345

Organista Natalia, Mazur Zuzanna. Analiza treści artykułów prasowych nt. Agnieszki Radwańskiej i Justyny Kowalczyk w Gazecie

Wyborczej w 2013 r. = Content analysis of the newspaper coverage of Agnieszka Radwańska and Justyna Kowalczyk in Gazeta

Wyborcza in 2013. Journal of Health Sciences. 2014;4(11):345-356. ISSN 1429-9623 / 2300-665X. DOI 10.5281/zenodo.18464

http://journal.rsw.edu.pl/index.php/JHS/article/view/2014%3B4%2811%29%3A345-356

https://pbn.nauka.gov.pl/works/488708

http://dx.doi.org/10.5281/zenodo.18464 The former journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013).

© The Author (s) 2014;

This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland

Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium,

provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License

(http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.

This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial

use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.

Conflict of interest: None declared. Received: 10.09.2014. Revised 15.09.2014. Accepted:20.11.2014.

Analiza treści artykułów prasowych nt. Agnieszki Radwańskiej i

Justyny Kowalczyk w Gazecie Wyborczej w 2013 r.

Content analysis of the newspaper coverage of Agnieszka Radwańska and

Justyna Kowalczyk in Gazeta Wyborcza in 20131

Natalia Organista, <natalia.organista@gmail.com>

Zuzanna Mazur, <zuzanna.mazur@op.pl>

Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

Abstract: Background: From feminist point of view sport has been sexist institution. Critical

analysis of media coverage also showed that media reinforce the hegemonic nature of sport.

Despite the women empowerment in sport they are still trivialized and marginalized in images

and descriptions. Material and methods: Therefore the aim of the study was analysis of

newspaper coverage of two polish exellent sportwomen: A. Radwańska and J. Kowalczyk. Gazeta Wyborcza (GW) was choosen because it is the most opinion-forming newspaper in

Poland and that is why, it is a good site for examining the social constructing of gender.

Content analysis was used to examine articles. Results: Although the sexist comments were

found, gennerally the results showed that the newspaper coverage of women’s sport is more

ambiguous. Conclusions: We conclude that GW is not reproducing monolithic view of

sportwomen as inferior to men.

Słowa kluczowe: analiza treści, Gazeta Wyborcza, media, Agnieszka Radwańska, Justyna

Kowalczyk, płeć kulturowa

Keywords: content analysis, gender, mass media, Gazeta Wyborcza, Agnieszka Radwańska,

Justyna Kowalczyk

Wprowadzenie

Sport jest ważną instytucją społeczną. Poza swoimi komercyjnymi celami przyczynia

się do stabilizowania i wzmacniania męskiej hegemonii, tradycyjnego postrzegania męskości i

kobiecości oraz różnicy płciowej i hierarchii między płciami (Connell 1998). Zorganizowany

1 Badania realizowane w ramach badań statutowych Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w

Warszawie DM- 35.

346

jest wokół męskich wartości i skrojony na męskie potrzeby. Hierarchia płciowa występująca

w sporcie jest nie tylko odzwierciedleniem sytuacji w całym społeczeństwie, ale wzmacnia i

utrwala porządek płci. Wciąż panuje przekonanie, iż sport jest usankcjonowaniem różnic

płciowych, a nie społecznie skonstruowaną relacją między płciami. Na sport nie patrzy się

jednak przez pryzmat hierarchii między płciami, które on odtwarza (Messner, Dworkin 2002).

Paradygmat feministyczny w badaniach nad sportem wyłaniający się od lat 70. ubiegłego

stulecia wykazał, że sport ma z zasady uprawomocniać władzę mężczyzn i utrzymywać

podrzędność kobiet (Hall 2002). Podrzędność sportu kobiet była utrzymywana poprzez

seksualizację wizerunku kobiet czy sprzeczności wynikające ze stereotypów dotyczących

pożądanego wyglądu fizycznego oraz wymogów dyscypliny sportowej (Christopherson,

Janning, McConnell 2002). Spojrzenie na sport poprzez pryzmat płci pozwoliło pokazać, iż

sport kobiet jest trywializowany i marginalizowany. Męski sport cechuje się bowiem większą

wartością komercyjną, a środki nań przeznaczone są zdecydowanie wyższe, aniżeli nakłady

finansowe na sporty kobiece (Cooper-Chen 2003).

Nieustanne porównywanie sportu kobiet do sportu mężczyzn, traktowanego jako

uniwersalny wzorzec, sprawia, iż nigdy nie był on uznawany za niezależną działalność. W

percepcji społecznej sport jest zdecydowanie „sprawą męską” i niewiele konkurencji uchodzi

za w pełni stosowne dla kobiet. Jednak do „męskiego świata” sportu wyczynowego stopniowo

zaczęły wkraczać kobiety, co niewątpliwie jest przyczyną zanikania jednoznacznie

„męskiego” charakteru tej dziedziny. Są w sporcie takie konkurencje, w których uwidaczniają

się znamiona kobiecości, jak i takie, które pozostaną domeną mężczyzn. W związku z tym

obserwuje się podział na sporty kobiece i męskie. Rozróżnienie to, oprócz argumentacji

fizjologicznej i psychologicznej, uwarunkowane jest kulturowymi definicjami płci i

sposobami traktowania kobiecego i męskiego ciała. Sporty męskie to te, w których występuje

brutalność, przemoc, ogromne zaangażowanie mięśniowe, ryzyko i niebezpieczeństwo.

Dyscypliny kobiece natomiast przesycone są delikatnością, wrażliwością, pełnymi gracji

ruchami, zgodnymi z kanonem kobiecego piękna (Starosta 2003).

W reprodukowaniu sportu jako męskości bardzo istotne znaczenie mają praktyki

socjalizacyjne. Pamiętając o znaczeniu ciała jako najważniejszej instancji w kształtowaniu

naszej tożsamości płciowej większość praktyk maskulinizacyjnych skupia się w ciele

(Melosik 2006). Od dzieciństwa chłopców uczy się używać swojego ciała w sposób siłowy,

pokonywać swoje granice, „działać ciałem”. Pokazuje się im znaczenie samodyscypliny jako

siły fizycznej i mentalnej, uczy się negować strach i ból, przygotowuje do rywalizacji. Dorośli

mężczyźni zwracają uwagę na swój wygląd zewnętrzny właśnie pod kątem muskulatury,

która odzwierciedla fizyczną siłę i moc. Również w przeszłości muskulatura była łączona z

cnotą moralną. Zarówno brytyjskie, jak i francuskie szkoły dbały o rozwój fizyczny chłopców

z obawy przed ich zniewieścieniem (Whitson 2002). Uważano, iż tylko silni mężczyźni będą

w stanie zapanować nad swoimi impulsami, a w przyszłości przynieść chlubę swojemu

krajowi (Crosset 1990). Całkiem inaczej przedstawiają się praktyki wprowadzania w

kobiecość. Dziewczynki są uczone, wykorzystując terminologię Bourdieu, że ich ciało jest

ciałem-dla-innego, dlatego musi być atrakcyjne fizycznie (Bourdieu 2004). W kulturze

zachodniej, gdzie kobieca atrakcyjność jest powiązana ze szczupłą, wiotką sylwetką nie ma

miejsca dla rozbudowanej muskulatury. Ponadto ciało kobiety, odwzorowujące obowiązujące

normy atrakcyjnego wyglądu, symbolizuje słabość i niekompetencję w sporcie (Whitson

2002).

Hegemonialna męskość pozostaje zatem pewnym wzorem idealnym reprodukowanym

poprzez sport. Odniesiona do innych męskości i kobiecości (Connell 2001: 67-86, Connell

1998: 183-186), pozwala reprodukować się kulturowemu porządkowi płci. W sporcie ten typ

męskości, najlepiej uwidoczniony, powoduje zepchnięcie kobiet na margines. Nie może więc

347

istnieć kobiecość hegemonialna. Struktura społeczna, definiująca relacje płci w jej

poszczególnych warstwach, uzasadnia męskość hegemonialną (Connell 2013).

Nie tylko sport przyczynia się do utrzymywania symbolicznej przewagi mężczyzn nad

kobietami. Media również stanowią potężną instytucję wspierającą funkcjonujący porządek

płci. Środki masowego przekazu odgrywają rolę nie do przecenienia w społeczeństwie, a co

za tym idzie i w sporcie (Goban-Klas 2009). Kultura masowa zmieniła oblicze współczesnego

sportu. Spowodowała jego profesjonalizację, formalizację przedsięwzięć, nakierowanie na

wynik itp. (Rymarczyk 2011: 88). Technicyzacja mediów doprowadziła do jeszcze większej

komercjalizacji sportu. Pieniądze zainwestowane w przekaz medialny widowisk sortowych,

reklamy itp. doprowadziły do zmian, bardzo istotnych również dla kobiet (Rymarczyk 2011:

89, 92). Uatrakcyjnienie sportu poprzez strój stało się właściwie powszechną praktyką, którą

trudno byłoby zmienić, ponieważ obecnie stanowi sam rdzeń spojrzenia na sport kobiet i

główną strategię marketingową mającą przyciągać rzesze oglądających. Ponadto media stępiają wrażliwość odbiorców, kreują i podtrzymują współczesne mity (m.in. piękna i

młodości), tworząc tym samym system projekcji i identyfikacji dostarczający nam wzór

pragnień i zachowań (Golka 2008). Wszystkie cechy odgrywają niebagatelną rolę w analizie

relacji kobiety-sport-media.

Jako że media kontrolują to, co obserwujemy, to współtworzą nasze doświadczenia,

kształtują sądy na temat obserwowanych zjawisk, określają, strukturalizują i uniformizują

nasz sposób patrzenia na świat. Przyjmując za pewne, że konstruując fakty są właśnie ich

współtwórcami, a nie jedynie przekazującymi, musimy równocześnie przyznać, iż każdy

sposób przedstawienia jest ideologiczny (Taylor, Willis 2006: 42). Również normy i wartości,

wzory zachowań i relacje między płciami podlegają przedstawieniom adekwatnym dla danej

aktualnie ideologii.

Zorientowani feministycznie badacze problematyki sportu w mediach przyjmują, iż

sposób przedstawienia kobiet uprawiających sport ma istotne znaczenie w wysiłkach o

równościowy charakter społeczeństwa. Jeżeli każdy znak ma znaczenie dla konstruowania

tego, co „realne”, to dotarcie do znaczenia dominujących przedstawień wskaże sposób

postrzegania badanego problemu (Taylor, Willis 2006: 42). Pomimo zróżnicowania teorii

feministycznych przyjmują one jednoznaczne stanowisko w kwestii wizerunku kobiet w

mediach i sposobu przedstawiania w nich relacji między płciami (Kijewska 2010). Kategoria

płci kulturowej wykorzystywana jako narzędzie analizy pozwoliła wskazać obszary, na

których występuje nierówność płci w przekazie medialnym.

Jednym z obszarów jest komentarz sportowy. Zwracając uwagę na język wypowiedzi

jesteśmy w stanie zbadać dominujące przekonania kulturowe i relacje władzy zachodzące w

danej społeczności. W wypowiedziach komentatorów sportowych częstą praktyką jest

porównywanie osiągnięć kobiet do osiągnięć mężczyzn, co sprawia, że osiągnięcia kobiet

mają mniejsze znaczenie (Pirinien 2002). W komentarzach sportowych dotyczących

mężczyzn częściej akcentuje się ich sukcesy, przywołuje atrybuty związane z siłą,

wytrzymałością i agresją. U kobiet częściej zwraca się uwagę na porażki, szeroko komentuje

się sprawy pozasportowe, sugerując, że dla kobiet życie prywatne było ważniejsze niż sport

(Ducan i in. 1994). Zdarzają się również negatywne komentarze odnośnie sportu mężczyzn,

ale zazwyczaj są one połączone z ogólnymi wyrazami szacunku odnośnie pracy sportowców.

Negatywne komentarze odnośnie kobiet często są jedynymi słowami na ich temat (Messner,

Cooky 2010). Sposób komentowania dyskryminujących wydarzeń w sporcie dotyczących

kobiet powoduje podważenie bądź umocnienie sportu jako męskiego przedsięwzięcia. Jak

udowodnili Fink, Borland i Fields, media stosują różnorodne strategie obrony negatywnych

dla kobiet komentarzy. Wśród tych procedur można wymienić zaprzeczenie, wzmacnianie

pozytywnego wizerunku wypowiadających krzywdzące komentarze, tworzenie

348

alternatywnego przekazu czy kontekstu dla danego wydarzenia. Przyjęcie tego rodzaju

strategii może świadczyć o faworyzowaniu sportu mężczyzn (Fink, Borland, Fields 2011).

Innym problemem jest częstotliwość prezentacji sportu kobiet. Badania longitudinalne

Messnera i Cooky z lat 1989-2009 pokazały, iż sport kobiet w 2009 r. był prezentowany

najrzadziej z wszystkich lat, kiedy prowadzono badanie. Tylko 1,6% czasu antenowego było

przeznaczone na prezentację sportu kobiet (Messner, Cooky 2010, Billings, Eastman 2002).

Jeżeli już prezentuje się sport kobiet, to w mniej profesjonalny sposób (mniejszy budżet,

mniej zaangażowanych osób). Przekłada się to na satysfakcje widza i mniejsze

zainteresowanie sportem kobiet (Ducan i in. 1994). W przypadku pokazywania imprez

sportowych kobiecych inna jest też praca kamery. Obecna jest tendencja do seksualizacji ciał

kobiet. Ciało w obrazie kamery jest często sfragmentaryzowane. Powtarzane są te ujęcia,

które odnoszą się do tradycyjnego kobiecego wizerunku (McNeill 1994). Analiza okładek

czasopism sportowych pokazała, iż zmniejsza się liczba zdjęć kobiet, jak również to, że na

zdjęciach ukazane są kobiety głównie w biernych pozach. Przedstawianie na okładkach

wizerunków kobiet zgodnych z tradycyjną wizją kobiecości wpływa na wzmocnienie

przekazu o nieistotności sportu kobiet (Martin, McDonald 2012).

Artykuły opisujące dokonania kobiet w sporcie rzadziej są opatrzone zdjęciami, niż

analogiczne artykuły dotyczące mężczyzn. Produkcją imprez sportowych w mediach zajmują

się głównie mężczyźni i to oni w większości są odbiorcami tych produkcji. Definiują zatem,

jakie wizerunki kobiet i dyscypliny sportu są medialnie użyteczne. Chętniej pokazywane są

dyscypliny, w których prezentowany jest stereotypowy wizerunek kobiet oparty na

atrakcyjnym wyglądzie, gracji ruchów itp. (tenis, łyżwiarstwo figurowe) (Holmlund 1994).

Ambiwalentna jest postawa mediów wobec sportów zespołowych. W przeciwieństwie do

komentarza tych samych męskich dyscyplin, trudno znaleźć słowa potwierdzające siłę,

wytrzymałość i „twardość” zawodniczek. Jest to związane z tradycyjnymi kategoriami

kobiecości i męskości (Ducan i Hasbook 2002). Jak pokazują badania Cooky, Messnera i in.

rasa i klasa społeczna również odgrywają ważną rolę w opisie sportu kobiet i mężczyzn. Sport

kobiet o innym kolorze skóry niż biały jest właściwie niezauważalny, albo marginalizowany.

Wciąż obecne są rażąco rasistowskie i seksistowskie wypowiedzi (Cooky, Wachs, Messner,

Dworkin 2010).

Istotne są również praktyki dziennikarskie. Mała liczba dziennikarek pracujących w

sporcie wzmacnia przekonanie o tym, że sport to męska sprawa. Powoduje to również, iż nie

ma kto w mediach upominać się o sprawy dla kobiet charakterystyczne, pokazywać ich

doświadczeń z ich perspektywy (Capranica, Aversa 2002, Cronk, Theberge 1994). Badania

Gee i Leberman pokazały, iż przekazy dotyczące sportu kobiet muszą sprostać wyższym

kryteriom niż te dotyczące sportu mężczyzn, ażeby zostały zaaprobowane. Sport kobiet

prezentowany jest również wtedy, gdy dotyczy skandali czy napaści lub seksualnych żartów

(Gee, Leberman 2011, Messner, Cooky 2010). Dziennikarze, pomimo świadomości

niedoreprezentowania kobiet w mediach, nie dostrzegają swojej odpowiedzialności za ten stan

rzeczy. Praktyki dziennikarskie charakteryzują się też przekonaniami o podziale sportu na

żeńskie i męskie dyscypliny (zazwyczaj na łamach gazet pojawiają się materiały na temat

dyscyplin uważanych za kobiece) oraz opinią o niższości sportu kobiet. Szanse przedstawień

sportu kobiet zwiększa też atrakcyjność fizyczna uprawiających sport. Znaczenie ma również

to, że większość osób pracujących w związkach i organizacjach sportowych to mężczyźni. To

z nimi głównie podtrzymują kontakty dziennikarze chcący uzyskać aktualne informacje.

Tworzy to „old-boys network”, wzajemną wymianę usług opartą o interesy, znajomości i

promowanie siebie nawzajem. Nie sprzyja to jednak niezależności mediów i krytycznemu

spojrzeniu (Capranica, Aversa 2002, Cronk, Theberge 1994).

Pojawiają się również badania, które sugerują erozję tradycyjnego sposobu przekazu

informacji dotyczących sportu kobiet. Coraz częściej zwraca się uwagę na pewnego rodzaju

349

ambiwalencję w przekazach medialnych (Bernstein 2002). Dotyczą one chociażby

przedstawień kobiecego ciała. Często określa się je jako silne, zamiast podkreślać jego

słabości i kruchość (Lippe 2002). Istotne jest również to, że przedstawienia sportu kobiet

mogą być pisane z perspektywy narodowości a nie płci. Dzieje się tak chociażby w czasie

igrzysk olimpijskich (Wensing, Bruce 2003) lub gdy w grę wchodzi tworzenie tożsamości

narodowych. Rozważa się również kwestie portretowania nago kobiet uprawiających sport, co

z jednej strony umacnia seksualizację i infantylizację ich wizerunków, z drugiej natomiast

ideę wyzwolenia się kobiet i ich upełnomocnienia (King 2012).

Cel badań

Przedstawione powyżej wyniki badań wskazują na systematyczną trywializację i

marginalizację sportu kobiet w przekazach medialnych. Pomimo nielicznych doniesień o

zmianach tego rodzaju sposobu postrzegania sportu kobiet nadal ewidentne pozostają

nierówności płciowe, zarówno jeżeli chodzi o treść przekazu, jak i zdjęcia. W związku z

niewielką popularnością paradygmatu feministycznego w badaniach nad sportem w Polsce,

nie prowadzono badań na temat sposobu prezentacji sportu kobiet w rodzimej prasie. Celem

niniejszych badań jest zatem krytyczna analiza przekazów medialnych dotyczących sportu

kobiet z najbardziej opiniotwórczego dziennika w Polsce – Gazety Wyborczej (GW) w roku

2013. W związku ze zdecydowaną przewagą opisywania sportów indywidualnych kobiet na

łamach GW, poddane analizie zostaną treści medialne dotyczące Agnieszki Radwańskiej i

Justyny Kowalczyk.

Materiał i metody badań

Stosowaną podczas badań metodą będzie analiza treści. Analiza treści jest

wykorzystywana przy badaniu zapisów międzyludzkiej komunikacji (książek, stron

internetowych, prawa itp.) (Babbie 2009). Taka analiza oparta jest na założeniu o

performatywności języka oraz na tym, że nie jest on neutralnym i transparentnym środkiem

komunikacji (Rapley 2010, Lisowska-Magdziarz 2006). Wymaga to dużej wrażliwości w

odniesieniu do języka badanego tekstu, zwracania uwagi nie tylko na to, co i jak jest w

dokumentach opisane, ale również, jakich stwierdzeń w dokumentach nie ma (podział na

treści jawne i ukryte). Analiza treści artykułów prasowych jest istotna gdyż, jak pokazują

liczne badania, to, co media pokazują i w jaki sposób to robią oraz to, czego nie pokazują, ma

ogromne znaczenie dla tworzenia opinii publicznej, kształtowania postaw i wartości (McKee

2001, Taylor, Willis 2006); – w tym przypadku, dla konstruowania kategorii kobiecości w

sporcie, poza nim, jak i samej kategorii sportu – jako męskiego przedsięwzięcia. Próba

badawcza obejmuje artykuły dotyczące Agnieszki Radwańskiej (28 artykułów) i Justyny

Kowalczyk (21 artykułów) opublikowane w 2013 r. w GW. Artykuły do analizy zostały

wybrane za pomocą doboru losowego, systematycznego, co oznacza, że przeanalizowane

zostały artykuły z dwóch tygodni z każdego miesiąca (wydania od poniedziałku do soboty),

według następującego klucza:

Tabela 1. Klucz doboru wydań GW do analizy

tydzień miesiąc

I II III IV

Styczeń 7-13 21-27

Luty 11-18 25-3

Marzec 4-10 18-24

350

Kwiecień 8-14 22-28

Maj 6-12 20-26

Czerwiec 10-16 24-30

Lipiec 1-7 15-21

Sierpień 5-11 19-25

Wrzesień 2-8 16-22

Październik 7-13 21-27

Listopad 4-10 18-24

Grudzień 9-15 23-29

Do analizy zostały włączone artykuły dłuższe niż cztery akapity, opisujące wyłącznie

kwestie związane ze startami Kowalczyk i Radwańskiej. Do badania nie zostały zatem

włączone artykuły odnoszące się zarówno do sportu kobiet jak i mężczyzn. Pod uwagę nie

były brane również felietony. Artykuły analizowane znajdowały się zawsze na stronach

sportowych GW, bądź w dodatku Sport Extra. Autorami wszystkich artykułów byli

mężczyźni.

Do badania została wybrana Gazeta Wyborcza jako opiniotwórczy dziennik, otwarty

na kwestie równości płci, którego treści trafiają do szerokiego grona odbiorców. Treść

artykułów prasowych została usystematyzowana wokół następujących wymiarów: skupianie

się na wyglądzie fizycznym kobiet uprawiających sport, marginalizowanie sportu kobiet

poprzez sarkastyczne i dominujące negatywne komentarze, komentarze wychwalające

ambicję, waleczność, wytrzymałość – cechy najwyżej cenione u sportowców, komentarz

odwołujący się do metaforyki wojennej, odnoszenie się głównie do porażek, odnoszenie się

do sukcesów, opisywanie kobiet uprawiających sport głównie poprzez odniesienie do innych

ról życiowych, np. roli matki, żony itp., czy opisywanie głównie życia prywatnego kobiet

uprawiających sport, ich relacji z najbliższymi, spędzania czasu wolnego, zainteresowań itp.

Ostatnim wymiarem jest odnoszenie się do standardowej wizji kobiecości charakteryzującej

się biernością, uległością, łagodnością oraz zainteresowanie wyglądem zewnętrznym,

zakupami, strojami itp. Taki sposób kategoryzacji, wynikający z przeprowadzonych badań

literaturowych, ma pomóc w znalezieniu charakterystycznego sposobu opisywania sportu

kobiet, świadczącego o innym podejściu do sportu kobiet niż do sportu mężczyzn. Zarówno

opisywanie wyglądu fizycznego, jak i specyficzny infantylizujący sposób odnoszenia się do

kobiet są opisywane jako strategie trywializacji sportu kobiet. Przeciwny sposób opisu skupia

się na cechach najwyżej cenionych u sportowców, takich jak: wytrzymałość, siła, waleczność.

Podobnie posługiwanie się metaforami wojennymi odnoszącymi sport do walki, panowania

czy podboju. Sportowcy wtedy często nazywani są „królami” czy „herosami”, a taki sposób

opisu zazwyczaj kojarzony jest z męskością hegemonialną. Badanie języka jest istotne, gdyż

umożliwia pokazanie mechanizmów władzy – męskiego uprzywilejowania w społeczeństwie

(Fuller 2006). Odnoszenie się głównie do porażek zawodniczek związane jest z

przeświadczeniem, iż sport kobiet jest „mniej interesujący niż”, „inny niż” sport mężczyzn.

Kluczem pozostaje ocenianie sportu kobiet w odniesieniu do męskiego odpowiednika. Zwraca

się uwagę na niepowodzenia kobiet, aby pokazać różnice między sportem kobiet a sportem

mężczyzn (Segrave, McDowell, King III 2006). Kolejne dwa wymiary – odnoszenie się do

życia prywatnego i ról poza sportowych oraz oceny tego, czy kobiety uprawiające sport

reprezentują tradycyjną wizji kobiecości, odnosi się do podwójnego uwikłania kobiet –

double bind. Jak pokazują badania, kobiety nie tylko muszą być dobre w sporcie, aby zostać

pozytywnie ocenione, ale również pozostawać kobiece (Cooky 2006).

Wyniki

351

Tabela 2. Wyniki analizy treści

Kategoryzacja treści: Justyna

Kowalczyk

Agnieszka

Radwańska

odnoszenie się do wyglądu fizycznego 1 0

posługiwanie się infantylizującym,

sarkastycznym, seksistowskim komentarzem

1 4

akcentowanie: siły, wytrzymałości fizycznej,

wytrwałości , ambicji - cech stereotypowo

łączonych ze sportowcami

2

0

posługiwanie się metaforami wojennymi,

retoryką wojenną w komentarzu

0

0

akcentowanie niepowodzeń, porażek 4 7

odnoszenie się do życia pozasportowego,

innych ról życiowych

0

0

ocenianie kobiet uprawiających sport poprzez

pryzmat stereotypowej wizji kobiecości

0

1

Dyskusja

Z analizy treści najczęściej można wyczytać marginalizację sportu kobiet poprzez

specyficzny komentarz oraz akcentowanie porażek. W jednym wypadku odnotowano

odnoszenie się do wyglądu fizycznego zawodniczek oraz odnoszenie się do zawodniczek w

sposób stereotypowy. Analiza pokazała, iż w artykułach właściwie nieobecne było ocenianie

zawodniczek za pomocą atrakcyjności fizycznej, czy odniesień do sfery prywatnej życia bądź

relacji emocjonalnych.

Zadziwiające jest, że prawie ¾ artykułów prasowych dotyczących sportu kobiet, z

najbardziej opiniotwórczego dziennika w Polsce odnoszącego się do sportu kobiet należy do

dwóch zawodniczek. Co bardzo istotne, zawodniczki te uprawiają sporty indywidualne, a do

tego rodzajowo żeńskie, tzn. takie, w których obecność kobiet nie dziwi i cechują się dużą

akceptacją w społeczeństwie (Kane 1988). Radwańska i Kowalczyk to zawodniczki

odnoszące duże sukcesy w swoich dyscyplinach sportu (Radwańska nr 3 WTA 03. 2014),

Kowalczyk zdobyła cztery razy Kryształową Kulę i sześć medali olimpijskich, ze ścisłej

czołówki światowej. Prowadzi to do kilku wniosków. Przede wszystkim podtrzymuje to tezę

Ducan i Hasbook, że sporty zespołowe kobiet są niechętnie przedstawiane w mediach.

Zjawisko to tłumaczy się symboliczną odmową dostępu do władzy dla kobiet. Jeżeli już

przedstawia się sporty zespołowe, to w taki sposób, że albo nie są prawdziwym sportem

zespołowym albo prawdziwą grą. Sporty zespołowe mężczyzn są chętnie oglądane i bardzo

cenione ponieważ dostarczają doświadczeń związanych z dowodzeniem grupą, negocjacjami,

spójnością itp. Poprzez bezpośrednią rywalizację pokazują natychmiastowy efekt własnej siły

nad rywalami, uczą poczucia sprawczości, władztwa. Pokazywanie w większości męskich

rozgrywek drużynowych daje wrażenie przyzwolenia na jedynie męskie doświadczenia tego

typu. Równocześnie zniechęca kobiety do udziału w sportach zespołowych, podtrzymując ich

wizerunek jako niekobiecych oraz ignorując już istniejące zespoły kobiece i ich ligi. (Ducan,

Hasbook 2002). Sporty indywidualne, w szczególności niekontaktowe, cieszą się dużo

większym powodzeniem wśród odbiorców sportu kobiet. Pozwalają skupić się na

poszczególnych zawodniczkach, a nie na zespole jako całości. W przypadku tenisa dochodzi

352

do tego seksualizacja zawodniczek poprzez ich wygląd zewnętrzny i strój oraz harmonię

ruchów i grację na korcie. Nie ma w nich rozdźwięku pomiędzy uznawanymi milcząco i

zdroworozsądkowo pojęciami kobiecości i aktywności w sporcie. W przypadku biegów

narciarskich bardzo istotna jest natomiast walka z własnymi ograniczeniami i wytrzymałość

psychiczna. Nie ma w tym wypadku mowy, tak jak w sportach zespołowych, o przejmowaniu

kontroli nad drugą drużyną, bezpośredniego przeciwstawiania się przeciwnikowi i

wywierania na niego wpływu.

Okazuje się również, iż kobiety uprawiające sport muszą być nieprzeciętnie dobre, aby

zasłużyć na uwagę mediów. Po części jest to związane z wyższym kryterium ewentualnego

dopuszczenia tekstu do druku przez dziennikarzy sportowych niż w przypadku tekstów

dotyczących sportowców. Aby zasłużyć na prezentację wyników sportowych w gazecie

kobiety muszą osiągać bardzo dobre rezultaty w zawodach na najwyższym poziomie (Gee,

Leberman 2011). Tłumaczy się to zjawisko faktem, iż większość odbiorców prasy sportowej

to mężczyźni. Dlatego też artykuły o piłce nożnej publikowane są zawsze, pomimo nie

najwyższego poziomu grających, a godne podziwu osiągnięcia kobiet mają trudność znaleźć

się na łamach prasy. Potwierdza się również spostrzeżenie, iż kiedy pojawiają się opisy

występów kobiet uprawiających sport często mamy do czynienia z przykładaniem najwyższej

wagi do porażek. Pomimo, iż opisywane są jako jedne z najlepszych w swojej dyscyplinie, to

często akcentowano ich słabe występy. Siedem tekstów o grze Agnieszki Radwańskiej

dotyczyło jej porażek. Tak jak w poprzednim sezonie defensywa Polki rozsypała się w starciu ze zdeterminowaną, silną

fizycznie i atakującą rywalką. Do Wielkiego Szlema niby blisko, ale jednak wciąż daleko (odwołanie).

Porażka z Chinką, byłą triumfatorką Rolanda Garrosa, to w pewnym sensie także powrót do

przeszłości, jeśli chodzi o główne problemy Polki na korcie (Chinka zburzyła polski mur – 23.01.

2013).

Radwańska popełniła 27 niewymuszonych błędów, czyli tyle, ile zazwyczaj robi nie w jednym, ale w

trzech spotkaniach. Mecz zawaliła właściwie na całej linii (Poślizg Radwańskiej na mączce –

7.05.2013).

Radwańska ma 24 lata, dalej będzie ścigać Szlemy, ale największa szansa, jaką miała, wymknęła jej

się z rąk (Lisicki zagrała Serenę – 5.07.2013).

Radwańskiej wymknęła się prawdopodobnie największa szansa na wygranie turnieju

wielkoszlemowego (Zmarnowana szansa Agnieszki Radwańskiej – 6.07.2013).

Jej czwarta pozycja na świecie jest niezagrożona. Awans na kończący się sezon Masters w Stambule

raczej też. Ale do Szlema wciąż daleko, a w Nowym Jorku – najdalej”.

Gdy rozstawiona z nr 24 Makarowa nokautowała na korcie Louisa Armstronga Radwańską,

wygrywając osiem gemów z rzędu od stanu 0:4 do 6:4, 2:0, nie mogłem oprzeć się wrażeniu, że już to

wszystko kiedyś widziałem (Nowojorskie deja vu Agnieszki Radwańskiej – 3.09.2013).

Polska tenisistka przegrała drugi mecz w fazie grupowej kończącego sezon turnieju Masters (…)

Polka nie ma praktycznie szans na awans do półfinału (Radwańska-Williams 0/8 – 24.10.2013). Można by odnieść wrażenie, że zawodniczka ta przeżywa głęboki kryzys formy.

Jednak sezon 2013 był drugim najlepszym w jej karierze. Półfinał Wimbledonu i równa forma

przez cały sezon nie była wystarczającym powodem do docenienia sportowego poziomu

zawodniczki. Wydaje się być zasadnym stwierdzenie, iż każdy występ Radwańskiej na

turnieju wielkoszlemowym zostanie uznany za porażkę dopóki nie wygra ona któregoś z nich.

Podobnie czwarta Kryształowa Kula Justyny Kowalczyk została odebrana jako

nagroda pocieszenia (Czwarty Puchar Świata jak środek przeciwbólowy – 9-10.03.2013), co

można odebrać jako rozpamiętywanie nieudanych MŚ (srebrny medal Kowalczyk). Pierwsze od niemal półtora miesiąca starcie Justyny Kowalczyk z Marit Bjoergen Polka przegrała

(Kto posmaruje, ten jedzie 21.01.2013).

Wszystko szło zgodnie z planem. [...] runął w finale- Kowalczyk popełniła błąd, gdy była z tyłu,

spanikowała i się przewróciła. Na metę przybiegła ostatnia. Była zrozpaczona (Mistrzostwa Norwegii

z Polką w ogonie – 25.02.2013).

353

Porażka, chociaż zajęła drugie miejsce. Marzyła o pierwszym tytule mistrzyni świata w klasyku. Na

start na 30 km czekała jak na żaden inny. Walczyła z całych sił, próbowała atakować, ale znów

przegrała z Marit Bjorgen. Czy tak już będzie zawsze? Czy więc Kowalczyk z góry skazana jest na

walkę o drugie miejsce, gdy tylko Bjorgen zdecyduje się na bój do upadłego w jakiejś konkurencji?

Jak pokazuje start na 30 km na Igrzyskach w Vancouver – nie (Justyna vice Bjorgen – 4.03.2013).

Kryształowa kula ma być środkiem przeciwbólowym na zadrę po Val di Fieme. Rany ma zagoić

ostatecznie czas i cisza (Czwarty Puchar Świata jak środek przeciwbólowy – 9-10.03.2013).

Częste wspominanie porażek można interpretować jako porównywanie sportu

mężczyzn do sportu kobiet i umacnianie przekonania, że ten drugi stanowi niedostatecznie

dobrą wersję tego pierwszego.

W tekstach o Radwańskiej i Kowalczyk często opisuje się je jedynie pierwszym

imieniem jak w tytułach: (Agnieszka zagra z Karoliną – 15.02.2013, Justyna biegnie po złoto

– 27.02.2013) lub zwrotem „dziewczęta”. Kilka godzin później w wypełnionej po brzegi hali Asia World Agnieszka pokonała przyjaciółkę 6/4

6/4 (Urodziny Radwańskiej pod palmami – 6.03.2013).

To są młode dziewczyny, buzują emocje, Agnieszka miała prawo być zła (Zmarnowana szansa

Agnieszki Radwańskiej – 6.07.2013).

Klasyczne turbo Justyny (9.12.2013).

Jest to jedna ze strategii infantylizacji sportu kobiet. Nazywanie kogoś jedynie

pierwszym imieniem, sprawia wrażenie, że mówimy o kimś nam znanym, bliskim, z kim

łączą nas prywatne relacje. Nie dodaje to szacunku dorosłym kobietom. Poza tym sprawia to

wrażenie, jakby osoby, o których tak mówimy, były „nasze”, swojskie, co daje większe prawo

do ingerowania w ich życie i surowego oceniania. Potwierdza to nazywanie ich

„dziewczynami” (Wczoraj zjazd, dziś motocross – 23-24.03.2013). Dodatkowo sprawia to

wrażenie zależności czy podległości, niezależnych dorosłych kobiet, wobec opinii publicznej

– czyli de facto ocenie mężczyzn. Kobiety uprawiające sport są nam znanymi

„dziewczynami” tak długo, jak reprezentują akceptowalną społecznie wersję kobiecości.

Inną strategią marginalizacji osiągnięć kobiet w sporcie jest opisywanie ich w

kontekstach poza sportowych. Sprawia to wrażenie, iż sport nie jest dla kobiet najważniejszą

częścią życia, a najbardziej interesujące pozostają dla nich czynności stereotypowo uważane

za kobiece. W analizowanym materiale sytuacja taka zachodzi w obszernym wywiadzie

udzielonym GW przez Agnieszką Radwańską. Zawodniczka odpowiadała na pytania

dziennikarza o robienie zakupów, players party, malowanie paznokci, gotowanie, liczbę par

butów, plany małżeńskie i wielką miłość (Paznokcie to złożona sprawa – 22.04.2013).

Niewiele pytań dotyczyło gry w tenisa, chociaż obszerny wywiad w weekendowym wydaniu

gazety wydawałby się być idealnym miejscem do przybliżenia godnej podziwu kariery

najlepszej polskiej tenisistki w historii dyscypliny. Czy tenisistki rywalizują tylko na korcie, czy na przyjęciach też odbywa się mecz - kto założy lepszą

kieckę, kto się lepiej zaprezentuje?

A apropos players party, na You Tube jest film, jak któraś z tenisistek zapytana, kto najlepiej tańczy,

odparła bez wahania: Radwańska. Wymiatasz na parkiecie?.

Jesteś zakupoholiczką.

Ile masz par butów? W zaokrągleniu do 50?

Małżeństwo, wielka miłość dopiero po zakończeniu kariery, czy może zapakujesz kiedyś jakiegoś

narzeczonego do walizki i będzie z tobą jeździł.

No właśnie, tym bardziej, że podobno nie umiesz gotować.

Może otworzysz salon z manikiurem? Inne tenisistki mówią, że jesteś w tym mistrzynią. Tylko ja jako

facet nie bardzo wiem, co to oznacza?

Robisz manikiur czasem innym tenisistkom? (Paznokcie to złożona sprawa – 22.04.2013).

Opisywanie wyglądu fizycznego zawodniczki jest również strategią marginalizacji jej

dokonań. W opisie idealnego przygotowania Kowalczyk do MŚ pojawia się stwierdzenie, że

354

szczupła i wyszykowana (25.02.2013) – w przypadku kobiety sportowca dobry wygląd miałby

być synonimem świetnej formy. Wydawało się, że do Val di Fiemme przyjechała w wyśmienitej formie. Szczupła, wyszykowana,

podbudowana pierwszym i drugim miejscem w biegach PŚ w Davos tuż przed najważniejszą imprezą

sezonu (Mistrzostwa Norwegii z Polką w ogonie – 25.02.2013).

W komentarzu dotyczącym Justyny Kowalczyk pojawiały się opisy akcentujące cechy

najwyżej cenione u sportowców, często kojarzone z męskością, takie jak: wytrzymałość,

nieustępliwość, siła. Jak pokazują prowadzone dotąd badania (Hasbrook, Ducan 2002), w

komentarzu dotyczącym sportu kobiet, dużo rzadziej zwraca się uwagę na tego rodzaju

charakterystykę, a uwypukla te zachowania i postawy, które świadczą o tradycyjnej

kobiecości zawodniczek. Primadonna con Polonia, ale Polka nie wyglądała na primadonnę, kiedy runęła na ziemię z

wyczerpania. Padała 3 i 2 lata temu. Rok temu jakimś cudem nie upadła - wyłącznie dzięki sile

własnej ambicji (50 kilometrów samotności – 7.01.2013).

Norweskie media ze względu na kondycję nazywają ją żelazną damą (Marit na urodziny Justyny –

8.01.2013).

Wnioski

Artykuły prasowe na temat Justyny Kowalczyk i Agnieszki Radwańskiej w 2013 r.

pokazały, iż seksizm i dyskryminacja kobiet w sporcie nie jest oczywistością w przekazach

prasowych. Dużo jeszcze pozostaje do zrobienia, aby sport kobiet otrzymywał tyle samo

miejsca na łamach gazet, co sport mężczyzn. Sport kobiet jest niedoreprezentowany i bywa

oceniany według innych kryteriów niż sport mężczyzn. Analiza treści wskazuje, że najwięcej

zmiany wymaga warstwa językowa oraz docenienie wysokich pozycji kobiet w sporcie.

Akcentowanie porażek wciąż wzmacnia poczucie, jakby sport kobiet był mniej istotny niż

mężczyzn i niezamienialnie do niego odnoszony. Jednak przypadki seksistowskich

komentarzy odnośnie wyglądu fizycznego Radwańskiej i Kowalczyk właściwie nie

występują, nie podnoszono również kwestii życia prywatnego zawodniczek i innych

możliwych ról życiowych (poza opisanymi w dyskusji przypadkami). Nie deprecjonowano

zawodniczek za pomocą sarkastycznych i głównie negatywnych komentarzy. Pozytywne

opisy dotyczące waleczności i ambicji Kowalczyk można uważać za zmianę wynikającą z

odejścia od oceniania poszczególnych zawodników ze względu na ich płeć oraz dominujące

w danym społeczeństwie przeświadczenia dotyczące danej płci. Można by więc za Wensing,

Bruce oraz Bernstein potwierdzić, iż przekazy medialne dotyczące sportu kobiet są coraz

bardziej zniuansowane. Nadal dostrzegalne są przejawy nierówności płciowej w kilku

wymiarach, ale są również relacje na temat sportu kobiet, które spełniają kryteria

równościowe. Oczywiście z zastrzeżeniem, iż badana gazeta znana jest ze swojego

równościowego nastawienia do płci, a badanie dotyczyło jednego roku kalendarzowego i

jednego tytułu.

Bibliografia

Babbie E. (2009) Podstawy badań społecznych, PWN, Warszawa.

Bernstein A. (2002) Is it time for victory lap. Changes in media coverage of women in sport,

International review for the sociology of sport, 37(3-4), 415-428.

Billings A., Eastman S. (2002) Selective representation of gender, ethnicity, and nationality in

american television coverage of the 2000 Summer Olimpics, International review

for the sociology of sport, 37/(3-4), 351-370.

Bourdieu P. (2004) Męska dominacja, Oficyna Naukowa, Warszawa.

355

Capranica L., Aversa F. (2002) Italian television sport coverage during the 2000 Sydney

Olimpic Games. A Gender Perspective, International review for the sociology of

sport, 37/(3-4), 337-349.

Christopherson N., Janning M., McConnell E. D. (2002) Two kicks forward, one kick beck: A

content analysis of media discourses on the 1999 Women’s World Cup soccer

Championship, Sociology of sport journal, 19, 170-188.

Connell R. W. (2001) Masculinities, Polity Press, Cambridge.

Connell R. W. (1998) Gender & power. Society the person and the sexual politics, Polity

Press.

Cooky C., Wasch F., Messner M., Dworkin S. (2010) It’s not about the game: Don Imus, race,

class, gender and sexuality in contemporary media, Sociology of sport journal, 27,

139-159.

Cooky Cheryl (2006), Strong enough to be a men, but made a women: Discourses on sport

femininity in Sport Illustrated for Women [w:] Linda K. Fuller (2006), Sport,

rhetoric and gender. Historical perspectives and media representations, Palgrave

MacMillan, New York.

Cooper-Chen A. (2003) Światowe zawody, rozrywka i czas wolny. Kobiety przed

telewizorem. W: A. Gwóźdź [red.] Media – eros – przemoc. Sport w czasach

popkultury, Universitas, Kraków, 211-228.

Cronk A., Theberge N. (1994) Work rutines in newspaper sport departments and the coverage

of women's sports. [w:] S. Birrell, C. L. Cheryl [red.] Women, sport and culture,

Human Kinetics, Champaign.

Crosset T. (1990) Masculinity, sexuality and the development of early modern sport. W:

Sport, men and the gender order. Critical feminist perspectives, Human Kinetics,

Champaign, Illinois.

Denzin N. K., Yvonna L. S. [red.] (2009) Metody badań jakościowych, PWN, Warszawa.

Ducan M. i in. (2002) Denial of power in televised women's sport. [w:] S. Scraton, A. Flintoff

[red.] Gender and sport. A reader, Rutledge and Francis Group, London and New

York.

Ducan M. i in. (1994) Gender stereotyping in televised sports. [w:] S. Birrell, C. L. Cheryl

[red.] Women, sport and culture, Human Kinetics, Champaign.

Fink J. S., Borland J. F., Fields S. K. (2011) Sexist acts in sports: Media reactions and forms

of apologia, International Journal of Sport Communication, 4, 198-216.

Fuller Linda K. (2006), Sport, rhetoric and gender. Historical perspectives and media

representations, Palgrave MacMillan, New York.

Gee B. L., Leberman S. I. (2011) Sports media decision making in France: How they choose

what to get to see and read, International journal of sport communication, 4, 321-

343.

Giddens A. (2010) Socjologia, PWN, Warszawa.

Golka M. (2008) Socjologia kultury, Scholar, Warszawa.

Hall A. M. (2002) The discourse of gender and sport: Form femininity to feminism. [w:]

Scraton S., Flintoff A. [red.] Gender Sport and gender. A reader, Routladge Taylor

and Francis Group, New York.

Holmund A. (2002) Visible differences and flex appeal: the body, sex, sexuality, and race in

the Pumping Iron films [w:] S. Birrell, C. L. Cheryl [red.] Women, sport and

culture, Human Kinetics, Champaign.

Kane M. J. (1988) Media coverage of the female athletes before, during, and after Title IX:

Sports Illustrated revisited, Journal of sport management, 2, 87-99.

356

Kijewska B. (2010) Badania kwestii płci w telewizji. [w:] P. Dudek, M. Kuś [red.] Zawartość

mediów masowych: od kultury popularnej przez studia genderowe do języka

komunikowania, Adam Marszałek, Toruń.

King Anthony (2012) The naked female athlete: the case of Roberta Romero, International

review for the sociology of sport, 48(5), 515-534.

Lippe G. (2002) Media image. Sport, gender and national identities in five european

countries, International review for the sociology of sport, 37/ (3-4), 371-395.

Lisowska-Magdziarz M. (2006) Analiza tekstu w dyskursie medialnym, UJ, Kraków.

MacKee A. (2001) ‘A beginner guide to textual analysis’, Metro (Film, Television, Radio,

Multimedia), 127/8, 138-149.

MacNeill N (1994) Active women, media representations and ideology. [w:] S. Birrell, C. L.

Cheryl [red.] Women, sport and culture, Human Kinetics, Champaign.

Martin A., McDonald M. G. (2012) Covering women’s sport? An analysis of Sports

Illustrated covers from 1987-2009 and ESPN The Magazine covers from 1998-

2009, Gradute Journal of Sport, Exercise & Physical Educational Research, 1, 81-

97

Melosik Z. (2006) Kryzys męskości w kulturze współczesnej, Impuls, Kraków.

Messner M. A., Cooky C. (2010), Gender in televised Sports: news and highlights shows,

1989-2010, University of Southern California Center for Feminist Research

(online). Dostęp: http://dornsifecms.usc.edu/assets/sites/80/docs/tvsports.pdf.

Dostęp z dnia 23.02.2014.

Messner M. A., Dworkin S. L. (2002) Just do …what? Sport, bodies, gender [w:] Scraton S.,

Flintoff A. [red.] Gender Sport and gender. A reader, Routlage Taylor and Francis

Group, New York.

Pedersen Paul Mark (2002) Examing equality in newspaper photograph. A content analysis of

the print media photographic coverage of interscholastic athletics, International

journal for the sociology of sport, 37/(3-4), 303-318.

Pirinen R. (2002) Catching up with men? Finnish newspaper coverage of women’s entry into

traditionally male sport. [w:] S. Scraton, A. Flintoff [red.] Gender and sport. A

reader, Rutledge and Francis Group, London and New York.

Ripley T. (2010) Analiza konwersacji, dyskursu i dokumentów, PWN, Warszawa.

Scraton S., Flintoff A. [red.] Gender and Sport. A reader, Routladge, London and New York.

Segrave Jeffrey O., McDowell Katherine, King James G. III (2006), Language, gender, sport:

A review of the Research Literature. [w:] Linda K. Fuller (2006), Sport, rhetoric

and gender. Historical perspectives and media representation, Palgrave

MacMillan, New York.

Starosta W. (2003) W poszukiwaniu uzasadnień dla podziału dyscyplin sportu na męskie i

żeńskie. W: J. Różalska-Kłodecka [red.] Sportsmenka kobietą sukcesu. Korzyści i

bariery aktywności sportowej kobiet, Polskie Stowarzyszenie Sportu Kobiet i

Instytut Sportu, Warszawa.

Rymarczyk P. (2011) Kultura masowa i kultura fizyczna. W: Z. Dziubiński, Z. Krawczyk

[red.] Socjologia kultury fizycznej, AWF, Warszawa.

Taylor L., Willis A. (2006). Medioznawstwo. Teksty, instytucje i odbiorcy, UJ, Kraków.

Whitson D. (2002) The embodiement of gender: Discipline, domination and empowerment.

[w:] S. Scraton, A. Flintoff [red.] Gender and Sport. A reader, Routladge, London

and New York, 227-241.