastdwiefiliemuzealne:wchałupie„Tea”przyBulwarachSłowackiego,wktórejprezentowanozbioryludo-znawczeSzymańskich(1952rok)orazwkamienicy„Opolanka”przyul.Tetmajera,gdzieudostępnionopamiątkipoKorneluMakuszyńskim(rok1966,jużpojegośmierci). Wlatach1965–1975MuzeumTatrzańskieprzeżywałoregres.Jednakdoświadczeniauzyskanepodczaswspółpracysłużbkonserwatorskichzplacówkąkierowanąprzezdyrekto-raZborowskiegoznalazłyodzwierciedleniewopracowanymnapoczątkulatsiedemdziesiątychprzezHannęPieńkowskąnowatorskimprogramiekonserwatorskimochronykrajobrazukulturowegowsiimałychmiasteczek.Pojawiłasięwnimidea„muzeumprzestrzennego”rozumianazarównojakoformaochronyzabytkówin situ(„wmiejscu”)przywspółudzialemuzeówregionalnych,jakiefektswoistej,rozproszonejeks-pozycjizabytkówarchitekturyibudownictwawnaturalnymotoczeniuitlekrajobrazowym.Istotnąrolęmiałyodgrywaćfiliemuzealneorganizowanewnajcenniejszychobiektachmiejscowości.Poszczególne„zabytkowestrukturyprzestrzen-ne”,tj.zabytkiwrazzotoczeniembliższymidalszym,łączyćmiały„niebieskieszlakizabytków”. Reformaadministracyjnakrajuw1975rokuuniemożliwiłarealizacjęprogramuochronyzabytkówdrHannyPieńkow-skiej.PolskiePodtatrzeznalazłosięwobrębiewojewództwanowosądeckiego.CzęśćplanuochronydotyczącąPodtatrzazaczęłorealizowaćod1976rokuMuzeumTatrzańskiezinicjatywynowegodyrektora,TadeuszaSzczepanka.W1977rokuMuzeumzostałopełnomocnikiemWojewódzkie-goKonserwatoraZabytkówwNowymSączu,przejmującnie-którejegokompetencjenaterenieTatrPolskichiPodtatrza.Wlatach1978–1979wyremontowanozagrodęBafiiwChochołowie,chałupęGąsienicówSobczakówwZakopa-nemprzyDrodzedoRojówichałupęSabaływZakopanemnaKrzeptówkach,otwierającwnichfiliemuzealne.Takrozpo-czętorealizacjękoncepcji„muzeumprzestrzennego”,któraotworzyłanowemożliwościochronyzabytkówikrajobrazukulturowegonaPodtatrzu.Wciąguniespełna20latMu-zeumTatrzańskiewyremontowałokilkanaściezabytkowychbudynków,urządzającwnichekspozycjemuzealne.Ponadtoprzeprowadzonoremontylubpartycypowanowichkosztachwieluinnychzabytkowychobiektów,niebędącychwłasnościąMuzeum(m.in.szałasównapolanachtatrzańskich).

WlatachdziewięćdziesiątychXXwieku,wokresiedziałal-nościdyrektorTeresyJabłońskiej,nastąpiłazmianastrukturyorganizacyjnejMuzeumspowodowanagłównieprzemiana-miustrojowymi,acozatymidzie,zmianamiworganizacjiochronyzabytkówwPolsce.ObecnieMuzeumTatrzańskiemapięćfiliiwZakopanem(gmachgłównyprzyul.Krupówki10,MuzeumKornelaMakuszyńskiegowwilli„Opolanka”przyul.Tetmajera15,GalerięKulczyckichprzyDrodzenaKoziniec8,GalerięHasiorawleżakownihotelu„Warszawian-

63

�6ka”przyul.Jagiellońskiej18b,MuzeumStyluZakopiańskiegoim.S.Witkiewiczawwilli„Koliba”przyul.Kościeliskiej18)orazczterynaPodhaluipolskimSpiszu–MuzeumPowstaniaChochołowskie-gowchałupieBafiiwChochołowie,MuzeumKulturySzlacheckiejwdworzeLisickichiTetmajerówwŁopusznejwrazzekspozycjąetnograficznąwchałupie

KlamerusóworazMuzeumKulturyLudowejSpiszazekspozycjamiwCzarnejGórzeorazJurgowie. W2008rokuprzeprowadzonoremontimodernizacjęchałupyGą-sienicówSobczakówprzyDrodzedoRojów,adaptującjąnaceleekspozycjimuzealnejpoświęconejkorzeniomstyluzakopiańskiegoorazrozpoczętoremont

willi„Oksza”przyul.Zamoyskiego,wktórejplanowanejestzałożenieGale-riisztukiXIXiXXwieku. OpróczdziałalnościmuzealnejikonserwatorskiejMuzeumTatrzańskieprowadzipromocjęregionu(przyroda,etnografia,sztuka,historia,sportyzimowe)poprzezorganizowanieróż-norodnychwystaw,lekcjimuzealnych,konferencjiorazsympozjównaukowychipopularnonaukowych.

Ważniejsza literatura JabłońskaT.,MoździerzZ.:Muzeum Tatrzań-

skie – muzeum przestrzenne. Informator o ochronie zabytków Podtatrza,Zakopa-

ne1986.JabłońskaT.,MoździerzZ.:W zgodzie z natu-

rą, historią i duchem czasu. (O ochronie zabytków na Podtatrzu).„RocznikPodha-lański”T.4:1987,s.357–396.

MoździerzZ.:Niebieskim szlakiem zabytków „muzeum przestrzennego”,Zakopane2001.

MoździerzZ.:Od skansenu do muzeum prze-strzennego. O roli Muzeum Tatrzańskiego w ochronie zabytków Podtatrza[w:]Skan-seny po latach – założenia a realizacja,red.Brylak-ZałuskaM.iDługoszM.,NowySącz1996,s.69–82.

MoździerzZ.:Powstanie i rozwój myśli konserwatorskiej w działalności Muzeum Tatrzańskiego,„RocznikPodhalański”

T.9:2003,s.221–280.SzczepanekT.:Muzeologiczna ochrona kraj-

obrazu kulturowego na Podhalu, Spiszu i Orawie,„RocznikPodhalański”T.2:

1979,s.5–15.SzczepanekT.:Muzealnictwo skansenowskie

na Podhalu[w:]Muzea skansenowskie w Polsce, Poznań1979,s.162–170.

64

�7Chałupa Gąsieniców Sobczaków w Zakopanem Zagrodęzłożonązjednoizbowejchałupybudynkugos-podarczegoodstronyzachodniejwybudowałok.roku1830JoachimGąsienicaSobczak.PrawdopodobniewpołowieXIXwiekuJanGąsienicaSobczak„Johym”dostawiłdrugąizbę,aok.1870rokurozbudowałchałupę,dostawiającodtyłudrugitrakt–złożonyzkomory,sieniiizby,aodfrontuga-nek.Obecnyadres:DrogadoRojów6. Dziejechałupyzwiązanesązlosamiznanegopodhalańskie-goartystyrzeźbiarzaStanisławaGąsienicySobczaka„Jochyma”.W1975rokuobiektzakupiłoodjegospadkobiercówMuzeumTatrzańskiezprzeznaczeniemnamieszkaniesłużbowe.Wlatach1978–1979przeprowadzonoremontimodernizacjębudynku,wktórympozakończeniupracurządzonoekspozycjępoświę-conątwórczościStanisławaGąsienicySobczaka„Jochyma”.W1981roku,pomodernizacjiiadaptacjibudynkunamiesz-kaniesłużbowe,zamieszkałwnimówczesnydyrektorMuzeum–TadeuszSzczepanek.Wlatachpóźniejszychprzeprowadzanoremontybieżące(wlatach1992i2001). W2008rokuprzeprowadzonazostałagruntownamoder-nizacjaobiektuwramachprojektuUrzęduMarszałkowskiego.Budynekadaptowanonacelemuzealne,m.in.zakładającekspozycyjneoświetlenie,stawiającpiecew„izbieczarnej”(kuchennyzkapą)i„białej”(rekonstrukcjamalowanegopiecaz„Chaty”Dembowskich)orazdostosowującpodjazddopo-trzebniepełnosprawnych).Ekspozycjamuzealnamaukazywać„korzenie”styluzakopiańskiegopoprzezprezentacjęwnętrzaetnograficznegozczasówStanisławaWitkiewiczaw„izbieczarnej”iwnętrzakolekcjonerskiegow„izbiebiałej”(kolekcjapodhalańskiejsztukiludowejzezbiorówDembowskich).Otwarcieekspozycjiprzewidzianejestnarok2009.

Zagroda Bafii w Chochołowie nr 75 (Muzeum Powstania Chochołowskiego) WieśChochołów,zaliczanajeszczedoSkalnegoPod-hala,położonajestnaprawymbrzeguCzarnegoDunajcapomiędzywzgórzamipółnocno-zachodniejczęściPasmaGubałowskiego.Powstaniewsizwiązanejestznazwiskiemjejzałożyciela,BartłomiejaKluskiChochołowskiego,któremu–wuznaniuzasługwczasiewyprawwojennychnaMoskwę–królStefanBatorynadałdziedzicznesołtystwo.Najbardziejznanymfaktemzhistoriiwsijestpowstaniechochołowskie,którewybuchłow1846roku,dwalataprzedWiosnąLudów.

DziejezagrodyBafiiwpisanesąpośredniowhistoriępowstaniachochołowskiego,nazywanegogwarowoporu-seństwem.Epizodtenzwiązanybyłzrewolucjąkrakowską,planowanąjakoczęśćpowstaniaogólnonarodowego,aprzy-gotowywanąwGalicjiprzezEdwardaDembowskiego,LeonaMazurkiewicza,MikołajaKańskiegoiJulianaMaciejaGoslara.Organizatoramipowstaniachochołowskiegobyli:organista–JanKantyAndrusikiewicz,wikarymiejscowejparafii–ks.LeopoldKmietowiczorazwikaryparafiiporonińskiej–ks.Mi-

65

��chałGłowacki„Świętopełk”.Powstaniewybuchłowsobotę21lutegoitrwałopraktyczniedwadni.WponiedziałekwzmocnionesiłyAustriakówstłumiłypowstanie,brutalnieobchodzącsięzjegouczestnikami. MuzeumPowstaniaChochołowskie-gomieścisięwzagrodzieBafii(nr75),naprzeciwkościoła.Chałupaustawionajestnietypowo,bofrontem–anieszczytem–dodrogi.Jestto„klasycznachałupapodhalańska”,tj.posiadającądwieizby–„białą”i„czarną”–roz-dzielonesienią.Budynekgospodarczyzamykazagrodęodstronypółnocno-zachodniejiskładasięzjaty,boiskaistajni.HistoriazagrodysięgakońcaXVIIIwieku,oczyminformujenapisnasosrębie:

„R.B.P.J.Ch.T.Z.iin.Atendombyłbudowanypierwszyrazw1798aprzebudowanyR.188910Maja”.

Zheblowanysosrąbzpierwotnejchałupywbudowanyzostałwpółnocnąścianęszczytowąidodzisiajrozpoznaćmożnananimzarysgwiazdy-rozety,datę„1798”orazinneelementyorna-mentalne.Wedługtradycjirodzinnejprzebudowapolegałanawymianieizby„białej”,którąwrazzkomorąprzywie-zionozNędzówki.Wtejformiechałupadotrwaładoczasówwspółczesnychniemalbezzmian. W1978rokuMuzeumTatrzańskieprzeprowadziłoremontkonserwatorskibudynku,wktórymurządzonoMuzeumPowstaniaChochołowskiego.Szopa

gospodarczazostaławyremontowanawlatach1984–1985.Wchałupie,w„izbieczarnej”,„białej”orazkomorze(urządzonychwstylupanującymwXIXwieku),natleekspozycjietnograficznejprezentowanajesthistorycznaczęśćwystawy,ukazującaprzebiegpowstania(„izbabiała”),atakżejegoprzyczyny(„izbaczarna”)inastępstwa(komora).Wsieniwisitablica-kartuszzkalenda-riumchochołowskimibrońużywanapodczasdziałańzbrojnych.TamteżokolicznościowapłaskorzeźbaZ.Mi-chalikaorazobrazynaszkleBronisławaBednarza.

Ważniejsza literaturaDarowskiJ.,HalickiE.,ŻurowskiS.:Muzeum

Powstania Chochołowskiego w Chochoło-wie–oddział Muzuem Tatrzańskiego im.

T. Chałubińskiego w Zakopanem. Przewod-nik,Zakopane-Chochołów1982.

Zagroda Sołtysów w Jurgowie nr 215 (Muzeum Kultury Ludowej Spisza) JurgówtowieśpołożonanaprawymbrzeguBiałkiiwjejdorzeczu,bliskogranicypolsko-słowackiej.PodobniejakTrybsz,zostałzałożonywXVIwiekunaprawiewołoskim.Pierwszaudoku-mentowanawzmiankaowsipochodziz1589roku.PrawdopodobniewwiekuXVIIIdotarlidowsiCyganie,którychpotomkowiemieszkajątudodziś. Donajcenniejszychzabytkówwewsinależydrewnianykościółparafialnypw.św.Sebastiana(zok.1670roku).Wewsizachowanajestjeszczeznacznaliczbazabytkówbudownictwaludowego–zagród,chałup,stajni,piwniczekitp.Obiektytedatowaćmożnanadrugąpoł.XIXwiekuorazpoczątekXXwieku.66

��

Sątobudynkizarównodrewniane,jakimurowane.Zawsią,nieopodalgranicypolsko-słowackiej,położonajestpolanaPodokólnez56szałasamipasterskimi. ZagrodaSołtysówpołożonajestwsamymśrodkuwsi,nawproststarejremizy,poprawejstroniedrogiprowadzącejdogranicy.Jestonadwubudynkowaoukładzieliniowym,zchałupąodfrontuzwróconąszczytemdodrogi.Budynkisąkonstrukcjizrębowej,przekrytewspólnymdachempółszczy-towym,krytymczęściowogontem(chałupa),aczęściowodranicami(budynekgospodarczy).Obiektzostałwybudowanyw1861roku,oczymświadczydatanasosrębie.Dotrwałdonaszychczasówwstanieniemalpierwotnym.Chałupaskładasięztrzechpomieszczeń–sieni,izbyikomory–wukładziepółtoratraktowym.Budynekgospodarczymieściwozownię,boisko,owczarnięorazstajnię. W1981rokuMuzeumTatrzańskiezakupiłozagrodę,awlatach1982–1985przeprowadziłojejremontkonserwator-ski.Wbudynkachurządzonoekspozycjęetnograficznąukazują-cąbiednegospodarstwospiskiezprzełomuXIXiXXwieku.Wdużymstopniuwykorzystanodotegoceluzachowaneorygi-nalnewyposażeniechałupyibudynkówgospodarczych.Wsienistoisąsiek,naczyniabednarskiezwiązanezpasterstwem:putnienawodę,konewki,rajtopki namlekoiinneprzedmiotypotrzebnewgospodarstwie.Skromnewyposażenieizbystanowipiec,któryniegdyśmiałotwartepalenisko,wzwiązkuzczympodczasgotowaniagarnki,stawianonażelaznychtrójnogach(tzw.drajfusach).Wewnętrzuznajdująsięnastępującemeble:

łóżko,półkananaczynia,ławyorazstół,nadktórymwisiałydawniejobrazynaszkle,zastąpionepóźniejoleodrukami.Naścianachwisząmakatkiizdobionefajansowenaczynia.Funkcjęszafypełniążerdkiwiszącenadłóżkiemikołopieca. Zabudowaniagospodarczetodrewutnia(tzw.jata),owczar-nia,boiskoistajnia.Przekrytesąwspólnymdachempobitymdranicami.Jata służyłazaskładdrewnaimiejsce,gdzieprze-chowywanognatki(sanki)oraznieużywanylatemsprzęttkacki.Naklepiskuboiskaodbywałasięmłockaprzypomocycepów.Tuwykonywanoteżniektórepracezwiązanezobróbkąlnu.

Ważniejsza literaturaKozakA.:Zagroda Sołtysów w Jurgowie. Przewodnik,Zakopane2001.

67

68

�0Zagroda Korkoszów w Czarnej Górze (Muzeum Kultury Ludowej Spisza) CzarnaGóratowieśpołożonanazboczachiszczycieCzar-nejGóry,składasięztrzechosiedli–PrzedGórą(odstronyJurgowa),Sołtystwo(naszczycie)orazZaGórą(odstronyTrybsza).PowstałaonaprawdopodobniepodkoniecXVIlubnapocz.XVIIwiekunaprawiewołoskim.DoCzarnejGórydotarlipodkoniecXVIIlubnapocz.XVIIIwiekuCyganie,którzyosiedlilisięwprzysiółkuBudzowskie(przydrodzedoJurgowa).Ichpotomkowiemieszkajątupodziśdzień.

Wewsizachowałasiędużaliczbazabytkowychzagród.Wprzeciwieństwiedotypowejzwartejzabudowywsispiskich(któradominujeweFrydmanie,Krempachach,NowejBiałejiTrybszu)wCzarnejGórzejestonarozproszona,azagrodysąprzeważniedrewniane.Icharchitekturawykazujelicznepodobieństwadobudownictwapodhalańskiego,coujawniasięzwłaszczawzastosowaniudachupółszczytowegoidekoracjiszczytów(słonecko,pazdur).69

70

�1 ZagrodaKorkoszówpołożonajestprzydrodzezTrybszadoJurgowa,wpobliżukościoła.Stanowiinteresują-cyprzykładrozwojuspiskiejzagrody,oddwubudynkowej(chałupaistajnia)–zkońcaXIXwieku–dowielobudyn-kowejzagrodyzabudowanejwliterę„U”(niepełnyokół)uformowanejostateczniewlatachtrzydziestychXXstulecia.Naj-starszebudynki,tj.chałupę(składającąsięzsieniiizby)orazstajnię,wybu-dowałpodkoniecXIXwiekuAlojzyChyżny.Onteż,popowrociezAmeryki,rozbudowałw1919rokucałązagrodę.Dochałupydostawiłodstronydrogi„wielkąizbę”zkomorą,adostajniboiskoiowczarnię.W1930rokuza-grodęzamieszkaliElżbietaiSebastianKorkoszowie.Oniteżprzeprowadziliwlatach30.kolejnąrozbudowęzagro-dy.Wzniesionowówczasdrugąstajnię(murowanązkamienia),atakżewozow-nięichlew.WdawnejstajniSebastianKorkoszwrazzsąsiademBartłomiejemChudaczkiemzbudowalipierwszywewsidrewnianykierat.Porazkolejnyprzebudowanodom(wmiejscukomorywzniesiono„izbępańską”,tzw.izbeckę).Prowadziłodoniejoddzielnewejścieprzezganek,któregobalustradaiszczytzostałyozdobionewycinanymwdescemotywem„buraka”. WlatachpięćdziesiątychKorkoszowiewrazzdziećmiprzenieślisiędoCzecho-słowacji,aopuszczonazagrodaulegałastopniowemuzniszczeniu.W1980rokurodzinaprzekazałazagrodęnarzeczSkarbuPaństwazmyśląoutworzeniuwniejmuzeumspiskiejkulturyludowej. Latem1981rokuMuzeumTatrzań-skieprzystąpiłodoremontukonserwa-torskiegozabudowań,któryukończonozimą1983roku.Wewnętrzachurzą-

dzonezostałomuzeumprzedstawiającebogategospodarstwospiskiezokresumiędzywojennego.Eksponatywchodzą-cewskładwyposażeniachałupyibudynkówgospodarczychzakupionezostaływCzarnejGórze.Donajciekaw-szychnależączęścistrojuludowego,wtymcharakterystyczny,spotykanytylkowCzarnejGórze,kapeluszdruż-biarski. Wciąglezmieniającejsięwsidrew-nianazagrodaKorkoszówjestmiejscem,gdziejeszczeżyjeodchodzącyjużwprzeszłośćświatchłopskiejkultury.

Ważniejsza literaturaJabłońskaT.,MoździerzZ.:Zagroda

Korkoszów w Czarnej Górze. Muzeum Kultury Ludowej Spisza. Odział Muzeum

Tatrzańskiego w Zakopanem,Zakopane1984[folder].

KozakA.:Zagroda Korkoszów w Czarnej Górze. Przewodnik,Zakopane2001.

71

72

�2Dwór w Łopusznej (Muzeum Kultury Szlacheckiej) ŁopusznatowieśpołożonawdoliniepotokuŁopuszanka,wciętejwpołudnio-westokiGorców,oraznadjegoujściemdoDunajca.Południowykraniecwsi

przecinaszosaNowyTarg–Krościenko.DolnaczęśćŁopusznejjestgęstozabu-dowana,górnanatomiasttorozrzuconeosiedla–ZarębekNiżni,ŚredniiWyżni. PoczątkiwsidatujesięnadrugąpołowęXIIIwieku.Dnia28lipca1364

rokuwieśzostałalokowananaprawieniemieckim.Wewsizachowanesąnielicznezabytkowezagrodyireliktyobiektówprzemysłowych.Donajcen-niejszychzabytkównależąkościółpw.ŚwiętejTrójcyiśw.AntoniegoOpataorazdwórLisickichiTetmajerów. DziejefolwarkuwŁopusznejmogąsięgaćXVIwieku,kiedytowieś„wuznaniuzasług”otrzymałpodobnoodkrólaStefanaBatoregoWalerianGrzywaPoradowski.NapoczątkuXVIIwiekuwłaścicielemwsibyłkasztelansądecki,HieronimPrzyłęcki.Badaniaarcheologicznewykazałyśladystarszejbudowliwmiejscuobecnegodworu,atakżepotwierdziłyprzypuszczeniaoobronnymcharakterzeogrodzeniakamiennego,którezachowałosięwefragmentachwokółpodwórzygospo-darczych.Częśćmurówzostaławyko-rzystanapóźniejjakościanyzewnętrznewozowniidwóchstajni. Dwórizachowanezabudowaniafol-warcznezwiązanesąznazwiskiemJanaPrusaLisickiegozLisicpodPawłowica-mi,któryw1721rokuwydzierżawiłŁo-pusznąodłowczegokoronnego,KasprazCieniaCieńskiego.Niewiadomo,jakiezabudowaniawzniósłonwobrębiedzisiejszegozespołu,wkażdymraziefolwarkporazpierwszyzaznaczonyzostałschematycznienamapieSeegerazlat1770–1772. BudowaobecnegodworuwiążesięznazwiskiemRomualdaLisickiego,najmłodszegosynaJanaiBarbaryzJanickich,uczestnikakonfederacjibarskiejw1768roku.Budynekwznie-sionook.1790roku.NaczaspowstaniabudowlizkońcemwiekuXVIIIwskazujeformaarchitektoniczna,znanazrysunkuStanisławaCerchy.Byłtotypowydwór

73

��polski,drewniany,zrębowy,odesko-wany,zgankiemifacjatkąofalistymbarokowymszczycieodfrontu,nakrytywysokim,gontowymdachem–łama-nympolskim.NajstarszydrukowanyopisdworuznajdujemywDzienniku podróży do TatrówSewerynaGoszczyńskiego.WtymczasiewŁopusznejgospodarzyłLeonPrzerwaTetmajerwrazzżoną,córkąRomualdaLisickiego,Ludwiką.PośmierciLeona(w1881roku)iLudwi-ki(w1889roku)dwórodziedziczyłaichcórkaKamila,którapoślubiłaKazimie-rzaLgockiego. W1892rokuLgoccywyremontowalidwór,zmieniającgruntowniejegowy-gląd.Zręboweścianyzostałygęstona-bitekołkami,anastępnieotynkowaneipobielone.Wprowadzonedrewniane,okrągłesłupy-kolumnymiałyodciążyćściany,przejmującciężarwysokiegołamanegodachu.Falistyszczytfacjatkinadgankiemzostałzastąpionytrój-kątnymzdobionymmotywamiwstyluszwajcarskim. Majątekpozostałwłasnościąrodzi-nyLgockichdo1949roku.Wtymżerokumajątekdworskiwrazzbudynka-mizostałprzejętyprzezSkarbPaństwaiprzekazanypaństwowemugospodar-stwurolnemu.Niewłaściwieużytkowa-neinieremontowanebudynkidwor-skiezaczęłyniszczeć.W1958rokuzinicjatywyHannyPieńkowskiejprze-prowadzonopierwszyremontkonser-watorskidworu,podczasktóregowmiejscetrójkątnegoszczytufacjatkiponowniewprowadzonofalisty,niemającyjednakuzasadnieniaprzypo-zostawieniutynkowanegoibielonegozrębu. Wmaju1978rokudwórwŁopusz-nejprzejęłoMuzeumTatrzańskie,które

74

��przeprowadziłojegoremontwlatach1978–1983.WłopuszańskimdworzeorganizowanejestMuzeumKulturySzlacheckiej.Dozwiedzaniaudostępnia-nesąwnętrzadworuorazkuchnia.PowschodniejstroniezespołudworskiegoustawionochałupęKlamerusów.

Chałupa Klamerusów Pozawschodniejstroniezabudowańdworskich,przydrodzedoŁopusznej,stoidrewnianachałupaKlamerusówprzeniesionatutajzcentrumwsi.W1980rokuMuzeumTatrzańskiezakupiłozabytkowydom,któryporoz-

biórcepostawionowmiejscudawnychzabudowańfolwarcznych(piekarnia,chałupakarbowego).Oznaczonynume-rem105budyneknależałdoroduKla-merusów.Wybudowałgow1887rokuJanKlamerus„Sowa”,copoświadczainskrypcjanasosrębiewdużejizbie. DomKlamerusówurządzonogłów-nieeksponatamizakupionymiwewsi.Składasięonzkilkudobrzewyposażo-nychpomieszczeń:sieni,kuchnizwanejizbecką,„dużejizby”orazpomieszczeńgospodarczych–strychuikomoryprzy-budowanejztyłudomu.

ZbigniewMoździerz

Ważniejsza literaturaWesołowskaM.: Chałupa Klamerusów w Łopusznej,Zakopane2002.MajkaM.:Zespół dworski w Łopusznej.

„MateriałyiSprawozdaniaKonserwator-skiewojewództwakrakowskiego”T.4:1971–72.

Moździerz Z.:Dwór w Łopusznej,Zakopane2007[folder].

ABSTRACT

Open‑air museum at the ‘Dr Tytus Chałubiński Tatra Museum‘ in ZakopaneZakopane,ul.Krupówki10,34-500Zakopanetel.:0182015205,0182012935,faks:0182063872www.muzeumtatrzanskie.com.pl,e-mail:biuro@muzeumtatrzanskie.pl

TheTatraMuseumwasestablishedin1888byAdolfScholtz.Practicallyimmediatelyaftertheinauguration,apartfromitsbasicactivities,theestablishmentdealtinthepreser-vationofhistoricalmonuments.Thistypeofactivitieswasdevelopedespe-ciallyintheinter-warperiod,whenthemanagerwasJuliuszZborowski(incooperationwithBogdanTreter,aconservatoroftheCracow’sdistrict),aswellasaftertheWorldWarTwo(incooperationwithdrHannaPienkowska,ConservatorofHistoricalMonumentsoftheCracow’sProvince).Thefruitofthetypicalmuseumandconserva-tionactivitiesisthe‘open-airmuseum’whichisauniqueexhibitionofhis-toricalmonumentsofarchitectureandbuildingspreservedintheirnaturalsurroundings.75

��ofStanisławGąsienicaSobczakaka ‘Jo-hyma‘,asculptorfromZakopane.TherearefourmuseumbranchesinPodhaleandinthePolishSpiszRegion. TheMuseumofGentryCultureinthemanoratŁopusznahasbeenar-rangedinthebuildingsrelatedtotheLisickiandTetmajerfamilies.Theoldeststructureisapargeted,woodenmanor,datingbacktocirca1790.Ofinter-estistheexhibitionarrangedintheKlamerusfamilycottage,ontheeasternsideofthemanorsection,whichshowssomeobjectscollectedinthevillage.ThemuseumofChocholowUprisingisarrangedintheBafiahomesteadatChocholow.Thehistoryofthecottagedatesbackto1798,butitstoday’sformcomesfrom1889,whenthecottagewasrebuilt. IntheKorkoszhomesteadatCzarnaGoraonemayseetheexhibitionofawealthypeasant’sfamilyfromtheinterwarperiod.ItisoneofthepartoftheMuseumofFolkCultureoftheSpiszregion.TheotherpartoftheMuseumsaidishousedinthehomesteadofSoltys–destitutecountrymen–atJurgow.

ZbigniewMoździerz

In2008,repairandupgradingworkswereperformedonthecottageoftheGąsienicaSobczakfamily,attheroadtoRojek,byadaptingthecottage

toamuseumexhibitiondedicatedtotheoriginsoftheZakopanestyle.Thehistoryofthecottagedatesbacktothe1830s,andislinkedtothename

76 77

�6 5. Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej

Muzeum – Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej34-484ZubrzycaGórnatel.:0182852709www.orawa.eu,e-mail:biuro@orawa.eu

Polska Orawa GórnaiDolnaOrawastanowiąwspólniehistorycznąkrainępołożonąniegdyśnapograniczupolsko-węgierskim,adzisiajpolsko-słowackim.NależącadoPolskiod1920rokuczęśćGórnejOrawy–położonanapołudniowychstokachBeskiduWysokiego(tj.PasmaBabiogórskiego),obejmującaczęśćKotlinyOrawsko-PodhalańskiejorazDziałówOrawskich,odpołudniowegozachodusięgającagranicypolsko-słowa-ckiej–nazywanajestwliteraturze(zwłaszczaturystycznej)PolskąOrawą.Wpółnocnejczęścikrainyłagodnyniewysoki

łańcuchgórzdominowanyjestprzezmasywBabiejGóry(1725mn.p.m.),zwanej„królowąBeskiduWysokiego”.Wczęścipołudniowejgóryprzechodząwłagodnepogórze.Wdolinachciągnąsięłańcuchamiwsieorawskiesporadyczniewychodzącepojedynczązabudowąwyżej,tworzącsamotniczeosiedla.CzęśćpołudniowąPolskiejOrawyzajmujątzw.Bory,tj.komplekstorfowiskzwanychtutaj„puściznami”.WXVIwiekugranicapomiędzyPolskąaWęgraminiebyładokład-nieustalonainicdziwnego,boterenydzisiejszejGórnejOrawypokrytebyłyjeszczepraborami.Wiadomotylko,żezaKazimierzaWielkiego–od1368roku–funkcjonowaławJabłoncekomoracelna,którastanowiłanatymobszarzenajdalejwysuniętypunktreprezentującypolskąadministra-cjękrólewską.JednakinicjatywaskolonizowaniatychziemwyszłaodpananaZamkuOrawskim–FranciszkaThurzona.Nasilenieakcjiprzypadłonadrugąpoł.XVIwiekuipoczątekXVIIwieku,kiedytopowstałyBukowina(w1567roku),Ja-błonka(w1575roku),Piekielnik,Podwilk,Orawka(wszystkiew1585roku),LipnicaMała(w1606roku),Chyżne(w1614roku)iLipnicaWielka(w1619roku).Kolonizacjaodbywała

78

�7sięnaprawiewołoskim,aosadnikamibylinajczęściejchłopipańszczyźnianizbieglizmajątkówpanówpolskich(m.in.Komorowskich,ZebrzydowskichczyOgińskich). ZubrzycaporazpierwszywzmiankowanajestwrejestrachpodatkowychPaństwaOrawskiegow1567rokuorazw1604roku.Jakosamodzielnawieś,ZubrzycaGórnazostaławyty-czonaw1614roku,apięćlatpóźniej,w1619roku,sporzą-dzonazostałaumowalokacyjnypomiędzyJerzymThurzonemasołtysem,AndrzejemMoniakiemisześciomaosadnikami,zgodniezktórąuzyskaliczaswolnyodpodatków„nazago-spodarowaniesię”,czylitzw.wolniznę(byłotoprzeważniedziewiętnaścielat). Niewielepóźniej,bojużnapoczątkuXVIIwieku,całąOrawęobjęłaakcjareformacjireligijnej(JerzyThurzoprze-szedłnaprotestantyzmw1610roku).FormalnyprzymuszestronyThurzonów(apóźniejThökölych)doprzechodzenianaprotestantyzmzaowocowałpowstawaniem,takżenaterenie

dzisiejszejPolskiejOrawy,zborówprotestanckich(m.in.wPodwilkuorazwJabłonce,zfiliąwLipnicyWielkiej).AkcjękontrreformacjiwspierałdwórcesarskiwWiedniu–doszłonawetdowalknatlereligijnym.Chłopigórnoorawscy,wdużejmierzepolskiegopochodzenia,opowiedzielisięzakatolicyzmem,tymsamymwspierająccesarza.Podwodząswoichsołtysówstawializbrojnyopórprzeciwko„panomzZamkówOrawskich”.Ośrodkiemakcjikontrreformacyjnejbyłwzniesionyok.połowyXVIIwiekukościółwOrawce. PozwycięstwiekatolicyzmunaGórnejOrawiecesarzLe-opoldIniezapomniałowspierającychgosołtysach,którychw1673rokuuwłaszczyłinobilitował.JednymznichbyłMateuszMoniak–sołtyszZubrzycyGórnej–któryniebawemwzniósłwewsidwór,któryprzetrwałdoobecnychczasów.W1937rokurodzeństwo–JoannaWilczkowaijejbrataSandorLattyak(AndrzejŁaciak),ostatnispadkobiercysołtysiejrodzi-nyMoniaków–przekazalidwórnarzeczSkarbuPaństwaRzeczypospolitejPolskiej.NamocyaktudarowiznySkarbPaństwastałsięwłaścicielemposesjiopowierzchniponad4ha,naktórejznajdowałsięzabytkowydwórwrazzbudyn-kamigospodarczymiorazotaczającyjeparkzimponującymstarodrzewiem.Wtestamencieofiarodawcynapisali:

Życzeniem naszym jest zabezpieczenie dla przyszłości starodawnego charakteru tego osiedla dworskiego w formie muzeum, w którym by znalazły pomieszczenie również ruchomości należące do rodziny z historią dworu i tej ziemi związane.

Historia parku etnograficznego OrawskiParkEtnograficznywZubrzycyGórnejpowstałdziękiwspomnianejdarowiźnie.Byłaonaefektemstarańówczesnegokonserwatorazabytkówokręgukrakowskiego–BogdanaTreteraorazdyrektoraMuzeumTatrzańskiegowZakopanem–JuliuszaZborowskiego.Jeszczejesienią1937rokuprzystąpionodorobótkonserwatorskich.Wymienionowówczasgontowepokryciedachowe.WybuchIIwojnyświato-wejuniemożliwiłkontynuacjęremontu.Wrokpojejzakończeniu,wlecie1946roku,udałosięrozpocząćpraceprzywymianiepodwalin,aleszybkozostałyoneprzerwane.DopieropięćlatpozakończeniuwojnystaraniemWojewódzkiegoKonserwatoraZabytkówwKrakowie–drHannyPieńkowskiej–remontzespołudworskiegowZubrzycyGórnejzostałwznowiony,adwalatapóźniejrozpoczętorealizacjęOrawskiegoParku

79

��Etnograficznego.HannaPieńkowskawspominałapolatach:…DyrektorZborowskikonsultowałwszystkiepraceprowadzonewtymzespoleodroku1950,jakrównieżbrałczynnyudziałwustaleniukoncepcjizor-ganizowanegotuprzezWojewódzkiegoKonserwatoraZabytkówpierwszegowkrajuwpełnidziałającegoParkuEtnograficznego[H.Pieńkowska:Juliusz Zborowski wobec konserwacji zabytków [w:]Zborowski Juliusz: Pisma podhalań-skie,Kraków1972,T.2,s.12]. OrganizacjaskansenunastąpiłajużpośmierciostatniejprzedstawicielkiroduMoniaków–JoannyWilczkowej,któranamocyaktudarowiznymiałazapewnionedożywotniezamieszkiwa-niewedworze.Zmarław1951roku,

niedoczekawszyzakończeniaremontuzniszczonegodworu.PojejśmierciużytkownikiemterenudworskiegoibudynkówzostałoPolskieTowarzy-stwoTurystyczno-Krajoznawcze–Od-działwZakopanem.Pozakończeniuremontudworuibudynkówgospodar-czych,wlatach1953–1954,przystąpio-nodoorganizacjiekspozycjimuzealnejorazbudowyskansenu.Pracetepo-wierzonoPodhalańskiejKomisjiOpiekinadZabytkami(SekcjiOddziałuPTTKwZakopanem).OpiekęmerytorycznąobjęłyHannaPieńkowskaorazWandaJostowa–kustoszMuzeumTatrzań-skiegoiczłonekPodhalańskiejKomisjiOpiekinadZabytkami.WspomagałjąniezmordowanyJuliuszZborowskiorazsporadycznieinnipracownicyMuzeumTatrzańskiego.Pouroczystymotwar-ciuskansenuw1955rokurozpoczętostaraniaopozyskiwanienajbardziejtypowychdlategoregionuzabytków.

80

81

��Zinwentaryzowanoiprzewiezionokilkachałupmieszkalnychcharakterystycznychdlaposzczególnychwsi,zakładyprzemy-słuludowegoiobiektytzw.małejarchitektury. DziękistaraniomHannyPieńkowskiejwsąsiedztwodworuMoniakówprzenoszonokolejneobiekty.W1957rokuposta-wionochałupęPaś-FilipkazJabłonki,w1959roku„czwórkę”zZubrzycyDolnej,wlatachsześćdziesiątychbudynkiprzemy-słowe(folusz,tartak,kuźnię).W1975rokuskansenrozrósłsięterytorialnieopobliskądwuhektarowąparcelę,naktórejstanęłakolejnachałupazwyżką.Dwalatapóźniej,w1977roku,wykupionopobliskie,niemalstuletniegospo-darstwozoryginalnymwyposażeniem(zagrodaMisińców).Wtymczasiespołecznymkustoszem,aodlistopada1973rokudyrektorem,byładrWandaJostowa. W1981rokuplacówkęobjęłaGrażynaHerzig-Wolska.Zajejkadencjiobjętoopiekąistniejącąod1967rokuIzbęRegionalnąwSidzinie,którazbiegiemlatrozrosłasiędonie-wielkiegoskansenu,októrymbędziemowapóźniej.Muzeumpodjęłowtymczasiestaraniaoochronędwóchobiektówin situ(„wmiejscu”)–zagrodyKowalczyka,którąwykupionow1983roku,orazzagrodyDuliba,któraniestetyspłonęław2001roku.W1984roku,nieopodalzagrodyMisińców,postawionodomŚwietlakaprzeniesionyzOchlipowa.Miałonbyćzaczątkiemniewielkiej„wioski”,którąplanowanowwid-łachCzarnegoPotokuiSyhica.WlatachdziewięćdziesiątychXXwiekuprzeniesiononawspomnianyterenchałupęJoannyMoniakzZubrzycyGórnej,anaprzełomieXXiXXIstuleciachałupęJanaCzarniaka,równieżzZubrzycyGórnej,orazdaw-nąszkołęzLipnicyWielkiej. Od2001rokuOrawskiParkEtnograficznydziałapodkie-runkiemEmiliiRutkowskiej.W2004rokuMuzeumpozyskałokolejnyobiekt–chałupęMirajazJabłonki,którawlipcutegożrokuzostałarozebranaizmagazynowananaterenieskansenu.Od2006rokuMuzeumrozbudowujesięwoparciuo„Projektzagospodarowaniaprzestrzennego”opracowanyprzezarch.ZygmuntaLewczuka.Poszerzonoterenskansenuoniespełna0,5haiprzystąpionodopracinwestycyjnych.PostawionozagrodęMirajaorazdwiebacówki,będącerekonstrukcjamiautentycznychobiektówzHaliŚmietanowejiChyżnego.RozebranotakżebudynekgospodarczySolawy,przeznaczonydopostawieniawnastępnymroku.OstatnimnabytkiemjestkościółzTokarnirozebranyw2007rokuizrekonstruowanywpobliżuzagrodyMisińców.

Dwór Moniaków GłównymobiekteminajcenniejszymzabytkiemMuzeumjestdwórMoniakówwrazzbudynkamigospodarczymi,któryobrazujeżyciedrobnejszlachty.Napodstawietradycjiro-dzinnejjegopoczątkimożnadatowaćnaostatniąćwierćXVIIwiekuiprawdopodobnieczasytepamiętazachodnieskrzydłobudynku.Skrzydłowschodniezostałowybudowanew1784roku,oczymzaświadczadatawyrzeźbionanapotężnymsosrębiewświetlicy. Architekturadworuposiadawieleelementówświadczą-cychozwiązkachformalnychzorawskimbudownictwem

82

ludowym,zwłaszczaznajbardziejtypowymjegoprzedstawi-cielem,którymjest„chałupazwyżką”.Coprawdacharakte-rystycznagaleryjka-pięterko,tzw.przedwysce,niewystępujenacałejdługościelewacjifrontowej,aletylkowobujejnarożnikach,jednaknawiązanietojestoczywiste.DwórMo-niakówjestbudynkiemościanachkonstrukcjizrębowejbezzewnętrznegoodeskowania,czylijakbyznaczniepowiększonąchałupą.Zprzedwyscawiodądrzwidonieużytkowanych,nie-mieszkalnychkomór,zwanychwyżkami,którepełniłyrolępo-mieszczeńmagazynowych.Dachpraktycznieczterospadowypobityzostałgontem.Wjegofrontowejpołaciznajdująsiędymnikisłużącedoodprowadzaniadymu,dwórbowiem,costanowiojegounikatowości,przetrwałdoczasówwspółczes-nychjakokurny.Wejściefrontoweodstronypołudniowejoraztylneodstronypółnocnej–poprzeztypowedladawnegoorawskiegobudownictwaludowegołukoweodrzwia–prowa-dządosieni. Wnętrzedworu,zoryginalnymwystrojemiwyposa-żeniem,zachowałoklimatminionejepoki.Wewschodniejścianiesieniznajdująsięotwory(„czeluście”)dwóchpieców,któreogrzewająsąsiedniepomieszczeniamieszkalne.Belkisieniisąsiedniej„czarnejizby”–kuchni,doktórejwiodądrzwiznajdującesięwzachodniejścianiesieni,poczerniałyodsadzyidymuponiemaltrzechwiekachużytkowania. Wnętrze„czarnejizby”zaskakujeniecowysokoumiesz-czonympułapem,alemiałotozwiązekzkurnymsposobemodprowadzaniadymu.Rzeczywiście,wnarożuizbywybu-dowanopotężnychrozmiarówpiecpozbawionyprzewodówkominowych.Przedotworempiecananalepie,tojestcokolekamiennym,rozpalanootwarteognisko.Dymzpaleniskakrą-żyłpocałejizbie,tworząccharakterystycznąchmuręwgórnejjejczęści,powodującłzawienieiczęstowywołująckrztusze-nie–stądporuszaniesiępownętrzubyłobardzoutrudnione.Nastrychwydostawałsięonotworemzwanymwoźnicą wpowaleizbynadnalepąlubotwartymidrzwiamidosieni.Cokółnalepyłączyłsięzkamiennympiecemogrzewczym.Gdypłomieńogniskarozpalanegonanalepiegasł,wsuwanorozżarzonywęgieldrzewnywczeluśćpieca,zamykającotwórpłaskimkamieniem.Podobny,leczmniejszychrozmiarówpiecznajdujesięprzydrzwiachdosąsiedniejizby,świetnicy.Poczerniałeoddymuściany„czarnejizby”czyszczonoolejemlnianym,stądbłyszcząwciemnościachizbyswoistąpoliturą,którapodkreślaichczerwono-czarnykolor.83

61 Nabelkachumieszczonychwysokopodpowałąizbyukładanodrewnoprze-znaczonedosuszenia.Stądwwyposa-żeniuizbydrabina(któraumożliwiałaukładanieizdejmowaniedrewna)orazgnatek(klocsłużącydorąbania).Podpułapemzawieszanonakołkachpołciesłoninyiwiankikiełbas,którewędziłysięwdymiezbierającymsiępodpowa-łą.Oświetlenieizbystanowiłkaganeknapełnionyolejemlubtopionymma-słem,zoszczędnościjeden,ustawionywokienkupomiędzyizbączarnąaświet-nicą.„Izbaczarna”niemiałapodłogitylkoglinianąpolepę.Jedyniejedenna-rożnikbyłwydylowanyżerdziamizprze-znaczeniemdlamłodegoinwentarza,którytrzymanotuodzimydowczesnejwiosny.Potrzebnebyływięcjasła,wktórewkładanokarmędlazwierząt.W„izbieczarnej”gotowanonaotwar-tymogniskupożywieniedladomow-ników,ustawiającgarnkinadryfusach

(trójnogach),żebyzapobiecprzypalaniusiępotraw.Nadotwartymogniskiemwisiałnałańcuchulubnahakudrew-nianymkociołzgorącąwodą.Na„kamieniach”(żarnach)mielonoziarnonamąkę,wstępnietłuczonosóllubjęczmieńnakrupy,wmaśniczcerobionomasło,wwielkichkadziachkiszonokapustę. Z„czarnejizby”drzwiprowadządoświetnicy,wktórejpodłogawykonanazostałaztzw.fosztów.Świetnica w dwo-rzeMoniaków,jakkolwiekposiadaty-powoorawskiludowywystrój,niemniej–służącrodzinieszlacheckiej–zawierabogatszeniecoumeblowanieibrakw niej żerdekzodzieżącharakterystycz-nychdlachłopskichwnętrzmieszkal-nych.Głównymsprzętemizarazemelementemdekoracyjnymwtejizbiejestozdobnatrzyrzędowalistwa zawie-szonanaścianieszczytowejnawprostwejścia.Półkęzapełniagórądługirząd

prymitywnychobrazkówmalowanychnaszkleprzezanonimowychartystówwiejskich,poniżejustawionyjestrządtalerzy,częstoręczniemalowanych,apodnimiwisząnakołkachfajansoweiporcelanowekubki,tzw.siałki.Zmebliznajdującychsięwświetnicyzwracauwagęstółzdobionyintarsjowaniemotematycebiblijnej. Odmiennycharakterposiadająpomieszczeniawschodniegoskrzyd-ładworu.IchurządzenieodpowiadacharakterowiwnętrzXIX-wiecznychskromniejszychdworkówziemiańskich.

84 85

Salonik(świetlicę),najbardziejreprezen-tacyjnąizbędworu,wypełniająmeblewstyluBiedermeyeriLudwikaFilipa.Nakredensieustawiononiewielkizbiórporcelany.Wnętrzamieszkalneoświeca-nolampaminaftowymiiświecami.Zsalonikuniskiedrzwiodstronywschodniejprowadządodawnejkan-celariisołtysiej,adrugie,jużnormalnejwysokości–do„komnatki—alkierzyka”,gdziezamieszkiwałykobiety. Zachowanedawnebudynkigospodar-czeMoniaków,niecopóźniejszeoddworu(przełomXVIIIiXIXwieku),ustawioneodpółnocywnieregularnyczworobok,wykorzystanowceluprzedstawieniaróżnychdziałówgospodarkiorawskiej.Sątoowczarnia,chlewnia,szopaiwozownia.

Obiekty kultury ludowej Najliczniejsząwarstwęgórnooraw-skiegospołeczeństwatworzylichłopi–bogaci,średniozamożniibiedni.WnętrześredniozamożnegochłopaprzedstawiachałupaFranciszkaKotazZubrzycyGórnej,zbudowanaw1869roku,przeniesionadoskansenuw1969roku.Jestto„chałupazwyżką”.Posiadaonapiętrowąnadbudowę,wktórejmie-ścisięwyżka,awzdłużjejścianyfron-towejbiegnieprzedwysce,naktórymsuszonolenibieliznę.Budynekprze-krytyjestczterospadowymgontowymdachemposiadającymwefrontowejpołacidwadymniki(chałupa,podobniejakdwór,jestkurna).Łukoweodrzwiaidrzwiozdobionemotywemwscho-dzącegosłońcaprowadządosieniumieszczonejzboku(układśląsko-spi-ski).Zsienidrzwiprowadządo„czarnejizby”,którejwyposażenieprzypominaumeblowaniezdworuMoniaków,alezewzględunarozmiaryizbyjestznacznie

86

87

6�uboższe.Za„czarnąizbą”znajdujesięświetnica,wktórejstoisięłóżkozpościeląwniesionąprzezgospodynięwewianie.Nażerdkachwpobliżupiecazawieszanoświąteczneubranie.Naszczytowejścianieumieszczanolistwęzobrazamiiozdob-nymnaczyniem.Orawskiewnętrzamieszkalnewyposażonebyłygłówniewsprzętywłasnegowyrobu. StojącanaprawoodbramygłównejwiodącejdomuzeumdużachałupaDziubkazJabłonkistanowiprzykładdomostwabogategochłopa.Datowanana1839rok.Jesttorównież„chałupazwyżką”,oplaniedworkowym–sieńpośrodku,pojejlewejstronie„izbaczarna”,świetnica,alkierzikomory,poprawejdwienieopalaneizdebki.Domkrytyjestkijcokami,tj.częściowosłomąiczęściowogontem.Wewnętrzuekspozycjaweselnaukazującąwszelkiecharakterystycznecechyoraw-skiegowesela,czyliukładstołów,hierarchicznerozmieszcze-niegości,strójodświętnyOrawiaków. BliskodzwonnicystoizagrodaMożdżeniówzPodszklastanowiącaprzykładzagrodybiedniackiej.Naterenskan-senuzostałaprzeniesionaw1971roku.Budynektenłączyczęśćgospodarcząimieszkalnąpodjednymdachem.Częśćmieszkalnatojednasionka,kurna„czarnaizba”(którejwy-posażeniestanowiąnajkonieczniejszesprzęty)orazświetnica –malutkaizdebkaopalanazkuchni.Częśćgospodarczaskładasięzestajenkinajednąkrowę,szopyiwiaty. Domemzasobnym,świadczącymowysiłkuartystycz-nymwłożonymwjegowykonanie,jestchałupaPaś-FilipkazJabłonkistanowiącakolejnyprzykład„chałup”zwyżką”.Wybudowanaw1843roku,zawierajednakżeelementystarsze,jaksosrąbwalkierzuz1765roku.Naterenskansenuzostałaprzeniesionawroku1957.Zorganizowanotuekspozy-cjęprezentującądawnetkactwoorawskie.Wewnętrzudomu,zwyposażeniemzlatmiędzywojennych,stojątrzywarsztatytkackie,naktórychtkanopłótno,szmacianechodnikiisukno.Domspełniałfunkcjęwarsztatuprodukcyjnegoipomiesz-czeniamieszkalnego,więccenniejszeprzedmioty,np.pościelwyprawowącórki,przeniesionodosąsiedniej„komnatki”. WMuzeumprezentowanesątakżeczterychłopskiezakładyprzemysłowe:olejarniapochodzącazLipnicyMałej,kuźnia,tartakifolusz.Wolejarniwyrabianoolejzsiemienialnianego.Siemięlnianetłuczonowstępachnamiazgę,poczympodgrzewanojąwkociołku.Następniewkładanodolisicy(drewnianejprasy)iprzezuderzanietaranami(drewnia-nymimłotami),tłoczonoolej.Kuźniatomałybudyneczekna-

krytydachemzdużymokapemnadwieszonymnadwejściem.Wewnętrzuznajdujesięcharakterystycznypiec,wktórymmiechempodsycanoogień. Nadpotoczkiemustawionotartakifolusz.Wfoluszuzapomocągorącejwodyspilśnianosuknoprzeznaczonedowyrobuubrań.Tartakodznaczasięskomplikowanymme-chanizmemświadczącymowysokorozwiniętymzamyśletechnicznymkonstruktora.Wpobliżudworuznajdujesiępasiekazłożonaz13uli.Otaczająpłotekztyniorek–rodzajudranicdartychzżerdzi.Dointeresującychobiektównależy

88

6�teżdzwonnicadorozpędzaniachmurburzowychprzeniesionazprzysiółkaZimnaDziurawZubrzycyGórnej(za-branojązzagrodyKowalczyka,zktórejzabranoobiekt,apostawionoreplikę).Posadowionananiskiejpodmurówcemakonstrukcjęzrębowąiczęściowosłupowo-szkieletową.Ścianynachyloneskośniekuśrodkowiiszalowanesądeskami.Natejkonstrukcjiwspartonadbudowęzpółokrągłymiokienka-mi,wktórejznajdujesięXVII-wiecznydzwonek. Zapierwotnymterenemskansenu,wsąsiedztwiezachowanej„wmiejscu”zagrodyMisińców,ustawianokolej-neobiekty.Sątom.in.dwiezagrodywielobudynkowe.Jedna,zpobielanymibudynkamigospodarczymiwukładzie

jednorzędowym,przeniesionazostałazChyżnego.Obok,poprzeciwnejstro-niedrogi,zagrodatypu„L”zchałupąmieszkalnąz1859rokuzLipnicyMałej.Dwurzędowazagrodazzachowanymstarymsadem,ogródkiem,kuźniąiwolnostojącąpiwnicąwstokutozagrodarodzinyMisińców.ReprezentujetypbudownictwazprzełomuXIXiXXwieku,zcharakterystycznymdachemnaczółkowo-przyczółkowym.Wnętrzajużjednotraktowe,układasymetrycznyz„bezsieńizbą”.ZapotokiemustawionochałupęŚwietlakazpierwszejpoł.XXw.Obok,narozległejpolanie,stoiXIX-wiecznachałupazPiekielnikazwyżką,zaniązagrodajednobudynkowazZubrzycyGórnej.PoprzeciwnejstroniedrogistoidwubudynkowazagrodaCzarniaków

zZubrzycyGórnejzlattrzydziestychXXwieku.Budynekmieszkalnyigospo-darczyłączyszeroka,dwuskrzydłowabramapodgontowymzadaszeniem.WsąsiedztwieznajdujesiędrewnianaszkołazLipnicyWielkiejzprzełomuXIXiXXwieku,przeniesionawrazzczęściąautentycznegowyposażenia. Od2006rokuMuzeumrozbudowu-jesięwoparciuowspomniany„Projektzagospodarowaniaprzestrzennego”.NajegopodstawiepopółnocnejstronieterenupostawionozagrodęMirajaorazdwiebacówkibędącerekonstrukcjamiautentycznychobiektówzHaliŚmieta-nowejiChyżnego.WpobliżuzagrodyMisińców,pojejwschodniejstronie,stawianyjestobecniekościółzTokarni. WsumiewOrawskimParkuEtno-graficznym,opróczukładuprzestrzen-negodworuizabudowańgospodar-czych,wktórychobecnieznajdująsięmagazynyeksponatów,pokazano20ekspozycjiobrazującychżycieróżnychwarstwspołecznych(szlachta,chłopi:bogaci,średniozamożni,biedni)naOra-wienaprzestrzeniodXVIIIdoXXwiekuorazwiejskiezakładyprzemysłowe. OrganizatorzyMuzeumdążylidoprzedstawienianaterenieOrawskiegoParkuEtnograficznegocałokształtukulturytegoregionu,choćniewszystkieprzenoszoneobiektypochodziłyzterenuOrawy.Obokzabudowańdworskichznalazłysiętuchałupychłopskie(reprezentująceróżneczęściOrawy,charakterystyczneformyarchitektonicz-neorazwnętrzaukazującewyposażeniebiednychizamożnychrodzin),budynkizwiązanezgospodarkąrolno-hodow-laną,taktypowądlaOrawy,lamus,piwnicedoprzechowywaniapłodówrolnych,pasiekazciekawymitypami89

6�rowychdekoracji(„Ozdobyzbibuły”).PonadtoMuzeum„OrawskiParkEtnogra-ficznywZubrzycyGórnej”współpracujezwielomainstytucjamiwcelupromowa-niaizachowaniatradycjiikultury.

ZbigniewMoździerz

Ważniejsza literatura:JostowaW.:Muzeum–Orawski Park Etnogra-

ficzny w Zubrzycy Górnej.„Wierchy” R.44:1975[wyd.1976],s.227–229.JostowaW.:Muzeum Orawski Park Etno-

graficzny w Zubrzycy Górnej,Wyd.3poszerz.,ZubrzycaGórna1977.

JostowaW.:Orawski Park Etnograficzny. „Ma-teriałyiSprawozdaniaKonserwatorskiewojewództwakrakowskiego”,T.2:1969.

KlimekJ.:Projekt Parku Etnograficznego Ziemi Czorsztyńskiej.„MateriałyiSpra-

uli.Ponadtoprzeniesionotutakiewiej-skiezakładyprzemysłowezaspokajającepotrzebywsi,jak:tartak,folusz,kuźniaiolejarnia.Uzupełnieniestanowiłydwiekarczmy,którewżyciuwsiorawskiejodgrywałyniepośledniąrolęnietylkojakomiejscezabaw,aletakżejakocen-trumżyciaspołeczno-towarzyskiego. W2001rokuwnowejczęściskanse-nurozpoczętozajęciaedukacyjnewramachwiedzyoregionie.Sątotzw.MuzealneŚcieżkiEdukacyjne.Napoczą-tekwybranychzostałopięćnajbardziejdlategoregionucharakterystycznychtematów:malarstwonaszkle(„Mistrziuczeń”),produkcjapłótna(„Jaktozelnembyło”),pieczeniechleba(„Odziarnadochleba”),wykonywaniezabawek(„Orawskiezabawkiszmaciane”)ipapie-

wozdaniaKonserwatorskiewojewództwakrakowskiego”T.2:1969.

PieńkowskaH.:Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej. Z notatnika konserwa-

tora.„MateriałyiSprawozdaniaKonser-watorskiewojewództwakrakowskiego”,

T.2:1969.PilchJ.:Dwustulecie Dworu Moniaków. „Wierchy”R.53:1984[wyd.1988], s.254–255.PilchJ.:Zubrzyca Górna. Orawski Park

Etnograficzny Muzeum,Wyd.2,Kraków2001.

TreterB.:Dwór Moniaków w Zubrzycy Górnej –przyszłe orawskie muzeum regionalne.„Wierchy”R.16:1938,s.62–67.

ZborowskiJ.:Dworek Moniaków w Zubrzycy Górnej na Orawie własnością państwa.„Ziemia”R.27:1937,nr9–10,s.223.

90

66ABSTRACT

Museum – the Orawa Ethnographic Park at Zubrzyca Górna

34-484ZubrzycaGórnatel.:0182852709www.orawa.eu,e-mail:biuro@orawa.eu

TheOrawaEthnographicParkatZubrzycaGórnacametoexistinamanorhouseareaduetoadonationtotheTreasuryoftheRepublicofPoland,madebyJoannaWilczkowaandherbrother-SandorLattyak(akaAndrzejŁaciak),thelastheirsoftheMoniakfamily,formervillageleaders.Fiveyears

aftertheendoftheWorldWarTwo,themanorcomplexwassubjecttorepairworks,andupontheircompletiononebegantoarrangethemuseumexhibitionandtoerecttheopen-airethnographicalmuseum(1953–1954). TheMonialmanordatesbacktotheendofthe17th century(westernwing);itsextensiontookplacein1784(easternwing).Themanorinteriorwithoriginaldecorationandfurnishingshasmaintainedtheauraoftheolddays.VarioussectorsoftheOrawaregioneconomyareillustratedinthepreservedoldfarmbuildingsfromtheturnofthe18th and19thcenturies(sheepfold,pastry,shedandcoachhouse). In1957waserecteda‘cottagewithahaychamber’ofPaś-FilipekofJabłonka(1765,1843)tohouseanexhibitionofformerweavingindustryintheOrawaRegion.Theinte-riorofacottageofamoderatelyrichpeasantispresentedinanother‘‘cottagewithahaychamber’ofFranciszekKiotfromZubrzycaGórna,builtin1869andtransferredtothemuseumin1969.ThecottageofDziubekfromJabłonka,alsowithahaychamber,isanexemplaryhomesteadofarichpeasant.Itdatesbackto1839,andwastransferredtothemuseumareainthe1960s.ThehomesteadoftheMożdżenfamilyfromPodszklois,instead,anexampleofadestitutevillager’sdwellingtransferredtothemuseumin1971.Inthe1960s,therewereerectedsomeindustrialbuildings–afullery,asawmillandaforge.Theexhibitionhasbeencomplementedwithabelfryfordispersingstormclouds,andwithanapiary. In1975,theareaonwhichyetanother‘cottagewithhaychamber’hadoncebeenbuiltwasextended;twoyearsafter,thenearbyhomesteadoftheMisiniecfamilywithoriginalutensilswasboughtout.In1984,initsneighbor-hoodwasplacedŚwietlak’shouse,transferredfromOch-lipowo,inthe1990s–thecottageofJoannaMoniakfromZubrzycaGórna,ontheturnofthe10thand21stcenturies–thecottageofJanCzarniak(alsofromZubrzycaGórna),andeventually–theformerschoolfromLipnicaWielka. Intheyears2006–2008,therewerebuilttheMiraiahomesteadandtwoshepherd’shutswhicharereplicasoforiginalstructuresfromHalaŚmietanowa[CreamAlp]andChyżne.ThelatestassetisthechurchfromTokarnia,firsttakentopiecesandthenreconstructednearbythehomesteadoftheMisiniecfamily.

ZbigniewMoździerz

91

B. SKANSENY MAŁE

6� 1. Park Archeologiczny „Osada VI Oraczy” w BochniPark Archeologiczny „Osada VI Oraczy” przy Uzdrowisku Kopalni Soli Bochnia ul.Campi(obokSzybuCampi),32-700Bochniatel.:0146153636,0146153637www.osadabochnia.pl,e-mail:osada_oraczy@wp.pl

Parkarcheologicznyjestszczególnymrodzajemmuzeumnawolnympowietrzu.Tozałożenieprzestrzenne,wktórymwoparciuobadaniaiźródłaarcheologiczneodtwarzanesąkonstrukcjeizespołypradziejowe.Możemiećformęwier-nejrekonstrukcjikonkretnegozespołu,zzachowaniemjegopierwotnejlokalizacji,lubformęrekonstrukcjimodelowej,uwzględniającejobiektyzróżnychstanowiskitworzonejnanowymmiejscu. „OsadaVIOraczy”jestreplikąosadyzpierwszejpołowyXIIIwieku,pokazującąpoczątkiprzemysłusolnegowBochniiwczesnefazyosadniczemiasta.Jejbudowęrozpoczętow2007rokunaterenieUzdrowiskaKopalniSoliBochnia,natrzechhektarachwokółszybuCampi.NazwaParkupochodziodjednejzmiejscowościklasztoruCystersówwJędrzejowie, Villa VI Aratorum,wymienionejwdokumenciez1234roku.Parknawiązujedospecyficznegorodzajuosadocharakterzewiejsko-rzemieślniczym,znanychzterenówdzisiejszejBochnizokresuprzedlokacjąnaprawieniemieckimw1253roku.Jestmodelemosady,którejmieszkańcyzajmowalisięgłówniewydobyciemsoli,atakżeuprawąroślin,hodowląirzemiosłem. Prezentujecharakterystycznetechnikibudownictwaisposóbrozplanowaniawiejskiejosady.Odtworzonebudynki–drewniane,okonstrukcjizrębowejisumikowo-łątkowej,wyko-nanetechnikąplecionkowąorazziemianki–sąrozmieszczonewokółcentralnegoplacuowrzecionowatymkształcie,tworzącosadęowalnicową.Wśródnichznajdująsięchatyiwarsztaty,odpowiadającetypowymdlatamtegookresuzajęciomirze-miosłom–kuźnia,kletapowroźnicza,chatybednarza,tkaczki,oracza,zagrodygarncarza,zielarki,piwowara,atakżezagrodasołtysa,domysolowarów,budynkigospodarczeimagazynowe.Wnętrzamieszkalneiwarsztatysąwyposażonewpaleniska,kopienarzędzi,mebli,naczyńisprzętówcodziennegoużytku. Obokosadyodtworzonokomplekswarzelniczy,naktóryskładająsię:studniasolankowazżurawiem,systemryniendoprzelewaniasolanki,odstojnik,wieżawarzelniczazżelaznąpanwiąisuszarniąorazszybposzukiwawczysolikamiennej.Zespółzrekonstruowanonapodstawieznaleziskarcheologicz-nychzokolicWieliczki. GłównymzałożeniemiatrakcjąParkusąanimacjedaw-nychrzemiosłorazzajęćitechnikrolniczych,mającepokazać,jakmogłowyglądaćcodzienneżyciewczesnośredniowiecznejpodbocheńskiejosady.

Joanna Hołda

92

93

6�Ważniejsza literatura: Bochnia. Dzieje miasta i regionu,red.KirykF.,RutaZ.,Kraków1980FlaszaJ.,Bochnia. Przewodnik po mieście,Bochnia2005Polska.Dzieje cywilizacji i narodu,t.2,Monarchia Piastów 1039–1399,

red.DerwichM.,Wrocław2003JodłowskiA.,Archeologia o początkach warzelnictwa i górnictwa sol-

nego na terenie Bochni,RocznikBocheński,t.V,2001,s.57–63PiotrowiczJ.,Bochnia i jej pierwsi mieszkańcy w świetle przywileju

lokacyjnego z 1253 roku,RocznikBocheński,t.1,1993,s.63–70

ABSTRACTArcheological Park „Osada VI Oraczy” (Settlement VI of Plowmen)attheHealthSpaoftheBochniaSaltMineul.Campi(obokSzybuCampi),32-700Bochniatel.:0146153636,0146153637www.osadabochnia.pl,e-mail:osada_oraczy@wp.pl

The„OsadaVIOraczy”(SettlementVIofPlowmen)Ar-cheologicalPark{attheHealthSpaoftheBochniaSaltMine}isakindofopen-airmuseum.Thisisareconstructionofavillage-craftsmen’ssettlement,typicaloftoday’sBochniaattheturnofthe12thand13thcenturies.TheparkisarrangedaroundtheCampimineshaft;itillustratestheoriginsofsaltindustryinBochniaandearlyphasesofthesettlementinthetown.Therearereplicasofresidentialbuildingsandcrafts-men’sworkshops,typicaloftheearlymedievalperiod.

JoannaHołda94

95 96

70 2. Skansen w DobczycachSkansen w DobczycachczęśćMuzeumRegionalnegoPTTKim.WładysławaKowalskiegowDobczycachul.Podgórska1,32-410Dobczycetel.:0122711455

SkansenwDobczycach,będącyczęściąMuzeumRegional-negoPTTK,powstałw1968roku.Jestpołożonynadzalewemdobczyckimnaniewielkiejdziałceobokruinzamku.Tworzygoobecniesześćdrewnianychobiektów,reprezentującychXIX-wiecznebudownictwoludoweKrakowiakówzokolicDobczyciMyślenic.CzęśćbudynkówzostałaprzeniesionazterenówprzeznaczonychpodzalewnarzeceRabie. Zwyjątkiemkilkupomieszczeń,wnętrzabudynkówniezostałyodtworzone.Znajdująsięwnichekspozycjeetnogra-ficzneprezentującedawnesprzętygospodarskieinarzędziarolnicze,warsztatyrzemieślnicze,elementystrojupodkrakow-skiegoorazprzedmiotyzwiązanezobrzędamidorocznymiipogrzebowymi. Najciekawszyobiekttokarczma„Nazbóju”z1830rokuzKrzyszkowic.Drewniana,okonstrukcjizrębowej,bielona,

zczterospadowymdachemkrytymgontem.Wsieniznajdujesięekspozycjazwiązanam.in.zobrzędowościąświątBożegoNarodzeniaiWielkanocy.WalkierzuodtworzonoXIX-wiecznąsypialnięmieszczaninaBaradzisza,urządzonąwedługopisulustracyjnegoz1834roku.Wbogatowyposażonymwnętrzuznajdująsięzdobionesprzętyimeble,m.in.kredensgdań-ski,stółzrzeźbionyminogami,zegary,obrazyotematycereligijnej.Pokazanesątakżestrojedobczyckie.Wczarnejizbiezkurnympiecemodtworzonowystrójwiejskiejkuchni.Najejwyposażenieskładająsięmeble,m.in.rozkładanaławadospania,czyliszlaban,rzeźbioneławy,stółzpółkąnabuty,krakowskaskrzyniawiannamalowanawkwiaty.Zgromadzo-notudużąilośćsprzętówgospodarskichinaczyńsłużącychdoobróbkiziarnaiprzygotowaniapożywienia(m.in.żarna,dzieże,ręcznakiełbaśnica,żeleźniaki),praniaiprasowania(m.in.kijanki,dużymagielobciążonykamieniami).Wdawnejizbiebiałejzgromadzonobogatąkolekcjęrzemiosładobczy-ckiego.Wwydzielonychboksachznajdująsięposzczególnewarsztatywyposażonewnarzędzia,materiałydoobróbkiigotowewyroby–m.in.garbarskiikuśnierski,rymarski,kra-wiecki,szewski,tkacki,stolarski,wikliniarskiigarncarski. Dawnesprzętygospodarskieoraznarzędziarolniczeipszczelarskiesąprezentowanetakżewkurnikudworskim

97 98

71z1890roku,przeniesionymzmająt-kuGaikwBrzezowej.Budynek,którywcześniejpełniłrolędworskiegoserni-ka,jestzrębowy,piętrowyzzewnętrz-nymischodami,krytydwuspadowymdachem.Wdwóchbudynkachgospo-darczychprzerobionychdlapotrzebeks-pozycyjnychprezentowanesąróżnegotypuwozyisanie.Wspichlerzuz1863rokuzZagórzankołoŁapanowaurzą-dzonejestwnętrzewiejskiejkuźni. W2004rokunaterenieskansenuotwarto„domkultupochówkowego”zekspozycjąprzedmiotówzwiązanychzdawnymiobrzędamipogrzebowymi–m.in.dziewiętnastowiecznykarawan,katafalk,lichtarze,chorągwieżałobne.

JoannaHołda

Ważniejsza literatura:KowalskiW.:Dobczyce. Muzeum Regionalne

PTTK w zamku i skansenie. Przewodnik,Dobczyce2005

Monografia powiatu myślenickiego,T.2Kultura ludowa,WydawnictwoLitera-ckie,Kraków1970,redakcjanaukowaReinfussR.

ABSTRACT

Open‑air ethnographical museum in DobczycePartoftheWładysławKowalskiRegionalPTTK(PolishTouristcountry-Lovers’Association)MuseuminDobczyceul.Podgórska1,32-410Dobczycetel.:0122711455

Theopen-airethnographicalmuseuminDobczyce,whichisapartoftheWładysław Kowalski RegionalPTTK(PolishTouristcountry-Lovers’

Association)MuseuminDobczyce,wasestablishedin1968.ItissituatedontheDobczycelake,onasmallplotontheCastleHill.Itconsistsof6woodenstructureswhichillustrate19thcenturyfolkbuildingsofCracowiansfromtheareasofDobczyceandMyślenice.SomebuildingsweretransferredfromtheareaswhichweretobecomeinundationareasoftheRabaRiver.Thetraditionalinteriorwithde-corationshasnotbeenreconstructed.Suchaninteriorhousesethnographicalexhibitionsrelatednotonlytoformer

farmequipmentandtools,Dobczyceregioncraftsmen’sattributes,forgeequipment,folkcostumes,butalsotoannualandfuneralrites.Themostinterestingbuildingsarethe‘Nazboju’inn(1830)fromKrzyszykowicewitha19thbourgeoissleepingroomarrangedinthechamberhasbeenarranged,andadouble-deckedmanorchickenhouse(1890),transferredfromtheGaikestateinBrzezowa.Theexhibitionissupplementedwithauxi-liarystructuresandvegetableplots.

JoannaHołda

99 100

72 3. Zespół zabytkowego budownictwa drewnianego na Woli Justowskiej w Krakowie

Zespół zabytkowego budownictwa drewnianego na Woli Justowskiej w KrakowieKraków,WolaJustowska,ul.Cisowa(podopiekąrzymskokatolickiejparafiipodwezwaniemNajświętszejMaryiPanny–KrólowejPolskinaWoliJustowskiej,al.PanieńskichSkał18,30-225Kraków,tel.:0124252354,0126253333)

ZespółdrewnianegobudownictwanaWoliJustowskiej,zlokalizowanyuwejściadowąwozuSkałPanieńskich,tworząobecnietrzyzabytkoweobiektyprzeniesionewlatach1948–1995:karczmazPasiekiorazspichlerzezTrzyciążaiSoboniowic.Powstaniezespołu–miniskansenu–wiążesięzpodjętymipodkonieclatczterdziestychstaraniamioutworzenienaWoliJustowskiejparafiiiwybudowaniekoś-cioła.DecyzjąKomitetuBudowyKościoła,wskładktóregowchodziłm.in.prof.KarolEstreicher,w1948rokurozpoczę-topracezwiązaneztranslokacjądrewnianegogotyckiegokościołazKomorowic.Świątyniapodwezwaniemśw.JanaChrzciciela,wybudowananapoczątkuXVIwieku,byławspa-niałymprzykłademdrewnianegobudownictwakościelnegotypuśląsko-małopolskiego. Przeniesionykościół,podwezwaniemMatkiBożejKrólo-wejPolski,poświęconow1951rokuW1978rokubudynekzostałniemalcałkowiciezniszczonyprzezpożar.Wiernieod-tworzony,podkierunkiemarchitektaJanuszaGawora,spłonąłkolejnyrazw2002roku.Kościół,zktóregoocalałyjedyniefundamenty,zostałskreślonyzlistyzabytków. Wtymsamymczasiecokościół,stanęłaobokzabytkowakarczmazPasiekizprzełomuXVIIIiXIXwieku.Drewniana,okonstrukcjizrębowej,zfrontowympodcieniem,krytaczte-rospadowymgontowymdachemzpowiekowymilukarnami,przebudowanaw1821roku(datanabelcewsali).Od1954rokupełniłafunkcjeplebanii.

101 102

W1957rokuzespółpowiększonoospichlerzdworskiz1764rokuzTrzyciążakołoWolbromia.Drewniany,zrębowy,nakrytyczterospadowymgontowymdachemzdużymokapem. Jakoostatniobiekt,przeniesionow1995rokuspichlerzdworskizSoboniowiczpierwszejpołowyXIXwieku,drew-niany,okonstrukcjizrębowej,zczterospadowymgontowymdachemzpowiekami. Ideautworzeniaskansenubudownictwaludowegowoje-wództwakrakowskiegonaterenieWoliJustowskiejnarodziłasięjużwlatachdwudziestychXXwieku.JejgłównymtwórcąbyłSewerynUdziela.KościółzKomorowicitowarzyszącemudwabudynki,przeniesionewpobliżeSkałPanieńskichpo1948roku,miałystaćsięzaczątkiemskansenu.Wlatachsześćdziesiątychplanowanoposzerzeniezespołuookoło30zabytkowych,drewnianychobiektówzobszaruwojewódz-twakrakowskiegoiterenówsąsiednich.WostatnichlatachpowstałyprojektyprzekazaniaskansenunaWoliJustowskiejMuzeumEtnograficznemuwKrakowie.Obecniezespółnależydoparafii,aobiektyobjętesąnadzoremkonserwatorskim.

JoannaHołda

Ważniejsza literatura:EstreicherK.:Przeniesienie zabytku budownictwa drewnianego z Komorowic,„OchronaZabytków”T.4,1952,nr1,s.42–54EstreicherJrK.:Dziennik wypadków,T.2,1946–1960,Kraków2002

ABSTRACTComplex of historical wooden buildings at Wola JustowskaCracow,WolaJustowska,ul.Cisowa(IncareoftheParishBVM Queen of Poland atWolaJustowska,tel.0124252354)

Nowadays,thecomplexconsistsofthreehistoricalwoodenbuildings,transferredtoWolaJustowskaaftertheWorldWarTwo:anarcadeinnfromtheturnofthe18thand19thcenturiesfromPasiekabyCzernichow,twomanorgranaries(1764)fromTrzyciążandfromthe19thcenturyfromSoboniowice.Then,therewasalsoawoodenchurchfromthe16thcenturyfromKomorowicewhichburntdownin2002.Thecollectedbuildingsweretogiverisetoanopen-airethnographicalmuseumoffolkbuildingstypicaloftheCracowianProvince,whoseconstructionwasscheduledasearlyasinthe1920s.

JoannaHołda 103

7� 4. Muzeum Kultury Ludowej w SidzinieMuzeum Kultury Ludowej w Sidzinie34-236Sidzina,tel.:0182852709

Zalążkiemskansenubyłaizbaregionalna,którapowsta-łazinspiracjiks.JózefaŚwistka.ZajegonamowąAdamLeśniak—późniejszydługoletnikustoszsidzińskiegomuzeum–gromadziłwlatachpięćdziesiątychXXwiekuzabytkoweprzedmioty,którewyszukiwałwSidziniewspólniezdziećmiodpoczywającymiwDomuWczasówDziecięcych.Zbiorypo-większałysięsukcesywnie.Próbapokazaniakolekcjizrodziłapomysłzorganizowaniamałegoskansenuskładającegosięzzabytkowychobiektówzachowanychjeszczewokolicznychprzysiółkachisąsiednichmiejscowościach. Początkiskansenusięgają1963rokuizwiązanebyłyzob-chodamiczterechsetnejrocznicypowstaniawsi.WtedytowprzysiółkuBinkówka,nadbrzegiemspływającegozestokówPolicypotokuCiśniawka,oddanodozwiedzaniazabytkowąchałupęBanasikówz1807roku,przeniesionątuzMałejSidzinki.Zrębowybudynek,wzniesionynawysokiejkamien-nejpodmurówce,podpiwniczony,nakrytygontowymdachemprzyczółkowo-naczółkowym,posiadatrzypomieszczeniarozdzieloneszerokąsienią–polewejstronie„izbęczarną”

(zwanąteżpiekarniąlubkuchnią),apoprawej„izbębiałą”(tzw.świetnicę),komoręoraztzw.wyskę(pomieszczenienastrychupełniącefunkcjęspichlerza).Chałupazostaławypo-sażonawtypowedlapierwszejpoł.XIXwiekumebleisprzętgospodarski(garnki,miski,odcedzarki,żarna,narzędziadoobróbkilnuiwełny,obrazy). W1967rokuodbyłosiętutajpierwszepowojennespot-kaniebyłychpartyzantówArmiiKrajowejzrejonuPolicyiBabiejGóry.Rokpóźniej,zinicjatywytwórcymuzeum–AdamaLeśniaka–otwartowjednymzzabytkowychobiektówIzbęPamięciNarodowej.W1971rokuprzeniesio-nonaBińkówkępiętrowyspichlerz,tzw.górkę,z1897roku,wktórymurządzonazostałaekspozycjapamiątekprzeka-zanychprzezkombatantówdokumentującaokreswalkzokupantempodczasIIwojnyświatowej(m.in.mundury,broń,fotografiezakcjipartyzanckichiegzemplarzeprasypodziemnejzczasówokupacjihitlerowskiej).

104

105

7� Kolejnymiobiektami,któreprzeniesionodosidzińskiegoskansenuwlatachosiemdziesiątych,są:XIX-wiecznakuźniazGórnejSidzinyzoryginalnymwyposażeniem,chałupaAnnyKoziołzeSpytkowicz1901roku(przeniesionaw1983roku;organizowanesątuwystawyispotkaniaokolicznościowe,m.in.miejscowegooddziałuZwiązkuPodhalan;urządzonoturównieżwystawęfotograficznąpoświęconąhistoriiSidziny)orazchałupawójtaMaja(Kostkowiaka)zSidzinyzdrugiejpoł.XVIIIwieku.Ostatnimnabytkiemskansenujestloretańskadzwonnicaz1937roku,przeniesionazSidziny-WielkiejPolany.

ZbigniewMoździerz

Ważniejsza literaturaLeśniakK.:Ocalić od zapomnienia. Dzieje Sidziny 1563–2006,Kraków

2006,s.278–284[rozdz.Muzeum regionalne–skansen].NazimH.,RaputaB.,KleszczS.:Kronika Sidziny (1123–2005),Kraków

2006.

ABSTRACT

Museum of Folk Culture in Sidzina34-236Sidzina,tel.:0182852709

Thisopen-airethnographicalmuseumdatesbackto1963,whenthefirststructure–thecottageoftheBanasikfamilyfromMalaSidzinka–wasplacedatBinkowka.Thereafter,thefollowingstructuresweretransferredtotheMuseumarea:thecottageofAnnaKoziolfromSpytkowice,agranary(theso-called‘gorka’),aforge,avillageadministrator’scottageandaLorettobelfry.

ZbigniewMoździerz

106

107

76 5. Skansen w ZawoiSkansen im. Józefa Żaka w Zawoi‑Markowych Rówienkach34-223Zawoja-MarkoweRówienki,tel.:0601167967OddziałPTTKZiemiBabiogórskiejim.prof.WaleregoGoetlawSuchejBeskidzkiej,tel.:0388743670

SkansenwZawoi-MarkowychRówienkach(oddziałPTTKZiemiBabiogórskiejim.prof.WaleregoGoetlawSuchejBeskidzkiej)prezentujedrewnianebudownictwogóralibabiogórskich,czyliBabiogórców.ToetnograficznagrupagóraliBeskidówZachodnich,zamieszkującychwdolinierzekiSkawicyijejdopływów,upółnocnychpodnóżypasmaBabiejGóry.NatereniezamkniętympasmemJałowieckim,masywem

BabiejGóryipasmemPolicyorazrzekąSkawąodBystrejdoMakowaPodhalańskiego,wytworzyłsięcharakterystycznytypbudownictwabeskidzkiego,szczególniewewsiachZawo-jaiSkawica. Budynki,jaknacałejgóralszczyźnie,byłydrewniane,zrębowe,owysokichdachachkrytychpierwotniedranicami,późniejgontem.Przyszalowanychszczytachdachówdwu-spadowych,dolnakrawędźdesekbyłaozdobniewycinanairzeźbiona.Wzdłużścianyfrontowejbiegłrodzajkamiennegolubdrewnianegopomostu,tzw.pogródka.Częśćmieszkalnaistajniamieściłysiępodjednymdachem.Dlabudynkówgospodarczychtypowebyłyosobnostojącepiwnicewstoku,wykonanezłamanegokamieniapolnego,częstonakrytedrewnianymzadaszeniem. PomysłodawcąiinicjatoremutworzeniaskansenubyłJózefŻak,prezesOddziałuPTTKZiemiBabiogórskiejwSuchejBeskidzkiej.Budowęrozpoczętow1973roku.

108

77SkansenposadowionoupodnóżaBabiejGóry,nadziałcezakupionejodFranciszkaKudziwrazzeznajdującąsiętamdrewnianąchałupąz1900roku.Obecnieskansenzajmujepowierzchnię43arówiliczysześćobiektówprzenie-sionychzewsiZawoja.Sątobudynkimieszkalne,gospodarcze,rzemieślni-czeimałaarchitektura,stanowiąceprzykładybudownictwababiogórskie-gozXIXipoczątkówXXwieku.Ichrozmieszczenienawiązujedozabudowyprzysiółkawiejskiego,położonegonastokugórskim,charakterystycznejdlawsipółnocnychstokówBabiejGóry. Najciekawszyobiekttokurnachałupazlat1802–1815,przeniesionazprzysiółkaBudzonie,należącadoFranciszkaSłopiaka.Domnaniskiejpodmurówce,zpogródkąwyłożonąkamiennymiblokami,jestzbudowanyzdrewnaświerkowegoijodłowego,szparymiędzybelkamiutykanemchemiwylepianeglinąsąmalowanenaniebiesko.Dachdwuspadowy,krytygontem,wzdłużokapudrewnianarynnazawieszonanadrewnianych,samorod-nychpodporach.Podjednymdachemmieścisięczęśćmieszkalnaistajnia,oddzieloneprzelotowymboiskiem.Mieszkanie,oukładzieamfiladowym,składasięzbiałejizby,czarnejizby,czylipiekarni,iprzylegającejzbokusienizwejściemdopiekarni.Wnętrzechałupyzostałowyposażonewmeb-le,sprzętyiprzedmiotycodziennegoużytku,częściowopochodząceztegoobiektu.Naboiskuzgromadzonosprzę-tygospodarskieinarzędziasłużącedopractuwykonywanych,np.młockicepami,obróbkidrewna,kręceniapo-wrozów,obróbkilnuiwełny.Wpiekarnizdymnympiecemzpłaskichkamieni

polepionychgliną,znajdująsięprostemeble–drewnianaława,podktórązbudowanoklatkęnamałezwierzęta,listwanatalerze,łyżnik,szafkidoprze-chowywanianaczyń.Nanichglinianeidrewnianenaczyniaisprzętygospo-darskiepotrzebnewkuchni.Naśrodkuizbywejściedoniewielkiej,podręcznejpiwniczki,głównienanabiał.Izbabiała,doktórejwchodzisięzboiska,pełniłafunkcjęsypialnigospodarzyimiejscareprezentacyjnego,wktórymprzyjmowanogości.Ogrzewanapiecemgrzewczympołączonymzpaleniskiemwpiekarni.Stojątudrewnianemeble–łóżko,kołyska,ławaistółzornamen-temrytymnablacie,skrzyniaipóźniej-szaodniejszafanaodzież.Naścianachrzędemwisząoleodrukiiświęteobrazy.Stajnianiematradycyjnegowyposaże-nia–urządzonowniejekspozycjęludo-wycholeodrukówiobrazówotematycereligijnej. Kuźniaz1906roku,zZawoiprzy-siółekPrzysłop,zostałaprzeniesiona

doskansenuw1998roku.Tobudynekdrewniany,zrębowy,zdwuspadowymdachemkrytymdachówką,zszerokimokapemnadścianąfrontową,bezkomi-na.Wewnątrzznajdujesiępaleniskozblokówpiaskowcaizastępującamiechdmuchawanapędzanakołem.Ścianawokółpaleniskajestpokrytawapiennązaprawą.Odtworzonotuwyposażeniewarsztatukowalskiegozpodstawowyminarzędziamiorazwyrobami. Ostatnimobiektemprzeniesionymdoskansenujestpiwnicaznadbudowa-nymdrewnianymspichlerzemz1891rokuzZawoi,przysiółekBartyzele.Toprzykładwolnostojącejpiwnicytypo-wejdlabudownictwagospodarczegoztegoterenu.Murowanaczęść,zkoleb-kowymsklepieniem,jestusytuowanawstokuiwykonanazłamanegokamie-niapolnegospajanegogliniano-wapien-nązaprawą;wsypwścianiebocznej.W1909rokunadpiwnicąnadbudowa-nodrewnianyspichlerz.Budynekokonstrukcjizrębowej,szerokofronto-

109

7�wy,nakrytydwuspadowymgontowymdachem.Nadwieszaneszczytysąoszalowane,adolnakrawędźdesekozdobniewy-cinana.Wzdłużścianyfrontowejbiegniewyłożonadrewnempogródka.Wewnętrzuspichlerzaznajdująsiętrzyoryginalnesąsiekinazboże. Pozostałedwabudynkimieszkalne,przyzachowaniuoryginalnejformyzewnętrznej,pełniąfunkcjeużytkowe.ChałupaKudzizostałaprzeznaczonanasiedzibęCentralnegoOśrodkaTurystykiGórskiejzKrakowa(KTG),StacjęBadawcząorazMuzeumTurystykiGórskiej.Wtrzechizbachprzygo-towanoekspozycjepoświęconeprzewodnictwuwpolskichKarpatach. DomStefanaGancarczykaz1910roku,przeniesionyzZawoi-MarkowychRówienek,poprzebudowiewnętrzsłużyjakobazaturystyczna. Naterenieskansenuznajdujesiętakżekapliczkazka-miennąfigurąMatkiBożejpochodzącązcmentarzawSuchejBeskidzkiej.Jestwspółczesnąrekonstrukcją,któraformą

nawiązujedoczęstychnatymtereniekapliczekprzydrożnych.Wykonanazdrewna,zzadaszeniemnamiotowympobitymgontem,wspartymnaczterechrzeźbionychsłupach.

JoannaHołda

Ważniejsza literatura:Skansen im. Józefa Żaka w Zawoi-Markowe Rówienki,„GdydotejBa-

biejGóryprzyjdziesz...”,T.3,WydawnictwoOddziałuPTTKZiemiBabiogórskiej1993.

KutrzebiankaA.:Budownictwo ludowe w Zawoi, WydawnictwaMuze-umEtnograficznegowKrakowie,Kraków1931.

ABSTRACT

Józef Żak open‑air ethnographical museum at Zawoja‑Markowe Rówienki

34-223Zawoja-MarkoweRówienkitel.:601167967branchoftheprof.Walery GoetelPTTK(PolishTouristcountry-Lovers’Association)MuseumoftheBabiaGoraLandatSuchaBeskidzkatel.:0388743670

Theopen-airethnographicalmuseumatZawoja-Mar-koweRówienki,establishedin1973,presentstraditionalbuildingsofBabiogorcy(BabiaGoraregioninhabitants).ThisethnographicalgroupofhighlandersdwellonthenorthernslopesoftheBabiaGorarangeinthevalleyoftheSkawicaRiveranditstributaries.Nowadays,themuseumhas6build-ingstransferredfromthesettlementsnearbythevillageofZawoja.Thoseareresidential,farmandcraftsmen’sbuildingsaswellasauxiliarystructuresfromtheturnofthe19th and 20thcenturies.Theirlayoutisrelatedtothedevelopmenttypicalofahamletsituatedonamountainslope.Theinteriordecorationwithoriginalfurniture,utensilsandtoolswasre-constructedinthreestructures,namelyinacottagewithoutachimney(1802–1815),inaforgeandinagranaryaddedonastonycella.Thein situcottageofFranciszekKudzia(1900)housestheseatoftheCentralCentreofHillwalkingLoversfromCracowandtheMuseumofHillwalking.ThehouseofStefanGancarczyk(1910),afterthecompletionofadapta-tionworksonitsinterior,operatesastouristfacilities.

JoannaHołda

110

C. WYBRANE PUNKTY SKANSENOWSKIE

�0 1. ChochołówZabudowa wsi Chochołów Chochołówstanowiunikalnywskalieuropejskiejrezerwatbudownictwaludowegoiobjętyjestkompleksowąochronąkonserwatorską.Wieśozabudowietzw.ulicówkiposiada103obiekty–zagrody,chałupy,budynkigospodarcze–wpisanedorejestruzabytków.Najczęściejspotykanymukłademzagro-dyjestwChochołowietzw.„L-ka”,złożonazchałupyustawio-

nejprzeważnieszczytemdodrogi(frontemnapołudnie)orazbudynkugospodarczegoodzachodulubwschodu(wzależno-ściodtego,poktórejstroniedrogizagrodajestzlokalizowa-na).Chałupy,podobniejakprzyul.KościeliskiejwZakopanem,zregułyoklasycznymukładziepomieszczeń(izba„biała”i„czarna”podwóchstronachsieni).Większośćbudynkówobecniemagankiodfrontu,rozbudowaneczęstowpiętrowąwerandę.ZabytkowazabudowaChochołowapochodzigłówniezdrugiejpołowyXIXwieku.WobiektachzpoczątkuXXstuleciaspotkaćmożnawyraźnewpływystyluzakopiańskiego,główniewdekoracjibalustrad,zdobionychrytemwklęsłym–motywamiroślinnymiigeome-trycznymi. Zrębychałupchochołowskich,niezależnieodwieku,przypominająbarwąświeżedrewno,zewzględunacorocz-neichszorowanie–przedWielkanocą.Owiekuświadczyzszorowanapowierzchniapłazów(belekzrębowych)orazsczerniałeodstaroścideskiszczytów.Donajstarszych,zpierwszejpoł.XIXwieku,należyzagrodaBlaszyńskich(nr4).Wbudynkumieściłosiędoniedawnarodzinnemuzeum,wktórymzgromadzonom.in.pamiątkipoks.WojciechuBlaszyńskim,fundatorzemurowanegokościołaparafialnegopw.św.Jacka(obecnieprzekazanedokościo-ła).InnymciekawymobiektemjestchałupaAndrzejaKoisa(nr24)wzniesionawpołowieXIXstulecia,którąwedługprzekazówzbudowanozjednegopniajodły(tzw.„chałupazjednejjedli”).JesttoprzykładnajstarszegonaPodhalubudynkumieszkalnegojednoizbowegozsienią,określanegowtypologiijako„chałupaździarska”. Interesującepodwzględemtypologicznymsąmurowanedworkiczarnodunajeckie.Sąonemurowane,ościanachtynko-wanych,przekryteczterospadowymidachamigontowymi.Odfrontuposiadajągankiodwuspadowychdaszkachwspartychnakamiennychkolumnach.Przypominająoneklasycystycznedworkiszlacheckie,alespełniająfunkcjętypowejchałupy.WChochołowiezachowałysiędwatakiedworki–nr95z1880rokuinr183,takżezdrugiejpoł.XIXwieku.

ZbigniewMoździerz

Ważniejsza literatura:RutkowskiT.:Problemy rewaloryzacji zabudowy wiejskiej na przykła-

dzie wsi Chochołów.„Człowiekiśrodowisko”1980[wyd.1981],nr1/2,s.163–188.

111

�1ABSTRACT

Housing development at the village of Chochołów ChochołówconstitutesauniquereserveoffolkbuildingsontheEuro-peanscale,andissubjecttoacompre-hensiveprotectionofaconservator.Thereare103structuresinthisvillagewithaso-calledcentralstreetlayout–homesteads,cottages,farmbuildings–enteredintheregisterofhistoricalbuildings.Themostcommonhomesteadlayoutistheso-called‘Lmodel’,consist-ingofacottage(usuallyplacedwithitspeakdirectedtowardsthestreet)withafarmbuildingerectedfromthewestortheeast.

ZbigniewMoździerz112

113

�2 2. Dwór w DołędzeMuzeum Dwór w DołędzeOddziałMuzeumOkręgowegowTarnowieDołęga10,32-821Zaborówtel.:0146715414www.muzeum.tarnow.pl,e-mail:dolega@muzeum.tarnow.pl

W1973rokuJadwigazWolskichTumidajska,ostatniawłaścicielkadworuwDołędze,przekazałaobiektnarzeczpaństwa.Dwórzostałudostępnionydozwiedzaniaw1981rokujakooddziałMuzeumOkręgowegowTarnowie. WybudowanywlatachczterdziestychXIXwiekuprzezTeofilaPikuzińskiegojestprzykłademtypowejwiejskiejrezy-dencjiszlacheckiej.Parterowy,drewniany,okonstrukcjizrębo-wej,ześcianamipokrytymipobielonymtynkiem.Założonynaplaniepodkowy,nakrytydwuspadowymgontowymdachem,odfrontumaganekopartynadwóchfilarach. DwórbyłświadkiemważnychwydarzeńhistorycznychXIXiXXwieku,m.in.rabacjichłopskiejz1846roku(zginąłwówczaspierwszywłaściciel),powstaniastyczniowego(w1863roku),ruchuoporupodczasokupacjihitlerowskiej.NaprzełomieXIXiXXwiekuwedworzegościlimłodopolscyartyścioraznaukowcykrakowscy,m.in.StanisławWyspiański,LucjanRydel,AdamAsnyk,prof.MichałSiedlecki. Wnętrzamuzeumpokazująwyposażenieśredniozamoż-negodworugalicyjskiegozdrugiejpołowyXIXwieku.Wefrontowejczęścibudynku,pełniącejfunkcjereprezentacyj-ne,urządzonosalon,wpokojuśrodkowym–jadalnię,dalejgabinet.Pomieszczeniazostaływyposażonewmeblewstylubiedermeier,secesyjnymieklektycznym.Zgromadzonotakżepamiątkipowłaścicielachmajątku,eksponatyzwiązanezrabacjąchłopskąipowstaniemstyczniowym,m.in.sztandarpowstańczy,czarnąbiżuterięorazobrazyautorstwam.in.młodegoStanisławaWyspiańskiego.Wskrzydlewschodnim,pierwotniemieszczącymsypialnie,urządzonopokójprof.MichałaSiedleckiego.Jegowyposażeniepochodziwcałościzkrakowskiegomieszkaniabadacza.Dalejodtworzonowy-strójkobiecejsypialni,urządzonejwstylusecesyjnym.Skrzyd-łozachodnie,pierwotnieprzeznaczonenakuchnię,obecniepełnifunkcjęzaplecza. Dwórjestotoczonyparkiemisadem,wktórymstoiokaza-łyspichlerzdworskizXIXwieku,przeniesionyw1982rokuzmajątkuSanguszkówwChyszowie.BudynekmawejśćwskładplanowanegoskansenuXIX-wiecznegobudownictwawiejskiegozterenuPowiślaDąbrowskiego.

JoannaHołda

Ważniejsza literatura:LeoA.:Dołęga „Nadwiślańskie Soplicowo”,Tarnów1984.KoniecznyW.:Dwór w Dołędze,informator,Tarnów1995.

114

��ABSTRACT

The Manor Museum at DołęgabranchoftheDistrictMuseuminTarnowDołęga10,32-821Zaborówtel.:0146715414www.muzeum.tarnow.pl,e-mail:dolega@muzeum.tarnow.pl ThemanoratDołegadatesbacktothe1sthalfofthe19thcentury,andconstitutesanexampleofatypical,gentry’sresidence.Itshistoryislinkedtohistoricalevents,foeexample,tothepeasants’rebellion(1846),pro-independenceactivitiesatthetimeoftheJanuaryUprising(1863)andtothepersonsofprofessorMichałSiedleckiandStanisławWyspiański. In1973,JadwigaTumidajska,thelastowner,donatedthemanortotheTreasuryonconditionitshouldbecomeamu-seum.TheinteriorshowsthefurnishingsofaGaliciamanorofamoderatelyrichownerfromthe2ndhalfofthe19thcentury.Themanorhostsconcertsofoldandclassicalmusicafewtimesayear.

JoannaHołda

115

116

117

�� 3. Wieś letnia na Polanie Podokólne w Jurgowie

„Wieś letnia” na Polanie Podokólne PolanaPodokólne(wstarszejlitera-turzetakżePodOkólnemlubPalenica)położonajestprzydrodzenaPodspady,nadgranicznympotokiemJaworowym,okołodwakilometryodJurgowa.Napolanieznajdujesię56szałasów,two-rzącychtrzypowiązanezesobągrupy. HistoriazespołusięgakońcaXIXwieku.WtedytonastąpiławTatrachJaworzyńskichkomasacjagruntówzwiązanazprzyłączeniemdóbrjawo-rzyńskichdoterenówłowieckichksięciaHohenlohego.Książęnabyłjew1879rokuodrodzinyHorvatówPalocsajówwceluutworzeniazwierzyńca,aściślejparkumyśliwskiego.Wskutektegotrzygminy–Jurgów,RzepiskaiCzarnaGóra

–utraciłyprawowypasunapołożonychtampastwiskach.Częśćpolanpozostałapokomasacjiprzygminach,awkilkuprzypadkachnastąpiłazamianapastwiskgórskichnapolaniarskie.GminieJurgówprzypadłapolanaPodokólneorazczęśćpolanpodJaworzyną.PolanaPodokólnezostałapodzielonanadziałki,naktóreposzczególnigospodarzeprzenieśliswojesopy i izbicezokoło90polanjaworzyń-skich.Takiewspólnezespołypasterskietoosobliwość„prawawęgierskiego”. SzałasynapolaniePodokólnetworzą,podobniejakzespółnaPolanieBiałyPotok,„wieśletnią”,zamieszkiwanąiużytkowanąodwiosnydojesieni.WśródzachowanychwTatrachinaPodtatrzutakichformosadniczychjesttonajwiększawieśletnia,liczącapoczątkowookoło100,aobecnie56szałasów,szopifenil.Sątobudynkiwy-sokozrębowe,wąskofrontoweiszeroko

frontowe.W1978rokuobiektywpisanezostałydorejestruzabytków.26najbar-dziejzniszczonychMuzeumTatrzańskiewyremontowałowlatach1980-1982.Wchwiliobecnejstantechnicznywieluobiektówjestponowniebardzozły,aniektóreadaptowanonaceleletnisko-we.Kilkalattemupowstałpomysł,żebyletniąwioskęwJurgowiezaadaptowaćkompleksowonapotrzebyturystów.Otakimzagospodarowaniuszałasówmyślispółka„Hawrań”,którązałożylijur-gowianiebudującykompleksnarciarski,którypowstajevis a visPolanyPodokól-ne.Liczą,żezpomocąfunduszyunijnychudaimsięzmodernizowaćszałasynakwaterydlaturystówinarciarzy.

ZbigniewMoździerz

Ważniejsza literatura:KrasińskaE.:Gospodarka pasterska na

Polskim Spiszu w 2. połowie XIX i w XX wieku.„RocznikMuzeumEtnograficzne-gowKrakowie”T.3,1968.

ABSTRACT

„Wieś letnia” [Summer village] at the Podokólne Polana [Glade] at Jurgow

PolanaPodokólne[PodkolneGlade]issituatedontheborderlineJaworowystream,about2kmoffJurgow.Onthegladeare56hutswhichcanbearrangedinthreeinterrelatedgroups.Thehistoryofthegroupdatesbacktothelate19thcentury,whentheenclo-suretookplaceintheJavorinaTatra-theJavorinalandswereincorporatedinthehuntinggroundsofHohenlohePrince.Thisgroupofhutsusedtobethelargest‘summervillage’inthePod-tatrze[sub-Tatra]region.

ZbigniewMoździerz118

��4. Spichlerz i celnica w NiedzicySpichlerz i celnIca w NiedzicyOddział Muzeum–ZespółZamkowywNiedzicy34-441Niedzicatel.:0182629489,0182629473,faks:0182629480e-mail:shsniedzica@wp.pl

Niedzica(500-540mn.p.m.,1846mieszkańców)towieś,którawzięłapoczątekprawdopodobniewdrugiejpoł.XIIIwieku,leżącawdoliniepotokuNiedziczanka,lokowanaprzezFrankazFarkaszowiecnaprawieniemieckim,na60łanach(30gospodarstw).Wzmiankowanaźródłowood1320rokuwkluczudunajeckimKokoszaBerzewiczego.Wieśzawdzięczaswasławęobronnemuzamkowiwęgierskiemupołożonemu2kmodjejcentrum,którywymienianyjestwdokumenciez1325rokupodnazwąDunajec.Wzamkutym,w1412roku,posłowiekrólapolskiegoWładysławaJagiełłyprzekazalipożyczkęposłomkrólaczeskiegoicesarzaniemieckiegoZygmuntaLuksemburskiego.ZastawemowejpożyczkibyłyLubowla,GniazdaiPodoliniecoraz13innychmiejscowości. ZamekniejestjedynymzabytkiemwNiedzicy.Naprawooddrogi,zastylowymogrodzeniem,stoiwotoczeniustarychdrzewbudynekdawnejcelnicy.Jesttozbudowanyzbaliobiektprzekrytyczterospadowymgontowymdachemman-sardowym.Wzniesionogowlatach1920-1925przydrodzeCzorsztyn–StaraWieśSpiska,uujściaNiedzicydoDunajca.Użytkowanybyłprzezsłużbygranicznedoczasuzmianyliniigranicznej,związanejzbudowązbiornikasromowieckiego.W1986rokuzostałprzeniesionynaobecnemiejsce. PoniżejcelnicystoispichlerzzkońcaXVIIIwieku,kiedyśnależącydofolwarkuzamkowego,jedynytegotypuzabytekzachowanynapolskimPodtatrzu.Mamurowanąpiwnicęidwukondygnacyjnączęśćdrewnianąokonstrukcjizrębowej,przekrytygontowymdachemczterospadowym.Dwadużepomieszczeniasłużyłydoprzechowywaniazboża.W1996rokuzaniedbanybudynekpoddanogruntownemuremontowi.Odczerwca1998rokuwspichlerzuczynnajeststaławystawaprezentującakulturęludowąSpisza,naktórejmożnaobejrzeć:rekonstrukcjęizbyspiskiejzsosrębemz1893roku,meble,przedmiotycodziennegoużytku,narzędzia,obrazy(m.in.Jaku-baWodziakazKacwina),stroje,atakżeciekawąkolekcjęze-

garówspiskichzXIXiXXwiekuorazkapliczekskrzynkowych.Eksponatypochodzązewsispiskich:Niedzicy,ŁapszWyżnychiNiżnych,Frydmana,Kacwina.Przedspichlerzemosadzonokrzyż,przeniesionywroku1998sprzedkościoławKacwinie. Spichlerzwchodziwskładzamkowegozespołumuzealnego.

119

�6Ważniejsza literatura:StępieńPiotrM.:Przeniesienie i adaptacja budynku dawnego Urzędu

Celnego w Niedzicy.„OchronaZabytków”1990,nr1,s.43–44.

ABSTRACT

The granary and the customs house at NiedzicaBranchoftheMuseum–theCastleComplexatNiedzica Onthesouthernpartoftheroadleadingtothecastle,beyondastylishfencing,issituatedtheformercustomshousesurroundedbyoldtrees.Thishouseismadeofbeamsandiscoveredwithamansard,hippedroof.In1986,thehousewastransferredtoitstoday’ssite. Belowthecustomshouseissituatedagranarywhichdatesbacktotheendofthe18thcentury,belongingoncetothecastlegrange,whichistheonlyhistoricalbuildingofthistypepreservedinthePolishPodtatrze(sub-TatraRegion].In1996,thebuildingwassubjecttorepairs,andsinceJune1998,ithasbeenhousingapermanentexhibitionwhichshowsthefolkcultureoftheSpiszRegion.

ZbigniewMoździerz 120

121

�75. Zagroda Felicji Curyłowej w ZalipiuZagroda Felicji Curyłowej w ZalipiuOddziałMuzeumOkręgowegowTarnowie33-263Zalipietel.:0146411912www.muzeum.tarnow.pl

Zalipie,wieśnaPowiśluDąbrowskim,słynącazcha-rakterystycznychornamentówkwiatowychmalowanychnaścianachbudynków,meblachinaczyniach,zostałoodkrytenapocz.XXwiekuprzezWładysławaHickela,któryjakopierw-szyzainteresowałsięzalipiańskimimalowankaminapapierze.WXIXwiekunazakopconychścianachdymnychchałupmalo-wanowapnemjasneplamy.Kiedyrozpowszechniłysiępiecezkominemiblachąkuchenną,plamyrozbudowanowprostemotywykwiatowe.Początkowomalowanewokółpieca,nadoknamiipodobrazami,zczasempokrywałycorazwiększepowierzchnie–całepieceiścianypomieszczeń,awkońcuteżzewnętrzneścianybudynkówmieszkalnychigospodar-

czych.Dziękizainteresowaniubadaczyiorganizowanymod1948rokukonkursom„MalowanaChata”,tradycyjnyzwyczajutrwaliłsięijestnadalkultywowany.MalowanewzoryznanesątakżewkilkuinnychwsiachPowiślaDąbrowskiego,jednakZalipiestanowidodziścentrumtegozjawiska.ZdobnictwemzajmujesięobecniekilkadziesiątkobietzZalipiaiokolicz-nychwsi,abudynkiwewsisąnadalzdobionebarwnymiornamentami. NajbardziejznanąmalarkązalipiańskąbyłaFelicjaCuryło-wa(1904–1974),jednazpierwszychuczestniczekkonkursów. Towłaśniewzagrodzienależącejdoartystkiutworzo-now1978rokuoddziałMuzeumOkręgowegowTarnowie.ZagrodatypowadlaregionuPowiślaDąbrowskiegoskładasięzbudynkumieszkalnego,oboryzchlewikiemidrewutniąorazstodoły(ześcianąszczytowąwyplatanązwikliny),naplanieliteryU.Zewnętrzneścianydomuistajnisąmalowanenabrązowoizdobioneregularnymornamentemwformiedrobnych,niebieskichkwiatków,wykonanymprzezCuryłową.Podobnywzórzdobistudnięibudędlapsa.Zachowanejestautentycznewyposażeniechałupy,zoryginalnymimeblami,

122

��naczyniami,sprzętamiinarzędziamirolniczymi,wycinankamiimalowankaminapapierzeorazelementamistrojuludowe-goipamiątkaminależącymidoartystki.Ścianyorazpiec,mebleinaczyniasąpokrytewielobarwnymornamentemkwiatowym. W1981rokunaterenzagrodyprzeniesionozinnejczęściwsidrewnianybudynekmieszkalnyzXIXwieku,wktórymplanowanejestodtworzeniewnętrzbiedniackiejchałupyzrejonuPowiślaDąbrowskiego.

JoannaHołda

Ważniejsza literatura:Komornicka-RościszewskaT.:Malowane domy na Powiślu Dąbrowskim.

Przewodnik po zagrodzie Felicji Curyłowej w Zalipiu,Tarnów1980.BartoszA.,BartoszA.:Kolorowe Zalipie,Tarnów2001.ReinfussR.:Felicja Curyłowa (1903-1974),„PolskaSztukaLudowa”,

1974,nr4,s.252.

ABSTRACT

The homestead of Felicja Curyło at ZalipieBranchoftheDistrictMuseuminTarnow33-263Zalipietel.:0146411912,0146411938www.muzeum.tarnow.pl

Zalipie,avillageinPowiśleDąbrowskie,isanexceptionalcentreoffolkartanddecorativecraft,famousforbuildings,interiorsandfurniturepaintedincolorfulflowerdecorations.Thistradition,whichdevelopedintheearly20thcentury,isstillpracticed. EveryyearatZalipieareheld‘Paintedcottage’contestswithparticipationofafewdozenorsowomenpaintersfromZalipieanditsneighborhood;villagebuildingsarestilldeco-ratedwithcolorfulornaments. ThehomesteadofFelicjaCuryłowa(1904-1974)washandedovertotheDistrictMuseuminTarnowin1978.Outsidewallsofthebuildingsaswellashouseinteriorsaredecoratedwithplantornaments,paintedbyMrsCuryło.Pre-servedaretheoriginalhousefurnishings-furniture,utensils,fixturesandfarmtools,partsoffolkcostumes,folkpapercutsandornamentspaintedonpaper.

JoannaHołda

123

124

II. PARAMUZEALNE ZESPOŁY SKANSENOWSKIE

�0 1. Osada Turystyczna CzorsztynOsada Turystyczna Czorsztyn(własnośćspółki„OsadaTurystycznaCzorsztyn”firmyAkva-TurSA)ul.Stylchyn1,34-440Kluszkowcetel.:0182650302,0182650323,faks:0182650355www.osada.czorsztyn.pl,e-mail:osada@czorsztyn.pl

PoczątkiOsadyTurystycznejCzorsztynwiążąsięzbudowązaporywodnejnaDunajcu.UsytuowananadbrzegiemJezioraCzorsztyńskiego,powstaławlatachdziewięćdziesiątychXXwiekujakoratowniczyrezerwatarchitektury.Przeniesionotukilkanaściezabytkowychbudynkówdrewnianychzterenówprzeznaczonychpodzalew–zpodhalańskichmiejscowościCzorsztyn,KluszkowceiManiowy.Utworzonodwazespoły:architekturywillowo-uzdrowiskowejizabudowywiejskiej.Kształtizewnętrznaformabudynkówzostałyzachowane,jednakwnętrzazaadaptowanonawspółczesnepomieszczeniahotelowe,konferencyjneigastronomiczne. WpierwszymzespoleznajdująsiędrewnianewillewstyluuzdrowiskowymzXIXipoczątkówXXwieku:TeofilaSanokaiJózefaGaloty,obiezKluszkowiec,orazLeopoldaSzperlingazCzorsztyna.ZCzorsztynapochodzitakżeXIX-wiecznydwórDrohojowskich,używanydawniejjakowillaletniskowa. Budownictwowiejskiereprezentująspichlerzezkamien-nymipiwnicamizpocz.XXwieku,zewsiManiowy,orazzagrodaJanaKrólczykazKluszkowiec.Zagroda,wybudowanaprzezwłaścicielaw1909roku,składasięzdymnejchału-py,stodołyzestajnią,oboryzchlewikiemisieczkarni.Jakojedynapełnifunkcjemuzealne.Znajdujesięwniejekspozycjaetnograficznaprezentującawnętrzepodhalańskiejchałupyzpocz.XXwieku.

2. Skansen w LaskowejPrywatny skansen Budownictwa Ludowego w Laskowej(właściciel:KrzysztofJędrzejek)Laskowa360(osiedleNadole),34-602Laskowatel.:0183333657www.laskowa.iap.pl,e-mail:krzysztof.jedrzejek@interia.pl

PrywatnyskansenwLaskowej,założonyprzezKrzysztofaJędrzejka,prezentujetradycyjnebudownictwo,rzemiosłoisztukęludowązewsipołożonychwdolinierzekiŁososiny.Nadużejdziałcewpobliżudomuwłaścicielazgromadzonezo-stałyzabytkowedrewnianebudynkigospodarczeiprzemysło-we,przeniesionezokolicznychmiejscowości.Wkilkuodtwo-rzonowyposażeniewarsztatówrzemieślniczych.Sątom.in.

125

126

�1

suszarniaiwędzarniazMichalczowej,spichlerzzKamionkiMałej,młynwodnyzeŻmiącej,kuźniazwyposażeniemzMichalczowej,spichlerzzDobrocieszazwarsztatemkołodzieja.Obokznajdujesięmurowanybudynekwystawienniczy,wzniesionynafundamentachstaregodomu.Mieszczącasięwnimekspozycjaetnograficznaobejmujeciekawekolekcjeskrzyńwiannych,dziewiętnastowiecznycholeodrukówotematycesakralnej,daw-nychprzedmiotówcodziennegoużytkuinarzędzirolniczychorazwarsztaty:stolarski,szewskiitkacki.

127

128 129

�2 3. „Polana Sosny” w NiedzicyZespół obiektów na „Polanie Sosny” w Niedzicy(własnośćZespołuElektrowniWodnychNiedzicaSA–CentrumTurystykiiRekreacjiwNiedzicy)ul.Kanada38,34-441Niedzica,tel.0182629403,0182629383www.niedzica.pl,e-mail:polana.sosny@niedzica.pl

Zespółrekreacyjny„PolanaSosny”,położonynaprawymbrzeguDunajca,kołozaporynaJeziorzeSromowieckim,jestwłasnościąZespołuElektrowniWodnychNiedzicaSA.Najegoterenieznajdująsiętrzyzabytkoweobiektyarchitektu-rydrewnianejzeSpiszaiPodhala.Sąto:przeniesionepodkonieclatdziewięćdziesiątychdwórszlacheckizGrywałduzXVIIlubXVIIIwieku,należącydorodzinyDziewolskich,idrewnianawillazpocz.XXwiekuzŁapszNiżnych.W2005rokupostawionoobiektwybudowanyzelementówdwóchdrewnianychbudynków–willizKiruwylotuDolinyKościeli-skiejimłynazCzarnegoDunajca.Wnętrzabudynkówzostałyzaadaptowanenaobiektyhoteloweigastronomiczne.

130

131

132

��4. Muzeum Pszczelarstwa w StróżachMuzeum Pszczelarstwa im. Bogdana Szymusikaprzy Gospodarstwie Pasiecznym „Sądecki Bartnik”A.i J. Kasztelewicz33-331Stróże235tel.:0184451882,faks:0184451872www.muzeum.bartnik.pl,e-mail:muzeum@bartnik.pl

Muzeum–skansenpszczelarstwazostałozałożonew2000rokuprzezAnnęiJanuszaKasztelewiczówprzyGospodarstwiePasiecznym„SądeckiBartnik”.PodstawęekspozycjistanowikolekcjazakupionaodBogdanaSzy-musika,znanegopszczelarzaitwórcyMuzeumHistoriiPszczelarstwaPolskiegowKrakowie.Obejmujeponad100ulioraznarzędziapszczelarskieijeststaleposzerzana.Różnetypyuli,odzwierciedlającerozwójtechnikpszczelar-skich,sąrozmieszczonenaekspozycjiplenerowej.Możnananiejzobaczyćulekłodowe,np.najstarsząwkolekcjikłodę

z1822rokunapięćrodzinpszczelich,tzw.„króla”,bez-denki,ulesłomiane,czylikószki,uledzwonoweiramkowe.Dużaczęśćkolekcjitoulezdobione–figuralne,wformiemonumentalnychrzeźbotematycezwiązanejzpszczelar-stwem(np.św.Ambroży,patronpszczelarzy)izpostaciamihistorycznymi(np.EmiliaPlater).AutoremwiększościznichjestBogdanSzymusik.Uzupełnienieekspozycjistanowiąrzeźbionetablice,przedstawiającescenyzhistoriibartni-ctwa.WdwóchbudynkachekspozycyjnychprezentowanesąnarzędziapszczelarskieisprzętpasiecznyzXIXiXXwieku,m.in.podkurzacze,miodarki,podkarmiaczki,naczyniadotopieniaiprasydowyciskaniawosku. Obokczęścimuzealnejurządzonoczęśćrekreacyjnązeks-pozycjąmonumentalnychrzeźbiulifiguralnych,wykonanychprzezartystówuczestniczącychworganizowanychtuplene-rach,zesklepikiemzproduktamipszczelimiiwydawnictwamiotematycepszczelarskiej,restauracją,zwierzyńcemiplacemzabawdladzieci„PszczelaWioska”.

JoannaHołda

133

134

135

��Działania samorządu województwa małopolskiego na rzecz zabytków architektury drewnianej w regionie TroskaozachowaniedlaprzyszłychpokoleńdziedzictwakulturowegoMałopolskiorazpracanadrozwojemprzestrzenikulturowejiwzbogacaniemśrodowiskakulturowegostanowiąjedenzpriorytetówdziałańsamorząduwojewództwamało-polskiego.Aktywnapolitykawtymzakresiejestszczególnieważnadlanaszegoregionucieszącegosięogromnymboga-ctwemspuściznykulturowej.Władzewojewództwaprzykładajądużąwagędozagadnieńochronyzabytkówiopiekinadnimi.ŚwiadectwemtegojestumieszczeniegłównychzałożeńpolitykiwobszarzedziedzictwaiprzestrzeniregionalnejwStrategii Roz-woju województwa małopolskiego na lata 2007–2013–podsta-wowymdokumencieprogramowymwojewództwamałopolskie-go.WStrategii pośródzałożeńprogramowychdużeznaczeniemaochronazabytkówarchitekturydrewnianej.Dokumenttenwprostokreśla,żerozwójmuzeówtypuskansenowskiegojestjednymzważniejszychzałożeńpolitykiwobszarzedziedzictwanarodowegoiprzestrzeniregionalnej. ZałożeniaprogramoweStrategiiznajdująswojerozwinię-cieiuszczegółowieniewwojewódzkimprogramieopiekinadzabytkami,przyjętymuchwałąsejmikuwojewództwapodnazwąWojewódzki Program Ochrony Dziedzictwa i Krajobrazu Kulturowego Małopolski.Programokreślapodstawoweceleimetodydziałaniawobszarzedziedzictwaiprzestrzenikul-turowej.Opracowującgo,władzewojewództwazrealizowałyobowiązeknałożonynanienamocyart.87ustawyzdnia23lipca2003r.oochroniezabytkówiopiecenadzabytkami,jednocześniewpisującsięwrealizacjęNarodowego Programu Kultury na lata 2006–2013. Wojewódzki Program Ochrony Dziedzictwa i Krajobrazu Kultu-rowego Małopolski zakładaprowadzenieaktywnychdziałańma-jącychnaceluzabezpieczenieistniejącychzabytkówarchitektu-rydrewnianejorazrozwójorganizacyjnyinstytucjipowołanychdoopiekinadnimi.Celestrategicznerealizowanesąprzedewszystkimpoprzezwdrażanieszerokozakrojonychprzedsięwzięćsłużącychochronienajcenniejszychobiektówdrewnianych. PodstawowymprojektemwtymzakresiejestutworzonynatereniewojewództwamałopolskiegoSzlak Architektury Drewnianej(SAD).Jesttojedenztrzechistniejącychnaterenienaszegokrajuszlakówkulturowychpoświęconycharchitek-turzedrewnianej.Podobneszlakiutworzonotakżenatereniewojewództwaśląskiegoipodkarpackiego.WMałopolsceSAD

liczy1500km,obejmując237zespołówarchitektonicznych,wtymczteryzabytkowekościółkiwpisanenalistęŚwiatowe-goDziedzictwaKulturalnegoUNESCO(wBinarowej,DębniePodhalańskim,LipnicyMurowanejiSękowej).Szlak Architektu-ry Drewnianejsłużyocaleniuodzapomnienianajcenniejszychdworków,skansenów,kapliczek,kościołówicerkwiiinnychzabytkówbudownictwadrewnianego.Obiektyteoznaczonesąspecjalnymitablicamiorazsukcesywnieudostępnianedozwie-dzania.Opróczpodejmowaniadziałańpromocyjnychwładzewojewództwawspierająrównieżożywieniedziałańpromocyj-nych,informacyjnychipodnoszącychdostępnośćobiektówzabytkowychznajdującychsięnaSzlaku Architektury Drew-nianej.Służyłytemum.in.dotacjeprzyznawaneprzezzarządwojewództwamałopolskiegowramachotwartegokonkursuofertnarealizacjęzadańwdziedzinieturystykipodnazwą„MałopolskaGościnna”.Naprzykładw2007rokuudzielonodotacjiwwysokości163000zł,coumożliwiłorealizacjęje-denastuprogramówzwiązanychzSAD.Równieżw2008rokuprzeznaczono550000złnarealizacjęzadania„OtwartySzlakArchitekturyDrewnianej”.RealizującatozadanieMałopolskaOrganizacjaTurystycznazaplanowałaprzeznaczyćprzyzna-neśrodkifinansowenaumieszczenienowychorazwymianęstarychtablicinformacyjnych,wykonanieulotekifolderu,udostępnienie30obiektówdozwiedzaniaorazorganizacjęfestiwalumuzycznego,konkursufotograficznegoiseminariumpoświęconegoperspektywomrozwojuSAD. Promocjizabytkówiedukacjinarzeczdziedzictwakultu-rowegoMałopolskisłużąrównieżorganizowaneoddziesię-ciu lat Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego.Wramachtegoprzedsięwzięciaprezentowanesąnajciekawszezabytkiregionu.Oprawędlaprzedstawianychzabytkówstanowiąróż-norodneimprezytowarzyszące,przyciągającecorokutłumyzwiedzających.WkażdejedycjiDniDziedzictwaprezentowanesąrównieżzabytkiarchitekturydrewnianej,zarówno„insitu”,jakiznajdującesięwmałopolskichskansenach.Projekttenwpisujesiędoskonalewrealizacjęinnegozcelówokreślonychwprogramie,jakimjestpodnoszenieświadomościdziedzictwakulturowego.Łącznie,wczasiewszystkichedycji,zaprezento-wano159zabytkowychobiektów.Instytucjekulturywoje-wództwamałopolskiegobiorąrównieżudziałwimprezachodbywającychsięwramachEuropejskich Dni Dziedzictwa. InnymprogramemsłużącymprzedewszystkimcelomedukacyjnymjestMuzeobranie.PrzedsięwzięcietoorganizujeMałopolskiInstytutKulturywKrakowiewspólniezmuzeamiiinnymiinstytucjamikultury,którezajmująsięożywianiem

��dziedzictwakulturalnego.Maononacelurozwijaniepotencjałuedukacyjnegomałopolskichmuzeóworazpromowanieideimu-zeumotwartego.WramachMuzeobraniawwybranychmuzeachorganizowanesąwarsztatyedukacyjne,pokazy,opowieści,gryzarównodlazorganizowanychgrupuczniów,jakidlaindywidu-alnychzwiedzających.Wmałopolskichskansenachorganizujesięrównieżlekcjemuzealnedladzieciimłodzieży.PrzykładowowskansenachwZubrzycyGórnejorazwWygiełzowiew2007rokuwzięłownichudziałpookoło7000uczestników. Wzałożeniachsamorząduwojewództwadziałanianarzeczochronydziedzictwakulturowegopowinnyłączyćsięzreali-zacjąpolitykiwinnychobszarachżyciaspołecznegoigospo-darczego.Służytemum.in.wdrażanynatereniewojewództwaprogram„Konserwator”,któryłączyzadaniazdziedzinyopiekinadzabytkamizpolitykąaktywizacjilokalnegorynkupracyorazochronyosóbdługotrwalebezrobotnychprzedwyklucze-niemspołecznym.Wramachprogramuwładzewojewództwaprzeznaczająśrodkifinansowenaczasowezatrudnieniebezro-botnychwformiepracinterwencyjnychbądźprzygotowaniaza-wodowegowinstytucjachkulturywojewództwamałopolskiegoorazuinnychpodmiotów(wgminachiorganizacjachpozarzą-dowych)mającychpodswojąopiekąobiektyzabytkowe.Wlatach2005–2007przeznaczononatencelłącznieponad6,5mlnzłotych,zatrudniającczasowo1275osóborazza-pewniającprzygotowaniezawodowe152osobom.Wwynikuprogramublisko200bezrobotnychosóbznalazłostałąpracę. ProwadzenieszerokozakrojonychdziałańwzakresieochronyipromocjidziedzictwakulturowegoumożliwiająwdużymstopniufunduszeUniiEuropejskiej.Wykorzystującteśrodki,samorządwojewództwamałopolskiegowsparłwieleprojektówsłużącychopiecenadzabytkamiarchitekturydrewnianej.Jednymzdziałańprowadzonychdziękidofi-nansowaniuwramachZintegrowanegoProgramuRozwojuRegionalnego2004–2006(ZPORR)byłainstalacjaurządzeńochronyprzeciwpożarowejiantywłamaniowejnajcenniej-szychzabytkówsakralnejarchitekturydrewnianej.Wramachprojektupodnazwą„Tarcza”,realizowanegoprzezarchidie-cezjękrakowską,udałosięwlatach2006–2007wyposażyć40zabytkówwodpowiednieinstalacje.Realizowanedziała-niabyływspieranerównieżprzezinnepodmioty:jednostkisamorządulokalnegozterenuwojewództwamałopolskiego,MałopolskiegoWojewódzkiegoKonserwatoraZabytkówiOśrodekOchronyZbiorówPublicznychwWarszawie.Finan-sowewsparciedlaprogramuzapewniłrównieżMinisterKultu-ryiDziedzictwaNarodowego.Województwomałopolskieze

swojejstronyudzieliłopomocyinformacyjnejidoradczejnaetapieinicjowaniaorazprzygotowywaniaprojektu. ZeśrodkówZPORRwspółfinansowanotakżeIetapbudowyMiasteczkaGalicyjskiegonaterenieSądeckiegoParkuEtnogra-ficznego,którydziękiMiasteczkumastaćsięjednązgłównychatrakcjiturystycznychnaSzlaku Architektury Drew-nianej.PodstawowymcelembudowyMiasteczkaGalicyjskiegojeststworzeniesprzyjającychwarunkówdlarozwojusystemuochronyipromocjidziedzictwakulturowegoorazregionalnegoprzemysłuturystycznegojakonowoczesnegoikonkurencyj-negoelementugospodarkiregionalnej,atakżestworzenienowych,stałychmiejscpracy.DrugietapbudowyMiasteczka,któryzakładazrekonstruowaniekolejnychbudynków,mabyćzakończonyw2009rokuiwedługopracowanychwnioskówbędziewspółfinansowanyześrodkówMałopolskiegoRegional-negoProgramuOperacyjnego2007–2013(MRPO).WokresiewcześniejszymwSądeckimParkuEtnograficznymwybudowanotakżetzw.Sektor Kolonistów Józefińskich,sfinansowanyczęścio-woześrodkówprzyznanychwramachInicjatywyWspólnotowejInterregIIIA.WramachMRPOplanujesięrozbudowęOraw-skiegoParkuEtnograficznegowZubrzycyGórnej.ZeśrodkówfinansowychpochodzącychzFunduszyEuropejskichbyćmożezostanieteżsfinansowanamodernizacjaobiektówarchitektu-rydrewnianejnależącychdoMuzeumTatrzańskiegoim.draTytusaChałubińskiegowZakopanem.ObamuzeaprzygotowałyprojektyinwestycyjnezwnioskamioprzyznaniedotacjiwramachMRPO2007–2013. Opiekanadnajcenniejszymizabytkamiarchitekturydrew-nianejwMałopolscesprawowanajesttakżepoprzezudzielaniedotacjisamorząduwojewództwaprzeznaczonychnawspieranieprackonserwatorskich,restauratorskichlubrobótbudowlanychprzyzabytkachwpisanychdorejestruzabytkównatereniewojewództwamałopolskiego,którejakopierwszewkrajurozpoczęłojużw1999rokuprzyznawaniedotacjinaratowaniezabytków.Zadanietozrokunarokobejmujecorazwiększąlicz-bęzabytków,asejmikwojewództwamałopolskiegozrokunarokprzeznaczanatencelcorazwyżsześrodki.Wlatach1999-2005udzielonołącznie278dotacjinakwotęponad5mlnzł,natomiastwdwóchostatnichlatach2007–2008przyznanojużłącznie285dotacjinakwotęblisko11milionówzłotych.Znacznaczęśćtychśrodkówzostałaprzeznaczonadlawłaścicie-liizarządcówzabytkówarchitekturydrewnianej,umożliwiającprzywrócenieimdawnegoichblasku.Środkizbudżetuwoje-wództwawsparłym.in.odnowęzabytkówChochołowaiochro-nęniezwykłegodziedzictwakulturowegowsiorazzachowanie

�6unikatowegokrajobrazukulturowegotego„żywegoskansenu”.Dziękidotacjomudajesięteżsystematycznieprzeprowadzaćkompleksowąrenowacjękolejnychzabytkówdrewnianych,obej-mującązarównoarchitekturę,jakiwnętrza.Dobrymprzykła-demtakichdziałańsąkościółkiwHarklowejczywŁopusznej.Dotacjesłużąrównieżkontynuowaniupracrozpoczętychprzyzabytkachwramachinnychprogramów.Przykładowow2008rokusamorządwojewództwamałopolskiegoudzieliłdotacjinapracekonserwatorskieprzyobiektachzabezpieczonychwcześ-niejwramachprogramu„Tarcza”.JakoprzykładymożnapodaćchoćbykościółwTrzemeśniczywGrabiu. Wsprawowaniuopiekinadzabytkamiarchitekturydrew-nianejprzezsamorządwojewództwapodstawowąrolęodgry-wająoczywiściespecjalniewtymcelupowołaneinstytucjeprowadzoneprzezwojewództwomałopolskie.Prowadzionoisprawujeopiekęnadczteremaskansenami.Sąto:SądeckiParkEtnograficzny,będącyoddziałemMuzeumOkręgowegowNowymSączu,Muzeum–NadwiślańskiParkEtnograficznywWygiełzowieiZamekLipowiec,Muzeum–OrawskiParkEtnograficznywZubrzycyGórnejorazOśrodekBudownictwaLudowegowSzymbarku,oddziałMuzeumDworyKarwacjanówiGładyszówwGorlicach.Należypodkreślić,żewszystkietein-stytucjenieograniczająsięjedyniedofizycznegozachowaniazabytkówpowierzonychichopiece,alepodejmująróżnorodneprzedsięwzięciaocharakterzepromocyjnymiedukacyjnym,doktórychnależąkonkursy,festiwale,konferencje,działalnośćwydawnicza,prowadzenielekcjimuzealnych.Oatrakcyjnościofertyskansenówprowadzonychprzezwojewództwomało-polskienajlepiejświadczyfakt,żewroku2007odwiedziłojeponad100000osób. Mimożemałopolskieskansenyrozwijająsięzrokunarokcorazprężniej,samorządwojewództwaniezaprzestajedziałań,mającychuatrakcyjnićichofertęwceluzapewnieniazabytkomjeszczelepszejopiekiipozyskaniacorazwięk-szejliczbyzwiedzających.DziękitemuskansenybędąlepiejsłużyćpromocjiregionuirozpowszechnianiuwiedzynatematdziedzictwakulturowegoMałopolski.NawiązanokontaktyzmuzeamiposiadającymiekspozycjenawolnympowietrzudziałającymiwNiemczechiDanii(wAltSchwerin,Molfsee,RoskildeorazArhus),mającwielkąnadzieję,żeudasięwPol-scezaszczepićsprawdzonewzorcedziałaniaiorganizacjiskan-senówwypracowanewEuropieZachodniej,np.wdziedziniefinansowaniainstytucjitegotypu(ww.skansenywypracowująsameod40%do80%kosztówutrzymania),czyteżformyorganizacyjnej(większośćodwiedzonychmuzeówprowadzona

jestprzezorganizacjepozarządowe,fundacjeistowarzyszenia,anieprzezjednostkisektoraadministracjipublicznej,jaktomamiejscewnaszymkraju). Szerokiejpromocjiidokumentacjizabytkówsłużąrów-nieżlicznewydawnictwapublikowanestaraniemsamorząduwojewództwa.Należądonichm.in.Małopolska architektura drewnianaorazSzlak architektury drewnianej–prezentującenajcenniejszezabytkidrewnianenatereniewojewództwa,Mało-polska – zabytek zadbany–książkapoświęconadobrymprakty-kominwestycyjnymwzakresieopiekinadzabytkami,Krajobraz kulturowy–prezentujedziałaniasamorząduwojewództwawzakresieochronyiopiekinadzabytkami,Małopolska przed stu laty–albumpokazującyobrazmałopolskizachowanynazabytkowychfotografiach,Rejestr zabytków nieruchomych woje-wództwa małopolskiego oraz Bibliografia zabytków nieruchomych województwa małopolskiego–ułatwiająceznalezienieinfor-macjidotyczącychzabytkowychobiektów.Ukazałosiętakżewieleinnychpozycji,wśródktórychpoczesnemiejscezajmująprzewodnikiułatwiającezwiedzanienajciekawszychzakątkówwojewództwaizachęcającedoodwiedzenianaszegoregionu. Należyzauważyćrównieżsamorządypowiatoweigminne,którerobiąwieledlaocaleniadziedzictwakulturowegoichmałychojczyzn.Oskalizaangażowaniajednosteksamorząduterytorialnegowtymobszarzeświadczydobitniefakt,żewlatach2005-2006naochronęikonserwacjęzabytków,wtymarchitekturydrewnianej,powiatyzterenuwojewódz-twamałopolskiego(łączniezmiastaminaprawachpowiatu)wydałynakonserwacjęzabytkówłącznie28,5mlnzł–coplasujejenaszóstymmiejscuwkraju,natomiastgminy(łącz-niezmiastaminaprawachpowiatu)wydaływtymokresienatencelponad54mlnzł,codajeimpierwszemiejscewkraju.Cowięcejwydatkigminwojewództwamałopolskiegonatencelw2006rokustanowiłyaż17%ogółuanalizowanejgrupywydatkówwszystkichsamorządówtegoszczeblawkraju. Choćpodjętojużwieledziałańwdziedzinieochronyzabyt-kówdrewnianychwMałopolsce,władzewojewództwadoskona-lezdająsobiesprawę,żestoiprzednimijeszczewielewyzwańwtymzakresie.Dlategoteżnadalpodejmowanebędądziałaniaprowadzącedozintegrowaniawysiłkówróżnychpodmiotówzajmującychsięopiekąiochronązabytkówwnaszymregionie.DziękiwspólnymwysiłkomudasięzachowaćdlanastępnychpokoleńświadectwowspaniałejkulturyMałopolski.

Leszek ZegzdaWicemarszałekWojewództwaMałopolskiego

�7

„SzlakArchitekturyDrewnianej”wMałopolscetoświatmodrzewia,jodły,świerkuidębu,niezwykłejharmoniiobiek-tówbudownictwadrewnianego,ukazującywspółistnienieczłowiekazeswoimśrodowiskiemnaturalnymnaprzestrzeniwieków.Zwanyjestczęsto„światemzaklętymwdrewnie”. SzlakArchitekturyDrewnianejwwojewództwiemało-polskimmaokoło1500kmdługościiobejmuje249róż-norodnychobiektówbudownictwadrewnianego.Sąwśródnichłemkowskiecerkwiezbaniastymihełmami,kościoły,smukłedzwonnice,skanseny,staropolskiedworyidrewnianewille.Najcenniejszezbudowlizostaływ2003rokuwpisanenaListęDziedzictwaKulturowegoiNaturalnegoUNESCO.Wszystkieobiektysąoznakowanetablicamiinformacyjnymi,adrogędonichwskazujeponad600znakówdrogowych.

Szlak Architektury Drewnianej w Małopolsce:–samochodowyszlakturystyczny–1500kmdługości;–249różnorodnychobiektówbudownictwadrewnianego:cerkwie,kościoły,karczmy,dwory,wille,dzwonnice,skanseny;–4obiektywpisanenaListęUNESCO:kościółpw.św.Micha-łaArchanioławBinarowej,kościółpw.św.MichałaArchanio-ławDębniePodhalańskim,kościółpw.św.św.FilipaiJakubawSękowej,kościółpw.św.LeonardawLipnicyMurowanej. ZapraszamydowędrówkiSzlakiem,gdziepośródza-pachówstaregodrewnamożnaodnaleźćciszę,tchnieniedawnychwiekóworazrozkoszowaćsięurokaminieskażonejprzyrody. WięcejinformacjioSzlakujestdostępnychnastronie: www.drewniana.malopolska.pl

136

��SPIS FOTOGRAFIIzdjęcia1–117oraz119–135:PiotrDroździkzdjęcia118i136:PawełMierniczak

MUZEA NA WOLNYM POWIETRZUA. SKANSENY DUŻE SĄDECKI PARK ETNOGRAFICZNY1.SądeckiParkEtnograficzny2.ZagrodazGostwicy3.PokazpieczeniakołaczywchałupiezGostwicy4.WystrójbożonarodzeniowywchałupiezGostwicy5.KapliczkazGołkowicGórnych6.WarsztattkackiwchałupiezKamienicy7.WnętrzeszkołyzRybiaNowego–salalekcyjnazlat50.XXw.8.ZagrodazObidzy9.SieńwchałupiełemkowskiejzWierchomliWielkiej10.KuchniawchałupiezŁosia11.Kurnakuchnia„pekarnia”wchałupiezWierchomliWielkiej12.KuchniawśredniozamożnejchałupiezNiecwi13.ChałupazLipnicyWielkiej14.Wnętrzedomusołtysawsektorzekolonistówjózefińskich15.Ulicówkawsektorzekolonistówjózefińskich16.KościółzŁososinyDolnej17.WnętrzekościołazŁososinyDolnej18.GreckokatolickacerkiewzCzarnego19.PolichromiafiguralnawbabińcucerkwizCzarnego20.WnętrzekościołaewangelickiegozeStadeł–ołtarzgłównyzamboną21.KościółewangelickizeStadeł22.JadalniawdworzezRdzawy23.DwórzRdzawy,widokzzagrodymaziarskiejzŁosia24.DwórzRdzawy25.Dworskizespółgospodarczy26.Miasteczkogalicyjskiewsądeckimskansenie27.RekonstrukcjaratuszazeStaregoSączawmiasteczkugalicyjskim28.ChałupazŁabowej29.SądeckiParkEtnograficzny30.ChałupazŁosia

OŚRODEK BUDOWNICTWA LUDOWEGO W SZYMBARKU I CERKIEW W BARTNEM31.OknowkuchniwchałupiezMoszczenicy32.ŻarnawsienichałupyzMoszczenicy33.KuchniawchałupiezMoszczenicy34.ChałupazGródka,k.XIXw.35.UleprzychałupiezGródka36.ChałupazSiar,poł.XIXw.37.WiatrakzKrygu,pocz.XXw.

38.DworekmieszczańskizGorlic,1918–1919r.39.StodołaplebańskazZagórzan,XVIII/XIXiwiatrakzRopy,1932r.40.CerkiewgreckokatolickawBartnem,1842r.41.Fragmentfutrynycarskichwrótześw.Bazylim42.KamiennamisanapopiółwcerkwiwBartnem43.XVIII-wiecznyikonostaswcerkwiwBartnem44.BocznyołtarzwcerkwiwBartnem,1797r.

NADWIŚLAŃSKI PARK ETNOGRAFICZNY W WYGIEŁZOWIE45.WidoknabryłęXVII-wiecznegokościołazRyczowa46.Karczma–rekonstrukcjadawnegozajazduzMinogi,pochodzą-

cegozpołowyXIXw.47.ChałupasołtysiazPrzeginiDuchownejz1862r.48.ChałupazPodolszaz1862r.49.WnętrzechałupysołtysazPrzeginiDuchownej–wschodnia

częśćchałupy,nawyposażeniumalowanemeble50.WnętrzechałupyzPrzeciszowaz1837r.Ekspozycja„Wszkole

naszychdziadków”51.WnętrzechałupyzRozkochowaz1813r.52.KościółzRyczowaz1623r.53.WnętrzekościołazRyczowa.Belkatęczowa,azaniąprezbiterium54.DwórzDroginiz1730r.55.DwórzDroginiz1730r.Pokójpani–Lustro„psyche”wstylu

LudwikFilip56.DwórzDroginiz1730r.Gabinetpana57.DwórzDrogini–sypialnia58.DwórzDrogini–salon59.WnętrzechałupyzPodolsza.Ekspozycja„Święconewdomuwójta”60.ChałupazPrzeginiDuchownej–fragmentkredensu61.DwórzDroginiz1730r.

MUZEUM TATRZAŃSKIE IN. DRA TYTUSA CHAŁUBIŃSKIEGO. 62.WidokchałupyKorkoszówodstronypn.-wsch.63.Brukkamiennynapodwórzu64.Kuchnia65.Butynazimę66.ZagrodaSołtysówwJurgowie–widokodstronypn.-zach.67.OwczarniawzagrodzieSołtysów68.ChałupaSołtysów–widokoddrogi69.Wielkaizba–kątzłóżkiemikołyską70.Wielkaizba–kątzłóżkiem,żerdkąiskrzynią71.WidokogólnyzagrodyKorkoszówodstronypd.-wsch.72.Półkawsieni73.WidokdworuwŁopusznejodstronypd.74.Kuchniadworska75.Fragmentelewacjifrontowej76.DwórLisickichiTetmajerówwŁopusznej(widokspodspichlerza)77.ChałupaKlamerusów–fragmentelewacjifrontowej

�� ORAWSKI PARK ETNOGRAFICZNY W ZUBRZYCY GÓRNEJ78.Zespółdworski79.KarczmazPodwilka,tzw.czarna80.Pasieka81.Budynkiwnowejczęściskansenu82.DwórMoniaków(widokodpd.zach.)83.WnętrzedworuMoniaków–salonik84.WnętrzedworuMoniaków–czarnaizba85.Ekspozycjawczarnejizbiewedworze86.DetaldworuMoniaków87.ChałupaDziubkazJabłonki(widokodpd.)88.Sektorprzemysłuwiejskiego–tartakifolusz89.Sektorprzemysłuwiejskiego–tartakifolusz90.KarczmazPodwilka,tzw.biała91.CzarnakarczmazPodwilka(widokodstronypd.-wsch.)

B. SKANSENY MAŁE PARK ARCHEOLOGICZNY „OSADA VI ORACZY” W BOCHNI92.Chataokonstrukcjisłupowiej93.Kletapowroźnicza,woddaliChataSołtysa94.WnętrzeChatyGarnarza95.WnętrzeChatyZielarki96.ChataOracza–narzędziarolnicze(socha)

SKANSEN W DOBCZYCACH97.KarczmazKrzyszkowic98.Skansen,widokodstronyzamku99.KamiennakapliczkazmajątkuGaikwBrzezowej

100.CzarnaizbawkarczmiezKrzyszkowic–ekspozycjasprzętówkuchennychidomowych

ZESPÓŁ ZABYTKOWEGO BUDOWNICTWA DREWNIANEGO NA WOLI JUSTOWSKIEJ W KRAKOWIE

101.KarczmapodcieniowazPasieki102.KarczmazPasieki–fragmentgontowegodachuzpowieką103.KarczmapodcieniowazPasieki

MUZEUM KULTURY LUDOWEJ W SIDZINIE104.DzwonnicaloretańskazSidziny(WielkiejPolany)105.Widokogólnyskansenu106.ElewacjafrontowachałupyBanasików107.SpichlerzmieszczącyekspozycjępamiątekzIIwojnyświatowej

SKANSEN W ZAWOI108.SkansenwZawoi109.WnętrzekurnejchałupyFranciszkaSłopniakazZawoiprzysiółek

BudzoniezpoczątkuXIXw.–białaizba110.PrzydrożnakapliczkazkamiennąfigurąMatkiBoskiejzcmenta-

rzawSuchejBeskidzkiej

C. WYBRANE PUNKTY SKANSENOWSKIE CHOCHOŁÓW111,112.ZabytkowazabudowawsiChochołów113.BudynekMuzeumpowstaniaChochołowskiego

DWÓR W DOŁĘDZE114.DwórwDołędze115.Pokójprof.MichałaSiedleckiego116.Ganek117.Sypialniakobieca

WIEŚ LETNIA NA POLANIE PODOKÓLNE W JURGOWIE118.Szałasy

SPICHLERZ I CELNICA W NIEDZICY119.Widokodfrontu(zach.)120.Widokodpd.121.Izbaspiska–ekspozycjastaławspichlerzu

ZAGRODA FELICJI CURYŁOWEJ W ZALIPIU122.MalowanydomwZalipiu123.Malowanastudniaikoryto124.Malowanedrzewo

PARAMUZEALNE ZESPOŁY SKANSENOWSKIE OSADA TURYSTYCZNA CZORSZTYN SKANSEN W LASKOWEJ125.Głównybudynekmuzeum,wktórymprezentowanesązbiory

skrzyńposagowych,XIX-wiecznycholeodrukówreligijnych,warsztatszewski,rymarski,stolarski,tkacki,krawiecki

126.MłynwodnyzeŻmiącej127.Niewielkapasieka.NapierwszymplanieulkłodowyzKamionki

Małej128.XIX-wiecznakonnakopaczkadoziemniaków129.Głównybudynekmuzeum

„POLANA SOSNY” W NIEDZICY130.DwórzGrywałdu,obecnierestauracja131.Pensjonat„ChatazKir”wybudowanyzelementówdrewnianej

willizKirimłynaCzarnegoDunajca132.DrewnianawillazŁapszNiżnych

MUZEUM PSZCZELARSTWA W STRÓŻACH133.Kapliczkazulamifiguralnymi:św.Ambrożym,św.Franciszkiem,

św.Izydorem,wykonanaprzezFranciszkaPalkę134,135.Chatyzeksponatamimuzealnymi

136.KościółwSękowej

100 BIBLIOGRAFIA OCHRONY ZABYTKÓW BUDOWNICTWA DREWNIANEGOAdamczewskiJ.:Perły architektury drewnianej,Katowice2004.BaranowskaZ.:O drewnianym spichlerzu w zespole zamkowym w Niedzicy.„AlmanachNowotarski”1999,s.95–99.Bochnia. Dzieje miasta i regionu,red.KirykF.,RutaZ.,Kraków1980.BogdanowskiJ.,Z problematyki ochrony szałasów tatrzańskich.„Spra-

wozdaniazposiedzeńKomisjiNaukowychPAN”[Kraków] T.13:1970,z.2(za:VII-XII1969),s.645–647.BogdanowskiJ.iinni:Studium architektury krajobrazu zabytkowego w otoczeniu projektowanego zbiornika czorsztyńskiego.„Materiały

iSprawozdaniaKonserwatorskiewojewództwakrakowskiego” T.4:1971–72.Bogucka-ZawiślakJ.iinni:Muzea, izby regionalne, galerie i pracownie w województwie małopolskim. Przewodnik,Kraków2004.BrykowskiR.:Drewniana architektura kościelna w Małopolsce XV

wieku,Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk1981.BrykowskiR.,KorneckiM.:Drewniane kościoły w Małopolsce Południo-

wej,Wrocław-Warszawa-Kraków1984.Brylak-ZałuskaM.:Przeszłość dokumentowana, domniemana i „rzeczywistość skrzecząca”–o powstaniu ekspozycji „muzeum-

wsi” w Sądeckim Parku Etnograficznym[w:]Skanseny po latach –założenia a realizacja. Materiałyzogólnopolskiejkonferencji,NowySącz,5-6X1995r,NowySącz1996,s.39–47.

Brylak-ZałuskaM.,LewczukZ.:Park Etnograficzny w Nowym Sączu [w:]Muzea skansenowskie w Polsce.Red.CzajkowskiJ.,CzajnikM.,MiduraF.,Poznań1979,s.98–109.

Brylak-ZałuskaM.,LewczukZ:Ośrodek Budownictwa Ludowego w Szymbarku[w:]Muzea skansenowskie w Polsce,red.CzajkowskiJ.,

CzajnikM.iMiduraF.,Poznań1979,s.110–111.ChludzińskaK.:Muzeum pod Babią Górą.„BudownictwoWiejskie”

1975,nr5,s.18–19.ChrzanowskiT.,PiwockiK.:Drewno w polskiej architekturze i rzeźbie

ludowej,Wrocław-Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk1981.CzarnowskiA.:Cerkiew–muzeum,„Wierchy”R.32:1963[wyd.

1964],s.252.CzarnowskiA.:Chałupa w Chochołowie,„Wierchy”R.31:1962 [wyd.1963],s.273.CzarneckaA.,KruczekZ.,RypuszyńskiS.:Województwo nowosąde-

ckie. Vademecum Turystyczne,Kraków1988.CisowskiB.,DudaM.,WawrzakP.(współpr.):Szlak Architektury Drew-

nianej–Małopolska,Kraków2005.

Daranowska-ŁukaszewskaJ.:Małopolska architektura drewniana,Olszanica2005.

DybaO.:Krajobraz kulturowy województwa małopolskiego,Kraków2001.

DybaO.:Prace przy zabytkach nieruchomych prowadzone na terenie Krakowa i województwa krakowskiego w latach 1993-1994.„WiadomościKonserwatorskiewojewództwakrakowskiego”T.3:1995,s.51–158.

DybaO.:Prace przy zabytkach nieruchomych prowadzone na terenie Krakowa w 1995 r. i 1996 r. oraz województwa krakowskiego

w 1996 r.„WiadomościKonserwatorskiewojewództwakrakow-skiego”T.6:1997,s.173–239.

DybaO.:Prace przy zabytkach nieruchomych prowadzone na terenie Krakowa i województwa krakowskiego w 1997 roku.„WiadomościKonserwatorskiewojewództwakrakowskiego”T.8:1998,

s.174–226.EllnainZ.:Laskowa–uratowany dwór.„SpotkaniazZabytkami”1999,

nr11,s.21–22.Faryna-PaszkiewiczH.,OmilanowskaM.,PasiecznyR.:Atlas zabytków

architektury w Polsce,Warszawa2001.FlaszaJ.,Bochnia. Przewodnik po mieście,Bochnia2005Fryś-PietraszkowaE.,Kuńczyńska-IrackaA.,PokropekM.:Sztuka

ludowa w Polsce,Warszawa1991.GaczołA.,DybaO.,MajkaM.:Prace konserwatorskie w województwie krakowskim w latach 1980–1992. Cz. 1. Zabytki

nieruchome.„OchronaZabytków”1994,nr1,s.67–103.GlogerZ.:Budownictwo drzewne i wyroby z drewna w dawnej Polsce.

T.1-2,Warszawa1907.GrabskiM.:Małopolska–szlak architektury drewnianej,Kraków2002.HaduchH.:Muzeum w Chrzanowie. Nadwiślański Park Etno- graficzny w Wygiełzowie,Chrzanów2002.HarasimczykJ.H.:Gmina Zawoja,Krosno2003.HolewińskiM.:Krajobraz architektoniczny dziewiętnastowiecznych

uzdrowisk polskich[w:]Wieś i miasteczko u progu zagłady.Mate-riałykonferencjinaukowejSHS.Wojnowice,marzec1988,red.RudkowskiT.,Warszawa1991,s.157–169.

JabłońskaT.,MoździerzZ.:«Koliba», pierwszy dom w stylu zakopiań-skim,Zakopane1994.

JabłońskaT.,MoździerzZ.:Muzeum przestrzenne.„Spotkaniazzabyt-kami”1988,nr3,s.16–21.

JabłońskaT.,MoździerzZ.:Muzeum Tatrzańskie – muzeum przestrzen-ne. Informator o ochronie zabytków Podtatrza,Zakopane1986.

101JabłońskaT.,MoździerzZ.:W zgodzie z naturą, historią i duchem

czasu (O ochronie zabytków na Podtatrzu).„RocznikPodhalański”T.4:1987,s.357–396.

JabłońskaT.,MoździerzZ.:Z działalności konserwatorskiej Muzeum Tatrzańskiego w latach 1976–1984.„Wierchy”R.54:1985[wyd.1988]s.233–240.

JagodzińskiZ.,KorneckiM.M.:Studium zagospodarowania prze-strzennego strefy konserwatorskie „A” w Dobczycach. Koncepcja rewaloryzacji oraz budowa skansenu[w:]Ochrona krajobrazu kul-turowego – między dokumantacją a realizacją.Seminariumkon-serwatorskiePKZ,red.GromnickiJ,,Warszawa1984,s.64–92.

Janicka-KrzywdaU.:Zawoja,[bmw.]1989.JankowskaB.:Drewniane dzwonnice do odganiania chmur burzowych.

„RocznikPodhalański”T.7:1997,s.185–202.JodłowskiA.:Archeologiaopoczątkachwarzelnictwaigórnictwasol-

negonaterenieBochni,RocznikBocheński,t.V,2001,s.57–63JostH.:Katalog zabytków budownictwa przemysłowego w Polsce.

T.3:Województwo krakowskie.Z.3:Powiat nowotarski i miasto Zakopane,Wrocław-Warszawa-Kraków1969.

JostH.:O foluszach na Podhalu.„RocznikPodhalański”T.4:1994, s.61–80.JostH.:Oryginalne rozwiązania mechaniczne w obiektach przemysłu

wiejskiego na Podhalu.„RocznikPodhalański” T.2:1979,s.85–90.JostH.:Podhalańskie drewniane konstrukcje energetyczne.„Rocznik

Podhalański”T.2:1979,s.79-84.JostH.:Zabytki techniki ludowej na Podhalu.„RocznikPodhalański” T.4:1987,s.81–94.JostH.:Zabytki przemysłowe w Tatrzańskim Parku Narodowym.„Prace

OddziałuPolskiegoTowarzystwaNaukoZiemiwKrakowiedlaParkówNarodowychTatrzańskiegoiOjcowskiego”[Kraków]R.4:1977,s.15–20.

JostowaW.:Kultura regionalna Orawy a Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej.„RocznikPodhalański”R.4:1987,s.327–347.JostowaW.:Muzeum – Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej.

„Wierchy”R.44:1975[wyd.1976],s.227–229.JostowaW.:Muzeum Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej.

Wyd.3poszerz.ZubrzycaGórna1977.JostowaW.: Muzeum Tatrzańskie a ochrona zabytków techniki wiej-

skiej.„RocznikPodhalański”T.6:1994,s.181–184.JostowaW.:Orawski Park Etnograficzny. „MateriałyiSprawozdania

KonserwatorskieWojewództwaKrakowskiego”T.2:1969.JostowaW.:Podhalański Park Etnograficzny.„MateriałyiSprawozda-

niaKonserwatorskieWojewództwaKrakowskiego”T.2:1969.

JostowaW.:Z zagadnień budownictwa podhalańskiego. Na marginesie organizacji skansenu.„EtnografiaPolska”1962nr5.

Kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa w Jaszczurówce (1907–2007),red.MoździerzZ..Fot.MoździerzD.,Zakopane2007.

Katalog zabytków sztuki w Polsce.T.1:Województwo krakowskie, z.11:Powiat Nowotarski,red.SzablowskiJ.,Warszawa1951.KlimekJ.:Projekt Parku Etnograficznego Ziemi Czorsztyńskiej.„Mate-

riałyiSprawozdaniaKonserwatorskieWojewództwaKrakowskie-go”T.2:1969.

Komornicka-RościszewskaT.:Malowane domy w Powiślu Dąbrowskim. Przewodnik po zagrodzie Felicji Curyłowej w Zalipiu,Tarnów1980.

KoniecznyW.:Dwór w Dołędze. Informator z krótkim przewodnikiem po ziemi szczurowskiej i okolicach,Tarnów1995.

KoniecznyW.:Dwór w Dołędze.„RocznikTarnowski”2001–2002,s.15–16.KorneckiM.:[w:]ChrzanowskiTadeusz,KorneckiMarian:Sztuka

Ziemi Krakowskiej,Kraków1982.KorneckiM.:Budownictwo drewniane w krajobrazie kulturowym

Karpat i Podkarpacia[w:]„Małopolska:regiony–regionalizm–małeojczyzny”R.4:2002,s.151–163.

KorneckiM.:Dwór w Laskowej na tle polskiego krajobrazu kulturowe-go XVII wieku.„RocznikHistoriiSztuki”T.17:1988,s.247–260.

KorneckiM.:Działalność konserwatorska na Orawie[w:]Spotkania Orawskie. Materiałyzsesjinaukowychzlat1987–1990,red.RobotyckiegoCz.,B.m.ir.w.[1995],s.156–165.

KorneckiM.:Gotyckie kościoły drewniane na Podhalu,Kraków1987.KorneckiM.:Jak powstał skansen w Lipowcu. Nadwiślański Park Etnogra-

ficzny w Wygiełzowie w latach 1968–1975.„WiadomościKonserwa-torskiewojewództwakrakowskiego”T.2:1995,s.99–142.

KorneckiM.:Kaplica drewniana św. Sebastiana w Maniowach.„Mate-riałyiSprawozdaniaKonserwatorskieWojewództwaKrakowskie-go”1971–1972,s.239–256.

KorneckiM.:Kościoły drewniane w Małopolsce. Zagadnienia uwarun-kowań oraz systematyki typów i form architektury (od średniowie-cza do XX wieku),Warszawa1999.

KorneckiM.:Świat miniony. Architektura drewniana Małopolski ze szkicowników…,oprac.MarcinekR.,ŚledzikowskiT.,Kraków

2002.Kościoły drewniane Małopolski,Kraków2000.Kościoły drewniane południowej Małopolski. Materiały do doku-

mentacji wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.„TekiKrakowskie”T.12:2000,s.3–94.

Kroh M.:Sądecki Park Etnograficzny. Przewodnik,NowySącz2003.

102KruczekZ.:Województwo tarnowskie. Vademecum turystyczne. Kraków1983,s.109-110[Zalipie–zagrodaFelicjiCuryłowej nr135].KrupińskiA.B.:Zabytki urbanistyki i architektury województwa tarnowskiego,Warszawa1989.KutaśP.:Małopolska – szlak architektury drewnianej. Odcinek Kraków–Nowy Sącz–Krynica–Gorlice,Kraków2003.KutrzebiankaA.:Budownictwo ludowe w Zawoi,Kraków1931.KydryńskaA.:Regionalne izby pamiątek województwa krakowskiego.

„MateriałyiSprawozdaniaKonserwatorskieWojewództwaKra-kowskiego”,Kraków1969.

LeoA.:Dołęga „Nadwiślańskie Soplicowo”,Tarnów1984.LeoA.:Dwór w Dołędze,Tarnów1982.LeśniakK.:Ocalić od zapomnienia. Dzieje Sidziny 1563–2006,Kraków

2006,s.278-284[rozdz.Muzeum regionalne – skansen].LewczukZ.:Ochrona budownictwa cerkiewnego w województwie

nowosądeckim[w:]Skanseny po latach–założenia a realizacja. Materiałyzogólnopolskiejkonferencji.NowySącz,5–6X1995r.,NowySącz1996,s.69–82.

MajkaM.:Bibliografia parków etnograficznych województwa krakow-skiego.„MateriałyiSprawozdaniaKonserwatorskieWojewódz-twaKrakowskiego”T.2:1969.

MajkaM.:Z problematyki budownictwa dworskiego w Małopolsce Południowej.„Karpaty”R.2:1975,z.1/2,s.23–28.

MajkaM.:Zespół dworski w Łopusznej.„MateriałyiSprawozdaniaKonserwatorskieWojewództwaKrakowskiego”T.4:1971–72.

MarcinowskaM.:Dwór pełen barw. Architektura i dekoracja malarska dworu z Rdzawy w Sądeckim Parku Etnograficznym,NowySącz1997.

MatlakowskiW.:Budownictwo ludowe na Podhalu,Kraków1892.MichniewskaM.:Cerkwie drewniane Karpat–Polska i Słowacja. Prze-

wodnik,Pruszków.2003.MiduraF.:Ochrona zabytków kultury ludowej w Karpatach Polskich.

„RocznikPodhalański”T.3:1985,s.383–389.MirowskiR.:Kościoły drewniane najbardziej polskie,Warszawa2005.MoździerzZ.:Budownictwo ludowe na Podtatrzu.„TekiKrakowskie” T.9:1999,s.115–137.MoździerzZ.:Dom «Pod Jedlami» Pawlikowskich.WydawnictwaMT,

Zakopane2003,s.400[182il.czarno-białewtekście+16kolorowychnawkładkach].

MoździerzZ.:Działalność konserwatorska dr Hanny Pieńkowskiej na Podtatrzu.„ArchitekturaWspółczesnaZiemGórskich”, red.SzaferT.P.]Teka2:1996,s.30–33.

MoździerzZ.:Dziedzictwo kulturowe Tatrzańskiego Parku Narodowego [w:]Ochrona dóbr kultury i historycznego związku człowieka

z przyrodą w parkach narodowych,podred.JózefaPartyki,Ojców2003,s.425–458.

MoździerzZ.:Krajobraz «kulturowy» Tatr Polskich i jego ochrona[w:]Krajobrazy. Księgapamiątkowaw70.rocznicęurodzinprofesoraJanuszaBogdanowskiego,Kraków2000,s.181–198.

MoździerzZ.:Niebieskim szlakiem zabytków „muzeum przestrzenne-go”,Zakopane2001.

MoździerzZ.:O ochronie krajobrazu „kulturowego” Tatr Polskich[w:]Ochrona Tatr w obliczu zagrożeń. Materiałyzsesjipopularnonau-kowej«Zanimzginąsasanki».Zakopane,5września1993,podred.WłodzimierzaCichockiego,Zakopane1993,s.129–147.

MoździerzZ.:O ochronie zabytków Tatr Polskich i Podtatrza.„TekiKrakowskie”T.8:1998,s.55–80.

MoździerzZ.:Od skansenu do muzeum przestrzennego. O roli Muzeum Tatrzańskiego w ochronie zabytków Podtatrza[w:]

Skanseny po latach – założenia a realizacja,podred.MariiBrylak-ZałuskiejiMarianaDługosza.NowySącz1996,s.69–82.

MoździerzZ.:Podhalańskie budownictwo ludowe.„Góry–Literatura–Kultura”T.4:2001,s.71–98.

MoździerzZ.:Powstanie i rozwój myśli konserwatorskiej w działalności Muzeum Tatrzańskiego.„RocznikPodhalański”T.9:2003,

s.221–280.MoździerzZbigniew:Szlakiem zakopiańskich zabytków. Między Wawe-

lem a Giewontem.Fot.DawidMoździerz,Kraków2008, s.32,il.17.MoździerzZ.,SkawińskiPaweł:Działalność człowieka w Dolinie

Bystrej w Tatrach i jej ślady[w:]Kultura a natura. Materiałysesjinaukowej.Podred.ZbigniewaMirkaiZbigniewaKrzana,Kra-ków-Zakopane1997,s.103–114.

MuzykZ.:Cerkwie. Przewodnik po Beskidzie Sądeckim i zachodniej części Beskidu Niskiego,NowySącz1998.

MuzykZ.:Drewniane kościoły. Od Tatr po Gorce.NowySącz2003.NazimH.,RaputaB.,KleszczS.:Kronika Sidziny (1123-2005),Kraków

2006.NiewaldaW.:Przegląd i próba wartościowania szałasów tatrzańskich.

„MateriałyiSprawozdaniaKonserwatorskieWojewództwaKrakow-skiego”T.2:1969,s.193–226.

NiewaldaW.:Wartości zabytkowe zespołów szałasów tatrzańskich.„SprawozdaniazposiedzeńKomisjiNaukowychPAN”[Kraków]

T.13:1970,cz.2(zaVII–XII1969),s.639–643.OmilanowskaM.:Polska–pałace i dwory,Warszawa2005.

10�PawlickiM.:Strategia konserwacji zabytków architektury w Polsce,

Kraków1993.PawlikowskiJ.G.:Kultura i natura,Lwów1913.PieńkowskaH.:Aktualne problemy organizacji parków etnograficznych

Ziemi Krakowskiej.„MateriałyMuzeumBudownictwaLudowegowSanoku”1969,nr10.

PieńkowskaH.:Aktualne problemy organizacji parków etnograficznych województwa krakowskiego.„MateriałyiSprawozdaniaKonser-watorskieWojewództwaKrakowskiego”T.2:1969.

PieńkowskaH.:Budownictwo pasterskie jako element kultury ducho-wej i materialnej w Tatrach.„TekaKomisjiUrbanistykiiArchitek-tury”[Kraków]T.6:1972,s.57–66.

PieńkowskaHanna:Juliusz Zborowski wobec konserwacji zabytków [w:]ZborowskiJuliusz: Pisma podhalańskie.Kraków1972,T.2,

s.9–12.PieńkowskaHanna:Malowidła ścienne wewnątrz drewnianych kościo-

łów Małopolski Południowej.„Karpaty”R.2:1975,z.1/2, s.1823.PieńkowskaHanna:O zagospodarowaniu zabytków województwa krakow-

skiego.„MateriałyiSprawozdaniaWojewództwaKrakowskiego” T.1:1968.PieńkowskaH.:Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej. Z notatnika konserwatora.„MateriałyiSprawozdaniaKonserwa-

torskieWojewództwaKrakowskiego”T.2:1969.PieńkowskaH.:Podhalański Park Etnograficzny.„Sprawozdaniazpo-

siedzeńKomisjiNaukowychPAN”T.16:1972,z.1,s.342–344.PieńkowskaH.:Prace konserwatorskie na terenie woj. krakowskiego w

latach 1958–1968. Cz. 1 Zabytki architekuty.„OchronaZabytków”1971,nr1,s.61–76.

PieńkowskaH.:Problemy ochrony szałasów pasterskich w Tatrach [Słowowstępne].„MateriałyiSprawozdaniaKonserwatorskieWojewództwaKrakowskiego”T.2:1969,s.190–192.

PieńkowskaH.:Problemy ochrony zabytków województw krakowskie-go,Kraków1974.

PieńkowskaH.:Projektowana sieć parków etnograficznych wojewódz-twa krakowskiego.„OchronaZabytków”1966,nr1.

PieńkowskaH.:Rola zabytków w aktywizacji małych miast i osiedli wo-jewództwa krakowskiego.„OchronaZabytków”1966,nr4,także„BiuletynInformacyjnyPKZ”1967,nr5.

PieńkowskaH.,Wybrane problemy ochrony zabytków w obliczu pro-jektowanej zapory wodnej na Dunajcu w rejonie Niedzicy[wstęp

ianeksy].„MateriałyiSprawozdaniaKonserwatorskieWojewódz-twaKrakowskiego”T.4:1971–72.

PieńkowskaH.:Z problematyki ochrony budownictwa drewnianego i organizacji parków etnograficznych Ziemi Krakowskiej.„Sprawo-

zdaniazposiedzeńKomisjiNaukowych”T.20:1979,z.1.PieńkowskaH.:Z zagadnień i prac konserwatorskich na Podhalu.

„Wierchy”R.23:1954,s.215–219.PieńkowskaH.:Z zagadnień i prac konserwatorskich na Podkarpaciu.

„Wierchy”R.22:1953,s.232–234.PieńkowskaH.:Zagadnienia budownictwa drewnianego ziem górskich.

„PostępyNaukRolniczych”1959,nr6(60).PieńkowskaH.,StaichTadeusz:Drogami skalnej ziemi. Podtatrzań-

ska włóczęga krajoznawcza,Kraków1956.PilchJ.:Dwustulecie Dworu Moniaków.„Wierchy”R.53:1984[wyd.

1988],s.254-255.PilchJ.:Realizacja idei skansenowskiej w Zubrzycy Górnej.„Rocznik

Orawski”T.6-7(zalata2004-2006):2007,s.107–114.PilchJ.:Zubrzyca Górna. Orawski Park Etnograficzny Muzeum.Wyd.

2.,Kraków2001.PiłsudskiB.:W sprawie Muzeum Tatrzańskiego. (O urządzeniu działu

ludoznawczego).„RocznikPodhalański”T.1:1914–1921.PiotrowiczJ.:Bochnia i jej pierwsi mieszkańcy w świetle przywileju lokacyjnego z 1253 roku,„RocznikBocheński”,t.1,1993,s.63–70PlucińskiJ.:Zakłady przemysłu wiejskiego na Podhalu.„RocznikPod-

halański”T.4:1994,s.185–204.Polska. Dzieje cywilizacji i narodu,t.2,Monarchia Piastów 1039–1399,

red.DerwichM.,Wrocław2003PopkoC.W.:Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie, Oddział

Muzeum w Chrzanowie,Katowice1982.PytelZ.[ks.]:Witkiewiczowska architektura sakralna w Zakopanem.

Uzup.ired.mer.Z.Moździerz,Zakopane1999.ReychmanowieJ.iS.:Przemysł wiejski na Podhalu,Zakopane1937.RuszczykG.:Drewno i architektura. Dzieje budownictwa drewnianego

w Polsce,Warszawa2007.RuszczykG.:Drewniane kościoły w Polsce 1918–1939. Tradycja i nowoczesność,Warszawa2001.RutkowskiT.:Problemy rewaloryzacji zabudowy wiejskiej na przykła-

dzie wsi Chochołów.„Człowiekiśrodowisko”1980[wyd.1981],nr1/2,s.163–188.

SadowskaE.J.:Tradycyjne budownictwo ludowe Zawoi[w:]Monogra-fia Zawoi,podred.UrszuliJanickiej-Krzywdy,Zawoja1996,

s.173–192.SanockaB.:Był dwór, Jest dwór! Historia dworu z Drogini i jego prze-

niesienia do Wygiełzowa,Kraków2006.

10�SieraczkiewiczJ.,ŚwięchJ.:Skanseny–muzea na wolnym powietrzu w Polsce,Olszanica1999.Skanseny po latach — założenia a realizacja. Materiałyzogólnopol-

skiejkonferencji.NowySącz,5-6X1995r.,NowySącz1996.SkibaJ.:Rewaloryzacja zespołów zabytkowychKrakowa,1976.SkorupaA.:Zabytkowe kościoły Polskiego Spisza.Wyd.2.,Kraków

2001.SkorupaA.:Kościoły Polskiej Orawy,Kraków1997.SkorupaA.:Zabytkowe kościoły Skalnego Podhala,Kraków1999.SkorupaA.:Zabytkowe kościoły Niżniego Podhala,Kraków2004.SmólskiJ.:Kaplica św. Sebastiana w Maniowach.„Materiały iSprawozdaniaKonserwatorskieWojewództwaKrakowskiego”1976.SoleckiA.:Zagadnienie pasterstwa w Tatrach.„Sprawozdaniazpo-

siedzeńKomisjiNaukowychPAN”[Kraków]T.13:1970,z.2[za:VII-XII1969],s.647–648.

SoleckiA.:Architektura i ugrupowania przestrzenne szałasów w Tatrach.„TekaKomisjiUrbanistykiiArchitektury”[Kraków] T.6:1972,s.35–41.SoleckiA.:Studia krajobrazowe polskiej Orawy.„TekaKomisjiUrbani-

stykiiArchitektury”T.7:1978,s.35.SpissT.L.:Wykaz drewnianych kościołów i cerkwi w Galicyi,Lwów1912.StaichT.:Dębno cudami słynące,Kraków1990.StaichT.:O szałasach tatrzańskich.„Gościniec”1971,nr41.StępieńP.M.:Przeniesienie i adaptacja budynku dawnego Urzędu

Celnego w Niedzicy.„OchronaZabytków”1990,nr1,s.43–44.SzablowskiJ.[oprac.]:Katalog Zabytków Sztuki w Polsce.T.1:Woje-

wództwo krakowskie.Z.11:Powiat nowotarski,Warszawa1951.SzczepanekT.:Muzeologiczna ochrona krajobrazu kulturowego na

Podhalu, Spiszu i Orawie.„RocznikPodhalański”T.2:1979, s.5–15.SzczepanekT.:Muzealnictwo skansenowskie na Podhalu[w:]Muzea

skansenowskie w Polsce,Poznań1979,s.162-170.SzczepanekT.:Z problematyki budowy skansenów na Podhalu[w:]

Międzynarodowa Konferencja Skansenowska. Sanok27–30maja1978,Sanok1978,s.173–182.

SzydłowskiT.:Sprawozdanie z inwentaryzacji powiatu nowotarskiego.„OchronaZabytkówSztuki”T.1–4:1930/1931.

SzymczukD,,BerezaB.:Drewniana architektura Beskidów z etnografią polskich Karpat,Warszawa1982.SzydłowskiT.[oprac.]:Zabytki Sztuki w Polsce.T.1:Województwo kra-

kowskie.Z.2:Powiat nowotarski,Warszawa1938.ŚledzikowskiT.:Polska–zabytki drewniane,Kraków2004.

ThulleC.:Zabytkowe dzwonnice drewniane w Polsce.„TekaKomisjiUrbanistykiiArchitektury”.T.3:1969,s.119–134.

TondosB.:Architektura drewniana w Zakopanem. Znaczenie architek-tury drewnianej w zabytkowej strukturze przestrzennej Zakopane-go.„ArchitekturaiUrbanistyka”1987,nr3-4;także:„ArchitekturaWspółczesnaZiemGórskich”,podred.T.PrzemysławaSzafera.Teka1:1993,s.81–93.

TondosB.:Regionalizm w aspekcie historycznym[w:]Wieś i miasteczko u progu zagłady.MateriałykonferencjinaukowejSHS.Wojnowice,marzec1988,podred.TadeuszaRudkowskiego,Warszawa1991.

TrajdosT.M.,PieńkowskaHanna:Kościół w Orawce,Kraków1999.TreterB.:Dwór Moniaków w Zubrzycy Górnej–przyszłe orawskie

muzeum regionalne.„Wierchy”R.16:1938,s.62–67.TreterB.:Dzienniki konserwatorskie 1931–1944.Oprac.O.Dyba,

M.Kornecki,RomanMarcinek.„TekiKrakowskie”T.9:2000.Zabytki architektury i budownictwa w Polsce.T.18,cz.2:Województwo

krakowskie.Oprac.MajkaM.,DybaO.zzesp.,Warszawa1995.Zabytkowe budowle drewniane i stolarka architektoniczna wobec

współczesnych zagrożeń,red.OkońE.,Toruń2005.ZborowskiJ.:Dworek Moniaków w Zubrzycy Górnej na Orawie włas-

nością państwa,„Ziemia”R.27:1937,nr9–10,s.223.ZborowskiJ.:Ochrona swojszczyzny, przemysł ludowy na Podhalu,

„Ziemia”R.14:1929,nr12,s.196–201.ZborowskiJ.:O zabytkach budownictwa i sztuki ludowej na Podhalu,

Spiszu i Orawie,„GazetaPodhalańska”1928,nr40,s.1–4.ZborowskiJ.:Pisma Podhalańskie,Kraków1972,T.2,s.9–33[rozdz.3:

Z dziejów ochrony zabytkówwoprac.HannyPieńkowskiej].ZborowskiJ.:Z dziejów ludoznawstwa i muzealnictwa na Podhalu: Sek-

cja Ludoznawcza (1911-1914).„RocznikMuzeumEtnograficznegowKrakowie”T.6,1976

SPIS TREŚCI

Wstęp....................................................................................................

I. MUZEA NA WOLNYM POWIETRZU

A.SKANSENYDUŻE1.SądeckiParkEtnograficznywNowymSączu.....................2.OśrodekBudownictwaLudowegowSzymbarkuicerkiewwBartnem.........................................................3.NadwiślańskiParkEtnograficznywWygiełzowie............4.MuzeumTatrzańskiein.DraTytusaChałubińskiego. MuzeumPrzestrzenne...................................................... 5.OrawskiParkEtnograficznywZubrzycyGórnej...............

B.SKANSENYMAŁE 1.ParkArcheologiczny„OsadaVIOraczy”wBochni........... 2.SkansenwDobczycach.....................................................3.ZespółzabytkowegobudownictwadrewnianegonaWoliJustowskiejwKrakowie....................................... 4.MuzeumKulturyLudowejwSidzinie................................ 5.SkansenwZawoi...............................................................

C.WYBRANEPUNKTYSKANSENOWSKIE 1.Chochołów......................................................................... 2.DwórwDołędze................................................................ 3.WieśletnianaPolaniePodokólnewJurgowie.................4.SpichlerzicelnicawNiedzicy........................................... 5.ZagrodaFelicjiCuryłowejwZalipiu.................................

II. PARAMUZEALNE ZESPOŁY SKANSENOWSKIE 1.OsadaTurystycznaCzorsztyn........................................... 2.SkansenwLaskowej.......................................................... 3.„PolanaSosny”wNiedzicy................................................ 4.MuzeumPszczelarstwawStróżach...................................

Działaniasamorząduwojewództwamałopolskiegonarzeczzabytkówarchitekturydrewnianejwregionie...................................

SzlakArchitekturyDrewnianej...........................................................

Spisfotografii.....................................................................................

Bibliografiaochronyzabytkówbudownictwadrewnianego............

3

8

2432

4456

6870

727476

8082848587

90909293

94

97

98

100

106

107

TEKSTJoannaHołdaMagdalenaKrohZbigniewMoździerzAgnieszkaOczkowskaLeszekZegzda

ZDJĘCIAPiotrDroździkMuzeumOkręgowewNowymSączuPawełMierniczak

REDAKCJADepartamentKultury,DziedzictwaNarodowegoiTurystykiAgnieszkaAugustynWojciechKrólTomaszKrzaczyńskiKrzysztofMarkiel

MuzeumOkręgowewNowymSączuJoannaHołdaRobertŚlusarek

WYDAWCADepartamentKultury,DziedzictwaNarodowegoiTurystykiUrzęduMarszałkowskiegoWojewództwaMałopolskiego31-156Kraków,ulBasztowa22Adresdokorespondencji:30-017Kraków,ul.Racławicka56tel.:(4812)6303340,fax:(4812)6303341www.malopolskie.pl;www.malopolska.pl

WSPÓŁPRACAMuzeumOkręgowewNowymSączu33-300NowySącz,ul.Lwowska3tel.:(4818)4437708,fax:(4818)4437865www.muzeum.sacz.pl

DepartamentGeodezjiiKartografiiUrzęduMarszałkowskiegoWojewództwaMałopolskiego

OPRACOWANIE GRAFICZNE I ŁAMANIEJakubMichniowskiJAK–studiograficznee-mail:biuro@jakstudio.plwww.jakstudio.pl

KOREKTAKrzysztofBukowskiStudioEditoriale-mail:studio@editorial.plwww.editorial.pl

TŁUMACZENIABiurotłumaczeń„NIKA”ul.Wielopole18A/5,31-072Krakówwww.nika-tlumaczenia.ple-mail:biuro@nika-tlumaczenia.pl

OPRACOWANIE MAPIgnacyCzwartos–artystamalarz,autormapyartystycznejKatarzynaMikrut–DepartamentGeodezjiiKartografiiUrzęduMarszałkowskiegoWojewództwaMałopolskiego

DRUKS-DrukCentrumPoligrafiiul.Balicka100,30-149Krakówwww.sdruk.ple-mail:biuro@sdruk.pl

NAKŁAD300egzemplarzy

ISBN 978‑83‑60538‑18‑0

Wydawcawyrażapodziękowaniazarządcomskansenów,punktówskansenowskichiobiektówparamuzealnychopisa-nychwniniejszejpublikacjiorazwszystkimosobom,któreprzyczyniłysiędopowstaniawydawnictwaMałopolskie muzea na wolnym powietrzu. Architektura drewniana.

PublikacjazostałasfinansowanazbudżetuWojewództwaMałopolskiego.

MAŁOPOLSKIE MUZEA NA WOLNYM POWIETRZU. ARCHITEKTURA DREWNIANA

Departament Kultury, Dziedzictwa Narodowego i TurystykiUrzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego

31-156 Kraków, ul. Basztowa 22

adres do korespondencji:30-017 Kraków, ul. Racławicka 56

tel.: (012) 63 03 340, fax: (012) 63 03 341

www.malopolskie.pl; www.malopolska.pl