TRANSFORMACJE - kozminski.edu.pl · Prof. Witold Kieżun Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa...

I

"Transformacje” są pismem interdyscyplinarnym, recenzowanym,

wychodzącym od 1992 roku. Poświęcone są m.in. problematyce:

transformacji cywilizacyjnych i kulturowych

społeczeństwa informacyjnego i społeczeństwa wiedzy

zagadnieniom globalizacji

kwestiom rozwoju trwałego

filozofii politycznej i aksjologii

dociekania przyszłości.

Transformacje są charakterystyczną formą i sposobem funkcjonowa-

nia, rozwoju, trwania świata ludzi. Ich wszechobecność i znaczenie skłania

do uznania kategorii transformacji za swoisty paradygmat w badaniu rozwo-

ju techniki, cywilizacji, społeczeństwa, kultury, wartości i przekonań. Kon-

sekwencje i potencjalności zmian i przeobrażeń wymagają nowych metodo-

logicznych podejść i narzędzi, nowych wizji oraz innowacji teoretycznych,

a także budowania zdolności do radzenia sobie nie tylko dziś, ale i w przysz-

łości.

Ważnym celem niniejszego pisma jest także promowanie inter-, multi-

i transdyscyplinarności w badaniach i analizach, orientacji prospektywnej

oraz myślenia strategicznego i globalnego. Horyzont poznawczy zamiesz-

czanych tekstów jest bardzo szeroki – od ujęć teoretycznych i metodolo-

gicznych przez tematykę krajową i regionalną do globalnej oraz empirycz-

nej. Opisy i ewaluacje konkretnych doświadczeń są też przedmiotem zainte-

resowań pisma.

Transformacje mają już zasięg międzynarodowy -

w 2012 roku podpisaliśmy umowę licencyjną z globalną bazą danych EB-

SCO Publishing (Ipswich, MA, USA)

TRANSFORMACJE

II

TRANSFORMACJE 1-2 (76-77) 2013 ISSN 1230-0292

Czasopismo recenzowane (7 pkt. MNiSzW)

Ukazuje się dwa razy do roku (numery podwójne) w jęz. pol. oraz ang. (odrębne teksty)

Redakcja (kierownictwo):

Prof. dr hab. Lech W. ZACHER, Centrum Badań Ewaluacyjnych i Prognostycznych, Akade-

mia Leona Koźmińskiego, Warszawa ([email protected]) – Redaktor Naczelny

Prof. dr hab. Tadeusz MICZKA, Instytut Nauk o Kulturze i Studiów Interdyscyplinarnych,

Uniwersytet Śląski, Katowice ([email protected]) – Z-ca Redaktora Naczelnego

Dr Magdalena RZADKOWOLSKA, Katedra Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej,

Uniwersytet Łódzki, Łódź ([email protected]) – Sekretarz Redakcji

Dr Małgorzata SKÓRZEWSKA-AMBERG, Kolegium Prawa, Akademia Leona Koźmińskie-

go, Warszawa ([email protected]) – Sekretarz Redakcji

Członkowie Redakcji i konsultanci:

Dr Alina BETLEJ, Instytut Socjologii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin

Dr Mirosław GEISE, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz (także redaktor statys-

tyczny)

Prof. Dora MARINOVA, Sustainability Policy Institute, Curtin University, Perth, Australia

Prof. Gavin RAE, Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa (także redaktor językowy -

język angielski)

Prof. Sangeeta SHARMA, Dept. of Public Administration, University of Rajasthan, Jaipur,

India

Prof. Ryszard ZIĘBA, Instytut Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Warszawski,

Warszawa

Prof. Urszula ŻYDEK-BEDNARCZUK, Wydział Filologiczny, Uniwersytet Śląski, Katowice

(także redaktor językowy - język polski)

Recenzenci:

Prof. Peter BOŁTUĆ (filozofia, informatyka) , University of Illinois, Springfield, IL, USA

Prof. Piotr CHMIELEWSKI (socjologia, zarzadzanie kryzysowe), Akademia Leona Koźmiń-

skiego, Warszawa

Prof. Włodzimierz CHOJNACKI (socjologia, wojsko), Wyższa Szkoła Finansów i Zarządza-

nia w Warszawie

Prof. Andrzej KIEPAS (filozofia, filozofia techniki), Uniwersytet Śląski w Katowicach

Dr Katarzyna PAWELEC (medycyna), WU Medyczny, Warszawa

Dr Filip PIERZCHALSKI (nauki polityczne), Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz

Prof. Ewa POLAK (ekonomia), Uniwersytet Gdański, Gdańsk

Prof. Ryszard STĘPIEŃ (pedagogika, bezpieczeństwo), Akademia Humanistyczna, Pułtusk

Prof. Jan SZMYD (filozofia, pedagogika), Uniwersytet Pedagogiczny, Kraków

Prof. Bogdan ZELER (media), Uniwersytet Śląski, Katowice

Recenzentami są także członkowie Redakcji oraz Międzynarodowej Rady Redakcyjnej

III

Wydawca

Fundacja Edukacyjna „Transformacje"

Al. Jana Pawła II 80 lok. 80, 00-175 Warszawa

Tel./fax. (22)-4038411, e-mail: [email protected]

oraz

Centrum Badań Ewaluacyjnych i Prognostycznych,

Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie, e-mail: [email protected]

Witryna internetowa: www.transformacje.kozminski.edu.pl

www.ciasf.kozminski.edu.pl

UWAGA: teksty prosimy przesyłać na adres: [email protected] lub na adresy

Redaktorów

Projekt okładki: Tomasz Patryn Webmaster: Janusz Janczyk

© 2013 TRANSFORMACJE Druk ukończono w 2013 r.

Warunki prenumeraty

Zamówienia na prenumeratę bądź zakup poszczególnych numerów prosimy składać (ko-

niecznie z dokładną nazwą instytucji i adresem) listownie lub mailem. Nakład i dystrybucja

czasopisma ograniczone (do nabycia głównie w Warszawie w Głównej Księgarni Naukowej

im. B. Prusa, Krakowskie Przedmieście 7; Księgarni Ekonomicznej K. Leki, ul. Grójecka 67

oraz księgarni w Akademii Leona Koźmińskiego bądź przez Kolportera).

Zamówienie powinno się łączyć z wpłatą na konto

Fundacji Edukacyjnej TRANSFORMACJE

37 1020 1156 0000 7002 0059 8037

(PKO BP S.A. XV O. Warszawa)

- kwoty 70 PLN (prenumerata roczna)

- kwoty 35 PLN (pojedynczy numer)

Prenumerata zagraniczna 40 € rocznie, 20 € za pojedynczy numer pisma.

Przyjmujemy do druku materiały informacyjne i reklamowe.

IV

M I Ę D Z Y N A R O D O W A R A D A R E D A K C Y J N A

Dr Clement Bezold

Institute for Alternative Futures, Alexandria, VA, USA

Prof. Witold T. Bielecki

Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa

Prof. Czesław Cempel

Politechnika Poznańska, Poznań

Prof. Andrzej Chodubski

Uniwersytet Gdański, Gdańsk

Joseph F. Coates

Futurist in Residence Washington, D.C.,USA

Dr Vary T. Coates

The Kanawha Institute

for the Study of the Future,

Washington, D.C., USA

Prof. Meinolf Dierkes

Science Center (WZB), Berlin, RFN

Prof. Nikolai Genov

Freie Universität, Berlin, RFN

Prof. Günter Getzinger

Alpen-Adria Universität Klagenfurt, Austria

Prof. Tomasz Goban-Klas

Uniwersytet Jagielloński, Kraków

Prof. Janusz Golinowski

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz

Prof. Larisa A. Gromova

Herzen State

Pedagogical University

St. Petersburg, Rosja

Prof. Armin Grunwald

Institute of Technology FZK, Karlsruhe, RFN

Prof. Andrzej Herman

Szkoła Główna Handlowa, Warszawa

Prof. Jerzy Kisielnicki

Uniwersytet Warszawski, Warszawa

Prof. Witold Kieżun


Prof. Andrzej K. Koźmiński


Prof. Wojciech Lamentowicz

Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu, Gdynia

Książę Prof. Rudolf zur Lippe

Oldenburg Universität Oldenburg, RFN

Prof. Andrzej Lubbe


Dr Michael Maccoby

The Maccoby Group PC, Washington, D.C., USA

Prof. Ali A. Mazrui

State University of New York, Binghampton, N.Y., USA

Prof.

Jerzy Mikułowski - Pomorski

Uniwersytet Ekonomiczny,

Kraków

Prof. Mammo Muchie

Aalborg University, Aalborg, Dania

Prof. Witold Morawski


Prof. Andrzej Papuziński

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz

Prof. Sławomir Partycki

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin

Prof. Karol L. Pelc

Michigan Technological University

Houghton, Ml, USA

Prof. Marek Pietraś

Uniwersytet Marii Curie-

Skłodowskiej, Lublin

Prof. Bazyli Poskrobko

Uniwersytet w Białymstoku

Białystok

Prof. Harry Rothman

University of Manchester Manchester, Wielka Brytania

Płk Prof. Piotr Sienkiewicz

Akademia Obrony Narodowej, Warszawa

Prof. Marek S. Szczepański

Uniwersytet Śląski, Katowice

Prof. Agnieszka Szewczyk

Uniwersytet Szczeciński, Szczecin

Prof. Czesław Szmidt


Prof. Andrew S. Targowski

Western Michigan University Kalamazoo, Ml, USA

Prof. Albert H. Teich

American Association for the

Advancement of Science,

Washington, D.C., USA

Prof. Andrzej A. Wierzbicki

Instytut Łączności, Warszawa

Prof. Katarzyna Żukrowska

Szkoła Główna Handlowa, Warszawa

V

TRANSFORMACJE / TRANSFORMATIONS 1-2 (76-77) 2013

Spis Treści / Contents

Do Autorów / Instructions to Authors ...................................................... VIII

Od Redakcji / Editorial ................................................................................ IX

I. Idea transformacji jako paradygmat / Idea of Transformation

as a Paradigm

Lech W. ZACHER: Transformacje świata i ludzi (próba rozpoznania i interpre-

tacji) / Transformations of the World and People (An Attempt at Recognition and

Interpretation ) ..................................................................................................... 2

Wiesław SZTUMSKI: Transformacja nowym paradygmatem rewolucji spo-

łecznej / Transformation as a New Paradigm of Social Revolution ...................45

II. Transformacje kulturowe / Transformations of Culture

Tadeusz MICZKA: Audiowizualność trzeciego stopnia – rzeczywistość czy

fantastyka ? / Third Step Audiovisuality – Reality or Fantasy ? .........................66

Aleksandra KUNCE: Osobne myślenie metropolii. Transformacje kulturowych

projektów centre de cultura contemporània de Barcelona / The Separate Thin-

king of the Metropolis. Transformations of CCCB’s Cultural Projects..............75

Ilona COPIK: Genius loci jako figura antropologiczna – transformacje znacze-

niowe, konteksty interpretacyjne / Genius Loci as an Anthropological Figure.

Semantic Transformations, Interpretive Contexts ...............................................92

Joanna KUŹNICKA: Trajektorie ortegizmu w kulturze / Trajectories of Ortega

y Gasset in Culture ...........................................................................................109

Mariola SUŁKOWSKA-JANOWSKA: Performatywna tożsamość homo aes-

theticus / Performative Identity of Homo Aestheticus. ......................................139

Monika MICZKA-PAJESTKA: Postmoderna i transformacja przestrzeni kul-

turowej. Jedna kultura czy raczej wielość kultur ? / Post-modernity and Trans-

formation of Cultural Space. One Culture or Rather the Multiplicity of Cultures?

..........................................................................................................................154

VI

III. Media w procesie przemian / Media in Transition Process

Urszula ŻYDEK-BEDNARCZUK: Metafory medialne z punktu widzenia lin-

gwistyki / Media Metaphors Perceived from a Linguistic Point of View ......... 172

Bogdan ZELER: Nowe nowe media – multitasking – przestrzeń przepływu /

New New Media – Multitasking – Flow Space ................................................. 184

Barbara ORZEŁ: Ciało – przestrzeń – interakcja. O doświadczeniu użytkow-

nika w grach kinetycznych / Body - Space - Interactivity.About the User Expe-

rience in Kinetic Games. .................................................................................. 191

IV. Informacja – komunikacja - polityka / Information - Communi-

cation - Politics

Magdalena PIŁAT-BORCUCH, Artur BORCUCH: Homo wikipedicus jako

przykład transformacji w dostępie do informacji / Homo Wikipedicus as an Ex-

ample of the Transformation of Access to Information ..................................... 206

Edward KAROLCZUK: Dialektyka większości i mniejszości / Dialectics of the

Majority and Minority ........................................................................................ 218

Wiktor SZEWCZAK: Dyskurs publiczny jako substytut reprezentacji poli-

tycznej – wymiar parainstytucjonalny współczesnej demokracji / Public Dis-

course as a Substitute to Political Representation – a Parainstitutional Dimen-

sion of Contemporary Democracy ..................................................................... 251

Janusz GOLINOWSKI: Antynomie i wyzwania polskiej transformacji / An-

tinomies and Challenges of the Polish Transformation ..................................... 287

V. Ekonomia - marketing: poszukiwanie nowych idei / Economy -

Marketing: Looking for New Ideas

Wiesław SZTUMSKI: Kilka refleksji związanych z filozofią ekonomii / Some

Reflections Connected with the Philosophy of Economics ............................... 320

Lechosław GARBARSKI: Marketing – między Scyllą oczekiwań a Charybdą

oskarżeń / Marketing – between Scylla of Expectations and Charibdis of Indict-

ments ................................................................................................................ 343

VII

Karolina DZIWAK: Nowe formy marketingu w lokalnej przedsiębiorczości /

New Marketing Forms in Local Initiative .........................................................358

Jan FAZLAGIĆ: Negatywny kapitał intelektualny / Negative Intellectual Capi-

tal ......................................................................................................................383

VI. Przyszłość – wizje, interpretacje i opowieści / Futures – Visions,

Interpretations and Narratives

Małgorzata MOLĘDA-ZDZIECH: Wizje kapitalizmu w ponowoczesnych po-

dejściach socjologicznych – ujęcie porównawcze (Z. Bauman, A. Giddens, R.

Sennett) / Scenarios of Capitalism in Postmodern Sociological Approaches

(Z.Bauman, A.Giddens, R.Sennett) ...................................................................400

Dorota BRYLLA: „I dali im losy...”. Wokół przeobrażeń w interpretacji

zjawiska dywinacji / “And they gave forth their lots...”. About the Transfor-

mations in the Interpretation of the Phenomenon of Divination .......................422

Agnieszka PRZYBYŁA-DUMIN: Spiski, przepowiednie i opowieści. O reak-

cjach na niewiadome i niezrozumiałe oraz gatunkach folkloru je wyrażających /

Conspiracies, Prophecies and Stories. About Reactions to the Unknown and In-

comprehensible as well as Folklore Genres Expressing Them .........................439

VII. Varia / Varia

Zbigniew BORUCZKOWSKI, Katarzyna PAWELEC, Maciej BORUCZ-

KOWSKI, Dominika GŁADYSZ: Komórki macierzyste przyszłością biome-

dycyny / The Stem Cells as the Future of Biomedicine ................................ 462

VIII

Do Autorów

Polityka redakcji wyraża się w preferencji dla artykułów naukowych opar-

tych na solidnych przemyśleniach, ekstensywnej znajomości literatury przedmiotu

oraz na analizach empirycznych.

Zgodnie z charakterem naszego pisma szczególnie preferowane są artykuły

interdyscyplinarne, multidyscyplinarne i transdyscyplinarne. Tematycznie pożądane

są zwłaszcza teksty dyskutujące współczesne przeobrażenia (transformacje –

„wszystkie i wszędzie", we wszystkich aspektach, wymiarach i perspektywach – zob.

deklarację tematyczną poprzedzającą spis treści). Zjawiska, procesy, wydarzenia ge-

nerujące, oddziałujące czy towarzyszące współczesnym transformacjom są dla nas

interesujące. W związku z tym nawet wąsko tematyczne i specjalistyczne artykuły

warto odnosić do wspomnianej problematyki. Preferujemy także orientację proble-

mową oraz prospektywną.

Zachęcamy Autorów do pisania prostym, jasnym i zwięzłym językiem, do

unikania nadmiaru żargonu dyscyplinowego. Teksty powinny być dobrze udoku-

mentowane (przypisy, bibliografia) – zgodnie ze standardem przyjętym w dotych-

czasowych numerach.

Obok typowych research papers dopuszczalne są również inne formy wy-

powiedzi związane z sugerowanym podejściem i z problematyką pisma.

Nadesłane teksty są recenzowane i opiniowane przez Redakcję oraz zew-

nętrznych ekspertów (zgodnie z wymogami MNiSzW).

Wskazówki dla Autorów:

• Nadsyłane teksty powinny być opracowane komputerowo (wskazane jest podanie

nazwy i wersji edytora),

• Teksty powinny być dostarczane e-mailem.

• Preferowana objętość tekstów artykułowych 15-20 stron (strona znormalizowana:

30 wierszy, 60 znaków w wierszu), przypisy dolne.

• Wszelkie cytaty czy powołanie (także tabele, rysunki, statystyki itp.) muszą być

udokumentowane (np. w przypisach). Unikamy zamieszczania fragmentów (tek-

stowych, rysunków, tabelarycznych) w obcych językach,

• Prosimy o zwrócenie szczególnej uwagi na poprawność językową, gramatyczną,

ortograficzną oraz styl tekstu oraz na dokładność w pisowni obcych nazwisk czy

tytułów prac w innych językach,

• Wszelkie wyróżnienia w tekście powinny być czynione przy pomocy kursywy,

spacji czy druku półgrubego (niedopuszczalne są podkreślenia),

• Do tekstu należy dołączyć krótkie (ok. 1/2 strony) streszczenie oraz tytuł pracy

w języku angielskim.

• Do tekstu należy dołączyć dokładny adres Autora, numer telefonu i fax, e-mail

oraz podać stopień czy tytuł naukowy (zawodowy).

• Redakcja zastrzega sobie prawo adiustacji redakcyjnej oraz wymóg ustosunko-

wania się Autora do recenzji, jak też obowiązek przeprowadzenia dokładnej

i terminowej korekty.

• Materiałów niezamówionych Redakcja nie zwraca.

IX

Od Redakcji / Editorial

Niniejszy numer przedstawia do dyskusji lansowaną przez nas ideę

transformacji jako swoistego paradygmatu pozwalającego w sposób bardziej

adekwatny rozpoznawać i analizować zmiany, tranzycje, przeobrażenia. Taka

perspektywa badawcza będzie preferowana w następnych numerach. To

wskazówka dla przyszłych Autorów.

Szczególną uwagę przywiązujemy do transformacji kulturowych. Za-

prezentowana została ich wielokierunkowość i rozmaitość efektów, także w

wymiarze międzynarodowych.

Jak zwykle ważną część numeru obejmuje problematyka mediów, in-

formacji i komunikacji, szczególnie w kontekście dostępu do informacji (Ho-

mo wikipedicus), reprezentacji politycznej, demokracji.

Poszukiwanie nowych idei i ujęć w myśleniu teoretyczno-ekono-

micznym i marketingowym to kolejny obszar poddany krytycznej dyskusji.

Nowe podejścia i interpretacje zdają się tu pilną sprawą – w obliczu wyzwań

związanych z przechodzeniem gospodarek i społeczeństw do trwałego rozwo-

ju.

Numer kończą „tematy przyszłościowe” – od porównawczego omó-

wienia niektórych współczesnych wizji przyszłości do przepowiedni i folklo-

rystycznych opowieści. I na zakończenie -medyczna perspektywa przyszłości

w kontekście rozwoju biomedycyny opartej na badaniach potencjału terapeu-

tycznego komórek macierzystych.

Redakcja

P.S. Zachęcamy Autorów i Czytelników do prenumeraty papierowej

wersji „Transformacji”. Autorom Redakcja będzie zapewniać jedynie wersję

pdf ich artykułu.

1

I.

IDEA TRANSFORMACJI

JAKO PARADYGMAT

IDEA OF TRANSFORMATION

AS A PARADIGM

2

Lech W. ZACHER

TRANSFORMACJE ŚWIATA I LUDZI

(PRÓBA ROZPOZNANIA I INTERPRETACJI)

Orientacje poznawcze i podejścia – potrzeba modyfikacji i inwencji

Mądrość starożytnych wyrażała się m.in. tym, iż trafnie zauważyli, że

„wszystko płynie” i że „nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki”. „Płyn-

na rzeczywistość” Zygmunta Baumana jest niczym innym jak aktualizacją tej

mądrości. Wskazywała ona na ruch, na procesualność, na naturę „wszystkie-

go”, a także na konieczność zmiany punktu obserwacji czy odniesienia, jeśli

chce się zrozumieć, co się właściwie bada i jakie to jest naprawdę. Oczywi-

ście, wszystko to, co płynie ma rozmaite „gęstości”, różną szybkość, różne

„kanały” (niektóre rozpoznane, inne to nieoczekiwane emergencje). Gdy

przyjrzeć się bliżej rzeczywistości, to dostrzegamy, że obiekty obserwowane,

jej „fragmenty” się zmieniają w czasie, jedne bardziej, inne mniej, jedne spek-

takularnie, drugie bardziej sekretnie, jedne radykalnie, drugie stopniowo.

Mamy zatem trzy ważne cechy i zarazem intelektualne wskaźniki: płynność,

transformacje, różnorodność.

Myliłby się jednak ktoś sądzący, iż te chyba dość oczywiste konstata-

cje na temat rzeczywistości (która jest coraz lepiej rozpoznana, mierzona,

oceniana) są powszechnie akceptowane i rekomendacje z nich płynące są bra-

ne pod uwagę nie tylko w myśleniu, lecz i w decydowaniu, działaniach, za-

chowaniach. Wiele przykładów pokazuje, iż łatwiej tolerować dysonans po-

znawczy i nieskuteczność teorii i praktyki, aniżeli przyznać się do starej wie-

dzy, braku inwencji, schematyczności, umysłowego wstecznictwa, obawy

przed utratą kontroli, pozycji w hierarchii, zagrożenia dla utrwalonych intere-

sów i przywilejów, władzy, nie mówiąc o strachu przed zmianą i skostniałości

nie tylko umysłów, ale też instytucji i wszelkich organizacji. Oczywiście,

zawsze są odkrywcy, wynalazcy, innowatorzy, reformatorzy, wizjonerzy i inni

„ryzykanci”. (np. rewolucjoniści, krytycy, sceptycy). W każdym razie zmiana

jest trudna. Warto zauważyć, iż od najdawniejszych czasów po dzisiejsze kre-

3

atywność i zwolennicy zmian są ostro tępieni (niegdyś topiono wynalazców,

rewolucjonistów więziono i mordowano, reformatorów palono na stosach,

krytyków cenzurowano i zamykano w psychuszkach), antyglobaliści są w

demokratycznych państwach brutalnie pałowani, to samo dotyczy ruchów

typu Anti-ACTA, Occupy Wall Street czy Oburzonych, nie mówiąc o maso-

wej inwigilacji wszelkich „podejrzanych”. Naruszenie status quo jest z reguły

surowo karane, np. stygmatyzacją społeczną, odrzuceniem w rodzinie, eksko-

muniką, wyrzuceniem z pracy, nękaniem, wyśmiewaniem, pozbawianiem

środków (np. na badania naukowe), zakazem publikacji itp. Między „starym” i

„nowym” jest po prostu wojna czy łagodniej mówiąc konflikt i to strukturalny

i „nieprzejednany”, przy czym „stare” w tej walce nie przebiera w środkach,

ale w „długiej fali” przegrywa całkowicie czy częściowo, adaptując się, zmie-

niając, współkształtując „nowe”.

Ta niejako samonapędzająca się zmienność – wynikająca z ruchu i

różnorodności, uznana być może za postęp, ale tylko jako przesuwanie się na

osi czasu. W przeciwieństwie do zjawisk fizykalnych (jak np. oddalanie się

galaktyk), na które nie mamy żadnego wpływu, zmiany, o których mowa

istotnie kształtują świat i człowieka, posiadającego zdolność ewaluacji.

Jednakże wiele zachodzących zmian (transformacji) przypomina pro-

cesy fizykalne, dzieją się bez naszej zgody, wiedzy, uwzględniania naszych

wartości, bez możliwości ich przewidywania, kontroli, sterowania, nierzadko i

rozumienia. Procesy stochastyczne niwelują wagę indywidualnych czy party-

kularnych wyborów i działań. Efekty są tylko częściowo zamierzone i pożą-

dane, trajektorie procesów mało albo wcale niekontrolowane, ryzyka nieza-

leżne od starań.

Teorie, koncepcja, nawet język, stosowane przez środowiska naukowe

i edukacyjne, także polityczne i dziennikarskie, dotyczą świata, którego już

nie ma, przynajmniej znaczących jego „fragmentów”, świata, z którym są

obeznani, związani i w którym są zakorzenieni nie tylko mentalnie, ale swoją

edukacją, wiedzą, osiągnięciami, kolejami swego losu, interesami, uwikła-

niami itp. Historia, dziedzictwo, retrospekcja, polityka historyczna w niejed-

nym społeczeństwie zastępuje myślenie o przyszłości. Nawet transcendencja

do aktualnego czasu dla wielu jest trudna. Przeszłością łatwiej manipulować i

nie jest się za nią odpowiedzialnym. Na szczęście są społeczeństwa, przy-

najmniej znaczące ich segmenty czy/i ich liderzy bardziej prospektywnie zo-

4

rientowane. Dotyczy to również środowiska nauki i techniki, zwłaszcza tech-

niki. Te dwie ostatnie dziedziny rozwijają się wbrew historii, tradycji, religii,

obyczajom, są bowiem napędzane głownie przez imperatyw poznawczy, który

nie uznaje granic (nierzadko narzucanych i bronionych zaciekle, np. w przy-

padku Kopernika czy Darwina). Dla wielu prawda jest de facto bez znaczenia,

jest bowiem dana „z zewnątrz” i co najwyżej można się zajmować jej apolo-

getyką (np. ideologiczną, polityczną, religijną). Wiedza ma służyć władzy,

panowaniu, oddziaływaniu, manipulacji, dominacji i osiąganiu zysków (o

czym pisał m.in. Habermas, Foucault, Galbraith, Chomsky i in.). Wiedza ma

też służyć ideologii i uzasadnieniom działań biznesu i polityki. Organizowane

są sponsorowane kampanie tzw. handlarzy wątpliwościami czyli rozmaitych

ekspertów–sceptyków podważających – wobec kontrowersji w nauce czy

niepewności danych – wyniki niekorzystne dla określonych przekonań (Ore-

skes, Conway, 2010 podają wiele przykładów i nazywają ten proceder „kultu-

rowym wytwarzaniem ignorancji”). Ideologiczny i sponsorowany sceptycyzm

daje się łatwo mitologizować, co pomaga w odpowiednim kształtowaniu opi-

nii publicznej. Co więcej, z normalnych w nauce niepewności i spornych opi-

nii media starają się zrobić – przez ich symplifikację i antagonizację – konflikt

polityczny czy społeczny. Co pozwala im na „zarządzanie emocjami i stra-

chem” (wydatkami ludzi i modelem konsumpcji zarządza biznes przy pomocy

marketingu i reklamy oraz budowy supermarketów – „świątyń handlu i kon-

sumpcji”). Tabloidyzacja mediów (także Internetu) ułatwia to oraz odciąga od

myślenia o skutkach przyszłości.

Mamy zatem intelektualny, i nie tylko, time lag. Nawet w technice –

korzystnej w zastosowaniach dla rządów, biznesu i obywateli – procesy roz-

woju czyli od odkrycia, wynalazku, innowacji do masowych zastosowań trwa-

ją często dziesiątki lat (często podawane są tendencyjnie dobrane ciągi mające

świadczyć o nadzwyczajnym przyspieszeniu; przyspieszenie jest, ale „opór

materii” nie ustaje). Dotyczy to nawet dynamicznych technologii info-

komunikacyjnych czy biotechnologii.

Tym niemniej przeobrażenia materialnej rzeczywistości notorycznie

wyprzedzają zmiany mentalno-społeczne (W. Ogburn sformułował niegdyś

tezę o opóźnieniu zmiany społecznej wobec zmiany technicznej). Akceleracja

techniki czy produkcji odbywa się w bardziej – mimo wszystko – sprzyjają-

cym środowisku (naukowo-biznesowym) aniżeli środowisko polityczno-

5

kulturowe, w którym nie postęp i zmiana, ale tradycja i mitologia historyczna

są ważniejsze.

Awersja do patrzenia w przyszłość wynika nie tylko ze „specyfiki ma-

terii”, tj. niepewności i niemożności sprawdzenia wyniku (co występuje rów-

nież i w badaniach historycznych i archeologicznych) przewidywań, prognoz i

scenariuszy, ale też z krótkiego dość czasu życia ludzi, kadencyjności polity-

ków, krótkowzroczności biznesowych decyzji. Dochodzi do tego wymiar ge-

neracyjny – dojrzali czy starsi decydenci nie są w swoich zainteresowaniach,

ewaluacjach, wyborach i decyzjach zbytnio prospektywni, nie obchodzą ich

postkadencyjne skutki ich decyzji i zaniechań. Paradoksalnie młody narybek

polityczny (tzw. młodzieżówki), chcąc robić karierę, przypodobują się star-

szym szefom konserwatyzmem raczej aniżeli ryzykowną prospektywnością.

Podobną postawę przyjmuje „nauka dworska””, nie mówiąc o kręgach biuro-

kratycznych, dla których zmiana jest zagrożeniem status quo. Mamy zatem

wiele czynników, uwarunkowań i uwikłań sprzyjających zachowawczości i

petryfikacji struktur, polityk, zachowań (do czego dorabia się oczywiście ide-

ologiczne uzasadnienia). Jak pokazują doświadczenia, modernizacja, nie tylko

techniczna jest procesem trudnym i bynajmniej nie błyskawicznym (Zacher,

2009a, 2011b). Dominacja krótkiego horyzontu czasowego i skłonność do

maksymalizacji szybkich korzyści – nie tylko widoczna w sposobie eksploata-

cji zasobów i dewastacji środowiska – prowadzi do nieadekwatności wobec

wyzwań nie tylko przyszłych, ale i już obecnych. Warto dodać, że ewolucjoni-

ści uważali, iż brak troski o skutki decyzji i działań wynika z niedojrzałości

gatunkowej. Czyż byśmy nadal byli niedojrzali? Wiele negatywnych skutków

i ryzyk powstających w rezultacie dominacji kryterium zysku o tym świadczy.

Myślenie o przyszłości z trudem przebija się w naukach. Transforma-

cje, nie tylko techniczne, współczesnego świata wymuszają prospektywność

jako niezbędny wymiar myślenia i decydowania, jako wymóg racjonalności,

racjonalności uwikłanej również w przyszłe konsekwencje dzisiejszych wybo-

rów. I tak rosnące powiązanie nauki z biznesem zaowocowało w ekonomii

politycznej traktowaniem jako centralnych takich kategorii jak dynamika na-

dziei, antycypacja, wizje, obietnice, oczekiwania. Co więcej, uznaje się ich per

formatywność czyli możliwość oddziaływania na rzeczywistość (nie tylko w

formie Mertonowskich „samospełniających się proroctw”). Uważa się, iż an-

tycypacja stanowi ekonomiczną i epistemiczną wartość, a prospektywne spe-

6

kulacje za ważne dla dynamiki procesów kreujących nowe socjo-techniczne

sieci współdziałania (Tutton 2011). Coraz częściej są używane takie określe-

nia – przeważnie w kontekście nauki i techniki – jak biznes oczekiwań (Pol-

lock, Williams 2010), socjologia przyszłości (Selin 2008), socjologia oczeki-

wań (Borup, Brown, 2006), socjologia prospektywnej techno-nauki (Brown,

2000). W następstwie przenikania prospektywności do nauki, do teorii, po-

prawić się mogą procesy ewaluacji i decydowania oraz antycypowania nega-

tywnych efektów ubocznych.

Potrzeba zatem nie tyle metodologii, ile nowego sposobu patrzenia na

transformacje świata i ludzi, nowego widzenia świata (Mannheimowski Wel-

tanschauung). Muszą się zmienić – w powiązaniu z tym –zasoby naszego

umysłu, jego intelektualne wyposażenie (mindset). Prospektywność, proble-

mowość, transdyscyplinarność, systemowość, konsekwencjonalizm to tylko

niektóre ukierunkowania poznawczo-badawcze i decyzyjne. Można jeszcze

dodać inne jak detradycjonalizacja, demitologizacja, dezideologizacja, kon-

tekstualność, kompleksowość, holizm, multikulturowość. Podejście uwzględ-

niające te wskazówki i rekomendacje (stosowane choćby „w tendencji”) po-

zwoli na właściwą problematyzację współczesnych transformacji świata i

ludzi, uchroni przed redukcjonizmem i „tunelowymi wizjami” ujęć monody-

scyplinarnych, ukaże nowe punkty referencyjne, może nawet da podstawy do

modyfikacji naszego wyobrażeniowego modelu świata i życia ludzi (tzw. re-

imaging). Konieczne jest korzystanie z modelowania (komputerowego), sy-

mulacji i future studies, z doświadczeń intelektualnych obszaru badawczego

„nauka-technika-społeczeństwo” (science, technology, society – STS) oraz

programów dotyczących relacji człowiek-maszyna (HCI czyli Human-

Computer Interaction); spoza nauk społecznych wzmocnienie poznawcze

może przyjść ze strony teorii złożoności, drugiej cybernetyki, teorii sieci (Web

theory), teorii chaosu, teorii katastrof. Może się też ukształtuje teoria tranzycji

badająca procesy transformacji, także ich konkretne przypadki. Rozumienie

„przejścia” jest ważne nie tylko dla celów poznawczych, lecz i praktycznych

(już się mówi o transition management). Szanse rozwojowe ma też koncepcja

– wychodząca z ekologii – trwałości i zrównoważoności (czyli sustainability)

– ekosystemów, rozwoju, gospodarki, konsumpcji itd., z natury rzeczy zorien-

towana prospektywnie, bo uwzględniająca ryzyka i zagrożenia obecnych me-

gatrendów rozwojowych.

7

Można zapewne znaleźć wiele przełomowych momentów czy okre-

sów w losach świata i ludzi. Współczesne nam to transformacje w XX wieku,

których cechy można przedstawić następująco:

wejście świata w wiek atomowy (od Hiroszimy po traktat o nierozprze-

strzenianiu broni jądrowej),

cuda gospodarcze po II wojnie światowej i nowy podział świata,

dekolonizacja,

wyścig zbrojeń i zimna wojna,

era Bretton Woods (porozumienie walutowe),

kryzys naftowy lat 70.,

post-Fordyzm (zmiana systemu produkcji i pracy),

neoliberalizm jako siła napędowa (oraz ideologiczna) kapitalizmu,

nowe technologie i przyspieszenie ich zastosowań (np. energetyka ato-

mowa, nowe materiały, technologie militarne i kosmiczne),

globalne migracje ludzi, kapitału, biznesu, produkcji.

Ten z gruntu arbitralny, jednak dość spójny i całościowy, wykaz obja-

śnia powstanie w nauce koncepcji i teorii, np. poststrukturalizmu, postkolonia-

lizmu (jako podejścia badawczego), postmodernizmu, różnych endyzmów

(typu koniec historii, koniec człowieka F. Fukuyamy).

Obecne czasy, niedawny przełom stuleci, też można scharakteryzo-

wać przy pomocy podobnego wykazu, np. następującego:

autonomizacja finansów międzynarodowych,

rosnąca dominacja wielkich korporacji transnarodowych,

turbulencje i kryzysy ekonomiczne,

rozwój i kryzys globalizacji korporacyjnej (neoliberalnej),

upadek systemu komunistycznego,

terroryzm międzynarodowy, wojny i zbrojenia,

zderzenia cywilizacyjne (ras, religii, kultur, interesów),

makdonaldyzacja społeczeństw (i McŚwiat),

rewolucyjne technologie (info-komunikacyjne, biotechnologia, nanotech-

nologia) i wyłanianie się społeczeństw informacyjnych,

powstanie cyberprzestrzeni i hybrydyzacja świata,

zderzenie światów (realu i wirtualu),

8

rekonfiguracje globalne – nowe potęgi,

dewastacja środowiska, wyczerpywanie się zasobów (np. problem wody,

źródeł energii), turbulencje klimatyczne (ocieplenie).

Przełomy dawne i nowe mają nie tylko ciemne strony, są też pozyty-

wy jak np. dekolonizacja i prawa człowieka, informacjonizm społeczeństw

(by użyć sformułowania M. Castellsa), powstanie koncepcji rozwoju trwałego

(suistainable development) i jej niełatwe wdrażanie w skali krajów i globu. W

każdym razie powyższe przykładowe wykazy pokazują, iż transformacje się

odbywają, co nie oznacza, iż są efektem Rozumu, Racjonalności (zachodniej)

i Postępu i wiodą ku uniwersalnej Przyszłości. Tym bardziej, jak się zdaje,

trzeba owe „przejścia” badać, traktując transformacyjność jako użyteczny

paradygmat (czy choćby subparadygmat), a nasycenia problemowego nigdy

za dużo w warunkach obecnej złożoności conditio humana.

Przestrzenie zmian i obszary badań

Zmiana skali – globalizacja: globalizacja jest procesem powiększania

skali – transportu, mobilności ludzi, kapitału, towarów, komunikacji i me-

diów, kryzysów i wojen, przepływu wzorców konsumpcji, dostępności kultu-

ry, wiedzy, danych itd. Globalizacja jest transformacją niemal wszystkiego,

zmniejsza obszary lokalności, partykularności, jednostkowości, albo je prze-

kształca, także niszczy. Globalizacja determinuje nowy wspólny los ludzkości

– w działaniach i skutkach. Jest procesem cywilizacyjnym o ogromnej sile

działania i wielkich skutkach kulturowych, nie mówiąc o ekonomicznych. Ów

wspólny los, nie do uniknięcia przez wszystkich, jest rezultatem splotu moż-

liwości technologicznych (transport, informacja), mechanizmów ekonomicz-

nych (rynek i transnarodowa ekspansja korporacji i podporządkowanie innych

podmiotów), strategii i polityk międzynarodowych instytucji (zwłaszcza fi-

nansowych) i organizacji oraz rządów państw narodowych, zwłaszcza mają-

cych skłonności do ekspansji, misji, hegemonii. Globalizacja wymaga swobo-

dy przepływów wszystkiego, kojarzona jest przeto z ideologią wolnego rynku,

z neoliberalizmem, z dominacją wielkich korporacji działających jako mono-

pole czy oligopole, często de facto ponad jurysdykcją rządów. Zaangażowanie

9

poszczególnych krajów i społeczeństw w procesy globalizacji jest zróżnico-

wane, jeśli chodzi o „wkład”, korzyści, ryzyka, skutki. Globalizacja jest trans-

formacją radykalnego typu – jedni wygrywają, inni przegrywają. Krytycy

globalizacji, antyglobaliści, alterglobaliści (np. N. Klein) dostrzegają nega-

tywny potencjał globalizacji. Entuzjaści eksponują jej globalną racjonalność

(wykorzystanie zasobów naturalnych, kapitału, siły roboczej, rynku, handlu).

Globalizacja to proces (czy „suma” wielu procesów) trudny do kon-

trolowania czy sterowania. Oczywiście, wielcy gracze – z punktu widzenia

potencjału, ale też wielkości rynku i populacji – mają więcej do powiedzenia

(np. w WTO czy Banku Światowym). Dużym wzmocnieniem procesów glo-

balizacyjnych stało się powstanie cyberprzestrzeni, z natury rzeczy transgra-

nicznej. Również Internet stał się instrumentem i przestrzenią globalizacji.

Krytyka i opór (nie tylko antyglobalistów, ale i niektórych rządów) wobec

globalizacji narasta, co przejawia się nie tylko w manifestacjach i protestach

na szczytach biznesu i polityki (np. w Davos), ale też w publikacjach i wypo-

wiedziach medialnych (prace Stigliza i Sorosa, blog Krugmana, książki Cho-

msky’ego, wywiady Klein, publikacje Shivy i in.). Wygłaszane są postulaty,

stawiane żądania, formułowane hasła typu: globalizacja sprawiedliwa czy

inkluzyjna. Mówi się (życzeniowo czy pesymistycznie) o deglobalizacji, o

glokalizacji łączącej lokalność z korzyściami z globalizacji. W każdym razie

nastąpiła pewna dezideologizacja jednolitości i uniwersalności procesów glo-

balizacji. W rozmaitych publikacjach pisze się o globalizacji w liczbie mno-

giej, zwłaszcza gdy mowa nie tylko o technice i ekonomii. Warto zwrócić

uwagę na dwa – na razie – mikrotrendy: globalizację jednostkową, poszcze-

gólnego człowieka, możliwą dzięki Sieci (można ją nazwać mikroglobaliza-

cją) oraz kosmizację (czyli superglobalizację) związaną z eksploracją prze-

strzeni okołoziemskiej do celów badawczych, militarno-szpiegowskich, tele-

komunikacyjnych itp.

Globalizacja jako wielki proces, o złożonej strukturze, proces w du-

żym stopniu żywiołowy i chaotyczny nie wydaje się możliwa do zatrzymania,

co najwyżej wielcy gracze czy wielkie organizacje mogą próbować ustalić

jakieś „warunki brzegowe”, jakieś bufory i zabezpieczenia. Globalizację może

załamać jakaś wielka katastrofa ekologiczna, duża wojna z użyciem środków

masowego rażenia, globalne protesty i zamieszki (z użyciem siły), globalny

kryzys ekonomiczny (np. na tle energetycznym).

10

Zmiana ekologiczna czyli trasformacja środowiska człowieka, zarów-

no resztek środowiska naturalnego, jak i środowiska eko-sztucznego, przetwo-

rzonego przez ludzi. wielki wzrost ludności na planecie, która jest „jedna,

mała, ograniczona”, oraz intensywna, często rabunkowa, eksploatacja zaso-

bów naturalnych sprawia, że możliwe są wielkoskalowe kryzysy. Wyczerpy-

wanie się zasobów, wylesianie, pustynnienie gleb, zanieczyszczanie rzek,

mórz i oceanów, zmniejszanie się bioróżnorodności, katastrofy żywiołowe

(tsunami, huragany, trzęsienia ziemi, erupcje wulkanów, powodzie, osuwiska

itp.), turbulencje klimatyczne i ocieplanie się klimatu (topią się lodowce gór-

skie oraz lody Arktyki i Antarktydy), katastrofy techniczne powodujące zanie-

czyszczenie środowiska (tankowce, wieże wiertnicze, odpady promieniotwór-

cze). Problemem dla ok. 1 mld ludzi jest niedostatek wody pitnej. Niewystar-

czające są zasoby energetyczne, zwłaszcza dla wielkich krajów dynamicznie

się rozwijających (jak ChRL). Intensyfikacja rolnictwa, zwłaszcza hodowli

(głównie na użytek krajów bogatych) oraz rozwijanie produkcji biopaliw (z

upraw rolnych) ogranicza możliwości wyżywienia ludności planety (ok. 1

mld. jest głodujących i niedożywionych, co powoduje choroby i niedorozwój

na wielką skalę, mogący zdestabilizować wielkie rejony świata). Zdolności

ziemskich ekosystemów do samoregeneracji zostały przekroczone (zagrożone

są np. deszczowe lasy Amazonii), ocieplenie klimatu może spowodować nie-

odwracalne podniesienie się poziomu wód i zatopienie wielu wybrzeży (nie-

obliczalne koszty i straty).

Racjonalność ekologiczna (oszczędność zasobów, nieprzekraczanie

granic samoodnawialności zasobów, długi horyzont decyzji, zachowanie rów-

nowagi w środowisku i harmonii międzygatunkowej, uczciwa dystrybucja za-

sobów) kłóci się z dominującą racjonalnością ekonomiczną opartą na dążeniu

do zysku i rabunkowej gospodarce zasobami (mimo retoryki etyki ekologicz-

nej, odpowiedzialności korporacji, haseł religijnych), zwłaszcza w odniesieniu

do słabych krajów i regionów. Częścią przyrody są też ludzie, żyjący często w

ogromnym natłoku, w warunkach braku higieny, wody, odpowiedniego po-

żywienia, narażeni na choroby, epidemie, niedorozwój, dziedziczenie biedy.

Na „planecie slumsów” kilka miliardów ludzi wegetuje bez pracy i edukacji,

kwitnie niewolnictwo na skalę nigdy nieznaną wcześniej, praca dzieci jest w

wielu regionach (np. w Azji i Afryce) normą (i koniecznością). Jednocześnie

w krajach bogatych największe środki na ochronę zdrowia pochłania walka z

11

otyłością (np. w USA). Gatunek ludzki się degeneruje, wzrasta znacząco bez-

płodność kobiet i mężczyzn. Jakość wody, żywności, powietrza pogarsza się.

Starzenie się bogatych społeczeństw ogromnie podnosi koszty opieki zdro-

wotnej (oraz emerytur). Zaśmiecamy także przestrzeń kosmiczną.

Ideologie i religie nawołujące do nieograniczonej rozrodczości nie

biorą pod uwagę, iż „bomba demograficzna” już tyka i wyżywienie oraz do-

brobyt radykalnie zwiększonej populacji wymagałoby zasobów kilku podob-

nych do Ziemi planet. Łudzenie ludzi kolonizacją kosmosu ma odwrócić uwa-

gę od problemów. Nigdy nie będzie możliwości technicznych i finansowych,

by przerzucić miliardy ludzi na inne planety, zresztą nadających się do naty-

chmiastowego zamieszkania po prostu nie ma. Co więcej, utrzymanie czy dą-

żenie do standardu życia, pokazywanego jako wzorzec w zachodnich filmach,

dla całej ludzkości już dziś by wymagało kilku planet z ich zasobami (wody,

źródeł energii). Czy pomoże GMO, biotechnologie, eko-innowacje, strategie

trwałego rozwoju (suistainability), jeśli będą masowo i skutecznie wdrażane

w przedsiębiorstwach, gospodarkach, gospodarstwach domowych? Oznaczało

by to zwycięstwo racjonalności ekologicznej nad ekonomiczną, nad rynkiem,

nad chciwością i krótkowzrocznością biznesu i ludzi używających nolens

volens środowiska. D. Meadows uważa, że zasoby planety gwarantują dostat-

nie życie jedynie dla 1–2 mld ludzi. cyniczni ideolodzy przyjmują, że „jakoś

to będzie”, zresztą biednymi i głodnymi łatwiej sterować i wyzyskiwać.

Warto zauważyć, iż ideologiczny kryzys kapitału ludzkiego postępuje

równolegle do haseł budowy społeczeństwa wiedzy. Najbliższym problemem

jest czy uda się zahamować niebezpieczne trendy i rosnące dysproporcje i

wejść na ścieżkę rozwoju trwałego na dużych obszarach planety i czy uda się

to zrobić na czas (por. Brown, 2009 i 2011 ). Inaczej wizja „Ziemi bez nas”

może okazać się prawdziwa (zresztą wyginięcie rasy ludzkiej w terminie kilku

miliardów lat uważa się za bardzo prawdopodobne i nieuniknione). Dodajmy,

że opisane wyżej ryzyka i zagrożenia są dobrze rozpoznane i zbadane, prob-

lemem jest ich przełożenie na realizacje praktyczne. Nie jest to wcale problem

techniczny czy organizacyjny, ale ideologiczny, kulturowy, polityczny i eko-

nomiczny. Może wielkie i kosztowne kryzysy oraz strach przed globalną kata-

strofą o podłożu ekologicznym wymuszą wielkoskalowe zmiany w zachowa-

niach, interesach, ideologiach? Gwarancji nie ma, zwłaszcza, że wiele proce-

sów ma charakter żywiołowy, uwarunkowany przez inne procesy, wybory,

12

wzorce, mechanizmy. W każdym razie nie chodzi o „miłość do przyrody”, ale

o „miłość do człowieka”, o jego prawa do dobrego i zdrowego środowiska.

Wydaje się, że wyzwanie ekologiczne to najpoważniejsze wyzwanie ludzkości

najbliższych i dalszych dekad. Strach i troskę o przyszłość może upowszech-

nić Internet.

Zmiana ekonomiczna ma grosso modo kierunek dość negatywny. Po

korzyściach z globalizacji, z tanich surowców i taniej siły roboczej, także ta-

nich emigrantów, dostępu do nowych wielkich (choć biednych) rynków, z no-

wych technologii i ekspansji biznesu w Internecie (rewolucja dotcomów spo-

wodowała około roku 2000 „bańkę”, która pękła), ujawniły się także koszty,

ryzyka i zagrożenia. Neoliberalny model kapitalizmu – przyjęty lub narzucony

przez kredytodawców i globalnych sterników – oprócz wzrostu wytworzył og-

romne nierówności, a te wpływają w dłuższym okresie negatywnie na wzrost,

na dobrobyt, na spójność społeczną. Sprymitywizowana ekonomia nie chroni

przed turbulencjami, niepewnością, chaotycznością. Wzrost PKB nie przekła-

da się automatycznie na dobrobyt ogółu obywateli. Nastąpił schyłek państw

dobrobytu, także upadek gospodarek centralnie (i marnie) planowanych. Zwy-

cięstwo neoliberalnej ekonomiki skutkowało rozwojem poprzez bańki speku-

lacyjne i spekulacje finansowe na ogromną skalę (finanse całkowicie oderwa-

ły się od produkcji materialnej). Chciwość i nieokiełznana skłonność do ryzy-

ka przyczyniła się do bankructw wielkich banków (np. Lehman Bros.), do któ-

rych wpompowano ponad bilion dolarów pieniędzy podatników (wbrew wsze-

lkim zasadom neoliberalizmu; uzasadnienie było takie, że dotowane czy de fa-

cto nacjonalizowane banki i firmy „były zbyt duże, by upaść” bez szkody dla

USA). Ślepa wiara w „niewidzialną rękę rynku” jako optymalizującą użycie

zasobów, alokację środków, gospodarkę i zapewniającą dodatkowo wolność i

demokrację znacznie osłabła, a przynajmniej została wyciszona. Wielu ekono-

mistów (także noblistów jak np. Stiglitz czy Krugman), wielu polityków, a na-

wet ludzi biznesu (jak np. Soros czy Buffet) wyraziło krytykę i wątpliwości

dotyczące sposobu funkcjonowania współczesnego kapitalizmu – zwanego

modnie globalnym kapitalizmem technologicznym, turbo-kapitalizmem, kapi-

talizmem informacyjnym czy cyfrowym, kapitalizmem kognitywnym itp.

(por. prace Stiglitza, Sorosa, Schillera, Luttwaka i in.), a także casino capita-

lism, co może najtrafniejsze (co oznacza hazard w skali społecznej ?). Zaczęto

nawet mówić o „granicach bogacenia się”, a także o nonsensownym założeniu

13

możliwości wykładniczego wzrostu w nieskończoność. O „granicach wzrostu”

pisał na początku lat 70. zespół D. Meadowsa, potwierdzał swoje ostrzeżenia

w r. 2004 i później (por. Zacher, 2012f). Ciekawe, że umiejący liczyć ekono-

miści matematyczni nie protestują przeciwko wizji „ever growing cake”, ro-

snącemu wykładniczo PKB i populacji oraz ich presji na środowisko. Powsta-

je fundamentalne pytanie – oprócz mniej lub bardziej trafnej krytyki systemu

– czy da się go zreformować, bo przepompowywanie publicznych pieniędzy

do prywatnego biznesu może w końcu wzbudzić oburzenie (już powstał Ruch

Oburzonych, Ruch Occupy Wall Street i in.). Dodać też trzeba, że protestanc-

ka etyka biznesu, CSR itp. pozostają przeważnie na papierze w sformułowa-

niach o służebności firm wobec społeczeństwa. Nastąpiło, jak się zdaje, pod-

ważenie kulturowego zaufania do biznesu i biznesmenów (powodem były

afery typu Enron, kanty Madoffa, kilkudziesięciomilionowe premie prezesów

upadających banków amerykańskich). Jeśli dodać antyekologiczne działania

kapitału i korupcję w wielu krajach oraz niemałą „szarą strefę” (sektor gospo-

darki nieformalnej związany w dużej mierze z przestępczością zorganizowa-

ną), a także bezpośrednie mieszanie się biznesu do polityki (przez finansowa-

nie kampanii i lobbing oraz media), to widać, iż sfera ekonomiczna krajów i

świata przechodzi konwulsje, mimo wielkich nowych możliwości technolo-

gicznych oraz korzyści z globalizacji. Czy można zmienić istotę systemu –

która mimo wielkiego nacisku ideologicznego (w polityce, mediach, nauce)

coraz to wychodzi na jaw – drogą reformowania, bo na rewolucję system za

mocny, a przeciwnicy za słabi? Mało prawdopodobne. Ale komunizm też miał

być wieczny. W każdym razie obecna destabilizacja systemowa nie może ze

względu na koszty, także polityczne, trwać zbyt długo. Na razie bogacze do-

browolnie chcą podwyżki podatków i rozwijają działalność charytatywną (np.

Buffet, Gates, Zuckerberg, francuscy biznesmeni). Trzeba dodać, iź panujący

system „bogacenia się narodów” wytworzył warstwę oligarchów (nie tylko w

Rosji) oraz globalną klasę biznesu uzależniającą od swoich interesów rządy i

społeczeństwa, sprowadzającą demokrację do finansowania wyborów i kam-

panii medialnych. Słaba nadzieja, iż klasa ta sama się – choćby w imię wła-

snych długofalowych interesów – skoryguje. Jeśli nie, grozi populizm, rady-

kalizm, konflikty i dalsza destabilizacja systemu i to – dzięki Internetowi – na

niespotykaną skalę. Może policji i wojska nie wystarczyć.

Problemem fundamentalnym jest jednak sama racjonalność ekono-

14

miczna. Czy można by ją przeprojektować (re-engineering) tak, by celem nie

był coraz szybszy wzrost, coraz większa produkcja, coraz większa konsump-

cja stymulowana na różne sposoby – a wszystko, by osiągnąć zysk, najlepiej

jak największy i jak najszybciej. A przecież, mimo eko-innowacji, obniżania

energo- i surowcochłonności, mimo różnych racjonalizacji, CSR, recyklingu

itp. – wzrost to rosnące zużycie zasobów, wody, energii, przestrzeni. Są scena-

riusze krachu energetycznego i zaczynania cywilizacji od nowa. Są też reko-

mendacje (np. D. Meadowsa) opanowania eksplozji demograficznej i w efek-

cie stopniowej redukcji populacji ludzkiej i przyjęcia jakiegoś modelu stacjo-

narnego. Jednak jak na razie wzrostu bez zysku i eksploatacji środowiska (i

ludzi) nie wymyślono. Może powstanie ekonomia stacjonarnego stanu oparta

na racjonalności wielokryterialnej, oszczędności zasobów, wydłużeniu cyklu

życia produktów, racjonalnej zdrowej (nie nadmiernej) konsumpcji, po-

wszechnym recyklingu, godnej pracy i dobrym zabezpieczeniu zdrowotnym i

socjalnym? Ekonomia mądrego i godnego życia ludzkiego zamiast bogacenia

się jako motywu i celu? Kto to poprze poza pięknoduchami i humanistyczny-

mi utopistami? Chyba, że wymuszą to katastrofy wielkoskalowe, rosnące lęki

i związane z nimi krytyki i radykalne działania „oporowe”. Warto jednak pa-

miętać, że rewolucje i katastrofy są z natury destruktywne i kosztowne.

Może lepiej pomyśleć o wariancie konstruktywnym? Lepsza wymu-

szona utopia, aniżeli „czarna” dystopia. Może motywem i interesem wszyst-

kich powinno być nie bogacenie się a przetrwanie ludzkości w długim okre-

sie? Może ideologowie fundamentalizmu rynkowego skłonią się ku pragmaty-

zmowi ekonomicznemu. Taki kierunek jest już proponowany (por. Kołodko

2010). Dyskusja na temat „tranzycji wzrostu” już się toczy (Daly, 2008; Jack-

son, 2011; Hinterberger i in., 2012), zainteresowanie nią wykazują niektóre

rządy (np. Francji, Austrii, W. Brytanii), także w kontekście strategii trwałego

rozwoju. Dyskusje prowadzą środowiska naukowców i praktyków (np. w

ramach Degrowth Network – www.degrowth.org). Szanse na zmianę eko-

nomiczną (i w ekonomii) istnieją. Czy jednak da się zrealizować postulaty

krytyków nieograniczonego wzrostu? Czy ortodoksyjna ekonomia, która jest

wzrosto-centryczna zrozumie, że wykładniczy wzrost – „na skończonej plane-

cie o ograniczonych zasobach” zagraża przyszłym generacjom? Ekonomia

wzrostu stała się niemal „świecką religią”, pasującą do niegdysiejszego świata

15

– słabo zaludnionego, o dużych zasobach naturalnych i niezniszczonej przyro-

dzie, tymczasem obecny świat jest dramatycznie inny. Widać fizyczne granice

wzrostu, widać, że nie rozwiązuje on problemu biedy i nierówności, że napę-

dzany konsumpcją wzrost gospodarczy zapewnia dobrobyt głównie dla pierw-

szego miliarda zamożnych ludzi żyjących na planecie. Sponsorowane i koor-

dynowane kampanie dezinformacyjne negujące zagrożenia ekologiczne –

ocieplenie klimatu i in. jedynie odwracają uwagę publiczności i pozwalają

rządom i biznesowi na politykę i działanie typu business as usual (por. Dryzek

i in., 2011). Czy nastąpi mentalny i teoretyczny zwrot w myśleniu i działaniu

– czy uda się „odłączyć” prosperity i dobrobyt od wzrostu mierzonego jako

PKB i zredefiniować pojęcia dobrego życia, dobrego społeczeństwa, dostatku.

W każdym razie wysuwany jest postulat opracowania nowej filozofii poli-

tycznej na XXI wiek, by nie był on nazywany Wiekiem Nieodpowiedzialności

(Age of Irresponsibility), bowiem business as usual nie jest już realistyczną

opcją (Jackson, 2011). Podkreśla się, że zmiana tradycyjnego modelu wzrostu

wymaga wyobraźni. Pojęcia typu post-growth society nie muszą się kojarzyć

negatywnie. Debatować trzeba kwestię alternatywnych sposobów życia i go-

spodarowania. W Austrii mówi się np. o ekonomii solidarności oraz o eko-

społecznej gospodarce rynkowej jako obowiązującym modelu (Trattingg, w:

Hinterberger, 2012). W kontekście globalizacji proponuje się ideologiczne

połączenie globalizmu i ekologizmu w eko-globalizm (Luke, 2004). Ale fun-

damentalne pytanie ciągle pozostaje: czy możliwy jest remake kapitalizmu?

Trzeba dodać, iż wzrost turbulentności i kryzysowości sfery gospo-

darki nie jest jedyną cechą jej współczesnych transformacji. Od wielu dekad

silnie rośnie jej sektor informacyjny (por. prace Dziuby i Oleńskiego), zwięk-

sza się więc sfera usług i technoserwisu w szczególności. Relokacje tradycyj-

nych przemysłów do krajów mniej zaawansowanych już dawno nastąpiły.

Kraje czołówki technologicznej są centrami wynalazków i innowacji (dzięki

temu ich kryzysogenne systemy funkcjonują) oraz tworzenia nowych zawo-

dów i kompetencji organizacyjnych i menedżerskich. Najważniejsze ich

„przemysły” to usługi finansowe, zdrowie, rozrywka, media – wszystko moc-

no utechnicznione i zinformatyzowane, podobnie jak sektor B+R oraz militar-

ny. Nie bez kozery od wielu dekad mówi się o gospodarkach informacyjnych,

o „nowej gospodarce”, gospodarce cyfrowej, o wikinomii (por. np. Kołodko,

Zacher, Kelly, Tapscott). Cyberprzestrzeń stała się ogromnym rynkiem dla

16

reklam i handlu (np. e-Bay, Groupon, Amazon). Zdolność innowacyjna sys-

temu zdaje się zapewniać jego trwanie i sukcesy techniczne oraz globalną

przewagę konkurencyjną nad regionami, gdzie nie jest w pełni rozwinięty.

Sfera ekonomiczna – z jednej strony – zdaje się być „napęczniała” w

potencje rozwojowe związane z technologią oraz efektywnością (kosztem

kapitału ludzkiego i ekologicznego, kosztem peryferii). Socjal-ekologiczny

darwinizm – z drugiej strony – powoduje turbulencje i kryzysy oraz drastycz-

ny wzrost nierówności w skali społeczeństw i świata. Czy reformistyczne

regulacje, „nowa gospodarka” i nowe sposoby rządzenia (e-governance) i

zarządzania (transition management) zdołają zapewnić trwałość (sustainabili-

ty) rozwoju czy choćby dalszego funkcjonowania? Czy „zazielenienie” chci-

wości i konkurencyjności jest możliwe, czy możliwa jest ponadekonomiczna

wielokryterialna racjonalność? Przyszłość pokaże.

Zmiana techniczna – to przeobrażenia od połowy XX wieku głębokie

i radykalne (stąd pojęcie rewolucji naukowo-technicznej ukute przez J. D. Be-

rnala – por. Zacher, 2000). Rewolucja ta ma wiele nurtów też zwanych rewo-

lucjami; mówi się przeto o rewolucji elektronicznej, mikroelektronicznej, mi-

kroprocesorowej, komputerowej, telekomunikacyjnej, o rewolucji informacyj-

nej, cyfrowej, a również o rewolucji biotechnologicznej i nanotechnologicz-

nej. Nazwy te posłużyły do oznaczania typów cywilizacji (cywilizacja techni-

czna), społeczeństw (społeczeństwo informacyjne, społeczeństwo bioinfor-

macyjne). Technika wytworzyła cyberprzestrzeń – mówi się więc o społeczeń-

stwie wirtualnym, o plemionach czy społecznościach sieciowych, o siecio-

wych nomadach (i monadach – w związku z krańcową dziś indywidualizacją

w Sieci). Człowiek techniczny, homo technicus stał się symbolem tych rewo-

lucji. Człowiek przecież jest jej kreatorem, denaturalizuje środowisko i sam

się usztucznia, tworzy inteligentne środowisko (intelligent ambiance), w któ-

rym obok technologii info-komunikacyjnych będzie coraz więcej automatów,

robotów, cyborgów. Utechnicznienie wszystkiego jest zmianą radykalną (ma

ona również wymiar biologiczny i psychologiczny – inżynieria genetyczna i

psychologia sieciowa zmieniają organizm, ciało, także ludzkie „ja” – por. np.

Turkle, 2005, 2012). Jak na razie za radykalnymi innowacjami technicznymi i

ich zastosowaniami notorycznie nie nadążają innowacje społeczne. To ważna

przyczyna powstawania społeczeństwa ryzyka (by przywołać termin U. Bec-

ka), wiedza o tym nic jednak nie zmienia. Za to powstają nowe etykiety: kapi-

17

talizm cyfrowy i biokapitalizm. Chociaż może trochę nadziei dają koncepcje

społecznego wartościowania techniki (technology assessment), uogólniane ja-

ko analiza skutków (impact assessment) czy jako – filozoficznie mówiąc – ko-

nsekwencjonalizm. Koncepcje te (mają już pół wieku) zostały częściowo

wdrażane – przeniknęły do nauki, edukacji, trochę do polityki i biznesu (por.

Zacher, 2012b, d). Może nowe zagrożenia i ryzyka, faktyczne bądź wyobrażo-

ne, związane z ociepleniem klimatu, GMO, awariami elektrowni atomowych,

inżynierią genetyczną, z wizją dominacji komputerów i robotów nad człowie-

kiem podtrzymają i rozwiną zainteresowanie skutkami, a nie samym rozwo-

jem techniki.

Wizja totalnego utechnicznienia świata (oczywiście głównie i bardziej

dotyczy to świata rozwiniętego) jest scenariuszem prawdopodobnym w per-

spektywie kilku pokoleń ludzkich. Wszystkie chyba techniczne megatrendy

zmierzają w tym kierunku. Innowacyjność splata się z rynkiem i konkurencyj-

nością; zarządzanie „pragnieniami” i marketing tworzą nieograniczony wprost

apetyt na elektroniczne gadżety (przy wsparciu współczesnej popkultury i

makdonaldyzacji społeczeństw). Bez sztucznej inteligencji nie da się w przy-

szłości funkcjonować, w przyszłości już niedalekiej. To już nie science fiction,

ale eksperymenty, projekty i programy badawcze największych innowatorów

technicznych. Japońskie roboty opiekuńcze (dla ludzi niesprawnych) są entu-

zjastycznie akceptowane w starzejących się społeczeństwach, nie ma prote-

stów przeciwko inteligentnym budynkom i biurom, usztucznianie człowieka

dzięki chirurgii i biomedycynie postępuje, na Marsie wylądował „ łazik”, ste-

rowane z Waszyngtonu drony zabijają podejrzanych o terroryzm w Afganista-

nie czy Jemenie. W gruncie rzeczy nie ma żadnych kontrkulturowych oporów

wobec owych megatrendów. A przecież prowadzą one prosto – i to już widać

– do przewyższenia ludzkiej inteligencji (mierzonej np. szybkością obliczeń,

decyzji, reakcji) przez komputery kolejnych generacji. Ich „stosunek” do ludzi

oraz możliwości samoreplikacji staną się praktycznym problemem.

Humanizm faktycznie nie ma napędu technicznego ani komercyjnego.

Czy zatem musi przegrać z techno-ekonomiczną przyszłością? Posthumanizm

czyli Era Postludzka (choć „świat bez nas” może się zdarzyć wcześniej z po-

wodów ekologicznych) oznacza apogeum racjonalności technicznej, równie

bezwzględnej jak ekonomiczna. Przeciwstawieniem ich mogła by być jakaś

racjonalność humanistyczna, ludzka. Jak na razie jest ona raczej rozmyta i

18

mało spójna, jest bowiem fundamentalnie uwikłana w rozmaite, często

sprzeczne, wartości, ideologie, religie, przekonania, wyobrażenia, stereotypy,

przesądy itp. Ale próby jakiegoś jej zuniwersalizowania czy uzgodnienia po-

winny być zintensyfikowane. Może zagrożenia wyzwolą jakąś – choćby wy-

muszoną – wspólnotowość idei i działań?

Racjonalność techniczną (realizującą imperatywy techniczne i podwy-

ższanie technicznych parametrów) coraz trudniej sprowadzić do jednej per-

spektywy. Upowszechnienie techniki (zaczęło się na dobre od XVIII-wiecznej

wielkiej rewolucji przemysłowej) i generowane przez nie transformacje społe-

czne dały asumpt do ich interpretacji w kategoriach systemów socjotechnicz-

nych. Pisano również o „naszej socjo-technicznej przyszłości” (Johnson i We-

tmore, 2009 ). Trudny w tym kontekście „wyłom” stanowi cyberprzestrzeń.

Podnosi się też kwestię niedocenienia indywidualnego, prywatnego doświad-

czenia ludzi w świecie rzeczy, przedmiotów technicznych. Historia techniki

forsuje myślenie o wielkich systemach technicznych (transportowych, energe-

tycznych, produkcyjnych, obronnych), co kształtuje naszą percepcję techniki i

jej doświadczanie, wpływa na instytucje, kulturę, społeczeństwa, politykę. Jest

jednak doświadczanie techniki osobiste, prywatne i indywidualne; nasze małe

techniczne artefakty i ich wpływ na kształtowanie naszego ego i zachowanie,

nadzieje, lęki także powinny być przedmiotem badań i refleksji (Fridlund,

2011). Potrzeba przejścia od kwestii instytucjonalnego kształtowania i pu-

blicznej siły systemów technicznych do indywidualnego samokształtowania i

osobistej polityki wobec technicznych artefaktów. To ważne szczególnie, gdy

posiadamy coraz więcej rozmaitych gadżetów („You Are Not a Gadget : A

Manifesto” – to wymowny tytuł książki J. Lanier, jednego z komputerowych

gurus) i gdy w coraz większym stopniu wciąga nas sieciowy indywidualizm.

Dehumanizacja vs humanizacja techniki to problem znany od dawna.

Ale ich przeciwieństwo nasila się w okresach przyspieszania techniki i gwał-

townych jej przemian i niepożądanych skutków. Prometejskie rozumienie te-

chniki powoli ewoluuje, triumfalizm techniczny przygasa. Coraz bardziej do-

chodzi do świadomości ludzi, że technika posiada siłę manipulowania czło-

wiekiem, że technika to nie projektowanie fizycznych obiektów jedynie, ale

projektowanie praktyk społecznych, nowych możliwości oraz zróżnicowanych

skutków i ryzyk. Stąd trudne do przyjęcia przez twórców techniki, polityków i

menedżerów – prawo ludzi do współdecydowania o rozwoju i zastosowaniach

19

techniki. W demokratycznych krajach Zachodu nacisk na taką partycypację

jest coraz większy, coraz więcej jest prób, doświadczeń i metod (Zacher,

2011a). Ale kwestie techniczne są dla laików trudne, stąd wątpliwości czy de-

liberatywna demokracja (agregowanie opinii dla określenia ogólnej woli), za-

kładająca, że publiczność jest „racjonalnym epistemicznym agentem” w pro-

cesie deliberacji jest dobrym rozwiązaniem. Może skuteczniejsza w tak her-

metycznym obszarze wiedzy – sugeruje się – byłaby demokracja dialogiczna

oparta na promowaniu współpracy w dochodzeniu do wniosków i konsensusu.

Jednolity paradygmat rozumienia techniki – w duchu Oświeceniowe-

go nurtu abstrakcyjnego Rozumu i Zachodniej Racjonalności – nie działa w

warunkach dualizmu technicznego i faktycznej hybrydowości współczesnego

świata. O ile hybrydowość dotyczy współistniejących – realu i wirtualu, o tyle

dualizm układa się według innej linii podziału, a mianowicie, linii dzielącej

kraje na technicznie zaawansowane (high tech) oraz pozostałe. Te ostatnie w

dużej liczbie charakteryzują się jednak pewnym zróżnicowaniem. Część ko-

rzysta z transferu technologii czy w ramach kooperacji technicznej bierze u-

dział w technologicznym wyścigu. Trzeba też dodać, iż dualizm techniczny

dotyczy często wewnętrznych struktur wielu krajów (zwykle zacofane jest rol-

nictwo), mamy zatem do czynienia z wielopoziomowością techniczną. Tym-

czasem wielu autorów skłonnych jest do mówienia o technice jako globalnej,

uniwersalnej, dostępnej dla wszystkich i dającej jednakowe efekty. Można też

mówić o wielotrajektoryjności rozwoju techniki, zwłaszcza tam, gdzie prowa-

dzona jest świadoma polityka techniczna. W każdym razie generalizacje doty-

czące techniki mogą okazać się nietrafne. Notabene chyba większość main

stream-owych teorii powstała na bazie doświadczeń euroamerykańskich i nie

radzi sobie – nawet nie próbuje – ze złożonością i zróżnicowaniem współczes-

nego świata.

Imitacja tych doświadczeń w innych kulturach i na znacząco innym

poziomie cywilizacyjnym i edukacyjnym z reguły nie udaje się. Stąd dawna

Schumacherowska koncepcja techniki pośredniej czy dostosowanej (opisana

m.in. w „Małe jest piękne”). Obecnie działa ruch Critical Technical Practice

nawiązujący do jego idei. Ciągle uczeni i eksperci traktują kraje nie-zachodnie

abstrakcyjnie, bez faktycznego uwzględnienia ich specyfiki. I tak np. transfer

technologii czyli dostarczenie urządzeń nie rozwiązuje złożonych problemów

tych krajów. Przekonuje o tym program Information Communication Techno-

20

logy for Development (ICT4D) czy wymyślony przez N. Negroponte z MIT

projekt „Jeden laptop dla każdego dziecka” (OLPC – One Laptop Per Child).

Trudne się okazuje przezwyciężenie separacji między „tu” i „tam” (Philip

2012). To samo dotyczy w dużej mierze wewnętrznego transferu techniki – z

uniwersyteckiego laboratorium w mieście do biednych wiosek. Pouczające są

jednak doświadczenia indyjskie. Miasta Hi-Tec jak Bangalore czy Hyderabad

położone są wśród zapóźnionych technicznie i edukacyjnie wiosek. Dzięki

sięci tzw. cyber-kiosków funkcjonuje sieciowy system upowszechniania no-

woczesnej wiedzy rolniczej. Czy jego umasowienie doprowadzi do e-rolnic-

twa? Transfer wiedzy okazuje się w praktyce złożonym socjo-kulturowym

procesem (często przeoczonym przez uniwersyteckich miejskich doradców).

Okazuje się, iż innowacje techniczne wymagają społecznych negocjacji i uz-

godnień (Stone, 2011). Wdrażanie info-komunikacyjnych technologii powo-

duje powstanie nowych strukturalnych relacji pomiędzy zaangażowanymi ak-

torami, interesariuszami, instytucjami itd. Potrzeba więc w teorii i w praktyce

nowych zniuansowanych multidyscyplinarnych podejść. Gdyby udało się to

osiągnąć w odniesieniu do potrzeb modernizacyjnych większej części ludzko-

ści, byłby to wielki przełom nie tylko techniczny. W obszarze techniki, na

wszystkich jej poziomach, we wszystkich jej trajektoriach rozwojowych i „ka-

nałach” można się spodziewać w perspektywie kilkudziesięciu lat niespodzie-

wanych osiągnięć i ich wpływów na środowisko i ludzi, dotyczy to również

zagrożeń, ryzyk i negatywnych skutków ubocznych. Rewolucyjną zmianą by-

łoby, gdybyśmy zaczęli już dziś wywierać wpływ, np. przez rozwijanie badań

i technologii naprawdę służących człowiekowi i środowisku czyli prowadzą-

cych do trwałego rozwoju (sustainable development), którego warunki i wy-

magania już dość dobrze znamy.

Zmiana polityczna przebiega na różnych poziomach w różnych obsza-

rach polityki. Racjonalność polityki to zdobycie i utrzymanie władzy w wielu

jej wymiarach. Historycznie najważniejszą instytucją władzy politycznej było

państwo i jego agencje. Ale jedną z cech zmiany politycznej jest istotne osła-

bienie roli i znaczenia państwa narodowego jako struktury władzy i to zarów-

no w skali krajów, jak i w skali międzynarodowej i globalnej. Przyczyny są

znane i dobrze opisane w literaturze przedmiotu. Nie chodzi przy tym o utratę

suwerenności (co eksponowano w debatach) czy procesy globalizacyjne wy-

chodzące poza skalę państw (może z wyjątkiem hegemonów). Chodzi bardziej

21

o powstawanie nowych struktur władzy, panowania, wpływu, struktur (i sieci)

wychodzących ponad możliwości państwa narodowego. Wielka jest władza

korporacji ponadnarodowych, chociaż ma ona głownie ekonomiczny charak-

ter, ale korporacje mogą sprzyjać rządowej polityce bądź ją wymuszać, także

w skali globalnej (temu służą szczyty polityki i biznesu, ich symbolem jest

„Davos”). W skali świata następują ostatnio istotne rekonfiguracje – następuje

odejście – po upadku komunizmu – od świata dwubiegunowego (trzecim bie-

gunem były uzależnione peryferia – co stanowiło przedmiot debat tzw. depen-

dystów jak Furtado czy Prebisch). Świat jednobiegunowy (czyli de facto Pax

Americana) trwał stosunkowo niedługo, bowiem wyłoniły się tzw. nowe potę-

gi (głównie Chiny, Indie, wymienia się też czasem Brazylię). Świat stał się w

sensie politycznym i rozwojowym wielo- czy może raczej postbiegunowym.

Świat postamerykański jest in statu nascendi i szuka „sposobu istnienia” (por.

Zakaria, Brzeziński, Nye i in.). Zaczęły się bardziej liczyć koalicje i sieci

współpracy. Strategicznego znaczenia dla globu nabierają uzgodnienia szczy-

tów od G5 do G2O (są ważniejsze niż masowej organizacji ONZ). Ważne sta-

ją się sieci współpracy – dyplomatycznej, wojskowej, ekonomicznej, techni-

cznej (np. USA – UE, USA – Chiny, USA-Rosja). Interesy ekonomiczne częs-

to są decydujące, stoją za nimi wielkie korporacje, także międzynarodowe eli-

ty biznesowe i polityczne. Racjonalność ekonomiczna coraz bardziej wpływa

na racjonalność polityczną (mocno też uzależnioną od finansowego wsparcia

biznesu w relacji z nim). Globalizacja i cyberprzestrzeń stwarzają dla ekspan-

sji i siły biznesu nowe sprzyjające okoliczności. Oczywiście, siła rządów czo-

łowych państw świata zmniejszyła się i przesunęła do innych niż kiedyś ob-

szarów. To przecież rząd Obamy w liberalnej ekonomii USA podtrzymywał

banki i firmy (faktycznie je czasowo nacjonalizując), to rząd komunistycznych

(głównie w nazwie) Chin promuje chińską ekspansję w USA czy Afryce, to

chadecki rząd Niemiec decyduje o gospodarce w UE. Trzeba dodać, iż gospo-

darcza polityka prowzrostowa od czasów Wielkiego Kryzysu lat 1929–33, po-

wojennych „cudów gospodarczych”, nakręcania koniunktury zbrojeniami aż

po obecny kryzys (od 2008 r.) stanowi legitymizację polityczną. Kapitalizm

jest „strukturalnie uzależniony od wzrostu” (Jackson w: Hinterberger, 2012, s.

63). Bez wzrostu oczywiście następuje zwiększenie bezrobocia, ale główną te-

go przyczyną jest postęp techniczny i zmiany strukturalne, także kwalifikacji

oraz napływ tanich imigrantów. Brak środków finansowych, spadek produk-

22

cji, cięcia wydatków publicznych, trudności w obsłudze długu publicznego –

wszystko to nakręca spiralę recesyjną. Tylko wzrost – uważa się – może uch-

ronić przed katastrofą, skutkującą niezadowoleniem społecznym i utratą wła-

dzy przez rządzących. Uzależnienie polityki od napędzania wzrostu oznacza

dominację „presji doraźności” i krótkowzroczności w decyzjach. Stąd m.in.

trudności i opory we wdrażaniu – formalnie niemal wszędzie akceptowanej –

strategii trwałego rozwoju, z natury długofalowej, także rekonfigurującej inte-

resy i struktury biznesu (zwłaszcza tradycyjnego opartego o przemysły wydo-

bycia ropy i gazu i ich konsumowanie). Nie bez znaczenia jest powstanie „kla-

sy oligarchów” (nie tylko w Rosji czy na Ukrainie) mającej znaczenie polity-

czne (i czasem polityczne ambicje jak Chodorkowski czy amerykańscy milio-

nerzy i „nafciarze” z Teksasu i Kalifornii). Powstała „transnarodowa klasa”

kapitalistyczna (Sklair, 2001) czy też „transnarodowa klasa biznesowa”.

Wśród „rządzących światem” jest ledwie kilka tysięcy osób (Rotkopf, 2009),

niewielki procent bogaczy posiada większość światowego bogactwa. Ani rzą-

dy, ani społeczeństwa nie mają na to wpływu. Kosmopolityzacja klas rządzą-

cych (i biznesu) staje się faktem i nie jest ona żadnym spiskiem (którego sym-

bolem w opinii publicznej jest np. Rotary Club, Davos, spotkania w Bilder-

bergu, Opus Dei), ale zrozumieniem własnego interesu. Powyższa kosmopoli-

tyzacja nie jest zatem wynikającą jedynie z otwartości na świat, na inne kultu-

ry, na wspólnotę interesów ludzkości itp. (do czego skłaniają intelektualiści

europejscy typu Cohn-Bendita, Becka, Rumforda i Delanty’ego, Eco i in.).

Polityczne tolerowanie tzw. „rajów podatkowych” jest kolejnym uwa-

runkowaniem i problemem. Nie ma poparcia politycznego za darmo czyli bez

oczekiwania ulg i przywilejów, zamówień, redukcji podatków itp. Wzajem-

ność biznesu polega na przyjmowaniu na wysokie stanowiska byłych polity-

ków (nierzadko ich rodzin czy krewnych), co skutkuje często lukratywnymi

zamówieniami publicznymi (widoczne to było np. w Iraku). Ludzie biznesu

zajmują też często stanowiska rządowe (nie tylko w Stanach Zjednoczonych).

Niemal jawna korupcja (np. Enron, Halliburton) i splatanie się elit polityki i

biznesu znajduje mało miejsca w teorii polityki. Choć problem korupcji rzą-

dów – własnych i cudzych – jest dobrze znany (por. Rose-Ackerman, 2001).

Korumpowanie rządów, polityków, całych dyktatur to historia nie tylko ame-

rykańskiej polityki. Szczególnie rozwija się korupcja w krajach mało demo-

kratycznych i turbulentnych politycznie (władza potrzebuje pieniędzy, broni i

23

wojska). Przykładów jest wiele, np. kraje latynoskie, afrykańskie, środkowo-

amerykańskie. Do korupcji dochodziło również w okresie początkowym tran-

zycji krajów postkomunistycznych do gospodarki rynkowej (przyzwolenie na

korupcję tworzyło „klasę kapitalistów”, której nie było). Powstało nawet poję-

cie „wielkiego przekrętu”.

Także polityka rządów wobec szarej strefy gospodarek, związanej

często z przestępczością zorganizowaną, z mafią, również wobec handlu bro-

nią, narkotykami, ludźmi jest dziwnie słaba, co odzwierciedla faktyczną siłę

przestępców (oraz korupcję władz i sądów).

Panujący w większości rozwiniętych społeczeństw ustrój demokra-

tyczny zdegradował się do demokracji elektoralnej, która nie zapewnia fakty-

cznego wpływu na decyzje rządzących, odpowiedzialnych głównie przed

„Bogiem i historią” oraz przed wspierającymi ich – niezwykle dziś kosztowne

– kampanie wyborcze (widać to głównie w historii wyborów w USA). Zwy-

cięża manipulacja, PR, obietnice i wizje, postpolityczność. Polityka obecnie to

performance wizerunku, obietnic niespełnialnych, pojedynków „na miny” (by

przypomnieć Gombrowicza). Powstają nowe formy (i kierunki) polityki wła-

dzy, np. „zarządzanie strachem”, które pod hasłem walki z terroryzmem (zro-

zumiałej psychologicznie po wrześniu 2001) stają się formą rządzenia przy

pomocy masowej inwigilacji (globalny program PRISM), łamania praw czło-

wieka (stosowanie tortur wobec podejrzanych), prawa międzynarodowego

(zarzuca się je wobec stosowania dronów w wojnie czy też w krajach nie bę-

dących w konflikcie wojennym z USA). Przypomina się tu również chińska

„rewolucja kulturalna”, która była sposobem rządzenia przez Mao wielkim

ludnościowo społeczeństwem.

Nadal w świecie panują rządy dyktatorskie (np. Syria, Pakistan, Kuba,

Białoruś). Ich funkcjonowanie jest często wygodne dla wielkich graczy w ge-

opolityce. Warto przypomnieć, iż przez dziesiątki lat wiele reżimów (np.

Ameryka Łacińska, Filipiny, Birma) było wspieranych i traktowanych jako

użyteczni sojusznicy (można wymienić wiele nazwisk „wygodnych” polity-

ków jak szach Iranu Reza Pahlavi, Marcos, Papa Doc, Duvalier, Saddam, Ka-

dafi, Mubarak i in.). Tolerowane były tzw. reżimy łajdackie (Taylor w Liberii,

Jemen, Somalia) czy zanarchizowane prowadzące krwawe wojny etniczne

kraje afrykańskie. Handel bronią to doskonały biznes, warto też mieć łatwe

koncesje na eksploatację surowców (np. w Kongo) czy dostęp do nowego ryn-

24

ku (przymyka się oko na łamanie praw człowieka w ChRL). Wspomaganie

partyzantek, wojen domowych, rewolucji czy przemian systemowych jest no-

toryczne. W polityce międzynarodowej dominuje makiawelizm i własne inte-

resy. Prowadzone są też wojny, które są „przedłużeniem polityki” (by zacyto-

wać Clausewitza). Nie jest tajemnicą, iż kompleks militarno-przemysłowy ro-

śnie na znaczeniu i ma duże i pewne (zamówienia rządowe, np. AOL w Iraku)

zyski. Korzystna dla biznesu jest wojna z terroryzmem (por. Hughes, 2007).

Stara metoda nakręcania koniunktury przez zbrojenia jest nadal używana. Za-

kulisowe działania prowadzą wywiady, wpływając na politykę. Ład między-

narodowy jest wypadkową interesów i sił. Wypadkowa ta jest „ślepa”, może

być kosztowna i niewygodna, stąd działania racjonalizujące, mniej lub bar-

dziej skuteczne. Wątpliwe jednak czy może tu nastąpić jakiś moralny przełom.

Oczywiście, pewne działania zwłaszcza międzynarodowe idą w do-

brym kierunku. Funkcjonują trybunały sprawiedliwości skazujące przestęp-

ców (np. serbskich). Nie wszystkie jednak kraje są ich sygnatariuszami (jak

np. USA). Działają organizacje praw człowieka (np. Human Rights Watch)

oraz humanitarne, demaskujące ich łamanie, wspierające prześladowanych i

poszkodowanych.

Częściej jednak międzynarodowe organizacje (jak np. ONZ, NATO,

OECD, OPEC, WTO, WHO, UNESCO, UNIDO) i instytucje (jak MFW,

Bank Światowy, IBRD i in.) służą – przynajmniej w intencjach założyciel-

skich – rozwojowi i współpracy, utrzymaniu stabilności międzynarodowej

oraz ładu politycznego i ekonomicznego. Z reguły jednak są podporządkowa-

ne wpływom i interesom „największych udziałowców”. Są one polem rozmai-

tych starć politycznych. Układy te trudno zmienić, niektóre z nich są bowiem

dość zbiurokratyzowane i skostniałe. Elementem polityki międzynarodowej

jest wdrażanie i egzekwowanie prawa międzynarodowego, bilateralnych i mu-

ltilateralnych traktatów, umów, porozumień. I tu często interesy partykularne

zwyciężają (przykładem może być ekologiczny protokół z Kioto – nie chcą go

podpisać Stany Zjednoczone, argumentując, iż zwiększenie ochrony środowis-

ka – przez wzrost kosztów – pogorszy konkurencyjność ich przemysłu). Od

dawna uprawiana retoryka międzynarodowego ładu – ekonomicznego, infor-

macyjnego, humanitarnego, nie przynosi wielkich efektów praktycznych.

Szczyty Ziemi, zwłaszcza tzw. społeczne lansują potrzebę globalnej strategii

wzrostu zrównoważonego i trwałego (sustainable development). I tu wielkie

25

zróżnicowanie możliwości oraz woli politycznej poszczególnych państw nie

skłania do optymizmu, mimo coraz lepszego rozpoznania zagrożeń dla czło-

wieka i środowiska.

Obok procesów globalizacji i transnacjonalizacji wielu problemów

ważnym przedsięwzięciem politycznym jest budowanie wspólnoty europej-

skiej. Unia Europejska, mimo rozmaitych kłopotów (zwłaszcza strefy euro),

jest historycznym fenomenem, choćby ze względu na wolę przezwyciężenia

zróżnicowania techniczno-ekonomicznego i polityczno-prawnego oraz wielkie

programy pomocowe i ramowe programy badawcze. Polityka UE jest istot-

nym przykładem sukcesu, mimo, że jest krytykowana przez kraje członkow-

skie z punktu widzenia ich narodowych interesów. Strategia Lizbońska i jej

odnowiona wersja kreślą ambitne plany dotyczące informacji, wiedzy, konku-

rencyjności, ekologiczności rozwoju. Podstawą jest jednak tradycyjne myśle-

nie zorientowane na wzrost (ważny dla dochodów i zatrudnienia), ryzykowny

dla środowiska i przyszłych pokoleń Europejczyków. Nie wiadomo jak w

obliczu trwającego „pełzającego” kryzysu zachowają się politycy i główni

gracze – czy będą realizowane działania odśrodkowe czy też wzrośnie skłon-

ność do federacyjności i spójności. Byłby to przełom polityczny , choć jedynie

na skalę regionalną. Niektórzy pokładają nadzieję w tzw. wartościach kultu-

rowych (por. Rifkin, Grosse, Joas). Trzeba dodać, że rozmaite próby integracji

– z reguły dość luźnej – są podejmowane w Azji, Ameryce Łacińskiej, Afryce.

Niektóre służą do ułatwień w handlu i współpracy (jak NAFTA, Mercosur),

inne do uzgadniania polityki (np. ZBiR). Polityka w skali międzynarodowej

ze względu na wielość podmiotów narodowych charakteryzuje się ogromnym

zróżnicowaniem interesów, ambicji, programów, działań. Partykularyzm

przeważa wspólnotowość losu. Wymuszenia konsensusu będą prawdopodob-

nie nadchodzić ze strony transnarodowego biznesu oraz w kwestiach global-

nego bezpieczeństwa, także ekologicznego.

Ważną zmianą polityki, przynajmniej in potentia, jest rosnący w siłę

międzynarodowy „sektor” organizacji pozarządowych. Technologie info-

komunikacyjne, Internet w szczególności, pozwalają mu się łatwo i tanio

zglobalizować. Skuteczne działanie wszelkiej maści „alternatywistów” w tra-

dycyjnych strukturach było trudne i małoskalowe (np. w partiach zielonych,

organizacjach feministycznych). Dzisiejsze technologie zapewniają natych-

miastową komunikację, interaktywność, dostęp do danych, wymuszają trans-

26

parentność, zapewniają masowy udział w akcjach, mają wielki zasięg oddzia-

ływania społecznego i politycznego (politykom trudno lekceważyć masowe

akcje), umożliwiają również wywieranie nacisku na rządy i biznes przez akcje

destrukcyjne hakerów (przykładem działania ruchu Anti-ACTA). To nowe

zjawisko, nowi aktorzy (a nie interesariusze jedynie), mogący działać szybko i

wielkoskalowo. Novum jest właśnie natychmiastowość akcji, z czym biurokra-

tyczne struktury mają kłopot. Nie ma jakiejś wspólnej „polityki sieci”, są ak-

cje polityczne w Sieci. Wynikają one z początkowej sieciowej ideologii, gło-

szącej odrębność (od realu) i niezależność (także polityczną). Tradycyjne

struktury państwowe i międzynarodowe mają pewne możliwości regulowania

i kontrolowania Sieci, niektóre chciałyby ją cenzurować i podporządkować

(jak na razie internetowi giganci, jak Google, Yahoo! czy Microsoft posłusz-

nie uczestniczą w amerykańskim programie globalnej inwigilacji PRISM).

Buntownicy (miliony osób) z Anti-ACTA chcą pełnej wolności (przeciwnicy

zarzucają im nawet anarchizm) i swobody, niezależności od rządów, banków,

wywiadów itp. Trwa więc zderzenia cywilizacyjne, kulturowe i polityczne.

Kto wygra i jaki będzie jego rezultat, trudno przewidzieć.

Technologie info-komunikacyjne wkraczają do polityki i jej struktur

także z innej strony. Zaczynają nawet stanowić nową technologię władzy. Is-

tnieje bogata literatura na temat e-polityki, e-rządu, e-administracji, e-rządze-

nia, e-wyborów, e-demokracji (por. np. Zacher, 2011a). Coraz szersze zasto-

sowanie elektronicznych technologii to trwający obecnie przełom w polityce,

sprawowaniu władzy, w komunikacji ze społeczeństwem, w możliwościach

jego nadzoru, inwigilacji i kontroli (odpowiedni tu termin to surveillance so-

ciety), cenzury, manipulacji. Z drugiej jednak strony zwiększają się możliwo-

ści demokratyzacji polityki, partycypacji, obywateli w decyzjach (referendum

może być permanentne i online), transparentności, szybkiej reakcji itp. Czy

nastąpi Orwellizacja polityki, jej dalsza Makdonaldyzacja czy też cyberprze-

strzenna kontrpolityczność i ignorowanie polityki w realu będą wpływać na

model polityki w dzisiejszym hybrydowym świecie? Czy ustrojem przyszłości

będzie demokracja inwigilowana?

Czy w polityce krajowej i międzynarodowej można oczekiwać prze-

łomowych zmian w kierunku idealizmu, charyzmatyczności, przywództwa,

służebności wobec społeczeństw i ludzkości? Czy postpolityczność i popu-

lizm, a nierzadko i tendencje autorytarne zdominują przyszłość i utrudnią

27

drogę świata ku rozwojowi trwałemu, opartemu na zredefiniowanych poję-

ciach prosperity i dostatku, rozwojowi bezpiecznemu i zorientowanemu na

przyszłość, na kolejne generacje ludzkie w ich eko-społecznym wymiarze?

Czy postępująca patologizacja elit władzy – opisywana w literaturze jako

prymitywna żądza władzy, kompleksy i paranoja, chciwość i głupota – prze-

sunie ciężar odpowiedzialności i inicjatywy na organizacje pozarządowe, ru-

chy społeczne, niezależnych ekspertów, obywateli, „mieszkańców” Sieci?

Byłaby to prawdopodobnie pozytywna zmiana polityczna.

Zmiana społeczna jest – zwłaszcza w ujęciu retrospektywnym – dość

dobrze opisana w literaturze. Wydaje się jednak, że potrzeba pewnych zmian

w proporcjach dziedzinowych i tematycznych. Jest truizmem bowiem, iż to,

co było ważne niegdyś, nie jest równie ważne dziś i że pojawiły się nie tylko

zjawiska (czy kwestie) zmodyfikowane, ale i całkiem nowe, trudne czy wręcz

niemożliwe do przewidzenia. Nowe zjawiska i modyfikacje starych procesów

i mechanizmów nie są łatwe do wyseparowania i konceptualizacji. Nieraz są

trudne do zauważenia przez uwikłanych w nich uczestników. Ich splątanie,

nakładanie się, chaotyczność, nie wspominając o notorycznym zideologizo-

waniu i upolitycznieniu dyskursu nt. zmiany społecznej, nie ułatwiają ani ich

socjograficznego opisu, ani głębszego rozpoznania i interpretacji.

Kontrowersyjną kwestią jest kto jest (będzie) głównym agentem

zmiany, której podłoże cywilizacyjne przygotowała technika – czy będą to eli-

ty czy nowe generacje, czy imitacja transformacji czołówki jest możliwa i re-

alna w krajach do niej nienależących. Transformatywna siła nowych techno-

logii działa obiektywnie, lecz może być stymulowana i wykorzystywana do

zmiany społecznej bądź też hamowana i ograniczana przez stare normy i in-

stytucje oraz wpływowe grupy społeczne. Niewątpliwie elity techniczne i biz-

nesu high tech są motorem zmiany, także kulturowej, rozumieją ją, akceptują i

wykorzystują. Przychylne zmianie są niejako z natury młode pokolenia (bo

żyją w nowym środowisku, mają nową wiedzę, nowe wartości, preferują nowe

zachowania i obyczaje – co widać dobrze w Internecie); żyją wśród „podob-

nych” nie tylko wiekiem, ale i kulturowo. Starsze pokolenia natomiast – choć

nadal rządzą i dominują (i współtworzą nową rzeczywistość przez politykę i

konsumpcję) – pozostają w tyle za zmianami, obciążeni są też starowiedzą,

tradycją, przyzwyczajeniami, nierzadko niechęcią do ryzyka i zmiany. Zmiany

techniczno-generacyjne są trudne, bowiem są zmianami relacji władzy. Są nie

28

tylko substytucją dawnych kluczowych kompetencji w rządzeniu i w życiu,

lecz również zderzeniem kulturowym. Rosnąca „nieliniowość” rozwoju nie

tylko technicznego, gwałtowne i radykalne jego następstwa przerwały ewolu-

cyjny generacyjny przekaz wartości i doświadczeń. Dawne i tradycyjne stały

się nieadekwatne, niekompatybilne z nowymi sytuacjami, kontekstami, możli-

wościami, praktykami. Dawna tzw. kultura postfiguratywna (wg terminologii

M. Mead) polegała na przekazywaniu wiedzy, wartości i doświadczeń od star-

szych do młodszych pokoleń, nawiązywała do przeszłości, próbowała ją zat-

rzymać i spetryfikować. Postęp cywilizacyjny wytwarza kulturę konfigura-

tywną (wzajemne uczenie się pokoleń), która lepiej odpowiada na wyzwania

współczesności. Jednak dopiero kultura prefiguratywna (starzy uczą sie od

młodych, od tubylców cyfrowych) odpowiada na zmiany rewolucyjne w nau-

ce, technice, przemyśle, edukacji, komunikacji, wojnie itd. Przejście od pierw-

szej do drugiej czy trzeciej kultury, jest trudne i pokoleniowo konfliktowe; co

więcej nieuchronne wymieranie pokoleń nie tworzy automatycznie nowej kul-

tury (zwłaszcza, że w starzejących się społeczeństwach ludzie żyją dłużej i

podtrzymują poprzednią tradycyjną kulturę). W debacie na ten temat padają z

jednej strony argumenty za „postępową transformacją”, a z drugiej wskazuje

się coraz częściej badane i poddawane krytyce cechy i postawy internetowego

pokolenia (por. Żakowski, 2013). Jaka więc będzie przyszłość – może nie

lepsza (wedle starych miar), ale na pewno to młodzi będą w niej żyć i ją prze-

kształcać. Generacyjno-kulturowa zmiana będzie zapewne zróżnicowana w

czasie i przestrzeni dla różnych społeczeństw. Będzie też oceniana nie przez

nas, ale przez „mieszkańców przyszłości”.

Refleksje i uwagi końcowe

Wielki w skali świata przyrost naturalny, zróżnicowany w krajach i

regionach, spowodował radykalną, fizyczną w gruncie rzeczy, zmianę warun-

ków bytowania, wpływającą zwrotnie na kwestie społeczne. Zmieniła się ska-

la wielu rzeczy, np. bezrobocia, bezrobotnej młodzieży, ludzi chorych i leczą-

cych się, gęstości zaludnienia (w wielkich miastach), potrzeb higienicznych i

żywnościowych, transportowych, skala potrzeb edukacyjnych, turystycznych.

Dawniejsze systemy, mechanizmy, polityki nie sprostały tej nowej skali wy-

29

zwań. Ogromne masy ludzkie wymagają ogromnych nakładów, przedsię-

wzięć, projektów. Praca, mieszkania, żywność, energia, edukacja, woda to dla

co najmniej miliarda ludzi dobra rzadkie. Wzrost gospodarczy, który miał

niejako automatycznie rozwiązać wszystkie problemy społeczne zawiódł. To

samo można powiedzieć o postępie technicznym. Epidemie, wojny i konflikty

etniczne, życie w zdewastowanym środowisku to koszty, straty, ryzyka, ryzy-

ka zwiększone i ryzyka nowe (U. Beck ukuł pojęcie społeczeństwo ryzyka i

nawoływał do refleksyjności w polityce modernizacji – Beck, 2003; Adam et

al. 2000). Ryzyka owe mają coraz częściej charakter globalny (stąd jego ko-

lejny termin – world risk society), nie da się ich opanować lokalnie, szybko i

tanio (o ile w ogóle). To nowy wymiar conditio humana i położenia społecz-

nego. Ok. 1 mld ludzi w krajach rozwiniętych i bogatych radzi sobie lepiej z

tymi ryzykami, ale tylko do pewnych granic. Zmiany klimatyczne, wyczerpy-

wanie się zasobów i wzrost ich cen, migracje, zagęszczenie i zatłoczenie miast

i przestrzeni transportowej, rozmaite konflikty, terroryzm, wykluczenie spo-

łeczne itd. są udziałem wszystkich.

Nie sprawdziły się nadzieje związane z teorią postępu, teorią moder-

nizacji, przewidywaniami optymistycznych futurologów (jak kiedyś np. H.

Kahna), że nastąpi rozwojowa uniwersalizacja, w gruncie rzeczy automatycz-

na, wyrównywanie poziomów, kulturowa jednolitość. Tymczasem mamy do

czynienia ze znaczącą wielością i zróżnicowaniem dróg rozwoju (czy raczej

postępu i regresu naprzemiennie), z różnymi prędkościami, z ograniczonymi

możliwościami imitacji wzorców czołówki (czyli wzorców racjonalności i

kultury Zachodu). Naśladownictwo wzorców konsumpcji (fast-food-ów, jean-

sów, coca-coli, zachowań młodzieżowych) nie zmienia w wielu regionach

obyczajów, kultury, wpływu religii (np. w krajach islamskich, w Azji, w

Afryce, także w skupiskach imigrantów mieszkających wśród „chrześcijan

białej rasy”, także w Internecie). Wielokulturowość jako fakt społeczny nie

musi wcale zmieniać całych społeczeństw, ich wszystkich segmentów (rasizm,

niechęć do obcych, dyskryminacja kulturowa nie znikają). Huntingtona „zde-

rzenia cywilizacji” okazały się samospełniającym się proroctwem czy też

próbą realistycznego i odważnego myślenia.

Wielka złożoność procesów technicznych, gospodarczych, społecz-

nych powoduje, iż socjo-cybernetyczne (a kiedyś i marksistowskie) nadzieje

na sterowanie nimi stały się utopijne. Ich nieliniowość, chaotyczność, nie-

30

przewidywalność (czy raczej ograniczona przewidywalność), emergentność

faktycznie uniemożliwiają wypracowanie jakiegoś modelu docelowego stanu

społeczeństwa (oczywiście rozmaite prognozy i scenariusze są przygotowy-

wane). Przyszłość (także teraźniejszość) jawi się jako wypadkowa rozmaitych

sytuacji, mechanizmów, polityk, działań i zachowań (ponad 7 mld ludzi).

Sploty ich są trudne do przewidzenia i interpretacji, ale można opracowywać

wiązki scenariuszy przyszłości z różnymi układami parametrów, określać ich

prawdopodobieństwo wystąpienia, jak również ich potencjalne skutki oraz

odpowiednie polityki i strategie. Współczesne komputery ułatwiają tego ro-

dzaju modelowanie. Nie jest ono łatwe, bowiem w wielu wymiarach trwania i

rozwoju (demografia, zasoby naturalne, obciążenia środowiska) przekroczono

granice wyznaczone wielkością planety, jej zasobami, wytrzymałością ekolo-

giczną. Prognozy ostrzegawcze są konieczne, choć niewiele pomagają wobec

chciwości bogatych i nędznego życia biednych (ci ostatni są światową więk-

szością). W każdym razie „granice wzrostu” – choć przez postęp techniczny

odsuwane w czasie – się coraz to pojawiają (np. w postaci konfliktów o zaso-

by naturalne, przestrzeń życiową, wodę). W każdym razie nie ma możliwości,

by wszystkie biedne i ludnościowo duże kraje mogły dogonić konsumpcyjną

czołówkę i naśladować jej styl życia. To groźne w skutkach dla całości świata

ambicje. Próbą przerwania inercyjnej ścieżki rozwoju jest strategia rozwoju

trwałego i zrównoważonego. Ale czy stanie się powszechna i efektywna przed

nastąpieniem wielkich problemów i katastrof?

Trudności w sterowaniu rozwojem (trwaniem choćby) nie zmniejszają

się. Mimo okresów wzrostu ilościowego i radykalnych innowacji „materia

społeczna”, sytuacja świata budzi obawy. Nierówności między państwami i

wewnątrz nich nie znikają, a przeciwnie. Problemy społeczne narastają, nie-

równości, wykluczenia, przymusowe migracje (uchodźcy ekologicznie, eko-

nomiczni, polityczni, religijni) rosną. W świecie bogatym triumfy święci

nadmierna konsumpcja prowadząca – i to w masowej skali – do otyłości, cho-

rób, życiowych utrudnień. Problemem światowym jest niedostatek czystej

wody, higieny i równego „startu do rozwoju”. Dezintegracja tradycyjnych

społeczeństw stanowi problem dla rozwoju nie tylko ich, ale i całości świata.

Prawdopodobnie nigdy nie da się zapewnić wszystkim ludziom świata pozio-

mu konsumpcji krajów wysoko rozwiniętych. Czy nastąpi rezygnacja z nad-

miernej konsumpcji (i produkcji) w krajach bogatych, czy powstrzymana zo-

31

stanie eksploatacja krajów biednych i ich zasobów naturalnych i ludzkich

(brain drain i eksploatacja taniej siły roboczej), czy też osią stosunków mię-

dzynarodowych stanie się konflikt światów? Może technika i rozwój (oraz

pomoc i współpraca rozwojowa) złagodzą ów strukturalny konflikt będący

również efektem nierównomiernego „startu do rozwoju”, zacofania cywiliza-

cyjnego, wyzysku kolonialnego i neokolonialnego? Nie wiadomo jaki będzie

„efekt końcowy” procesu starzenia się społeczeństw bogatych, ich niskiego

przyrostu naturalnego (w wyniku problemów bezpłodności i kulturowego

wyboru ograniczonej dzietności) i rosnących kosztów podtrzymywania zdro-

wia i życia. Mogą zmienić się „proporcje sił” bogatych i biednych, choćby

przez rosnące kłopoty tych pierwszych.

Nowe technologie, zwłaszcza info-komunikacyjne, nowa przestrzeń

społeczna – cyberprzestrzeń przerywają ciągłość przekazu międzygeneracyj-

nego. Odrębność nowej informacyjnej generacji jest faktem społecznym.

Technika przerwała ciągłość kulturową i generacyjną. Digital natives to w

większości ludzie młodzi i dzieci. Młodzi byli też komputerowi gurus pierw-

szej generacji (jak Gates, Jobs, Lanier), młodzi są obecni koryfeusze Sieci (jak

np. Zuckerberg). Walka o przewagę kulturową, zyski, „rząd dusz”, o przy-

szłość Sieci trwa. Ważną rolę w niej odgrywa życie jednostkowe (inne moty-

wacje i cele) i codzienność, które transformują tradycyjne pole międzypokole-

niowych konfliktów, którym była władza. W jakim kierunku będzie ewolu-

ować odrębność młodych generacji, czy zwycięży w starciu ze zinstytucjona-

lizowanym tradycjonalizmem – nie wiadomo. W każdym razie pole między-

generacyjnych (kulturowych i politycznych) konfliktów przesuwa się od tra-

dycyjnych konfliktów przemysłowo-modernizacyjnych do info-biotechnolo-

gicznych. W każdym razie powstawanie społeczeństw informacyjnych, które

jest już obserwowalnym faktem, to nowy układ techno-społeczny, to genero-

wanie nowego kapitału społecznego. Cyber-społeczeństwo, społeczeństwo

wirtualne, cyfrowe, społeczeństwo wiedzy to coraz bardziej adekwatne etykie-

ty dla światowej czołówki technicznej. Ale czy techno-info-biospołeczeństwa

będą masowe czy – jak dotąd w rozwoju – napędzane i sterowane przez elity,

jak będzie się zachowywać ludzka info-masa (e-stado) – trudno przewidzieć.

Podobnie, jeśli chodzi o dalszą przyszłość – być może postludzką, w której

komputery, cyborgi, systemy techniczne „wybiją się na niepodległość” (na

razie roboty są projektowane – w ramach tzw. robotyki społecznej – do służe-

32

nia człowiekowi, por. Alač, 2011) i zdominują resztki i tak już technicznie

„przetworzonych” przedstawicieli homo sapiens. Wątpliwe jednak czy taka

sytuacja dotyczyć będzie całego świata. Więc problemy zróżnicowania i kon-

fliktu raczej nie znikną. Nowe formy istnienia oraz sieci powiązań być może

zmodyfikują strukturalne problemy, ale ich nie zniosą.

Ale zanim nastąpi – ewentualnie – Era Postludzka, głównie dzięki

utechnicznieniu i uinformacyjnieniu, rozwijał się będzie silnie „nurt” ekono-

mizacji i komercjalizacji nauk o życiu (life science) i biotechnologii. A to za

przyczyną „późnego” czy neoliberalnego kapitalizmu, który jest – mimo wiel-

kich innowacji i zmian oraz dzięki technologii info-komunikacyjnej – „ramą”

wszelkiego rozwoju. W tym kontekście pojawiają się nowe teminy jak biogo-

spodarka (bioeconomy – Cooper, 2008), biokapitał (biocapital – Sunder Ra-

jan, 2006). Rozwój genetyki i medycyny regeneracyjnej „produkuje” kolejne

terminy jak tissue economies (Waldby, Mitchell 2006) czy postgenetic life

(Sunder Rajan, 2006). O bioplityce pisał też M. Foucault już w latach 70. (Fo-

ucault, 2008; por. też Zacher, 2009d). M. Cooper zwraca uwagę – za Marksem

i Foucault – że tylko życie i siła robocza wytwarzają wartość służącą akumu-

lacji. Reprodukcja społeczeństw podlega zatem marketyzacji i komercjalizacji

(wykorzystują to bezpardonowo koncerny farmaceutyczne), nastąpiło fak-

tyczne utowarowienie życia, które system chce wytwarzać i podtrzymywać.

Przechodzenie świata od Wieku Industrialnego do Ery Informacyjnej musi

być obecnie uzupełnione przez wyłaniającą się biogospodarkę. Życie i ludzka

populacja są niezbędne kapitałowi dla dalszej akumulacji. Życie uzyskało

swoją rynkową cenę (koszt leków i leczenia). Co więcej, utowarowienie życia

wiąże się z własnościową prywatyzacją biologicznej reprodukcji i regeneracji

(przez patentowanie). Jak biokapitalizm zwiąże się kapitalizmem informacyj-

nym i co z tego wyniknie dla zmiany społecznej – trudno przewidzieć. W

każdym razie można zauważyć, że o ile ten ostatni może być kontestowany w

odrębnej przestrzeni – w Internecie, to ten pierwszy związany ze zdrowiem i

życiem ludzi nie ma silnego kontrpartnera społecznego.

W powstającym info-biokapitaliźmie rozwój społeczeństw i ich kon-

dycja będą rezultatem wielu już istniejących trendów, a nawet zaszłości, nie

mówiąc o wielkim zróżnicowaniu społeczeństw świata (utrudniającym gene-

ralizację). „Wejście” społeczeństw do cyberprzestrzeni (masowe czy enklawo-

we) stwarza nowe możliwości funkcjonowania, jak również stwarza obszary

33

wykluczenia. Czy info-biokapitalizm będzie na tyle elastyczny (by przywołać

termin Sennetta), by korzystnie dla akumulacji kapitału funkcjonować i czy

zdoła uwzględnić w społeczeństwie sieciowym wymogi trwałości rozwoju

(sustainable development), w tym trwałości społeczeństwa (social sustainabi-

lity). W społeczeństwie ryzyka grozi nie tylko kryzys ekologiczny i turbulen-

cje gospodarcze. W nowych – generowanych silnie przez technikę (info- i bio-

technologie) – kontekstach pozostają również stare trendy, dawne struktury,

problemy – w skali globalnej, krajowej i lokalnej. Usieciowienie społeczeństw

i postępujące usztucznienie człowieka ma się nijak do kwestii – nadmiernego

w relacji do powierzchni i zasobów planety – przyrostu ludności. Przedłużenie

wieku życia ludzi (głównie w bogatych krajach) będzie skutkować zmianą

struktury wiekowej (wzmocnioną prawdopodobnie przez osłabienie przyrostu

naturalnego) oraz ogromnym wzrostem kosztów (opieki zdrowotnej oraz

świadczeń emerytalnych i socjalnych). Na ile duża liczba starych ludzi będzie

wpływać na rynek pracy, na dystrybucję budżetu, na politykę – trudno przewi-

dzieć. Czy będzie oznaczać dalsze – generowane także wiekiem – rozwar-

stwienie i pogłębiające się nierówności? Jak zachowają się – też w sensie poli-

tycznym – rosnące masy starych ludzi, żyjących na poziomie emerytalnym,

ludzi z reguły niezbyt zdrowych? Czy będą istotną konkurencją dla młodych

starających się o pierwszą pracę oraz dla imigrantów? Jaki będzie status społe-

czny człowieka starego i/czy chorego? Jakie koszty (i konflikty) mogą być ko-

nieczne, by starszym pokoleniom zapewnić godne życie – ułatwienia w pracy,

transporcie, mieszkaniu, sklepach itd.? Czy jako „nosiciele” starej wiedzy bę-

dą opóźniać edukację i postęp czy też zdołają przyswoić (jakim kosztem) no-

wą wiedzę i umiejętności (to ważne w perspektywie powstawania społeczeń-

stwa wiedzy)?

Problemem, który zapewne nie zniknie będzie bezrobocie (i niedosto-

sowanie) technologiczne, zarówno w społeczeństwach zaawansowanych, jak i

opóźnionych (których większość w świecie). Bezrobocie, bieda, prześladowa-

nia (polityczne, religijne, rasowe, etniczne), katastrofy klimatyczne, wojny

skutkować będą – ciągle oczekiwaną – wielką migracją (tzw. „najazdem bar-

barzyńców” – termin G. Sormana), wielokulturowością społeczną oraz „koń-

cem dominacji białej rasy, chrześcijaństwa, kultury Zachodu”. Można się spo-

dziewać wielu poważnych konfliktów związanych w tymi procesami. Warto

zauważyć, iż technologie info-komunikacyjne, które przemożnie kształtują

34

obecny świat, są tu bezsilne. Różnorodność społeczeństw i kultur zdaje się

przekreślać nadzieje na przewagę procesów ich imitacji oraz uniwersalizacji,

zmniejszając i tak małą sterowalność społeczeństw (w sensie socjo-

cybernetycznym).

Dla zaistnienia pozytywnie zwartościowanej zmiany społecznej pot-

rzeba sprzyjającego kontekstu oraz proaktywności ludzi. Kontekst jej sprzyja-

jący to układ warunków i okoliczności wyzwalających procesy zmiany, bądź

ją wymuszający, bądź będący jej „zapalnikiem”, bądź ją wspomagający czy

nieprzeszkadzający. Proaktywność ludzi ma też różne wymiary – od jednost-

kowego, grupowego, narodowego (w sensie ogólnonarodowego), międzynaro-

dowego do globalnego (również w cyberprzestrzeni). Aktywność jest też wie-

lorodzajowa – od polityk, strategii, zarządzania (zwłaszcza tzw. tranzycyjnego

– Grin et al., 2010), do porozumień, regulacji, działań międzynarodowych,

także mafijnych i spiskowych, do działań charyzmatycznych liderów (koncep-

cja Big Man), do działań na szczeblu lokalnym i w cyberprzestrzeni, do dzia-

łań konstruktywnych czy też destruktywnych. Oczywiście, jest też możliwa i

chyba będąca udziałem większości krajów polityczna i decyzyjna inercja, in-

dyferentyzm, bezruch, w najlepszym razie wymuszona reaktywność (jeśli

bodźce są dość silne).

Czy społeczeństwa przyszłości (niedalekiej najlepiej) będą społeczeń-

stwami nie tylko info i bio, ale i sustainable (czyli trwałego rozwoju – wła-

snego i środowiska)? Czy zdołają odpowiednio zmodyfikować swoją koncep-

cję rozwoju i funkcjonowania (co dotyczy zwłaszcza overfed)? Czy ich usie-

ciowienie i „życie w sieci” pomoże w rozwoju demokracji (e-democracy, e-

governance) i partycypacji czy też – odwrotnie – wzmoże inwigilację, mani-

pulację, cenzurowanie (scenariusz Orwellowski)? Odpowiedzi na te pytania

nie ma, przyszłość jest open-ended. Co prawda znamy zaszłości, rozpoznane

są trendy, prowadzone są polityki, opracowywane strategie, coraz lepiej

uświadamiane konsekwencje działań i zachowań, coraz więcej jest informacji,

wiedzy oraz możliwości, nie tylko technicznych, ale też intelektualnych i ste-

rowniczych – to wszystko stanowi szansę, lecz nie ma pewności czy będzie

ona udanie i powszechnie wykorzystana. Najważniejsze to wprowadzić jak

najwięcej procesów w różnych dziedzinach działalności i życia społeczeństw

na trajektorię prowadzącą do trwałego rozwoju oraz by powiązać gospodarki i

społeczeństwa świata tak, by osiągać efekty synergiczne i eliminować czy

35

choćby osłabiać konflikty. Ważne jest również usuwanie barier i przeszkód.

Ale obok innowacyjności i kreatywności potrzeba też zrozumienia wielkiego

znaczenia wspólnotowości (od lokalnej do globalnej) i zaufania, docenienia

kooperatywności i wzajemności. Pozytywne modyfikacje to zadanie transfor-

macyjne nigdy niekończące się. Celem jest amelioracja conditio humana i

samego człowieka, a nie stworzenie raju. Czy jednak „poprawianie świata i

nas samych” zaakceptują ludzie, czy uda się przezwyciężyć konformizm i

konserwatyzm, prowadzące do indywidualnego dostosowania do zmian cywi-

lizacyjnych, czy uda się przełamać stereotyp nieuchronności praw rynku i

techno-ekonomizacji życia? Nie wiadomo. Ale najważniejsze i dość realne

wydaje się stałe pozytywne ukierunkowywanie transformacji czynników roz-

woju, procesów, przekształcanie kontekstów i myślenie o przyszłości i jej

wyzwaniach.

TRANSFORMATIONS AT THE WORLD AND PEOPLE

(AN ATTEMPT OF RECOGNITION AND INTERPREATION)

It goes without saying that various transformations of the world and people are an

essence of human condition, especially in the long run. However transformations are

very diversified in time and space. They lead rather to growing diversity than to uni-

versal patterns of development. Various human actors try to control transformations

by making decisions, building strategies, conducting policies. Efforts to direct trans-

formations to a sustainable trajectory are more urgent nowadays in the face of risks,

dangers and increasing ecological costs of development. So to understand a changing

nature of the present “liquid modernity” it is necessary to recognize and analyze ongo-

ing transformations. Such paradigmatic approach can be also helpful for practical

decision-making and acting. Transition to a “better world” needs new thinking to cope

with all emerging challenges to ameliorate human condition.

LITERATURA POWOŁYWANA I UZUPEŁNIAJĄCA

1. Adam, B., Beck, U., van Loon, J. (red.) (2000), The risk society and beyond:

critical issues for social theory, London, SAGE.

2. Afeltowicz, Ł., Pietrowicz, K. (2013), Maszyny społeczne, Warszawa, PWN.

3. Ahmed, S. et al. (red.) (2000), Transformations: Thinking Through Feminism,

London – New York, Routledge.

36

4. Alač, N. et al. (2011) When a Robot Is Social: Spatial Arrangements and

Multimodel Semiotic Engagement in the Practice of Social Robotics, Social

Studies of Science, Vol. 41, No. 6, December.

5. Appaduraj, A. (2009), Strach przed mniejszościami – Esej o geografii gniewu,

Warszawa, PWN.

6. Assange, J. et al. (2012) Cypherpunks – Wolność i przyszłość Internetu, Gliwi-

ce, Helion.

7. Barnett, C. et al. (2011), Globalizing Responsibility. The Political Rationalities

of Ethical Consumption, Oxford, Wiley-Blackwell.

8. Bauman, Z. (2007), Płynne czasy – Życie w epoce niepewności, Warszawa,

Wyd. Sic!

9. Beck, U. (1999), World Risk Society, Cambridge, MA, Polity Press.

10. Beck, U. (2003), Społeczeństwo ryzyka – W drodze do innej nowoczesności,

Warszawa, Scholar.

11. Beck, U., Beck-Gernsheim E. (2013), Miłość na odległość – Modele życia w

epoce globalnej, Warszawa, PWN.

12. Borup, M. et al. (2006), The Sociology of Expectation in Science and Technol-

ogy, Technology Analysis & Strategic Management, 18 (3/4), s. 285–298.

13. Brown, L. R. (2009), Plan B 4.0 – Mobilizing to Save Civilization, New York –

London, Norton.

14. Brown, L. R. (2011), World on the edge, London – Washington, DC, Norton.

15. Brown, N. et al. (red.) (2000), Contested Futures: A Sociology of Prospective

Techno-Science, Aldershot, Ashgate.

16. Brzeziński, Z. (2004), Wybór. Dominacja czy przywództwo, Kraków, Znak.

17. Castells, M. (2007), Społeczeństwo sieci, Warszawa, PWN.

18. Castells, M. (2013), Sieci oburzenia i nadziei – Ruchy społeczne w erze Inter-

netu, Warszawa, PWN.

19. Coates, J. F. (2007), A Bill of Rights for 21st Century America, Washington,

DC, The Kanawha Institute.

20. Cooper, M. (2008), Life as Surplus: Biotechnology and Capitalism in the Ne-

oliberal Era, Seattle and London, University of Washington Press.

21. DaLenda, M. (2006), A New Philosophy of Society: Assemblage Theory and

Social Complexity, New York, Continuum.

22. Daly, H. (1996), Beyond growth: The economics of sustainable development,

Boston, Beacon.

23. De Nardis, L. (2009), Protocol Politics – The Globalization of Internet Gov-

ernance, Cambridge, MA, MIT Press.

24. Dolata, W. (2013), The Transformative Capacity of New Technologies, New

37

York, Routledge.

25. Dryzek, J. (1997), The Politics of the Earth: Environmental Discourses, Ox-

ford, Oxford University Press.

26. Dryzek, J. et al. (red.) (2011), Oxford Handbook of Climate Change and Socie-

ty, Oxford, Oxford University Press.

27. Dziuba, D. T. (2010), Sektor informacyjny w badaniach ekonomicznych, War-

szawa, Difin.

28. Elias, N. (2008), Społeczeństwo jednostek, Warszawa, PWN.

29. Elliott, A., Lemert, C. (2006), The New Individualism: The emotional costs of

globalization, London, Routledge.

30. Elsen, S. (red.) (2011), Ökosoziale Transformation, Neu Ulm, Spak Bücher.

31. Foucault, M. (2008), The Birth of Biopolitics: Lectures at the College de

France 1978–1979, Basinstoke, Palgrave Macmillan.

32. Freud, S. (1962), Civilizations and Its Discontents, New York, Norton.

33. Fridlund, (2011) Buckets, Bollards and Bombs: Towards Subject Histories of

Technologies and Terrors, History and Technology, 27.

34. Friedel, R. (2007), A Culture of Improvement – Technology and the Western

Millennium, Cambridge, MA, MIT Press.

35. Fuller, S. (2011), Humanity 2.0: What It Means to Be Human Past, Present and

Future, London, Palgrave Macmillan.

36. Gibbons, M. (2000), Mode 2 society and emergence of context – Sensitive

science, Science and Public Policy, 27 (3).

37. Gleick, J. (2003), Szybciej – przyspieszenie niemal wszystkiego, Poznań, Zysk i

S-ka.

38. Godin, Ch. (2004), Koniec ludzkości, Kraków, Wyd. WAM.

39. Grin, J. et al. (2010), Transition to sustainable development. New directions on

the study of long term transformative change, New York, Routledge.

40. Grosse, T. G. (2009), Europa na rozdrożu, Warszawa, Fundacja Instytut Spraw

Publicznych.

41. Grundmann, R., Stehr N. (2003), Social control and knowledge in democratic

societies, Science and Public Policy, June.

42. Grunwald, A. (2010), Technikfolgenabschätzung – eine Einführung, Berlin,

Sigma.

43. Gulbrandsen, L. H. (2010), Transnational Environmental Governance – The

Emergence and Effects of the Certification of Forestsand Fisheries, Chelten-

ham, Edward Elgar.

44. Hardt, W., Negri, A. (2004), Multitude, New York, Penguin.

45. Heinberg, R., Lerch, D. (red.) (2010), The post-carbon reader. Managing the

38

21st century’s sustainability crisis, CA, Watershed Media, University of Cali-

fornia Press.

46. Hinterberger et al. (red.) (2012) Growth in Transition, London - New York,

Earthscan.

47. Hobson, K. (2002), Competing discourses of sustainable consumption: does the

rationalization of lifestyles make sense? Environmental Politics, 11 (2).

48. Hughes, S. (2007), War on Terror, Inc.: Corporate Profiteering from the Poli-

tics of Fear, London, Verso.

49. Hughes, T. P. (2004), Human-Built World: How to Think about Technology

and Culture, Chicago, Chicago University Press.

50. Illich, I. (2000), Tools for Conviviality, New York – London, Harper & Row.

51. Jackson, T. (2011), Prosperity without growth, London – Washington, D.C.,

Earthscan.

52. Jacyno, M. (2007), Kultura indywidualizmu, Warszawa, PWN.

53. Jasanoff, S. (red.) (2006), States of knowledge. The co-production of science

and social order, London – New York, Routledge

54. Joas, H., Wiegandt K. (red.) (2012), Kulturowe wartości Europy, Warszawa,

Wyd. IFiS PAN.

55. Johnson, D. G., Wetmore J. M. (red.) (2009), Technology and Society: Building

Our Sociotechnical Future, Cambridge, MA – London, MIT Press.

56. Kelly, K. (1994), Out of Control: The Rise of Neo-Biological Civilization,

Reading, MA: Addison-Wesley.

57. Kelty, Ch. M. (2008), Two Bits: The Cultural Significance of Free Software,

Durham, NC, Duke University Press.

58. Klang, M., Murray, A. (red.) (2005), Human Rights in the Digital Age, London,

Routledge – Cavendish.

59. Kołodko, G. W. (2010), Wędrujący świat, Warszawa, Prószyński i S-ka.

60. Kurzweil, R. (2005), The Singularity Is Near – When Humans Transcend Biol-

ogy, New York, Viking Press.

61. Lach, D., Sanford, S. (2010), Public understanding of science and technology

embedded in complex institutional settings, Public Understanding of Science,

19 (2), March.

62. Lanier, J. (2011), You Are Not a Gadget: A Manifesto, London, Penguin Books.

63. Laszlo, E. (1977), Goals for Mankind, New York, Dutton.

64. Leydesdorff, L. (2006), The Knowledge – Based Economy: Modeled, Meas-

ured, Simulated, Boca Raton, FL, Universal Publishers.

65. Lombardo, Th. (2006), Contemporary Futurist Thought – Science, Fiction,

Future Studies and Theories and Visions of the Future in the Last Century,

39

Bloomington, IND. Central Milton Keynes, AuthorHouse.

66. Loorbach, D. (2007), Transition management – The new mode of governance

for sustainable development, Utrecht, International Books.

67. Luke, T. W. (2004), Ideology and Globalization: From Globalism and Envi-

ronmentalism to Ecoglobalism, w: Rethinking Globalism, red. M. Steger. Lan-

ham, MD, Rowman & Littlefield.

68. Mack, T. C. (2007), Hopes and Visions for the 21st Century, Bethesda, MD,

WFS.

69. Mack, T. C. (2006), Creating Global Strategies for Humanity’s Future, Be-

thesda, MD, WFS.

70. Marx, L. (2010), Technology – The Emergence of Hazardous Concept, Tech-

nology and Culture, Vol. 51, July.

71. Mazurkiewicz, P., Wielecki, K. (red.) (2008), „Inny” człowiek w „innym”

społeczeństwie?, Europejskie dyskursy, Warszawa, Centrum Europejskie Uni-

wersytetu Warszawskiego.

72. Meadows, D. (2009), Interview with US Economist Dennis Meadows: Copen-

hagen Is About Doing As Little As Possible, Spiegel Online International,

12/09/2009 http://www.spiegel.de/international/world/0,1518,666175,00.html

73. Meadows, D. et al (2004), Limits to Growth – The 30-Year Update, White

River Junction, VT, Chelsea Green.

74. Moulier-Boutang, Y. (2007), Le Capitalism cognitive, Paris, Éditions Amster-

dam.

75. Nace, T. (2004), Gangi Ameryki – Współczesne korporacje a demokracja,

Warszawa, MUZA.

76. Naisbitt, J. (1984), Megatrends, New York, Warner Books.

77. Naisbitt, J. (2006), Mind Set! Reset Your Thinking and See the Future, New

York, Collins.

78. Oehme, I., Seebacher, U. (red.) (2005), Corporate Sustainability: Theoretical

Perspectives and Practical Approaches, München – Wien, Profil.

79. Ogilvy, J. A. (2002), Creating Better Futures – Scenario Planning as a Tool

for a Better Tomorrow, New York, Oxford University Press.

80. Oleński, J. (2001), Ekonomika informacji, Warszawa, PWE.

81. Opie, J. (2008), Virtual America: Sleepwalking through Paradise, Lincoln, NB,

University of Nebrasca Press.

82. Oreskes, N., Conway, E. (2010), Merchants of Doubt: How a Handful of Scien-

tists Obscured the Truth on Issues from Tobacco Smoke to Global Warming,

New York, Bloomsbury Publishing.

83. Philip, K. (2012), Postcolonial Computing: A Tactical Survey, Science, Tech-

40

nology & Human Values, 37 (1).

84. Pollock, N., Williams, R. (2010), The Business of Expectations: How Promis-

sory Organizations Shape Technology and Innovation, Edinburgh, University

of Edinburgh.

85. Rainie, L., Wellman B. (2012), Networked – The New Social Operating System,

Cambridge, MA., MIT Press.

86. Rifkin, J. (2005), Europejskie marzenie, Warszawa, NADIR.

87. Rose, N. (2007), The Politics of Life Itself: Biomedicine, Power, and Subjectivi-

ty in the Twenty – First Century, Princeton, NJ, Princeton University Press.

88. Rose-Ackerman, S. (2001), Korupcja i rządy – Przyczyny, skutki i drogi re-

form, Warszawa, Fundacja S. Batorego i Wyd. Sic!

89. Rothopf, D. (2009), Superklasa – Kto rządzi światem?, Warszawa, Prószyński i

S-ka.

90. Sawyer, R. K. (2005), Social Emergence: Societies As Complex Systems, Cam-

bridge University Press.

91. Sayfang, G. (2009), The new economics of sustainable consumption, Hamp-

shire, Palgrave Macmillan.

92. Schudson, M. (2007), Citizens, consumers, and the good society, American

Academy of Political and Social Science, 611 (1).

93. Schumacher, E. F. (1981), Małe jest piękne – Spojrzenie na gospodarkę świata

z założeniem, że człowiek coś znaczy, Warszawa, PIW.

94. Searle, J. R. (2010), Making the Social World: The Structure of Human Civili-

zation, Oxford, Oxford University Press.

95. Selin, C. (2008), The sociology of the future: Tracing stories of technology and

time, Sociology Compass, 2.

96. Sennett, R. (2010), Kultura nowego kapitalizmu, Warszawa, MUZA.

97. Sklair, R. (2001), The Transnational Capitalist Class, Oxford, Blackwell.

98. Small, G., Vorgan, G. (2011), iMózg – Jak przetrwać technologiczną przemia-

nę współczesnej umysłowości, Poznań, Vesper.

99. Smith, A. (2000), Theory of Moral Sentiments, Amherst, NY, Prometheus

Books.

100. Sorman, G. (1997), W oczekiwaniu barbarzyńców, Kraków, ARCANA.

101. Stone, G. D. (2011) Contradictions in the Last Mile: Suicide, Culture, and E-

Agriculture in Rural India, Science, Technology & Human Values, No 36, No-

vember.

102. Sunder Rajan, K. (2006), Biocapital: The Constitution of Postgenomic Life,

Durham and London, Duke University Press.

103. Sykes, B. (2004), A Future Without Men – Adam’s Curse, New York – London,

41

Norton.

104. Szmyd, J. (2011), Odczytywanie współczesności – Perspektywa antropologicz-

na, etyczna i edukacyjna, Kraków, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne.

105. Tapscott, D., Williams, A. D. (2008), Wikinomia, Warszawa, WAiP.

106. Turkle, Sh. (2005), The Second Self: Computers and the Human Spirit, Cam-

bridge, MA, MIT Press.

107. Turkle, Sh. (2012), Alone Together, New York, Basic Books.

108. Tutton, R. (2011), Promising pessimism: Reading the futures to be avoided in

biotech, Social Studies of Science, Vol. 41, No. 3, June.

109. Voss, J.-P. et al. (red.) (2007), Reflexive Governance for Sustainable Develop-

ment, Cheltenham, Edward Elgar.

110. Waddell, S. (2005), Social Learning and Change – How Governments, Busi-

ness and Civil Society Are Creating Solutions to Complex Multi-Stakeholder

Problems, Sheffield, Greenleaf.

111. Wagner, C. G. (2008), Seeing the Future Through New Eyes, Bethesda, MD,

WFS.

112. Waldby, C., Mitchell, R. (2006), Tissue Economies: Blood Organs, and Cell

Lines in Late Capitalism, Durkham and London, Duke University Press.

113. Weisman, A. (2007), Świat bez nas, Gliwice, CKA.

114. Wolfe, C. (2010), What Is Posthumanism?, Minneapolis, IND, University of

Minnesota Press.

115. Zacher, L. W. (2000) Rewolucja naukowo-techniczna, w: Encyklopedia Socjo-

logii, t. 3, Warszawa, Oficyna Naukowa.

116. Zacher, L. W. (2001a) „Nowa gospodarka” jako interakcja techniki, gospo-

darki i społeczeństwa, w: G. Kołodko (red.), „Nowa gospodarka” i jej implika-

cje dla długookresowego wzrostu w krajach posocjalistycznych, Warszawa,

Wyd. WSPiZ.

117. Zacher, L. W. (2001b) Globalizacja – projekt nieuniwersalny ?, w: J. L. Kra-

kowiak i in. (red.), Filozofia – dialog – uniwersalizm, Warszawa, Wyd. UW.

118. Zacher, L. W. (2003a) Humanistyczne wyzwania globalizacji, w: P. Matusak,

R. Dmowski (red.), Humanistyka w procesie transformacji 1989-2001, Siedlce,

Akademia Podlaska.

119. Zacher L. W. (2003b) Integracja versus globalizacja. Zbieżności, niezbieżności,

Rocznik Nauk Politycznych, nr 1(5), Pułtusk, WSH.

120. Zacher, L. W. (2004a) Tożsamość w warunkach usieciowienia świata i globali-

zacji (Refleksje i uwagi futurologiczne), w: J. Broda i in. (red.), Globalizacja a

problem tożsamości narodowej, Zabrze, Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju

Nauki Polskiej.

42

121. Zacher, L. W. (2004b) Od społeczeństwa informacyjnego do społeczeństwa

wiedzy (dylematy tranzycyjne między informacją, wiedzą a wyobraźnią), w: L.

H. Haber (red.), Społeczeństwo informacyjne: wizja czy rzeczywistość?, Kra-

ków, Wyd. AGH, s. 103-112, t. I.

122. Zacher, L. W. (2005a) Współistnienie nauk (od mono- do postdyscyplinarno-

ści), w: J. Broda i in. (red.) Czy dwie kultury ?, Zabrze, Stowarzyszenie na

Rzecz Rozwoju Nauki Polskiej.

123. Zacher, L. W. (2005b) Transformacje gospodarek: od sektora informacyjnego

do gospodarki opartej na wiedzy, w: M. Rószkiewicz, E. Wędrowska (red.), In-

formacja w społeczeństwie XXI wieku, Warszawa, SGH.

124. Zacher, L. W. (2005c) Transformacje społeczeństw ludzkich w dobie uinfor-

macyjnienia i globalizacji (ludzie, technika, przestrzeń), Cywilizacja i polityka,

Zeszyty Naukowe nr 3, Uniw. Gdański.

125. Zacher, L. W. (2006a), E-Transformations of Societies, w: A. Veikki-Antiroiko

(red.), Electronic Government: Concepts, Methodologies, Tools and Applica-

tions, Hershey – New York, IGI Global.

126. Zacher, L. W. (2006b) Gry o przyszłe światy, Warszawa, PAN.

127. Zacher, L. W. (2006c) Społeczeństwo post-informacyjne w kontekście ewolucji

społeczeństw i wizji przyszłości, w: L. H. Haber, M. Niezgoda (red.) Społeczeń-

stwo informacyjne – Aspekty funkcjonalne i dysfunkcjonalne, Kraków, Wyd.

UJ.

128. Zacher, L. W. (2006d) Gospodarka – społeczeństwo – wiedza – Ewolucja cy-

wilizacyjna – efekt rynku – strategia i polityki, Cywilizacja i Polityka, 4/2006,

Uniwersytet Gdański.

129. Zacher, L. W. (2007a) Transformacje społeczeństw – od informacji do wiedzy,

Warszawa, Wyd. C.H. Beck.

130. Zacher, L. W. (2007b) Społeczeństwo obywatelskie czy społeczeństwo bez ety-

kiet ?, w: S. Partycki (red.) Nowoczesność – Ponowoczesność – Społeczeństwo

obywatelskie w Europie Środkowej i Wschodniej, t. 1, Lublin, Wyd. KUL.

131. Zacher, L. W. (2007c) Gospodarka i społeczeństwo jako transformujący się

obszar zarządzania, w: L. W. Zacher (red.) Zarządzanie problemami i projek-

tami w nowoczesnej organizacji, Warszawa, Wszechnica TWP.

132. Zacher, L. W. (2008a) Transformacje społeczeństw konsumpcyjnych – między

techniką a kulturą, w: S. Partycki (red.) Kultura a rynek, t. 1, Lublin, Wyd.

KUL.

133. Zacher, L. W. (2008b) Wyobraźnia – orientacja prospektywna – kształtowanie

przyszłości, w: S. Wróbel (red.) Światłocienie wyobraźni, Poznań – Kalisz,

Wyd. UAM.

43

134. Zacher, L. W. (2008c) Globalne wizje polityczno-strategiczne, w: E. Ponczek,

A. Sepkowski (red.) Przyszłość i polityka, Toruń, Adam Marszałek.

135. Zacher, L. W. (2009a) Modele, strategie, uwarunkowania i konteksty trwałego

rozwoju, w: B. Poskrobko (red.) Zrównoważony rozwój gospodarki opartej na

wiedzy, Białystok, Wyd. WSE.

136. Zacher, L. W. (2009b) Generacyjna perspektywa rozwoju społeczeństwa in-

formacyjnego (SI), w: A. Szewczyk, E. Krok (red.) Multimedia i mobilność –

wolność czy smycz ?, Szczecin, Wyd. Uniw. Szczeciński.

137. Zacher, L. W. (2009c) Transformacje i rekonfiguracje podmiotów polityki w

bliskiej i dalszej perspektywie, w: G. Piwnicki, S. Mrozowska (red.) Jednostka

– społeczeństwo – państwo wobec megatrendów współczesnego świata, Wyd.

UG, Gdańsk.

138. Zacher, L. W. (2009d) Biowładza i biopolityka (refleksje, przykłady, predyk-

cje), w: J. Szymczyk i in. (red.) Wiedza – władza, Lublin, KUL.

139. Zacher, L. W. (2009e) Modele dyskursów globalizacyjnych, w: T. Czakon

(red.) Filozofia wobec globalizacji, Katowice, OW Wacław Walasek.

140. Zacher, L. W. (2009f) Przyszłość jako obszar zderzenia wiedzy, wyobraźni i

interesów, w: D. Zalewska (red.) Granice poznania przyszłości, Wrocław,

Uniw. Wrocławski.

141. Zacher, L. W. (2009g) Modernizacja techniczna a modernizacja polityczna –

interakcje, w: M. Barański (red.) Modernizacja polityczna w teorii i praktyce –

Filozoficzne aspekty i dziedziny modernizacji, Katowice, Wyd. „Śląsk”.

142. Zacher, L. W. (2010a) Dezintegracje i rekonfiguracje całości społecznych,

Studia i Prace Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków, nr 13.

143. Zacher, L. W. (2010b) Wideopolityka – nowa technologia oddziaływania i

władzy, w: M. Zemło i in. (red.) Wiedza – między słowem a obrazem, Wyd.

KUL.

144. Zacher, L. W. (red.) (2011a) Transformacje demokracji – Doświadczenia,

trendy, turbulencje, perspektywy, Warszawa, Difin.

145. Zacher, L. W. (2011b) Strukturalne trajektorie modernizacji – perspektywa nie

tylko społeczna, w: J. Kleer i in. (red.) Wizja przyszłości Polski. Studia i anali-

zy, t. I, Warszawa, PAN.

146. Zacher, L. W. (2011c) Ewolucja usztuczniania i odrealniania człowieka i jego

świata, w: A. Mica, P. Łuczeczko (red.) Ludzie i nie-ludzie. Perspektywa socjo-

logiczno-antropologiczna, Pszczółki, Wyd. Orbis Exterior.

147. Zacher, L. W. (2011d) Globalizacja jako transfer wzorców i przestrzeń wza-

jemnych wpływów, w: J. Niżnik (red.) Przemiany struktury społecznej w wa-

runkach globalizacji, Warszawa, PAN.

44

148. Zacher, L. W. (2011e) Obecne i przyszłe konteksty rozwoju edukacji, Trans-

formacje, 3-4.

149. Zacher, L. W. (2012a) Jednostkowe i społeczne konteksty i wyzwania dla bez-

pieczeństwa, w: P. Sienkiewicz i in. (red.) Metodologia badań bezpieczeństwa

narodowego, t. III, Warszawa, Akademia Obrony Narodowej.

150. Zacher, L. W. (red.) (2012b) Nauka – technika – społeczeństwo – Podejścia i

koncepcje metodologiczne, wyzwania innowacyjne i ewaluacyjne, Warszawa,

Poltext.

151. Zacher, L. W. (red.) (2012c) Nasza cyfrowa przyszłość (nadzieje, ryzyka, znaki

zapytania), Warszawa, Wyd. PAN.

152. Zacher, L. W. (2012d) Ideologia, polityka, władza a współczesna technika, w:

J. Golinowski, A. Laska (red.) Odsłony współczesnej polityki, Bydgoszcz, Wyd.

Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.

153. Zacher, L. W. (2012e) Tranzycyjne modele społeczeństw i gospodarek – zało-

żenia do modelowania, ewaluacji i predykcji, w: D. Zalewska (red.) Socjologia

techniki i ekologii, t. 1, Wrocław, Wyd. Inst. Socjologii Uniwersytetu Wro-

cławskiego.

154. Zacher, L. W. (2012f) Marketing w perspektywie granic wzrostu zasobów

naturalnych i etyki, Handel Wewnętrzny, t. 3, maj-czerwiec.

155. Zacher, L. W. (red.) (2013a) Wirtualizacja – problemy, wyzwania, skutki, War-

szawa, Poltext.

156. Zacher, L. W. (2013b) W poszukiwaniu nowych wzorców rozwoju, w: S. Par-

tycki (red.) Teorie kryzysu, Lublin, Wyd. KUL.

157. Zacher, L. W. (2013c) Human and Societal Potentials for Transcending the

Crisis of Civilization, w: A. Targowski, M. J. Celiński (red.) Spirituality and

Civilization Sustainability in the 21st Century, New York, Nova Science Pub-

lishers.

158. Zakaria, F. (2009), Koniec hegemonii Ameryki, Warszawa, NADIR.

159. Zittrain, J. (2008), The Future of the Internet. And How to Stop It, New Haven,

CONN., Yale University Press.

160. Żakowski, J. (2013), W młodych nadzieja. Chociaż nie we wszystkich, Gazeta

Wyborcza, 24–25 sierpnia.

Prof. zw. dr hab. Lech W. Zacher – Dyrektor Centrum Badań Ewaluacyjnych

i Prognostycznych w Akademii Leona

Koźmińskiego w Warszawie.

e-mail: [email protected]

45

Wiesław SZTUMSKI

TRANSFORMACJA NOWYM PARADYGMATEM

EWOLUCJI SPOŁECZNEJ.

1. Czym jest transformacja?

Pojęcie transformacji odnosi się do zbiorów (np. w przypadku mate-

matyki) lub systemów. Tutaj zawężam ogólne rozważania o transformacji sys-

temów wyłącznie do systemów społecznych. Wobec tego w dalszym ciągu

mówiąc „system” będę miał na myśli „system społeczny”. Pojęcie „system

społeczny”, dostatecznie jasno zdefiniowane w naukach społecznych, nie musi

być tutaj definiowane. Transformacja jest momentem procesu ewolucji syste-

mu, który zaznacza w jego historii jakąś ważną zmianę, zazwyczaj jakościo-

wą. Wszelka zmiana zachodząca w systemach materialnych – a takim jest sys-

tem społeczny – nie jest natychmiastowym przejściem od jednego stanu do

drugiego, jakby w okamgnieniu (w bezwymiarowym punkcie czasu), lecz roz-

grywa się w pewnym przedziale czasu. Dlatego transformacja będąc elemen-

tem procesu ewolucji sama też jest procesem, tyle, że krótkotrwałym, zazwy-

czaj o wiele krótszym w porównaniu z historią danego systemu. Przeważnie

trwa ona o wiele dłużej niż poszczególne transformacje, jakie w nim zacho-

dzą. Na przykład, w ponad tysiącletniej historii państwa polskiego transforma-

cja ustrojowa od gospodarki planowej do wolnorynkowej u schyłku dwudzies-

tego wieku trwała „zaledwie” kilkanaście lat i faktycznie już się zakończyła.

Na ogół transformacje postrzega się jako zmiany jakościowe systemu, które

wiążą się z przekształcaniem jego takożsamości przy zachowaniu tożsamości.

Mogą to być zmiany całych systemów albo ich fragmentów czy też substruk-

tur.1 W wyniku takich zmian systemy zachowują swoją tożsamość empirycz-

ną. Ze względu na to, że transformacji nie musi ulegać system w całości, lecz

poszczególne jego substruktury, można mówić o wymiarach (aspektach) tran-

1 W przypadku transformacji naszego państwa z socjalistycznego w kapitalistyczne zakończyło się istotne

przekształcanie substruktur ekonomicznej i politycznej, podczas gdy inne substruktury, jak na przykład

kulturowa, świadomościowa itp. nie uległy jeszcze takim przekształceniom.

46

sformacji - każdy z nich związany jest z przekształcaniem się jakiejś części

lub substruktury. Można więc mówić o takich wymiarach transformacji sys-

temu, jak: gospodarczy, polityczny, prawny, edukacyjny itd. Z transformacją

nie jest związana strzałka czasu, jaką wyznacza postęp. Nie każda transforma-

cja więc przyczynia się do poprawy struktury albo funkcjonowania systemu.

Bywa też na odwrót – zdarza się, że pociąga za sobą rozpad struktury, dys-

funkcję syste-mu i powoduje regres. Wielu autorów twierdzi, że transformacje

w wymiarach społecznym, ustrojowym itd. miały swe źródło w czynnikach

endogennych i dokonywały się pod wpływem sił (przyczyn) wewnętrznych.2

Z tym nie zgadzam się. Taka sytuacja, co najwyżej, może mieć miejsce w

systemach zam-kniętych, ale nie jestem pewien, czy one w ogóle są w stanie

ewoluować. A system społeczny jest systemem otwartym, podobnie jak żywy

organizm, który jest podatny na oddziaływania z zewnątrz i który dzięki nim

może się rozwijać. Tylko na krótką metę system zamknięty jest w stanie roz-

wijać się na koszt energii endogennej, ale po wyczerpaniu jej zasobów, co

zazwyczaj szybko następuje, musi zacząć korzystać z energii egzogennej, jeśli

nie ma ulec autodestrukcji. W systemach społecznych transformacje są prze-

ważnie wymuszone przez czynniki zewnętrzne.3

Transformacja nie jest jakąkolwiek zmianą, lecz specyficzną zmianą

jakościową ze względu na ważne właściwości lub funkcje systemu. Dlatego w

jakimś sensie można ją chyba uznać za zmianę rewolucyjną, mimo że zazwy-

czaj transformację przeciwstawia się rewolucji społecznej, dlatego że w prze-

ciwieństwie do rewolucji społecznej albo konfliktu zbrojnego jej przebieg jest

łagodniejszy, bardziej rozciągnięty w czasie i nie pociąga za sobą tylu ofiar.

2. Czas na transformacje

W dwudziestym wieku, przede wszystkim dzięki postępowi technicz-

2 Szczepański J., Reformy, rewolucje, transformacje, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1999. 3 Z tej racji, przykładem naiwności politycznej i historycznej jest mniemanie, jakoby transformacja ustro-

jowa, jaka dokonała się u nas w końcówce ubiegłego stulecia, była dziełem sił wewnętrznych (ruchu spo-

łecznego) działających w kraju, podczas gdy była ona wspomagana na różne sposoby – materialnie, fi-nansowo i duchowo – przez siły zewnętrzne, nie koniecznie kierujące się przyjaźnią ani filantropią w

stosunku do naszego państwa, kraju i narodu. Działały one zupełnie z innych pobudek. (Zob. np. Schwe-

izer P., Victory, czyli zwycięstwo. Tajna historia świata lat osiemdziesiątych, CIA i "Solidarność", Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1994, Tłumaczenie: Igor Apiński) Bez ich wsparcia ideolo-

gicznego oraz politycznego, jak i sponsoringu tej transformacji w ogóle nie udałoby się przeprowadzić.

47

nemu oraz rozwojowi gospodarki, ukierunkowanemu na maksymalizację zys-

ku, świat stawał się coraz bardziej dynamiczny. O wiele szybciej dokonywał

się postęp cywilizacji. Jak nigdy wcześniej, lawinowo i coraz szybciej doko-

nywały się zmiany tak w środowisku przyrodniczym, jak i społecznym. Wraz

z nimi zmieniali się też ludzie pod każdym względem. Zaczęliśmy żyć w szy-

bko zmieniającej się przestrzeni społecznej i pod presją niesłychanego przys-

pieszania tempa życia. Naraz wszystko zaczęło płynąć i zmieniać się coraz

szybciej jakby w myśl uaktualnionej sentencji Heraklita: παντα πιό ταχύς ρέι

(wszystko płynie coraz szybciej). Dwudziesty wiek charakteryzował się wie-

loma różnymi zmianami - ilościowymi oraz jakościowymi, w tym także rady-

kalnymi i rewolucyjnymi (dwie wojny światowe, liczne wojny lokalne i wiele

rewolucji społecznych). W tym czasie zmieniło się wiele paradygmatów obo-

wiązujących w polityce, ekonomii, kulturze, nauce, sztuce, myśleniu, obycza-

jowości itd., podczas gdy wcześniej zmieniały się one raz na kilkaset lat.

Niemal z dnia na dzień żyjemy w innym świecie z trudem nadążamy przy-

zwyczajać się do jego aktualnego stanu. Dość szybko wyczerpuje się nasz

potencjał adaptacyjny - biologiczny i psychiczny. Zanikają geny odpowie-

dzialne za wzrost inteligencji, a od niej zależy między innymi zdolność przy-

stosowawcza.4 Zmienia się kontekst uwarunkowań istnienia i funkcjonowania

ludzi. Krótko mówiąc, uczestniczymy w nieustannym procesie transformowa-

nia świata i samych siebie. Wzrost dynamiki świata, życia i ludzi oraz towa-

rzyszących jej transformacji nie jest napędzany przez jakieś „obiektywne” czy

„niewidzialne” siły przyrody ani historii, lecz przez ludzi, a ściślej, przez ide-

ologie tworzone przez jednostki lub grupy żądne władzy i bogactwa. Przy-

spieszanie transformacji - głównie zmian w środowisku i tempa życia - szko-

dzi ludziom, a także ich środowisku. Bowiem zakłóca naturalne, czyli właści-

we przyrodzie, dziejom i ludziom przebiegi procesów, narusza harmonię

(zrównoważenie) między równolegle przebiegającymi procesami ewolucji

przyrodniczej oraz społecznej i jest obce naturze świata i człowieka. Wobec

tego powinno ono być tak samo tłumione i zwalczane, jak wszystko, co szko-

dzi. Tymczasem, ta akceleracja transformacji nie wywołuje jakichś odruchów

reakcji w masach społecznych. Nikt nie przeciwstawia się temu zjawisku i nie

próbuje zwalczać go oprócz świadomych zagrożeń jednostek, których apele są

4 Zob. S. Connor, Human intelligence ‘packed thousands of years ago and we’ve been on an intellectual

and emotional decline ever since’, w: “The Independent”, 12.11.2012.

48

i tak przysłowiowym wołaniem na pustyni. Wręcz przeciwnie, zamiast dążyć

do ujarzmienia lub poddania kontroli procesów transformacyjnych (głównie

tych najbardziej szkodliwych) ludzie starają się na silę dostosowywać się do

nich, nie zważając na zgubne dla nich skutki takiej adaptacji. Wszystkie inne

racje i wartości utraciły znaczenie wobec władzy i bogactwa. Dlaczego tak się

dzieje?

Można wymienić co najmniej takie przyczyny subiektywne: nieświa-

domość, lenistwo, uległość i apatia. Większość ludzi nie ma rzetelnej wiedzy

o szkodliwości nadmiaru i częstotliwości transformacji. Najbardziej (masowo)

dostępne programy telewizyjne i poczytne czasopisma nie dostarczają takiej

wiedzy; ich zadaniem jest przekonywanie ludzi do transformacji i mamienie

dobrodziejstwami, jakie z tego wynikają. Nic w tym dziwnego, ponieważ

telewizją i prasą władają elity rządzące, które „żywią się” transformacjami.

Postęp techniczny, który zapewnia wzrost komfortu życia i minimalizacji

wysiłku, prowadzi do coraz większego rozleniwienia ludzi. Ogarnia ono

wszystkie sfery działań człowieka i paraliżuje jego chęć działania, również

buntowania się, nawet przeciwko temu, co mu ewidentnie szkodzi. Każdy

liczy na to, że ktoś inny przeciwstawi się czynnie i podejmie za niego trud

naprawy tego, co złe. W szczególności, liczy na elity władzy. Ale one też są

leniwe. W rezultacie, nikt nic nie robi, żeby przeciwstawiać się tym transfor-

macjom, które pociągają za sobą negatywne skutki. A one toczą się dalej nie-

pohamowanie i jakby niezależnie od woli jednostek i bez przyzwolenia ze

strony społeczeństwa. Ludzie widząc, że niczego w tej sprawie nie czyni się,

nabierają przeświadczenia o niemożności przeciwstawiania się, popadają w

apatię, poddają się bezwolnie tym transformacjom i starają się dostosowywać

do zmieniających się warunków życia, jak tylko mogą. A ci, którzy nie potra-

fią, zostają wykluczeni i zepchnięci na straconą pozycję. Oczywiście, te przy-

czyny subiektywne czy wewnętrzne są wtórne w stosunku do przyczyn zew-

nętrznych, wśród których najważniejszą jest utrzymywanie mas w niewiedzy

o istotnych źródłach i celach transformacji przez elity rządzące oraz o wma-

wianiu, jakoby płynęły z nich dobrodziejstwa dla wszystkich, a nie tylko dla

wybranych. Transformacje, inspirowane głównie przez ludzi reprezentujących

elitę władzy, wymykają się z czasem spod kontroli i stają się z dnia na dzień

bardziej celem w sobie aniżeli celem dla ludzi – przede wszystkim dla mas

społecznych. Z drugiej strony, zwolennikom transformacji nie chodzi o to, by

49

zmieniać na lepsze, tylko żeby w ogóle zmieniać, najlepiej wszystko, co się da

- „nie jest ważne, by złapać króliczka, tylko żeby go gonić”. W zmianie upatru-

je się szansy życiowej, a niektórzy - jak np. Zespół Firmy „The Change” - są

przekonani o tym i wpierają innym, że „Każda zmiana jest szansą”5 że „Zmia-

na jest szansą na sukces” 6 albo że „Szansa drzemie w zmianie”.

7 Tylko celo-

wo nie piszą, czy każda zmiana – nawet na coś złego – i czy dla każdego jest

szansą na sukces czy szczęście. To lepiej przemilczeć, żeby nie podważyć

sensu transformacji. A więc tworzy się takie mechanizmy oraz konteksty spo-

łeczne, w których wyniku jedne transformacje pociągają za sobą nieuchronnie

kolejne i to zgodnie z bifurkacyjnym modelem rozwoju: każda transformacja

implikuje nie jedną, lecz wiele innych, często niedających się wcześniej prze-

widzieć. Na pewnym etapie rozwoju te mechanizmy społeczne zaczynają

funkcjonować samodzielnie, powodując samoistne napędzanie się transforma-

cji. A to sprawia, że transformacje zaczynają się stopniowo wymykać spod

kontroli tych, którzy je inspirują i którym one służą, i z tego powodu rzeczy-

wiście zdają się działać jak jakaś niewidzialna siła niszcząca ludzi. Prawdopo-

dobnie mamy do czynienia ze zjawiskiem alienacji transformacji. W swej

wyalienowanej, wyidealizowanej i kultowej postaci, transformacja funkcjonu-

je niczym paradygmat rozwoju społecznego, działający w rozmaitych obsza-

rach oraz strukturach systemów społecznych. Temu paradygmatowi podpo-

rządkowane są mechanizmy, procesy i działania ludzi.

3. Transformacja ustrojowa

Na dobrą sprawę od zakończania drugiej wojny światowej, a już z

pewnością od lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, pokojowe transforma-

cje systemów społecznych, a nie wojny, zaczęły odgrywać coraz większą rolę

w historii ludzkości. Niewątpliwie, jednej z ważnych przyczyn należy upatry-

wać w strachu przed zagładą w wyniku dokonywania zmian za pomocą wojen

z użyciem broni masowego rażenia i w uświadomieniu sobie bezsensu takich

5 http://hechange.pl – 7.5.2013. 6 http://praca.wp.pl/title, Zmiana-jest-szansa-na-sukces,wid,13642184,wiadomosc.html?ticaid=1108cf – 6.5.

2013. 7 http://neshealthcare.pl/szansa-drzemie-w-zmianie-zarzadzanie-zasobami-ludzkimi-w-procesie-przeksztal-

cen – 7.5.2013.

50

wojen, w których faktycznie nie ma zwycięzcy. Odkąd zrównoważyły się

arsenały tej broni oraz środków jej przenoszenia między dwoma imperiami

światowymi – USA i ZSRR – starano się sposobami pokojowymi rozwiązy-

wać wszystkie poważniejsze sprzeczności interesów i likwidować konflikty

lokalne i światowe. Między innymi za pomocą dokonywania transformacji w

różnych obszarach systemów społecznych: politycznym, gospodarczym, reli-

gijnym i kulturowym. Nie zawsze się to jednak udawało, o czym świadczą

liczne konflikty zbrojne o charakterze lokalnym w różnych miejscach świata.

Zresztą cała polityka USA i Zachodu w okresie tzw. zimnej wojny była ukie-

runkowana na rozmiękczanie ustroju politycznego w krajach socjalistycznych,

zrazu za pomocą drobnych i stopniowo dokonywanych, a później bardziej

radykalnych transformacji. Opierała się ona na teorii konwergencji Walta

Rostowa, Samuela Hungtingtona i Clarka Kerra.8 Teoria ta zakładała, że w

konsekwencji postępu naukowo-technicznego, od którego nie sposób jest

uciec, w krajach socjalistycznych dokonają się takie transformacje w różnych

sferach życia społecznego, które przybiorą postać pełzającej rewolucji. W jej

konsekwencji postępować będzie stopniowe upodobnianie się tych państw

pod każdym względem do państw zachodnich, a w ostatecznym rachunku -

przekształcenie się ich w państwa kapitalistyczne. Inaczej mówiąc, w rezulta-

cie wprowadzania nowoczesnych technologii - co było konieczne do postępu

gospodarczego - i nasilających się akcji politycznych oraz ideologicznych

świat socjalizmu będzie coraz szybciej erodować aż do momentu całkowitego

roztopienia się w świecie kapitalizmu. Wówczas dojdzie do transformacji od

ustroju socjalistycznego do kapitalistycznego w skali globalnej i świat będzie

podporządkowany tylko jednemu imperium. Historia pokazała, że ta polityka

okazała się skuteczna i w dalszym ciągu daje dobre efekty w krajach postko-

munistycznych i we współczesnych reliktowych krajach socjalistycznych, np.

w Chinach.

Celem globalnej polityki nakreślonej przez mocarstwa zachodnie jest

ujednolicanie ustrojów politycznych we wszystkich państwach świata. Mają

one być demokratyczne w zachodnim rozumieniu demokracji – jedynym us-

troju politycznym uznawanym za najlepszy. W związku z tym, od pewnego

czasu funkcjonuje globalny paradygmat transformacji ustrojowej (politycz-

8 Zob. P Sztompka, Socjologia zmian społecznych. Kraków: Znak, 2005.

51

nej), któremu na imię „demokratyzacja”. Na życzenie odpowiednich elit poli-

tycznych wytyczających arbitralnie dalszy bieg dziejów i zgodnie z ich intere-

sami i zakusami imperialnymi w każdym państwie musi być ustrój demokra-

tyczny niezależnie od woli narodów i rządów tych państw. Jak ongiś w imię

chrystianizacji i walki z pogaństwem, tak teraz w imię demokracji i walki z in-

nymi ideologiami, w szczególności z komunizmem - pogaństwo jest wciele-

niem Szatana, a komunizm uważany jest za ucieleśnienie Zła - stosuje się

wszelkie możliwe sposoby „nawracania” na demokrację – od ewolucyjnie

przebiegających procesów transformacyjnych do mniej lub bardziej pokojo-

wych interwencji (raczej ingerencji w wewnętrzne sprawy niepodległych

państw), a nawet konfliktów zbrojnych, najazdów, mordów politycznych i pu-

czów. Ostatnie dekady dostarczyły wielu przykładów tego typu działań i zja-

wisk. Na siłę „uszczęśliwia się” ludzi, łudząc ich, że demokracja zapewni im

szczęście, jak kiedyś chrześcijaństwo albo komunizm. Nie ma niczego gorsze-

go od odgórnego uszczęśliwiania ludzi, na dodatek wbrew ich woli! Skrycie

działające elity polityczne i finansowe, żądne panowania nad światem, usiłują

również wmówić masom społecznym, jakoby te elity były powołane (tylko

przez kogo?) do wcielania w czyn tzw. obiektywnych prawidłowości rozwoju

społecznego i do realizacji tendencji dziejów. Chcą w ten sposób osiągnąć

dwa cele: po pierwsze, uzyskać legitymizację w opinii publicznej swych niec-

nych knowań i działań oraz po drugie, angażować w nie społeczność świato-

wą. Nie tak dawno temu w podobny sposób próbowano urzeczywistniać idee

faszyzmu i komunizmu wmawiając masom, jakoby były one zgodne z obiek-

tywną tendencją historii (czy coś takiego w ogóle jest?) i realizowały cele o-

biektywnego procesu dziejowego zmierzającego w granicy do społeczeństwa

doskonałego, gdzie „każdy każdemu bratem” i „każdemu według jego pot-

rzeb”. Nie można mieć wątpliwości co do tego, że owe „obiektywne” tenden-

cje dziejów są faktycznie wymysłem określonych ludzi – liderów, będących

niekiedy neurotykami, psychopatami lub szaleńcami, wspomaganych przez

mafio- lub lożo-podobne „układy”. Odkąd w skali masowej da się coraz sku-

teczniej stosować różne zabiegi manipulacyjne wspomagane nowoczesnymi

technikami i środkami przekazu, niepomiernie wzrasta rola czynnika subiek-

tywnego (jednostek lub małych grup – „układów”) w kształtowaniu biegu wy-

darzeń dziejowych. Niestety, spiskowa teoria dziejów potwierdza się w jakimś

stopniu, coraz większym w miarę centralizacji władzy, głównie globalnej.

52

Okazuje się, że również w historii, tak jak w innych dziedzinach, sztuczność –

kształtowanie dziejów na zamówienie jednostek albo małych grup zgodnie z

ich mniej lub bardziej przeidealizowanymi albo chorymi wizjami - zaczyna

przeważać nad naturalnością, czyli nad wydarzeniami przebiegającymi spon-

tanicznie w obrębie wielkich układów (grup) społecznych. Ocena tego, co lep-

sze - sztucznie tworzony bieg dziejów czy naturalnie - jest nader skompliko-

wana; chyba jeden i drugi sposób kształtowania historii ma jakieś wady i zale-

ty. Ci, którzy wpływają na naturalny bieg wydarzeń, kierują się raczej intuicją.

Zaś u tych, którzy kształtują sztuczny (kontrolowany) bieg wydarzeń, przewa-

ża czynnik racjonalny.9 W związku z tym można by przypuszczać, że bieg

wydarzeń wymyślony i kontrolowany przez jednostki ma być mądry, a dalsza

ewolucja społeczna powinna być logicznie uzasadniona. Co do tego można

jednak mieć zastrzeżenia, ponieważ zgoła coś innego pokazuje praktyka. Być

może, dlatego, że rządy sprawują coraz głupsi. Dawno temu, Prof. Walenty

Nowacki10

spostrzegł, że głupota liderów jest odwrotnie proporcjonalna do

postępu cywilizacyjnego.11

Podał on trzy zasady rozwoju cywilizacji, z któ-

rych jedną można traktować jak przestrogę aktualną również w dzisiejszych

czasach. Jest to zasada odpływu logiki wśród liderów krajów zaawansowa-

9 Zob. D. Kahnemann, Schnelles Denken, langsames Denken, München 2012. 10 Prof. Walenty Nowacki, b. minister przemysłu i handlu w II RP, który od 1966 r. przebywał w USA i

analizował historię prezydentów Stanów Zjednoczonych A.P. oraz innych państw, m. in ZSRR, Niemiec

i Polski, pod kątem ich potencjału myślenia logicznego, zdolności do racjonalnych zachowań i podej-mowania decyzji logicznie uzasadnionych w różnych sytuacjach społecznych. Swoje wyniki badań i cie-

kawe spostrzeżenia zawarł w książce „Civilization and Logic. The Law of Inversely Proportional Stupi-

dity,” opublikowanej w 1983 r. Sformułował tam "prawo zanikania logiki u przywódców krajów rozwi-niętych”: W trakcie postępu cywilizacyjnego, przejawiającego się w stałym wzroście nauki i technologii

oraz w nieustannym wzroście stopy życiowej ludności, liderzy narodowi zaangażowani w zarządzanie w

sektorze publicznym tracą swą mądrość i zrozumienie dla narodów ubogich. W rzeczywistości, narodowi przywódcy państw rozwiniętych zachowują się jak dzieci mylące tęsknoty, fałszywe przesłanki i pobożne

życzenia z rzeczywistością. Na tej podstawie przedstawił hipotezę o nieuchronnym końcu cywilizacji za-

chodniej i o rozpadzie imperiów światowych w niedalekiej przyszłości wskutek narastającej głupoty ich przywódców politycznych. Walenty Nowacki zwracał uwagę na to, że głupota liderów odwrotnie pro-

porcjonalna do postępu, a wyrażająca się w nierozumnych, a więc błędnych decyzjach politycznych od-

noszących się do krajów zacofanych gospodarczo, zwiększa ryzyko upadku cywilizacji Zachodu. Podał trzy zasady rozwoju cywilizacji: 1) zasadę odpływu logiki wśród liderów krajów zaawansowanych, 2)

zasadę lawiny postępu, oraz 3) zasadę zniszczenia cywilizacji przez głodne masy. Pierwsza głosi od-wrotną proporcjonalność między postępem cywilizacyjnym społeczeństwa i zdolnością jego przedstawi-

cieli do logicznego myślenia: im wyższy poziom nauki i technologii, tym mniejsze zrozumienie relacji

międzyludzkich. Druga stwierdza, że „W ciągu historii wzrośnie różnica między potencjałem cywilizacyj-nym narodów zaawansowanych i zacofanych pobudzając zazdrość i nienawiść biednych narodów do bo-

gatych. Nie ma sposobu zniesienia lub zmniejszenia tej naturalnej tendencji." A trzecia, która jest lo-

giczną konsekwencją dwóch pierwszych zasad, stwierdza, że „Nienawiść i zazdrość zacofanych narodów i fatalistyczne zanikanie mądrości wśród liderów rozwiniętych narodów czynią nieuniknionym poważne

starcie między tymi dwoma grupami narodów, co przyniesie ostateczną śmierć narodom Zachodu i stwo-

rzonej przez nie kulturze”. 11 Zob. Civilization and Logic. The Law of Inversely Proportional Stupidity, Now Mail Order Books NY,

1983.

53

nych. Oni kierują się wprawdzie rozumem i myślą racjonalnie, ale w istocie i

w ostatecznym rachunku szkodzą sobie i przede wszystkim innym – społecze-

ństwu i gatunkowi ludzkiemu - i dlatego należą do kategorii głupich zgodnie z

kategoryzacją ludzi, podaną przez Mario Cippolego12

. Nawiasem mówiąc, ma-

my do czynienia z ciekawym zjawiskiem. Z jednej strony, wzrasta wśród nas

liczba ludzi wykształconych, w związku z czym powinniśmy być wciąż mą-

drzejsi, jeśli mądrość i inteligencja wzrastają wraz z edukacją. Badania ilorazu

inteligencji przeprowadzone przez Jamesa N. Flynna z University of Otago w

ponad 20 krajach pokazały, że średnio IQ rośnie w nich o 0,3 % rocznie (efekt

Flynna)13

A z drugiej strony, ludzie kierują się coraz bardziej przesłankami

irracjonalnymi i dlatego zachowują się i postępują głupio, dokonują głupich

wyborów i podejmują głupie decyzje14

. A może historia jest albo powinna być

efektem hybrydowych działań – intuicyjnych i racjonalnych ? W każdym ra-

zie, dążenie do demokracji, chociaż nie całkiem mądre i pożyteczne, stało się

współczesną tendencją, chyba sztuczną, ewolucji społecznej i celów politycz-

nych oraz paradygmatem transformacji ustrojowej na obecnym etapie historii.

4. Transformacja obyczajów i kultury

Wszystko zmienia się coraz szybciej w wyniku zamierzonych działań

i sztucznie przyspieszanych procesów w świecie. O wiele bardziej zmienia się

rzeczywistość społeczna aniżeli przyrodnicza. Socjosfera stała się jednym

wielkim kłębowiskiem zmian, często chaotycznych i żywiołowych, które co-

raz bardziej wymykają się spod kontroli i których skutków nie potrafimy

przewidzieć na podstawie wiedzy naukowej i myślenia racjonalnego. Pokazu-

je się je raczej w utworach science fiction, w zazwyczaj horrorystycznych

filmach albo w dziełach artystów. Praktycznie, transformacje mają miejsce w

całej rzeczywistości społecznej, we wszystkich jej obszarach – w gospodarce,

produkcji, handlu, edukacji, religijności, moralności, kulturze, urbanistyce,

12 zob. M. Cippola, The Basic Laws of Human Stupidity, w: „Whole Earth Review”, Spring 1987. 13 Zob. 1. Flynn J. R., Are We Getting Smarter? Rising IQ in the Twenty-First century, Cambridge Univ.

Press 2012; 2. Zimmer D.E., Ist Intelligenz erblich? Eine Klarstellung, Hamurg 2012. 14 Zob. 1. Livreghi G., Power of Stupidity, Trento 2009; 2. Szmyd J., Myślenie i zachowanie irracjonalne.

Studia z psychologii irracjonalizmu, Kraków 2010; 3. Krajewski A, Studenci są coraz głupsi? Czy to szkoła nie daje rady? W: Newsweek.pl, aktualizacja 13.3.2012; 4. Weber N., Die Menschen werden

dümmer, w: „Spiegel Online”, 12.11.2012.

54

logistyce itd., a także w obrębie jej struktury - w sferze relacji interpersonal-

nych i interinstytucjonalnych oraz w takich elementach, jak państwo, instytu-

cje, grupy zawodowe, rodzina, elity społeczne itd.

Twierdzę, że u podstaw wszystkich transformacji przebiegających w

rzeczywistości społecznej leżą zmiany w sferze kultury, a przede wszystkim w

aksjosferze. Uznaję je za warunek konieczny do przeprowadzania transforma-

cji w pozostałych obszarach rzeczywistości społecznej. Wprawdzie aksjosfera

kształtowana jest przez materialny byt społeczny („byt społeczny kształtuje

świadomość społeczną”), ale wbrew pozorom, na życie ludzi w wymiarze

jednostkowym i zbiorowym oraz na ich sposób funkcjonowania i aktywność,

w której wyniku przekształcają oni również swój byt społeczny i siebie sa-

mych, w znacznym stopniu wpływa ich świadomość indywidualna i społeczna

(„świadomość społeczna kształtuje byt społeczny”). Toteż od pewnego czasu,

z różnych względów poświęca się coraz więcej uwagi roli świadomości w

życiu ludzi oraz w funkcjonowaniu systemów społecznych. Świadczą o tym

nasilone badania w obszarach kogniwistyki, a szczególnie neurofizjologii

mózgu. Nic dziwnego, że jawne i skryte elity rządzące społeczeństwem, które

sobie to uświadomiły, prowadzą zmasowany atak na świadomość (również na

podświadomość) ludzi, przede wszystkim w celu przeprowadzenia transfor-

macji tradycyjnej kultury i obyczajowości, odpowiednich do ich celów. Wie-

dzą bowiem, że bez zastąpienia starych norm kulturowych oraz wartości

etycznych nowymi, odpowiadającymi ich celom ideologicznym oraz strategii

politycznej oraz bez rozpropagowania w skali globalnej nowych standardów

kulturowych i kryteriów etycznych nie są w stanie realizować swej polityki w

różnych sferach życia społecznego.

Dlatego w ciągu ostatniego półwiecza i nadal, mamy do czynienia z

gwałtownie dokonującymi się zmianami obyczajowymi w zakresie sposobów

bycia, myślenia, postaw, postępowania, zachowywania się i mody. Najpierw,

z różnych przyczyn, zachodzą one w krajach wysokorozwiniętych gospodar-

czo, a po upływie pewnego czasu także w pozostałych krajach. Najchętniej za

takimi transformacjami optuje młodzież i ludzie zamożni i oni realizują je i

upowszechniają. Młodzi, korzystając z daleko posuniętego liberalizmu, są a-

wangardą transformacji, ponieważ są najbardziej buntowniczy, radykalni i po-

datni na to, co nowe i łatwo ulegają iluzjom ideologów. Natomiast ludzie za-

możni z racji snobizmu, nudy, chęci wyróżniania się i uchodzenia za postępo-

55

wych (nie wiadomo dlaczego bycie postępowym ma nobilitować), a także po-

kazania, że ich na to stać, chętnie akceptują nowe mody i okazują nonszalan-

cję wobec tradycji. Z upływem lat stosunkowo szybko, a ostatnio coraz szyb-

ciej, zreformowane obyczaje i standardy kulturowe są akceptowane przez re-

sztę społeczeństwa. Ulegają im stopniowo i z pewnym opóźnieniem zależnym

od uwarunkowań historycznych, religijnych itp. nawet konserwatyści oraz

tzw. ludzie starej daty, którzy są dość odporni na wszelkie nowinki i niechęt-

nie oraz sceptycznie odnoszą się do nich. Ulegają, ponieważ z jednej strony,

na dłuższą metę nie są w stanie odstawać od innych i uchodzić za cudaków al-

bo zacofanych i w konsekwencji spychanych na margines społeczny, a z dru-

giej strony, z biegiem lat przyzwyczają się do nowych standardów zachowań,

które z początku tylko tolerują, potem pobłażają im, bo nie są w stanie skute-

cznie przeciwstawić się im, a w końcu poddają się, akceptują je i internali-

zują. To, co zrazu szokuje, wydaje się sztuczne, niepotrzebne, niekiedy szkod-

liwe albo gorsze i budzi niesmak, lecz po pewnym czasie jest uznawane za

normalne i naturalne. W konsekwencji, dawne normy obyczajowe ulegają

erozji i idą w niepamięć, a ich miejsce zajmują nowe. I tak, na ogół stare prze-

grywa z nowym.

W znacznym stopniu na zmianę obyczajowości i kultury wpływa ide-

ologia. Z inspiracji ideologii dokonuje się przekształcenie świata w nas, czyli

wizerunku świata, jaki kształtuje się w naszej świadomości, w świat dla nas,

czyli w ten, który budujemy, który faktycznie nas otacza i którego fizycznie

albo intelektualnie w rzeczywistości doświadczamy. „Świat w nas” buduje się

pod przemożnym wpływem zinterioryzowanych wartości. Natomiast ”świat

dla nas” jest mniej lub bardziej udaną zmaterializowaną kopią „świata w

nas”. Zmiany zachodzące w systemie wartości etycznych powodują zmianę

wyobrażania sobie świata. A więc, trzeba wpierw zmienić wyobrażenie o nim

i stworzyć nową ideę lub wizję świata, żeby dokonać transformacji aktualnego

świata rzeczywistego w jakiś nowy i uznawany za lepszy. Tego nie da się

dokonać bez zmiany wartości etycznych, np. w wyniku substytucji oraz zmia-

ny kryteriów wartościowania.

W ostatnich czasach namnożyło się wiele rywalizujących ze sobą ide-

ologii politycznych – lewicowych i prawicowych, świeckich i religijnych. Ka-

żda z nich w różnym stopniu i mniej lub bardziej skutecznie otumania i ogłu-

pia ludzi na swój sposób i wyraża interesy tych grup społecznych, którym

56

służy. Teraz jednak dominuje ideologia konsumpcjonizmu. Podporządkowane

są jej mody, style myślenia, wzory zachowań oraz odnoszenia się ludzi do się-

bie i do swego otoczenia, a także systemy wartości etycznych. Jest to ideolo-

gia, którą w najprostszej formie wyraża hasło „MIEĆ ważniejsze niż BYĆ”.

Ale samo „mieć” już nie wystarczy; trzeba mieć coraz więcej, w coraz krót-

szym czasie i coraz częściej zmieniać to, co się ma. Fundamentem tej ideolo-

gii jest nakręcanie spiritus movens konsumpcji, co implikuje lawinowy i nieo-

graniczany wzrost produkcji, w wyniku czego rozwija się gospodarka, co jest

dobre, ale proporcjonalnie też wzrasta wyzysk ludzi pracy (i nie tylko) oraz

marnotrawstwo materiałów (surowców) i energii towarzyszące nadprodukcji –

odwrotnej strony nadkonsumpcji związanej ze stałym wzrostem potrzeb i szy-

bką ich rotacją, co jest złe. Ideologia konsumpcjonizmu ma doprowadzić do

coraz szybszego wzrostu liczby potrzeb i ich różnorodności. A to można osią-

gnąć w wyniku transformacji zachowań konsumenckich za pomocą wszelkich

sposobów i środków manipulacji, jakich dostarcza współczesna technika. Ty-

mczasem, utrzymywanie tradycyjnych norm obyczajowych przeszkadza osią-

ganiu tego celu.15

A zatem, trzeba je usunąć i zastąpić nowymi. I to się robi.

Na gruncie nowych norm obyczajowych i kulturowych zbudowano już zręby

społeczeństwa konsumpcyjnego, które, niestety, nadal bardzo szybko rozwija

się – społeczeństwa marnotrawców niszczących zasoby przyrody i próżnia-

ków spędzających większość życia w samochodach albo przed telewizorami16

.

Naturalną rolą ideologii jest deformacja wizerunku świata w wyniku

dostarczania jego zafałszowanego obrazu – przedstawiania go albo w jasnych

barwach, jako świat pełen optymizmu, albo w ciemnych, jako świat pełen

zagrożeń dla człowieka. W przedstawianiu przejaskrawionego wizerunku

świata pełnego nadziei na lepszą przyszłość dla całej ludzkości celują ideolo-

gie liberalizmu i konsumpcjonizmu. Nawet im się to udaje dzięki odwracaniu

wartości i żonglowania nimi w zależności od sytuacji, zgodnie z zasadą utyli-

taryzmu: każdy środek jest dobry, który przyczynia się do osiągnięcia celu.

Sztandarowym hasłem ideologii liberalizmu jest demokracja, oczywiście, jak

15 Łatwo można się o tym przekonać na przykładzie historii stylu ubierania się w ostatnich kilkudziesięciu

latach. Trzeba było przełamać normy obyczajowe zakazujące odsłaniania coraz większych części ciała i inne tradycyjne normy dotyczące kolorystyki i estetyki fasonów ubiorów, żeby dokonywać coraz szyb-

szych zmian mody. Tradycyjnym standardom estetycznym w zakresie mody (ubiorów) przeciwstawiają

się przede wszystkim byle jacy aktorzy i artyści, którzy braki swoich zdolności i umiejętności skrywają pod strojami wyróżniającymi się błazeństwem i brzydotą.

16 Sztumski, Od homo rationalis do homo prodigus, w: „Sprawy Nauki”, Nr 1, 2013.

57

najbardziej liberalna. Działa ono na ludzi, jak słowo magiczne i różdżka cza-

rodziejska, która wprawia masy społeczne w stan swego rodzaju oczadzenia i

porywa je w owczym pędzie do działań na rzecz ciągłego rozwijania liberalnej

ekonomii i polityki, nie licząc się z przykrymi skutkami. Nie na wiele zdaja

się głosy ekofilozofów, alterglobalistów i innych, którzy nawołują do kiero-

wania się rozsądkiem, do refleksji, opamiętania się, do krytyki i zawrócenia

czym prędzej z drogi wiodącej nieuchronnie w ślepy zaułek ewolucji społecz-

nej. Nie odnosi też skutku ukazywanie rozmaitych zagrożeń globalnych w

wymiarze przyrodniczym, społecznym, kulturowym i duchowym, wynikają-

cych z podporządkowania się tej ideologii. Niestety, przyszło nam żyć w kul-

turze fundowanej na wartościach odwracanych i w konsekwencji, w coraz

bardziej „odwróconym świecie” kształtowanym na bazie antywartości, który

postrzega się w ich optyce i który aktualnie uznajemy za jedyny, realny i naj-

lepszy z możliwych świat dla nas, jaki wymyślili ideologowie i filozofowie

hołdujący przesadnemu liberalizmowi i konsumpcjonizmowi.

Przekształcenie rzeczywistości społecznej i ustanowienie nowego ładu

społecznego w myśl jakiejś ideologii wieszczącej budowę lepszego świata

wymaga odpowiednich działań przygotowawczych w sferze aksjologicznej, w

szczególności potrzebna jest zmiana dotychczasowych standardów etycznych

i architektury wartości, które od wieków utrwaliły się w świadomości ludzi.

Na początku ubiegłego stulecia, ideolodzy faszyzmu i komunizmu, a pod jego

koniec - ideolodzy liberalizmu próbowali narzucić światu nowe standardy e-

tyczne i nową strukturę wartości inną od tradycyjnej, zwłaszcza chrześcijań-

skiej. Jednym udało się to na krótką metę i to tylko w wymiarze lokalnym - w

kilku krajach i nie do końca. Drudzy robią, co mogą i nie przebierają w środ-

kach, by stworzyć podbudowę aksjologiczną dla nowego ładu społecznego,

tym razem w większym wymiarze; ten nowy ład miałby z pewnością istnieć w

dłuższym horyzoncie czasu. Ich działania, ukierunkowane na transformację

dzisiejszej kultury i życia społecznego, wywołują przerażenie wielu ludzi, któ-

rzy nie bez racji obawiają się destrukcji tej kultury i ładu społecznego (w róż-

nych wymiarach), do którego przywykli i który uznają za lepszy od nowego.

Niestety, pewne fakty i symptomy zdają się potwierdzać ich obawy17

.

Transformacja obyczajów dokonuje się w zasadzie jednocześnie w

17 W.Sztumski, Ewolucja społeczna ku destrukcji, zniewoleniu i samozagładzie, w: Człowiek i jego pojęcie

(red. A. Zachariasz), Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011.

58

wielu obszarach – w zakresie norm moralnych i odnoszenia się do innych

ludzi (piaru) oraz w sposobach ubierania się, zachowania się (w domu, szkole,

w miejscu pracy i w przestrzeni publicznej), wypowiadania się (słownictwie) i

komunikowania, ekspresji uczuć oraz odnoszenia się do przyrody, dóbr mate-

rialnych i świętości (symboli państwowych, narodowych i religijnych). Zmia-

ny w jednym obszarze pociągają za sobą zmiany w pozostałych obszarach i

często wspierają je. Przeważnie idą one w złym kierunku, zwłaszcza z punktu

widzenia starszych generacji – ich systemów wartości i przyzwyczajeń. Ale

niekiedy też idą ku lepszemu, na przykład w przypadku postaw wobec ludzi

niepełnosprawnych czy odnoszeniu się do zwierząt i innych składników śro-

dowiska przyrodniczego w wyniku kształtowania postaw proekologicznych.

Tradycyjna etyka opierała się na trwałych wartościach, normach i kry-

teriach. Oczywiście, one też zmieniały się głównie wskutek relatywizacji,

wymuszanej przez czynniki subiektywne oraz obiektywne (zmieniające się

warunki życia), ale nie tak szybko, jak teraz. Miały przeważnie charakter ilo-

ściowy. Natomiast zmiany jakościowe, rewolucjonizujące etykę, zachodziły

rzadko wraz z epokowymi wydarzeniami, np. z kolejnym przechodzeniem od

Starożytności do Średniowiecza, Renesansu, Nowożytności itd. Najwięcej ich

dokonywało się w czasach nowożytnych, a szybkość tych zmian była propor-

cjonalna do postępu techniki – do następujących po sobie rewolucji nauko-

wych i technicznych. W końcu dwudziestego wieku, w konsekwencji gwał-

townego przyspieszenia postępu nauki i techniki, zaczął się zasadniczy zwrot

w ewolucji etyki. Teraz relatywizacja norm etycznych dokonuje się coraz

częściej i szybciej – w granicznym przypadku w „oka mgnieniu”.18

Zmiany

ilościowe zachodzące w treści i interpretacji jakiejś normy narastają teraz

bardzo szybko, aż do osiągnięcia wartości krytycznej, po której przekroczeniu

radykalnie (rewolucyjnie albo skokowo) zmienia się jej jakość. W krańcowym

przypadku powoduje to eliminację tej normy i zastąpienie jej przez odpowia-

dająca jej antynormę. To samo odnosi się do wartości etycznych – w ich miej-

sce pojawiają się coraz częściej substytuty w postaci antywartości. W ten spo-

sób rodzi się nowa etyka budowana na antywartościach czyli antyetyka.

W ciągu stuleci aksjologię budowano na bazie podstawowych wartoś-

ci etycznych, które charakteryzowały się bardzo dużą powszechnością (uniwe-

18 W.Sztumski, Wartości i antywartości, „Sofia” Nr 12, 2013.

59

rsalnością), absolutnością i niezmiennością. Jednak doświadczenia dwudzies-

tego wieku pokazały, że takich wartości nie ma. W związku z tym teraz prak-

tycznie ma się do czynienia z etykami fundowanymi na wartościach zmien-

nych i dostosowywanych do wymogów aktualnie panujących ideologii, wyz-

nań religijnych oraz polityki, a także na użytek różnych grup społecznych, w

szczególności korporacji. Są to w istocie etyki prezentystyczne, które przemi-

jają proporcjonalnie do akceleracji postępu cywilizacyjnego. A wartości stałe i

uniwersalne funkcjonują już nie jak coś realnego, lecz jako mity głoszone

przez religię i ideologię. Tradycja i ciągłość pokoleniowa sprawiają, że stabil-

nej etyki bronią i pożądają kolejne pokolenia ludzi, którzy chcieliby, żeby

trwałe normy etyczne zapewniały równie trwały ład społeczny w wymiarze

globalnym i atemporalnym i żeby obowiązywały one ponad różnymi podziała-

mi społecznymi. Dlatego ludzie chcą dawnej niezmiennej etyki na przekór te-

mu, że jest to coraz mniej prawdopodobne. Nie na wiele zdają się wysiłki po-

dejmowane od dawna przez etyków chrześcijańskich, a ostatnio przez etyków

należących do nurtu humanizmu uniwersalnego i globalnego. Za ponadhisto-

ryczną etyką opowiadają się też ideolodzy konsumpcjonizmu oraz współcześ-

ni politycy, ale po to, by wykorzystywać ją do realizacji swoich celów impe-

rialnych lub monopolistycznych. Pragną bowiem, by masy społeczne uwierzy-

ły, że propagowane przez nich wartości i normy etyczne są absolutne i uniwe-

rsalne, ponieważ to ułatwia im skuteczne rządzenie i umożliwia osiąganie od-

powiednich profitów. Niestety, jak dotychczas, coraz trudniej udaje się im ziś-

cić ten zamysł, gdyż ukształtowało się już uprzytomnienie sobie szybko zmie-

niającego się świata, także aksjosfery. Z jednej strony, szkoda, że nie można

wprowadzić globalnego ładu społecznego na podstawie jakiejś absolutnej e-

tyki, ale z drugiej strony, dobrze, bo groziłoby to powrotem do jakiegoś totali-

taryzmu aksjologicznego.

Począwszy od dwudziestego wieku zauważa się postępującą kwanty-

fikację i gradację wartości etycznych. Coraz częściej wartości te ulegają para-

metryzacji, jak wiele innych zjawisk społecznych. Nastała moda na matematy-

zację wszystkiego. Coraz bardziej różnicują się natężenia wartości (wielkość

wartości) w zależności od kontekstu aksjologicznego oraz od stopnia możli-

wości ich urzeczywistniania. Tak jak cechy, są one faktycznie doświadczane i

realizowane w takich przedziałach natężeń, w jakich postrzega się je w życiu

codziennym. A sytuacje życiowe zmuszają do coraz większego różniczkowa-

60

nia tych natężeń – w granicy aż do nieskończenie małych przedziałów. Jeśli

jakaś wartość występuje w nieskończenie małym natężeniu, to faktycznie się

jej nie doświadcza, czyli to jest tak, jakby jej nie było. W jej miejsce wprowa-

dza się więc inną wartość zamienną, ponieważ przestrzeń aksjologiczna nie

znosi pustki podobnie jak przyrodnicza. Najczęściej pożądanym substytutem

danej wartości jest wartość komplementarna w stosunku do niej i przeciwsta-

wna jej, czyli tzw. antywartość. Taka transformacja wartości w antywartość

gwarantuje dokonanie rewolucji w etyce. Relatywizacja wartości polega na

zmianie jej sposobu rozumienia w zależności od czynników obiektywnych (o-

koliczności lub kontekstu społecznego) i subiektywnych (stereotypów zako-

rzenionych w świadomości). W ostatecznym rachunku, postępująca kwantyfi-

kacja, parametryzacja i relatywizacja jakiejś wartości etycznej skutkuje jej za-

negowaniem i zastąpieniem jej przez wartość przeciwstawną. W dzisiejszym

świecie, coraz bardziej postępuje substytucja wartości etycznych przez odpo-

wiadające im antywartości. Już obecnie w aksjosferze funkcjonuje wiele anty-

wartości, a jest wysoce prawdopodobne, że liczba ich będzie szybko wzrastać.

Antywartość obraża tradycyjne pojęcia moralne i powoduje zmianę stosunków

moralnych panujących w danej społeczności w danym czasie i miejscu - zda-

niem tradycjonalistów - na gorsze. Dlatego często jest ona uznawana za nega-

tywną w przeciwieństwie do wartości dotychczas obowiązującej, którą pow-

szechnie uznaje się za pozytywną. Oczywiście, podział na wartości pozytywne

i negatywne jest względny i raczej konwencjonalny i obwiązujący w coraz

krótszym czasie. Antywartością jest wartość negatywna albo wartość pozorna,

którą z różnych względów i dla różnych celów wprowadza się w zamian za

wartość tradycyjną albo rzeczywistą. Zazwyczaj antywartości wywołują awer-

sję, są źle oceniane przez większość społeczeństwa, choć nie zawsze słusznie.

Antywartość też jest względna i umowna: to, co dla jednych ludzi jest wartoś-

cią, dla innych może być antywartością. Dalszy rozwój cywilizacji, podporzą-

dkowanej ideologii skrajnego liberalizmu ekonomicznego i politycznego oraz

ideologii konsumpcjonizmu, wymaga wzmożonego dokonywania substytucji

wartości przez antywartości oraz transformacji etyki w antyetykę. Chodzi

przecież o doprowadzenie do takiej sytuacji, żeby ludzie poczuli się całkowi-

cie zwolnieni z obowiązku przestrzegania tradycyjnych norm obyczajowych i

zasad postępowania etycznego, co jak najbardziej odpowiada światowym eli-

tom władzy gospodarczej, finansowej i politycznej. Bo, skoro wszystko jest

61

moralnie dozwolone, to również i przede wszystkim to, że wolno im bezkarnie

ogłupiać ludzi na skalę masową, by rządzić nimi, jak się podoba i wyzyski-

wać, ile się da. Transformacji etyki w antyetykę przeciwstawiają się ludzie

przywiązani do tradycji, zwłaszcza religijnej, którzy w antyetyce upatrują psu-

cia dobrych obyczajów i przyczyny wszelkiego zła, jakie panoszy się w świe-

cie. Jedni i drudzy nie uświadamiają sobie tego, że budowanie porządku spo-

łecznego na antywartościach i antyetyce jest równie złe, jak utrzymywanie

ładu społecznego opartego wyłącznie na wartościach tradycyjnie uznawanych

za pozytywne i na dawnej etyce. Przecież w jednym i drugim przypadku może

dochodzić do tworzenia się skrajności i radykalizmów oraz do formowania

postaw ekstremistycznych. Wobec tego wydaje się sensowne, by rzeczywis-

tość aksjologiczną kształtować na zasadzie złotego środka – uwzględniając

wartości i antywartości.

Przede wszystkim w dzisiejszej etyce rozwija się negatywny proces,

który nazywam „żonglowaniem wartościami”. Polega on na rozmyślnej mani-

pulacji wartościami oraz na wciąż szybszej zmianie pozycji, jakie zajmują one

w rankingu wartości etycznych. Coraz inne wartości pojawiają się na szczycie

hierarchii w zależności od panującej ideologii, mody, kontekstu społecznego,

uwarunkowań wyznaniowych, politycznych i ideologicznych oraz miejsca i

czasu. Niewątpliwie proces ten jest wspomagany przez:

Procesy globalizacyjne, dzięki którym szybko szerzą się ideologie, mody,

standardy itp.

Koncentrację władzy.

Postęp w dziedzinie komunikacji i łączności.

Nasilające się ruchy migracyjne - przemieszczający się ludzie przenoszą

swoje priorytetowe wartości do nowych środowisk.

Coraz szybszą rotację upodobań ludzi w dziedzinie konsumpcji dóbr,

wymuszaną przez ideologię konsumpcjonizmu.

Politykę globalnego i celowego ogłupiania, dzięki której narzuca się stan-

dardy etyczne oraz hierarchie wartości pożądane przez elity doraźnie

sprawujące władzę i czerpiące z tego tytułu odpowiednie profity.

Odwracanie wartości i zastępowanie ich antywartościami prowadzi do

paradoksów i do towarzyszących im rozterek etycznych. Okazuje się, że dzi-

siejszy świat jest nie tylko odwrócony pod względem etycznym, ale pełen

62

paradoksów i dlatego można nazwać go przewrotnym. Życie w nim wymaga

intensywnej i pilnej refleksji nad sposobem życia, wychowywaniem oraz

możliwościami przetrwania, po to, by odpowiedzieć na najważniejsze pytania:

Jak żyć?

Do czego wychowywać?

Co robić, żeby przeżyć?

Formowaniu antyetyki sprzyja coraz większa partykularyzacja etyki

tradycyjnej. Powstaje wiele etyk cząstkowych, tworzonych na użytek rozmai-

tych grup społecznych, przede wszystkim zawodowych (lekarzy, nauczycieli,

policjantów, biznesmenów itd.) i wyznaniowych (katolików, islamistów itd.).

Rywalizują one ze sobą o priorytetowe przywileje i chcą jakby zawłaszczyć te

etyki. Rośnie też liczba etyk funkcjonujących w różnych obszarach i branżach

działalności ludzkiej (w nauce, reklamie, handlu, sądownictwie itd.). Również

filozofii nie jest obca partykularyzacja etyki, ponieważ w dwudziestym wieku

pojawiło się dużo nowych kierunków i koncepcji filozoficznych, z których

każdy lansował jakąś specyficzną, właściwą mu koncepcję etyki. To wszystko

utrudnia, a nawet uniemożliwia stworzenie jakiejś światowej etyki uniwersal-

nej, która byłaby może wskazana w czasach powszechnej globalizacji. Wzra-

sta również relatywizacja norm i kryteriów etycznych. Etyki partykularne us-

tanawiają i interpretują wartości wedle uznania tych grup społecznych, którym

służą oraz przez pryzmat ich egoicznych interesów. Im więcej etyk cząstko-

wych, tym większe prawdopodobieństwo ich relatywizacji. Wobec tego zbu-

dowanie jakiegoś jednolitego światowego systemu etycznego na bazie warto-

ści ogólnoludzkich i ponadczasowych jest raczej zadaniem niewykonalnym. Z

tym związany jest jeden z paradoksów globalizacji, polegający na tym, że w

miarę wzrostu procesów uświatowienia, w istocie dośrodkowo skierowanych i

dlatego sprzyjających globalizacji, rośnie liczba działających odśrodkowo

partykularyzmów, które jej przeszkadzają.

THE TRANSFORMATION

- A NEW PARADIGM OF SOCIAL EVOLUTION

Thise article includes a reflection on the formation of a new paradigm functioning in

63

the evolution of the sociosphere. The author understands transformation as a specific

qualitative change - a relatively short-lived and slow change, on the contrary to revo-

lutionary changes. The economy focused on meaningless hiperconsumption and virtu-

ally unlimited enlargement of profit leads to accelerating rhythms of life and an in-

creasing number and variety of transformations. It does not matter whether their ef-

fects are good or bad; what is important is change. Transformation as a magic wand

counteracts the crisis and gives people happiness. First, one transforms social systems

- political and economic – towards democracy and liberalism. Then one needs to

transform other spheres of social life. But to do this, one needs to change the architec-

ture of ethical values, moral norms and standards of culture. Therefore, on the basis of

anti-values one forms anti-ethics and based on the introduction of new standards of

human life one builds an anti-culture. Thus, at the core of any transformation in the

sociosphere is the transformation of the axiosphere.

BIBLIOGRAFIA

1. Cippola M., The Basic Laws of Human Stupidity, w: Whole Earth Review, Spring

1987

2. Flynn J. R., Are We Getting Smarter? Rising IQ in the Twenty-First Century,

Cambridge Univ. Press 2012;

3. http://hechange.pl – 7.5.2013

4. http://neshealthcare.pl/szansa-drzemie-w-zmianie-zarzadzanie-zasobami-

ludzkimi-w-procesie-przeksztalcen – 7.5.2013

5. http://praca.wp.pl/title, Zmiana-jest-szansa-na-sukces,wid,13642184,wiadomosc.

html?ticaid=1108cf – 6.5.2013

6. Connor S., Human intelligence ‘packed thousands of years ago and we’ve been

on an intellectual and emotional decline ever since’ w: The Independent,

12.11.2012

7. Kahnemann D., Schnelles Denken, langsames Denken, München 2012

8. Krajewski A, Studenci są coraz głupsi? Czy to szkoła nie daje rady? W:

Newsweek.pl, aktualizacja 13.3.2012

9. Livreghi G., Power of Stupidity, Trento 2009

10. Nowacki W., Civilization and Logic. The Law of Inversely Proportional Stupidi-

ty, Now Mail Order Books NY, 1983

11. Schweizer P., Victory, czyli zwycięstwo. Tajna historia świata lat osiemdziesią-

tych, CIA i "Solidarność", Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa

1994, Tłumaczenie: Igor Apiński)

12. Szczepański J., Reformy, rewolucje, transformacje, Wydawnictwo IFiS PAN,

64

Warszawa 1999

13. Szmyd J., Myślenie i zachowanie irracjonalne. Studia z psychologii irracjonali-

zmu, Kraków 2010

14. Sztompka P., Socjologia zmian społecznych. Kraków: Znak, 2005

15. Sztumski W., Wartości i antywartości, Sofia Nr 12, 2013

16. Sztumski W., Ewolucja społeczna ku destrukcji, zniewoleniu i samozagładzie, w:

Człowiek i jego pojęcie (red. A. Zachariasz), Wyd. Uniw.Rzeszowskiego, Rze-

szów 2011, Sztumski W., Homo prodigus

17. Sztumski W., What ethics in our time?, w: Disputationes ethicae, Nr 3, Etyka a

prawo – Etyka działania, red. T. Grabińska, Częstochowa, 2007

18. Sztumski W., Od homo rationalis do homo prodigus, w: „Sprawy Nauki”, Nr 1,

2013

19. Weber N., Die Menschen werden dümmer, w: Spiegel Online 12.11.201

20. Zimmer D. E., Ist Intelligenz erblich? Eine Klarstellung, Hamburg 2012

Dr hab. Wiesław Sztumski – emer. profesor Uniwersytetu Śląskiego, obecnie pracuje w Insty-

tucie Pedagogiki Wyższej Szkoły Lingwistycznej w Częstocho-

wie


65

II. TRANSFORMACJE KULTUROWE

TRANSFORMATIONS OF CULTURE

66

Tadeusz MICZKA

AUDIOWIZUALNOŚĆ TRZECIEGO STOPNIA – RZECZY-

WISTOŚĆ CZY FANTASTYKA ?

Wraz z pojawieniem się audiowizualności, czyli 84 lata temu, gdy ki-

no „przemówiło”, radykalnie zaczął zmieniać się charakter orientacji człowie-

ka w świecie. Obraz ruchomy, po raz pierwszy w dziejach ludzkości odzwier-

ciedlający jednocześnie nasze poczucie przestrzeni, czasu i ruchu, obraz po-

nadto dysponujący dźwiękiem, a kilka lat później również barwą i głębią,

prawie natychmiast stał się dominującym sposobem naszej orientacji, ponie-

waż spełniał wszystkie podstawowe kryteria naśladownictwa. A naśladownic-

two, „odwzorowywanie” rzeczy, umożliwiało jednostkom pogłębianie pozna-

nia, zdobywanie, gromadzenie i przetwarzanie informacji oraz coraz aktyw-

niejsze uczestnictwo w życiu społecznym i zaspokajanie różnorodnych zainte-

resowań i potrzeb indywidualnych i zbiorowych, a więc coraz lepszą, chociaż

nigdy nie pełną, orientację w zawsze „płynnej” rzeczywistości.

Na specyficzny charakter owego naśladownictwa wskazuje pojęcie

„wrażenie realności”, bardzo popularne w teorii filmu, odsyłające na poziomie

znaczeniowym do dwoistej natury kina: do reprodukcji i kreacji. Każda sztuka

w jakimś stopniu odwołuje się do poczucia rzeczywistości odbiorców, ale w

kinie niezależnie od fantastyczności akcji ekranowej widzowie stają się ich

naocznymi świadkami i jak gdyby współuczestnikami, nabywając emocjonal-

nej wiary w prawdziwość pokazywanych ludzi, rzeczy, zdarzeń i zjawisk. Ju-

rij Łotman, semiotyk kina, następująco charakteryzował naturę filmowego mi-

metyzmu: „wrażenie realności i wrażenie podobieństwa filmu do życia, bez

których nie ma sztuki filmowej, nie jest czymś elementarnym, nie wywodzi

się z doznań bezpośrednich. Wrażenie realności stanowi składnik złożonej ar-

tystycznej całości i jest zakotwiczone za pośrednictwem licznych związków w

zbiorowym doświadczeniu artystycznym i kulturowym“ (Łotman 1983, s. 68).

Audiowizualność kinematograficzna, dzięki której dokonała się wspo-

mniana zmiana poznawcza, może być z dzisiejszej perspektywy określana

jako audiowizualność pierwszego stopnia. Oferowała ona mimetyzm nie opar-

67

ty na „wiernym odbiciu”, ale na dwóch rodzajach konwencji: na bardzo wia-

rygodnej technicznej reprodukcji i na mniej, ale jednak wiarygodnej, sfilmo-

wanej fikcji (przegląd teorii na temat tych konwencji w: Woźnicka 1983). Ten

rozdział między dwoma typami audiowizualności filmowej jest uwidoczniony

w podziałach na kino pochodzące od braci Lumiere'ów i kino pochodzące od

Meliesa, kino dokumentalne i fabularne, kroniki i fantasmagorie, kino faktów

i kino fikcji, czyli „prawda ekranu” i „fabryka snów”. Ale od samego począt-

ku istnienia kina dźwiękowego reprodukcja przeplatała się z kreacją, a wszel-

kie granice między nimi skutecznie zacierały kolejne odmiany konwencjonali-

zacji, takie jak gatunkowość, autorskość czy awangardowość oraz nowe zja-

wiska kulturowe, głównie masowość i wynalazki techniczne. Od samego po-

czątku rozwoju kina decydowały więc przede wszystkim techniki demon-

stracyjne i narracyjne odpowiedzialne za dezorientowanie widza poprzez

przedstawianie szczególnych rzeczy i zdarzeń oraz poprzez sposoby ich uka-

zywania. Trzeba jednak zaznaczyć, że „zarówno tzw. kino artystyczne, jak i

tym bardziej kino gatunków operują dezorientacją jako wydarzeniem zaledwie

lokalnym, technicznym – stąd, psychologicznie, w pewnej liczbie wypadków

nie jest ona w ogóle »dezorientująca«. Dopiero postmodernizm fabularny w

swym innowacyjnym nurcie przesunął dezorientację z poziomu techniki na

poziom strategii i doprowadził tą drogą znaczenie tekstu filmowego do stanu

destrukcji“ (Zalewski 1998, s. 40).

Spośród lawiny wynalazków technicznych w połowie XX w. najwięk-

szy wpływ na audiowizualność pierwszego stopnia wywarła oczywiście tele-

wizja, dzisiaj nazywana za Francesco Casettim i Rogerem Odinem paleo-

telewizją (Casetti, Odin 1990, s. 9-26). Upowszechnianie się „małego ekranu”

spowodowało nie tylko zmiany w odbiorze przekazu filmowego i poetykach

kina, ale przede wszystkim rozpoczęło proces transformowania, a potem za-

stępowania audiowizualności pierwszego stopnia, audiowizualnością telewi-

zyjną – audiowizualnością drugiego stopnia. Cechą charakterystyczną nowej

odmiany mimetyzmu stała się transmisja bezpośrednia, później coraz mniej

bezpośrednia i coraz mocniej zmieszana z inscenizowaniem przedstawianej na

ekranie rzeczywistości. Proces ten zradykalizował się gdy, jak to określają

Casetti i Odin, paleo-telewizja zaczęła się przekształcać w neo-telewizję, tzn.

zaczęła rezygnować z tradycyjnych „ramówek”, gatunków oraz form narracji i

przedstawiania, czyli zaczęła świadomie i jawnie opierać swoje istnienie na

68

strategiach agresywnej dezorientacji. Modelem docelowym neo-telewizji jest

24-godzinny infotainment, którego współtwórcami będą indywidualni odbior-

cy, dlatego za moment przełomowy w rozwoju audiowizualności drugiego

stopnia uznać należy pojawienie się zinternetyzowanej telewizji.

Nowe media rozpoczynają nowy, na razie ostatni, etap w dziejach au-

diowizualności, nakazując swoim użytkownikom zaktywizowanie (zintensyfi-

kowanie) swojego uczestnictwa w kulturze masowej i przedefiniowanie poję-

cia „mimetyzm” oraz akceptację niemal nieograniczonej mobilności i otwarto-

ści komunikacyjnej. Multimedia powołują do życia audiowizualność trzeciego

stopnia, która przeobraża i wchłania audiowizualność pierwszego i drugiego

stopnia, stając się dominującym sposobem orientacji współczesnego człowie-

ka w świecie, udostępniając mu dzięki interaktywności, wirtualizacji i konwe-

rgencji wszystkie realia historii i teraźniejszości oraz wszelkie możliwe formy

twórczości. Użytkownicy nowych mediów mogą, korzystając z tzw. „miękkiej

technologii”, czyli łatwych w obsłudze, małych, wielofunkcyjnych elektro-

nicznych gadżetów, przekraczać granice wyznaczane przez poprzednie media

i osiągać kolejny, wyższy poziom dezorientacji komunikacyjnej, komplikując

struktury hipertekstów i potęgując ich nieciągłości.

Najwięcej emocji i sporów, oraz chyba konsekwencji w praktyce kul-

turowej, wywołuje pokonywanie tej granicy, którą można określić jako mani-

pulowanie dystansem istniejącym między światem rzeczywistym a światem

wirtualnym. Dotychczas widzowie kinowi i telewidzowie odczuwali dystans

do percypowanego świata, zdecydowanie – z wyjątkiem stanów chorobowych

– rozróżniając realność i fikcję, materialność i wyobrażenie, konkret i symula-

cję. Multimedia umożliwiają swoim użytkownikom również zachowanie tego

dystansu, jego ograniczenie, rozciąganie czy skrócenie, np. poprzez wprowa-

dzenie do przestrzeni ekranowej swojego reprezentanta, awatara lub swoich

zachowań czy wyobrażeń, ale umożliwiają również zanurzanie się w świecie

wirtualnym. Zanurzanie zmysłowe o różnym stopniu głębokości.

Czasoprzestrzeń spełniająca konkretne warunki symulacji, teleobec-

ności, interaktywności, immersyjności itd. w tak zdecydowanie nowym świe-

tle stawia problematykę mimetyzmu, że stanowi wyzwanie dla wszystkich

działów filozofii (por. m.in. Ostrowicki, red. 2005), a także działów

gospodarki, kultury, edukacji, polityki i prawa (por. m.in. Zacher, red. 2013).

Jeśli chodzi o filozofię, to przede wszystkim zmusza ontologa do ponownego

69

przemyślenia i uelastycznienia takich pojęć jak materia i idea, realność i fikcja

oraz fizyczność i intencjonalność. Zmusza epistemologa do rozważenia raz

jeszcze zagadnień przestrzeni, czasu i przyczynowości oraz problemów per-

cepcji zmysłowej, wyobrażenia, naśladownictwa, inkluzji, „przytomnego by-

cia”, „telematycznego bycia” czy „patafizycznego bycia”. Wobec takiej prze-

strzeni nie pozostają obojętni etycy, estetycy i logicy. Pierwsi muszą znowuż

przemyśleć kwestie funkcjonowania wszelkiego rodzaju wartości, tożsamości

podmiotowej i odpowiedzialności. Drudzy wracają do problematyki twórczo-

ści i odbioru oraz zastanawiają się nad strukturą dzieła sztuki w rzeczywisto-

ści medialnej. Logicy rozważają, jak w sytuacjach uwarunkowanych audiowi-

zualnością trzeciego stopnia można rozumieć prawdę, ontologiczną i logiczną,

a zwłaszcza pragmatyczną, która w „kulturze uczestnictwa” nie spełnia już

kryteriów, jakie jej przypisywał Gianfranco Bettetini, traktując ją jako „rezul-

tat kontraktu społecznego, który zmusza nadawcę i odbiorcę do implikowania

pewnej wiary w istnienie prawdy, kontraktu prowadzącego tylko do złudzenia

prawdy, ponieważ w tego typu »konwersacji« ważniejsze od samej prawdy

staje się pojęcie »skuteczności«” (Bettetini 1985, s. 94). Oczywiście w tym

przypadku chodzi o najszerzej rozumianą skuteczność komunikacyjną,

uwzględniającą egoizm konsumentów przekształcających się w prosumentów.

Zdaniem jednych uczonych, wcale nie jest to skrajnie niebezpieczne dla

ludzkiego poznania. Na przykład filozof Jacek Sójka podkreśla, że

„kwestionowanie określonej koncepcji prawdy musi odwoływać się do

istniejących zasobów myślowych, przesuwając jedynie punkt ciężkości: z

epistemologii na etykę, z metafizyki na retorykę, z pojęcia pewności na

pojęcie nadziei, z pojęcia obiektywizmu na pojęcie solidarności“ (Sójka 1992,

s. 47). Inni uczeni postrzegają problem „prawdy pragmatycznej inaczej i do-

wodzą, że dzisiaj w gruncie rzeczy nie ma już w nas żadnej głęboko zakorze-

nionej woli prawdy. [...] Nie ma żadnych mierników wiarygodności. [...]

Zadowalamy się pozorami. [...] Kiedy prawdę trzeba czymś zastąpić,

najłatwiej jest zawierzyć własnym pragnieniom. Stąd bierze się natarczywość

i zuchwałość publicznie wygłaszanych żądań. [...] O wszystkim decyduje

marketing, czyli zdolność uwodzenia“ (Filipowicz 2007, s. 12-13).

W moim artykule nie zamierzam ani rozwijać, ani rozstrzygać żadne-

go z tych filozoficznych i niefilozoficznych tematów, ponieważ od początku

lat 90. XX w. powstają o nich tysiące prac naukowych, które zazwyczaj koń-

70

czą się stawianiem nowych, trudnych pytań. Dobrze że spory poświęcone tej

aktualnej tematyce trwają i ujawniają kolejne aspekty, warstwy i fazy mime-

tyzmu. Dopóki jednocześnie w kulturze i w życiu codziennym trwa inwazja

multimediów to będą trwały również próby redefiniowania, a właściwie nawet

zmieniania znaczenia pojęcia „mimetyzm”. Na podstawie dotychczasowych

ustaleń badaczy i myślę, że również odczuć użytkowników multimediów,

można przyjąć założenie o słuszności odrzucenia stanowisk stawiających na

absolutnie przeciwstawnych pozycjach realność i fikcję oraz mimetyzm i abs-

trakcję. Ich finalizm i rozstrzygalność rozmijają się bowiem z naturą dzisiej-

szej audiowizualności i jej funkcjami w komunikowaniu międzyludzkim i w

innych praktykach kulturowych. Opozycja pojęciowa nie jest właściwą drogą

metodologiczną w przypadku rozważania właśnie tych kwestii, co

szczegółowo argumentowałem w innym miejscu (Miczka 2009, s. 231-237).

Charles Jonscher pisze: „Ideałem, który nauka może wyczarować, a

którego technika nie potrafi jeszcze udoskonalić, jest całkowite zmysłowe

pogrążenie się [...]”, ale „[...] Strumień bitów […] jest konstrukcją matema-

tyczną, wytworem ludzkiej wyobraźni, który nie może istnieć w świecie fi-

zycznym. Prawa natury na to nie pozwalają. Przyroda jest analogowa. […]

Cyfrowy strumień bitów może być przybliżeniem, ale nigdy dokładnym od-

tworzeniem” (Jonscher 2001, s. 210-212). Mówiąc więc o tradycyjnych au-

diowizualnościach i wypierającej je audiowizualności trzeciego stopnia, mó-

wimy więc zawsze tylko o przybliżeniach, czyli stanach niepełnych, wzmożo-

nych, podobnych i wymykających się pełnym konkretyzacjom. Zatem przy-

bliżenia powinny być rozpoznawane przez użytkowników multimediów jako

sztuczne wersje prawdziwych miejsc i światów.

Sprawa ta nie jest jednak całkiem prosta. Miał tylko trochę racji Jean

Baudrillard, gdy twierdził: „Nie potrzebujemy już science-fiction: od zaraz, tu

i teraz, mamy już dzięki mediom i informatyce, dzięki obwodom i sieciom,

akcelerator cząstek, który ostatecznie przełamał referencyjny krąg rzeczy“

(Baudrillard 1999, s. 9). „Rzeczywistym wymiarem [...] wirtualnej maszynerii

nie jest informacja, poznanie czy spotkanie, lecz pragnienie zniknięcia.

Wszystko, co oferują nowe technologie, to pewien typ obrazów, w które moż-

na się zanurzyć z możliwością dokonywania w nich zmian. Jak mamy myśleć,

jeżeli możemy wejść w obraz wideo i zrobić z nim, co tylko chcemy?” (Baud-

rillard 2001, S. 47). Czytając współczesną prozę science-fiction, trudno się

71

zgodzić z jednoznaczną diagnozą Baudrillarda dotyczącą ponurej przyszłości

tego gatunku literackiego. Rzeczywiście dzięki nowym mediom podupada w

komunikacji międzyludzkiej autorytet funkcji referencyjnej, ale myślę, że

Baudrillard przesadnie wieszczył totalną katastrofę informacji, poznania, spo-

tkania i ludzkiego myślenia. Zakładał, podobnie jak Paul Virilio, że ludzi bez-

granicznie fascynuje, oferowana przez multimedia, możliwość znikania (Viri-

lio 1990).

Właśnie pojęcie „znikania” jest bardzo ważne w podejściu badaw-

czym do problematyki mimetyzmu. Zdaniem Baudrillarda i Virilia dzisiaj

przedstawienia audiowizualne nie odsyłają już do żadnej rzeczywistości

przedmiotowej, bowiem istnieją wyłącznie na ekranach: „Ich źródłem – cytuję

badaczkę referującą ich poglądy – jest skalkulowany model, algorytm, infor-

macja nieobrazowa. Nobilitując numeryczność i wkraczając do epoki algo-

rytmów, człowiek stracił kontakt z rzeczywistością. Rzeczy znikają, a przed

oczami widza przewija się »procesja symulakrów«, świat deliryczny. Sam

widz postawiony został w obliczu »metafizycznego horroru«, ponieważ nie

istnieje już zwierciadło, w którym mógłby się przejrzeć i upewnić o własnym

istnieniu. Ekrany współczesnych mediów niczego nie odbijają” (Krawczak

2006, s. 182). Nie odrzucając całej szczegółowej argumentacji Baudrillarda i

Virilia trudno jednak zgodzić się z ich ostateczną konkluzją dotyczącą całko-

witej utraty przez człowieka kontaktu z rzeczywistością. Prawdą jest, że dzięki

ekspansji gier symulacyjnych, zamazywaniu granic między pojęciami, zjawi-

skami i zdarzeniami oraz relatywizowaniu wartości tracą w komunikowaniu

na znaczeniu funkcje poręczające autorytet realności. Jednak, jak trafnie kon-

kluduje wywód na ten temat Gerhard Banse: „Przeciwności realnego świata

nie da się przekroczyć dzięki »chytrości rozumu«, ani też dzięki zastąpieniu

ich przez rzeczywistość wirtualną” (Banse 2009, s. 48). I taką opinię, podwa-

żającą też stanowiska Baudrillarda i Virilia w sprawie „pragnienia zniknięcia”,

potwierdzają praktyki kulturowe.

Użytkownicy nowych mediów wcale nie pragną przede wszystkim

„zniknąć”, o czym świadczy rosnąca popularność takich gier jak Second Life:

preferują oni głównie te formy audiowizualności trzeciego stopnia, które po-

zwalają im za pośrednictwem awatara testować sytuacje odległe od ich praw-

dziwego życia oraz umożliwiają odczuwanie dystansu do obrazów opartych

na symulacji, będących doskonałymi „przybliżeniami” realności.

72

Oczywiście, wzrasta liczba użytkowników multimediów, którzy po-

dejmują ryzykowne dla swojej tożsamości, psychiki i nawet fizyczności za-

chowania, wzrasta – już dawno nadmierna – ilość informacji będących do

naszej dyspozycji i coraz bardziej elastyczne stają się w „kulturze uczestnic-

twa” koncepcje normalności. Jednak wszystko to nie potwierdza spełniania się

zdarzeń zapowiedzianych w czarnych, pesymistycznych scenariuszach, pisa-

nych niedawno przez Baudrillarda i Virilia oraz dzisiaj przez ich uczniów i

następców. Na podstawie obserwacji praktyk kulturowych i aktualnego stanu

badań nad użytkowaniem multimediów raczej bliższe jest mi stanowisko Wol-

fganga Welscha, głoszące, że współczesny człowiek dysponuje bardzo „sze-

roko pojętą kompetencją pluralności”. Od tej kompetencji zależą zarówno

szanse, jak i zagrożenia dla użytkowników nowych mediów, ponieważ stano-

wi ona „ochronę przed niebezpieczeństwami alienacji i rozszczepienia osobo-

wości, a także umożliwia otwartość na inne formy życia i ramy znaczenia”

(Welsch 1998, s. 33).

Odpowiedź na pytanie postawione w tytule mojego artykułu: „czemu

sprzyja ekspansja audiowizualności trzeciego stopnia – naśladowaniu rzeczy-

wistości czy wytwarzaniu fantazji?” – brzmi więc: sprzyja ona poznawaniu i

kształtowaniu zarówno rzeczywistości, jak i fantazjowania. Nie ulega wątpli-

wości, że zmieniają się związki i zacierają granice między realnością i obra-

zami, ale przecież życiowe problemy ostatecznie rozwiązujemy w życiu, a nie

na ekranach. Można jeszcze dodać, że coraz częściej, również dzięki „wspar-

ciu” otrzymywanemu ze strony rzeczywistości ekranowej. Pozostają oczywi-

ście intrygujące pytania: dlaczego coraz bardziej rozrywane są związki mię-

dzy mimetyzmem a prawdą i doświadczaniem realnego i do czego to może

doprowadzić? Odpowiedzi na nie wymagają odrębnych opracowań uwzględ-

niających rozważenia co najmniej trzech fundamentalnych problemów: pierw-

szy dotyczy potrzeb, możliwości i uzasadnienia przenoszenia różnych form i

wymiarów życia jednostek i życia społeczeństw z przestrzeni realnej do prze-

strzeni audiowizualnych; drugi dotyczy stosunku, akceptacji bądź odrzucenia,

tzw. przyjemnej dezorientacji przez użytkowników multimediów – psycholo-

gicznych i technicznych możliwości świadomego, czyniącego komunikację

bardziej atrakcyjną, wprowadzania siebie i innych „w błąd”; trzeci problem

wymaga przemyślenia i kontynuowania tropów wskazanych przez Jacques’a

Ranciére’a, zwłaszcza w takich książkach jak Na brzegach politycznego

73

(1990), Przeznaczenie obrazów (2003) i Widz wyzwolony (2008), a wiąże się z

wykorzystywaniem specyfiki audiowizualności trzeciego stopnia przez współ-

czesne ośrodki władzy do tworzenia prawa regulującego realne i wirtualne

życie jednostek i zbiorowości.

THIRD STEP AUDIOVISUALITY – REALITY OR FANTASY?

The starting point for my reflections concerning contemporary cultural paradigms is

the category of mimesis indicating one of the most important qualities of audiovisual-

ity which is copying - thanks to image and sound techniques – reality. While charac-

terizing transformation of mimesis I enumerate three categories of audiovisuality: first

step audiovisuality, which is copying based on film conventions oscillating between

reproduction and creation, second step audiovisuality, which is copying based on

television conventions oscillating between direct broadcast and staging reality and the

third step audiovisuality, which is copying based on multimedial virtualisations oscil-

lating between different forms of immersion and signalized simulation of artificial

“realities”. First and second step audiovisualities create numerous relations and are

easily interpenetrated. Their relations are shaped mainly by conventions of various

games which increasingly replace previous social rules, especially ethical and com-

municational. Referring to the latest philosophical conceptions of culture and to phi-

losophy of media I try to prove two theses. Firstly, third step audiovisuality reshapes

first and second step audiovisuality, makeing them more dynamic and replacing them

to the same extent to which centres of contemporary power may discipline consumers/

prosumers – users of new media by the means of so called pleasant disorientation.

Secondly, the development of third step audiovisuality is directly connected with

tendencies to move various aspects and forms of life of an individual and a group

from real space to virtual space.

BIBLIOGRAFIA:

1. Banse, G. (2009): „Rzeczywistość wirtualna“ i jej odniesienie do „rzeczywistości

realnej“, w: Kiepas, A.; Sułkowska, M.; Wołek, M. (red.): Człowiek a światy

wirtualne. Katowice, s. 42-49

2. Baudrillard, J. (1999): Das Jahr 2000 findet nich statt, Berlin

3. Baudrillard, J. (2001): Rozmowy przed końcem, Warszawa

4. Bettetini, G. (1985): L’occhio in vendita. Per una logica e un’etica della

comunicazione audiovisiva, Venezia

74

5. Casetti, F.; Odin, R. (1990): De la paléo a la néo-télévision. Approche sémio-

pragmatique, w: Communications, nr 51, s. 9-26

6. Filipowicz, S. (2007): Prawda stała się niepotrzebna, w: Gazeta Wyborcza 21-

22.07, s. 12-13

7. Jonscher, Ch. (2001): Życie okablowane. Kim jesteśmy w epoce przekazu

cyfrowego ?, Warszawa

8. Krawczak, E. (2006): Cyberprzestrzeń – kreacja realności czy estetyka znikania?,

w: Sokołowski, M. (red.): Definiowanie McLuhana. Media a perspektywy

rozwoju rzeczywistości wirtualnej, Olsztyn, s. 179-184

9. Łotman, J. (1983): Semiotyka filmu, Warszawa

10. Miczka, T. (2009): Bifurkácia či transverzalita? O vstahoch mezi realitou a

fikciou, w: Karul, R.; Porubjak, M. (red.): Realita a fikcia. Bratislava, s. 231-237

11. Ostrowicki, M. (red., 2005): Estetyka wirtualności, Kraków

12. Ranciére, J. (1990): Aux bords du politique, Paris

13. Ranciére, J. (2003): Le destin des images, Paris

14. Ranciére, J. (2008): Le spectateur émancipé, Paris

15. Sójka, J. (1992): Destrukcja pojęcia prawdy w filozofii i naukach społecznych, w:

Kubicki, R.; Sójka, J.; Zeidler, P. (red.): Problem destrukcji pojęcia prawdy,

Poznań, s. 8-57

16. Virilio, P. (1990): L’inertie polaire, Paris

17. Welsch, W. (1998): Stając się sobą, w: Zeidler-Janiszewska, A. (red.): Problemy

ponowoczesnej pluralizacji kultury. Wokół koncepcji Wolfganga Welscha. Część

1, Poznań, s. 11-34

18. Woźnicka, Z. (1983): Problem kreacji i reprodukcji w filmie, Warszawa

19. Zacher, L. W. (red., 2013): Wirtualizacja. Problemy, wyzwania, skutki, Warszawa

20. Zalewski, A. (1998): Strategiczma dezorientacja. Perypetie rozumu w fabularnym

filmie postmodernistycznym, Warszawa

Prof. zw. dr hab. Tadeusz Miczka – dyrektor Instytutu Nauk o Kulturze i Studiów

Interdyscyplinarnych, Uniwersytet Śląski w

Katowicach.


75

Aleksandra KUNCE

OSOBNE MYŚLENIE METROPOLII. TRANSFORMACJE

KULTUROWYCH PROJEKTÓW CENTRE DE CULTURA

CONTEMPORÀNIA DE BARCELONA

Lokalne myślenie metropolii

Przestrzeń kulturowa nie jest tylko topograficzną metaforą. Jak pisze

Ewa Rewers, może być zrozumieniem, że „komunikowanie się publiczne

zachodzi w warunkach, o których wprawdzie zawsze można rozmawiać, lecz

których rozmową zastąpić nie sposób”1 Badaczkę interesuje głównie sztuka

czy architektura, które kształtują wspólnoty komunikacyjne. Gdyby jednak

temu spostrzeżeniu nadać metafizyczny zwrot, to uwaga, że przestrzeni kultu-

rowej nie sposób zastąpić rozmową, ma fundamentalne, a nie tylko komuni-

kacyjne znaczenie. Przestrzeń zaczyna mieć odniesienie nie tylko topograficz-

ne, fizyczne, komunikacyjne, ale co najważniejsze doświadczeniowe, które

prowadzi do wspólnot nie tyle społecznych, ile kulturowych. To w kulturowej

wspólnocie wybrzmiewa etnos, specyfika miejsca, genius loci, zrozumienie

przyrody etc. Za kulturowym obliczem stoi jednak coś więcej – wspólnota

metafizyczna. Przestrzeń jest wymowniejsza niż słowo. To przesunięcie

umożliwia zadanie pytania o to, co znaczy, że dana przestrzeń kulturowa jest

specyficzna, jedyna, a może i formuje „dobre życie”.

Zrozumienie sił ludzkich i sił przyrody musi mieć odzwierciedlenie w

kulturowym krajobrazie doświadczeń. Nie ufam społecznościom, które po

macoszemu traktują rytm terytorium kulturowego i natury, unieważniając ich

specyficzny głos. Dobre przestrzenie mieszczą w sobie odrębne myślenie,

które wybrzmiewa w nas i manifestuje się na zewnątrz, gdy jesteśmy uloko-

wani w miejscu. Uderza innych swą odmiennością, ale i nas zatrważa w chwili

konfrontacji z tym, co odmienne. Myślenie to nie jest społeczne, ale metafi-

zyczne. Tożsamość kulturowa nie wspiera się bowiem na społecznych atrybu-

tach „my” i „oni”, tak jak nie wspiera się na inwentaryzacyjnym etnograficz-

1 Ewa Rewers, Miasto – twórczość. Wykłady krakowskie, Kraków 2010, s. 32.

76

nym ciągu kuchni, wierzeń i obyczajów. Zakorzeniamy się dopiero w tym, co

istotne – w rozumieniu czasoprzestrzeni; w podjęciu dystansu do siebie i in-

nych; w przywiązaniu do losu i konieczności; w podjęciu milczenia; w kon-

centracji na przypadku; w afirmacji stałości czy zmiany; w myśleniu o frag-

mencie, całości, detalu; w otwarciu na to, co nieskończone; w doświadczeniu

życia; w przywiązaniu do określonej geometrii etc.

Jednak, aby można było prawdziwie zaufać przestrzeni – temu, że nie

jest tylko doraźną konstrukcją społeczną, która wyczerpuje się w użyteczności

społecznej – trzeba czegoś więcej. Przestrzenie silne kulturowo nie wyczerpu-

ją się w demonstrowaniu swej specyfiki, ale tworzą miejsce dla wielorakich

wpływów, przyjmują odmienne praktyki codzienności, tworzą sfery dla eks-

perymentowania z miejscem, z jego wytrzymałością. Jednak nie pozwalają na

unifikację i na pochód globalizującego Nijakiego. Nie są to przestrzenie pod-

porządkowane przemarszom innych. Miejsca wyraźne nie są przechodnie. Nie

wymuszają osiedlenia innych, nie nakazują zamieszkiwania, ale wymagają

uznania wartości dla lokalnych miejsc i praktyk życia. Siła miejsca uderza nas

w jego lokalności i swobodzie z jaką się manifestuje.

Metropolię w pierwszym rzędzie wydobywa myślenie z rozmachem, a

dopiero potem samo administrowanie, które staje się rozległe, komasuje różne

sfery działań odniesionych do okolicznych miejscowości, czasem miast, naj-

częściej dzielnic. Metropolis jest przestrzenią wieloogniskowego eksperymen-

tu architektonicznego2, który odważnie przekracza ciężar dawnej przestrzeni,

jednocześnie przy tym zachowując jej koloryt. Namacalny architektoniczny

fajerwerk istnieje wespół z fajerwerkiem edukacyjnym, gospodarczym, wol-

nościowym, obyczajowym, artystycznym etc. W metropolii otwartość zastę-

puje poczucie „pierwotnej więzi”, o której rozprawiali antropolodzy3. Opo-

wieść o krwi, pochodzeniu, obyczajach, religii, języku traci na jednoznaczno-

ści, co nie znaczy, że „pakiet” tożsamościowy Clifforda Geertza4 odszedł cał-

kowicie do lamusa. Metropolis to rozmach instrumentalnego myślenia i dzia-

łania.

Myślenie z rozmachem jest ukoronowaniem rozwoju kultury miej-

2 Zob. projekty przestrzenne rozwijane w metropoliach: The Contested Metropolis. Six Cities at the Be-

ginning of the 21th Century, red. Raffaele Paloscia, Basel 2004. 3 Edward Shils, Naród, narodowość i nacjonalizm a społeczeństwo obywatelskie, przeł. K. Kwaśniewski,

„Sprawy Narodowościowe” 1996, nr 5, s. 9-30. 4 Clifford Geertz, The Interpretation of Cultures, New York 1973, pp. 261-263.

77

skiej, która istnieje jednak w sieci korelacji między miastami, miejscowo-

ściami, osadami, wsiami, terytoriami. Metropolie, jako wyraziste punkty na

mapie terytorialnego myślenia, promują nośne idee, wzmacniając je w powtó-

rzeniach i zachęcając do mutacji myśli i praktyk kulturowych. Na to „rozcho-

dzenie się” mody, tendencje kulturalne, wzorce zachowań wskazuje Roberto

Salvadori5. Z jednej strony metropolia promieniuje na to, co okoliczne, ale z

drugiej strony nie byłoby metropolii bez wzmacniającego kontekstu, który

koryguje myślenie metropolii. Powściąga jej sztuczność i nadmierne ekspe-

rymentatorstwo centrum. Interesuje mnie to, że metropolia istnieje „osobno” i

„razem” z innymi. I dopiero z właściwej proporcji między „osobno” i „razem”

wynika specyfika miejsca.

Pewnie dałoby się metropolię scharakteryzować jako związek mniej-

szych organizmów. To wciąż nośna metafora dla architektów i strategów

miejskich, którzy w połączeniu materiałów naturalnych z tkanką miasta widzą

szansę na ożywienie przestrzeni, jak pokazują idee spiętrzone na platformie

„The Pop-Up City”, prezentującej koncepty i strategie kształtujące przyszłość

miast. Dzięki nowym technologiom i architekturze czerpiącej z natury miasto

staje się dosłownie „miastem żyjącym”, jak to jest w projektach Rachela Arm-

stronga, który współpracuje z architektami i naukowcami, by wykorzystać

materiały budowlane, które posiadają właściwości systemów żywych i mogą

stymulować „wzrost" architektury6. Armstrong ma nadzieję zbudować zrów-

noważone miasta przy „podłączaniu” ich do natury – i tak rafa wapienna ma

uratować Wenecję przed zatonięciem i zaszczepić myślenie ekologiczne.

Jednak metafora organiczna nie jest priorytetowa do opisania antropo-

logicznego wymiaru miejsca. Metropolia to nie organizm, za którym stoi wia-

ra w XVIII czy XIX byt utrzymywany pracą organów, które tworzą całościo-

wy egzemplarz życia społecznego. Metropolia to nie organizacja. Metropolia

żyje, ale gdyby była biologicznie rozumianym żywym organizmem, transpo-

nowanym na grunt społeczny, to trudno byłoby zauważyć jej szczątkowe ży-

cie. Jeszcze trudniej byłoby podjąć jej nieuładzone i nieskoordynowane do-

świadczenia, które nie są wprost namacalne i wymykają się przedmiotowej

obserwacji. I chociaż opowieść o sercu miasta, tkankach, powłokach, arte-

5 Roberto Salvadori, Miasto mieszczańskie, przeł. Halina Kralowa, „Architektura” 2005 nr 2. 6 Joëlle Payet, Architecture That Grows And Repairs Itself, “The Pop-Up City” 2011, May 24,

http://www.popucity.net/2011/05/architecture-that-grows-and-repairs-itself/ [data wyświetlenia 2.11.2012].

78

riach, płucach jest zadomowiona w naszej przestrzeni publicznej, tak jak i

wskazywanie na przystosowanie do środowiska, to jednak rozumiem metropo-

lię w oddaleniu od ewolucyjnej myśli Herberta Spencera7. Sądzę, że mit do-

skonałej kooperacji cząstek powinniśmy raczej marginalizować w myśleniu.

Trudno się też zgodzić, że metropolia to system. Pojęcie systemu za-

dowala poznawczo tylko teoretyków pracujących z modelowymi wyobraże-

niami świata myśli i czynów. Nie podzielam fascynacji Ludwiga von Berta-

lanffy’ego możliwościami ogólnej teorii systemów8, bowiem trudno uwierzyć

w jej „dotykalność” świata, a jeszcze trudniej znaleźć zasadność dla tworzenia

ujednolicającej płaszczyzny myślenia. Niezależnie od tego czy system ma

odniesienie biologiczne, cybernetyczne czy ekonomiczne, staje się zbyt łatwą

praktyką intelektualną odkrywającą prawa rządzące całościowymi układami

złożonymi. Dzieje się tak ze względu na ruch myśli uogólniającej, totalizują-

cej i uproszczającej. Ogólność i jedność myślenia o świecie przyrody, społe-

czeństwa, układów sztucznych każe mi w oddaleniu formułować myślenie o

metropolii. Jakkolwiek zastosowanie narracji systemowej znalazło oddźwięk

w socjologii Talcotta Parsona czy Niklasa Luhmanna, to jednak doświadcze-

nie miejsca chcę sytuować w oddaleniu od inżynierów społecznych. Zawsze

było mi to obce, bo zawodzi przy teorii, która wciąż chce zachować zmysło-

wość, być niejako „sensorium teoretycznym”, by w sobie pomieścić kruchość

doświadczeń. System jest bezużyteczny w opisach doświadczeń czy punktów,

w których uchwytny jest człowiek, tak jak okazuje się mało pomocny w tro-

pieniu gęstości miejsc. Chociaż żal jest się z nim rozstawać, bo jest tak łatwy

w zastosowaniu, w procedurach weryfikacji czy falsyfikacji, no i efektowny w

narracji, którą uspójnia i czyni jednoznaczną.

Metropolia to nie prosta maszyna z duchem celowości i wyspecjali-

zowanych jednostek, chociaż słownik maszynowy nieustannie produkuje no-

we metafory, zaspakajające nasze potrzeby innowacji. To nie tylko nawoły-

wanie do stworzenia rozśpiewanej maszyny miasta9. Odnosi się to zarówno do

słownika w wersji XVII-wiecznej, jak i współczesnej formuły maszynerii,

która może mieć kilka odsłon. Może odnosić się do sieci konsumpcji, proce-

sów rynkowych, maszynerii władzy lokalnej, procesów globalizacyjnych,

7 Zob. Herbert Spencer, The Principles of Sociology, Charleston 2009. 8 Ludwig von Bertalanffy, Ogólna teoria systemów. Podstawy, rozwój, zastosowania, przeł. E. Woydyłło-

Woźniak, Warszawa 1984. 9 T. Peiper, Rano, w: Tenże, Pisma wybrane, oprac. S. Jaworski, Warszawa 1979, s. 169.

79

regulacji społecznych, polityk miejskich, maszyny ideologicznej. Na problem

maszynerii wskazuje Kevin R. Cox, który - nawiązując do myśli Harveya

Molotcha z 1976 roku - ponownie stara się analizować w roku 1999 tę maszy-

nerię praktycznych terytorialnych ideologii miejskich, które jednoczą zjawiska

lokalnego poziomu i marginalizują wewnętrzne podziały rasowe, etniczne czy

różnice społeczne. Stara się też pojąć maszynerię ideologii lokalnej wspólno-

ty, która wiąże się z przeświadczeniami, dzięki którym systemowo celebruje-

my lokalność wspólnoty w formule „we feeling”, wytwarzając lokalne poczu-

cie tożsamości zbiorowej10

. Nacisk na maszynerię może wydobyć miasto jako

maszynę rozrywki, jak w koncepcie Terry’ego Nicholsa Clarka, który pokazu-

je, że dawne sposoby myślenia o lokalności są zbyt proste, gdyż teraz pytając

o lokalizację siebie samych w mieście, pytamy jednocześnie „blisko czego?”,

mając na myśli miejsca rozrywki, konsumpcji, miejskich udogodnień11

. Mia-

sto staje się maszyną biznesu rozrywki, turystów, konsumentów, rezydentów,

liderów, biznesmenów, urzędników – programujących wygodne kolektywne

życie.

Myślenie o mieście jako maszynie może też dotyczyć usieciowionej

przestrzeni, gdzie skomunikowanie terytorialnych połączeń produkuje więzi

miasta. Może być wreszcie maszyną polityczną czy finansową. W każdym

wypadku chodzi o wydobycie automatycznie odtwarzanej, powtarzanej proce-

dury, dzięki której miasto trwa. Tak pojęte miasto okazuje się demonstracyj-

nie stechnicyzowanym, informatycznym, cybernetycznym monstrum. Dzisiej-

sze nurty myślenia o mieście, a dalej o metropoliach eksplorują aspekty uma-

szynowienia, ale to już wyraźniej dryfuje w stronę sieci, cybernetycznych

przestrzeni, wirtualnego miasta, które łączy elektroniczne przestrzenie i dawną

tkankę miasta. I chociaż zabieg ten jest efektownym wizerunkiem miasta, bo

jest widoczny, przetwarzany w projektach artystycznych czy komunikacyj-

nych, to jednak nie sieciowość czy cybernetyczność są jedynymi punktami

ciężkości miasta. Metropolie mają wiele tych punktów ciężkości, ale też wiele

punktów zagęszczenia czasoprzestrzeni (bo miasto to nie tylko przestrzeń)

Jednak te punkty prawdziwego ciążenia, uplasowane są po stronie tego, co jest

lokalnym doświadczeniem miasta.

10 Kevin R. Cox, Ideology and the Growth Coalition, w: The Urban Growth Machine: Critical Perspectives

Two Decades Later, red. Andrew E.G. Jonas, David Wilson, New York 1999, s. 21-22. 11 Terry Nichols Clark, Introduction: Talking Entertainment Seriously, w: The City As an Entertainment

Machine. Research in Urban Policy, red. Terry Nichols Clark, Oxford 2004, vol. 9, s.1-18.

80

Metropolitarny rys to polityka uznania nie tyle jedności, ale niezależ-

ności współtworzących ją brył, figur, punktów. Z ducha niezależności tej

dziwnej geometrii powstaje metropolia, która nigdy nie jest monolitem fizycz-

nym czy duchowym. Badając geometrię przestrzeni, w przypadku metropolii

odsłaniają się rozmaite geometrie. Wyodrębniając nieliniowość czy liniowość

metropolii, akcentując przestrzenność czy płaszczyznowość, wyliczając przy-

wiązanie do brył czy figur, nie możemy zapomnieć o jednym – o roli punktów

czasoprzestrzeni jako indywidualnych doświadczeniach mieszkańców w obli-

czu losu i siły kulturowej terytorium. Metropolia się na nich wspiera.

Metropolia jest wzmocnieniem osady miejskiej w jej głównym rysie,

o którym pisał Richard Sennett, w tworzeniu przestrzeni spotkań obcych sobie

osób12

. Metropolitarność gloryfikuje odstępy międzyludzkie i programową

ufność dla dziwności. Rozluźnia więzi, czyni z uprzejmości i obojętności re-

guły społecznych gier. Nie znaczy to jednak, że staje się tylko produktem

społecznym, bowiem silne metropolie skrywają to ciążenie terytorium kultu-

rowego. I o tej lokalnej wyrazistości nie można zapominać.

Metropolia musi zajmować pokaźną przestrzeń, bo jej siłą jest po-

wierzchnia, to prawdziwa potęga namacalna w terytorialnych granicach. Nie

można osłabiać w interpretacji tej władzy terytorialnej, gdyż bez poczucia

ugruntowania i osadzenia na ziemi i w ziemi, bez tej rozległości nie zaistnia-

łaby rozległość myśli i właściwa dla metropolii nonszalancja działań. Kiedy

się panuje nad wielkim terytorium, to rządy kulturowe takiego bytu nobilitują

różnice składowych obszarów, a co najważniejsze rozmazują granice i doce-

niają detal, ornament, stygmat odrębności doświadczeń. Rozmach myśli nobi-

lituje kruche punkty doświadczeń i indywidualnych związków z metropolią.

Metropolia nobilituje lokalne trakty.

Metropolia jest projektem społecznym, i głębiej – projektem kulturo-

wym, który wypracowuje sposób radzenia sobie z różnicami. Przed bramami

ponowoczesnych metropolii, które już stały się rozmyte, transparentne, prze-

nikające w wewnętrzną przestrzeń miasta, zawsze gromadzą się obcy. Na

takie napięcie w relacji gospodarzy i obcych wskazuje Michael Alexander13

.

12 Richard Sennett, The Fall of Public Man: On the Social Psychology of Capitalism, New York 1978, s.

39. 13 Michael Alexander, Host-Strangers Relation In Theory and Practice, w: Michael Alexander, Cities and

Labour Immigration: Comparing Policy Responses In Amsterdam, Paris, Rome and Tel Aviv (Research In Migration and Ethnic Relations), Hampshire 2007, s. 25-36.

81

Można byłoby wyprowadzić wniosek, że metropolia jest dziwnym konceptem,

wypracowującym siebie z obcymi u bram i wewnątrz siebie. Musi chorować

na rozdźwięk między polityką otwarcia, również liberalnego i estetycznego, a

praktykami wykluczenia i asymilacji. Jak słusznie zauważa Rewers, metropo-

lia może zmierzać do tego, by stać się z „kosmopolitycznej zbieraniny” czymś

więcej – „transcendującą konstytutywne różnice kulturą miejską”14

. Może

jednak też różnice kulturowe unieważniać, wyciszać i sprowadzać do ceremo-

nialnego obnoszenia w przestrzeni publicznej tylko nieistotnych różnic. Mnie

jednak interesuje inny moment życia metropolii – etnicyzacja przestrzeni,

która wzmacnia różnice własne i różnice „przybyszów”, co koresponduje ze

zjawiskiem zauważonym przez Rewers „powtórnej etnicyzacji kultury euro-

pejskiej”, w której „przybysze, jak i gospodarze wycofują się do tego, co zna-

ne”15

. W humanistyce widziane jest to jako zagrożenie w kontekście dominu-

jącego mitu wykorzenienia, który jest rozwijany przez literaturę lękającą się

powrotu do państw narodowych. Idea państwa narodowego zostaje odniesiona

do zdławienia autonomicznych wspólnot i lokalnych dialektów, czego obawia

się Zygmunt Bauman16

. Jednak nadużyciem jest wiązanie zakorzenienia i

etnicyzacji z monolitem czystego narodu. Nie należy tego procesu sytuować

jedynie w poczuciu zagrożenia powrotem tego, co narodowe. Nie o naród tu

idzie, ale o lokalność. To raczej nadzieja, na etniczne, a zatem prawdziwe

oblicze miejsca, które może być dobrą, domową i wspólnotową przestrzenią, o

ile nie stanie się obszarem dyktatury kulturowej. Zdecydowanie bardziej nale-

ży ufać przywiązaniu do różnic kulturowych miejsca niż kosmopolityzmowi J.

Nicholasa Entrikina, związanego jedynie z projektem edukacyjnym przekra-

czania własnego miejsca i czasu w imię czegoś nie do końca znanego i rozu-

mianego17

. Rewers zastanawiała się nad tym, co sprzyja kosmopolitycznemu

miejscu, czy hybrydyzacja i transgresja, a może miksowanie, czy raczej otwie-

ranie granic i transnarodowe standardy18

. To kluczowy problem. Sądzę, że

patrząc z perspektywy miejsca i lokalności, to upragnione otwarcie granic

może zapewnić tylko silne miejsce, to jest miejsce zakorzenione i wyraźne na

14 Ewa Rewers, Miasto – twórczość…, s. 29. 15 Tamże, s. 37. 16 Zygmunt Bauman, Płynna nowoczesność, przeł. T. Kunz, Kraków 2006. 17 J. Nicholas Entrikin, Political Community, Identity, and Cosmopolitan Place, w: Europe without Bor-

ders. Remapping Territory, Citizenship, and Identity in a Transnational Age, Mabel Berezin, Martin

Schain (red.), Baltimore, London 2003. 18 Ewa Rewers, Miasto – twórczość…, s. 42.

82

mapie okolicznych wspólnot, a jednak gościnne, bowiem w nim wybrzmiewa

to, co „przybyłe”, co jest zmienną kulturą przybyszów. Obcość zostaje wydo-

byta przez lokalną kulturę, o ile ta otwarcie w tym wydobyciu jej pomaga.

I w tym kontekście widzę problem lokalności i metropolii. Metropolia

lokalna to przestrzeń, która wciąż wydobywa lokalność wspólnoty, silniejszej

niż doraźne i głośne zdarzenia społeczne czy widoczne zmiany cywilizacyjne.

Lokalność jest obecna w doświadczeniach jednostek, które realizują siebie we

wspólnocie i czynią to w poczuciu zakorzenienia przez miejsce. Barcelona by-

łaby taką dobrą, lokalną metropolią. Wydobywa ją Katalonia. Bez silnego re-

gionalizmu nie byłoby domu, w którym dopiero metropolia jest w stanie od-

słonić zakorzenienie. Odejść należy od mniemań o pierwszorzędnej roli wyko-

rzenienia i obecności tolerancyjnego projektu społecznego, ufundowanego na

zlepku odmiennych poglądów i praktyk życia. Prawdą jest, że dochodzą one

do głosu w metropoliach ze względu na rozmach myślenia i otwartość prze-

strzeni gościnnej. Nie są jednak pierwszorzędne. Dom buduje się siłą teryto-

rium i, jakkolwiek patetycznie to zabrzmi, namiętnością myślenia o lokalnym

ułożeniu człowieka. To zorientowanie człowieka nie prowadzi do zamykania

lokalnych światów, ale do współtworzenia pewnościowej przestrzeni, w której

jest i niekwestionowana duma z własnej tożsamości i imperatyw wyprowa-

dzania jej we wszystkich kierunkach: w stronę nieskończonego, w stronę in-

nego, w stronę niemożliwego, w stronę niezrozumiałego, w stronę dziwnego.

Lokalność zatem wyprowadza miasto do sąsiednich sfer, które ją w jakieś

mierze współtworzą. Nadużyciem byłoby jednak stwierdzenie, że wyprowa-

dza poza siebie. Bycie „u siebie” nie jest utracone. Metropolia lokalna nie

zamyka obcych, nie przytłacza różnicy, ale ją wzmacnia i pokazuje siłę miej-

sca. Wymusza poczucie, że jesteśmy poddanymi miejsca, które nas przekra-

cza. Szanować obcych to uznać, że „moje” jest silne, a różnice obcych przy-

byszów mają podobnie mocny fundament. Szanujemy różnice, a zatem nie

rozprawiamy o miałkiej i nijakiej równości, bo miejsce jest „jakieś”, jest „mo-

je” A to, co „moje” jest spojone imperatywem gościnności, ale i chronienia

siebie i własnych wyobrażeń człowieka, wspólnoty i terytorium. Lokalność

metropolii byłaby alternatywą dla metropolii jako supermarketu społecznego.

Dla lokalnych terytoriów różnice są istotne i nie są łagodzone w dyskursie

politycznej poprawności.

Chciałabym podzielać pogląd Rewers, że to imigranci stanowią

83

„awangardę i laboratorium społeczeństwa postnarodowego”19

. Rozumiem, że

mogą być ożywczym elementem, który powściąga rozrost swojskości jako

domu – twierdzy, która jest szczelnie zamknięta przed obcymi. Nie sądzę

jednak, aby byli siłą sprawczą, bo właściwym podmiotem kulturowym jest

miejsce. To ono wybrzmiewa w myśleniu, w otwarciu na innych, w podejściu

do czasu, w rozumieniu konieczności i losu, w podjęciu przyrody. Przybysze

dopełniają projekt miejsca, jeśli stają się jego poddanymi – w dobrym rozu-

mieniu służby i pokory, świadomego bycia w miejscu jako bycia na miejscu.

Źle się staje, gdy kwestionują zasady wspólnoty i unieważniają wymowę

miejsca.

Prawdą jest, że potrzebny jest nam język praw wspólnotowych, które

wyznaczają przynależność do wspólnoty na przykład europejskiej, jednak nie

należy go traktować jako projektu unieważnienia różnic lokalnych. Ilekroć

myślę o koncepcie Habermasa „europejskiego patriotyzmu konstytucyjne-

go”20

, wiem, że mam do czynienia jedynie z etnograficzną zdobyczą Europy –

pomysłem wiązania wspólnot w imię wspólnoty rozumiejącej emancypacyjne

projekty oświeceniowe. Ponadnarodowe ruchy społeczne i troska o prawa

człowieka są kulturową zdobyczą, zwykłym partykularnym gestem, który

staje się przedmiotem pożądania przybyszów, ale i przedmiotem ich agresji.

Uniwersalizm w europejskim spojrzeniu jest lokalną wartością, która może

innych wabić i może być przedmiotem dumy wspólnoty. Pozostaje rozsądne

trwanie przy własnej przestrzeni, która otwarta jest na to, co przychodzi, ale

jednocześnie pilnuje zachowania własnej wyrazistości w repertuarze lokal-

nych wartości i nawyków mentalnych. Jest to gwarantem wyrazistości miejsca

i tego, że nie żyjemy w konstruktach prawno-administracyjnych.

Lokalność Barcelony w projektach kulturowych

– Niemal wszystko, co spotkało mnie w życiu dobrego, znalazłem w

tym miejscu – powiedziałem nagle. – Nie chcę się z nim żegnać.

Zafón Carlos Ruiz, Gra Anioła, przeł. Katarzyna Okrasko,

Carlos Marrodan Casas

19 Ewa Rewers, Miasto – twórczość.., s. 46. 20 Jürgen Habermas, Citizenship and National Identity: Some Reflections on the Future of Europe, „Praxis

International” 1992, nr 12.

84

Zapuściliśmy się w uliczki dzielnicy Raval, przechodząc pod arkadą

rysującą się niczym sklepienie wzniesione z niebieskiej mgły. Sze-

dłem z ojcem wąskim zaułkiem […]. Uśmiechnął się i puścił do mnie

oko. – Danielu, witamy na Cmentarzu Zapomnianych Książek.

Carlos Ruiz Zafón, Cień wiatru, przeł. Beata Fabjańska- Potapczuk,

Marrodán Casas Carlos

Rozległe arterie Barcelony skrywają podejrzane zaułki i urokliwe

sklepy. Słyszalny jest tu głos Eduarda Mendozy, który w Mieście cudów od-

malował Barcelonę przełomu XIX i XX wieku z jej prowincjonalizmem, za-

kazanymi rewirami, domami publicznymi, salonami gier, szemranymi intere-

sami, karierami hochsztaplerów, dla której wystawy światowe w latach 1888 i

1929 są impulsem do przeobrażeń metropolitarnych i nowoczesnego rozwo-

ju21

. Namacalna jest tu tajemnica z powieści Carlosa Ruiza Zafóna, w której

obraz Barcelony z lat 20., jak i drugiej połowy XX wieku, odsłania prze-

strzenny i symboliczny mrok22

. Zarówno w Cieniu wiatru, jak i w Grze anioła

dokumentowane są dzielnice Barri Gótic, Port Vell i Raval. Barcelona to do-

świadczane miejsca. Cmentarz zapominanych książek, na który chłopiec zo-

staje zaprowadzony przez ojca, by wybrać jedyną książkę swego życia, jak w

Cieniu wiatru, buduje doznanie niesamowitego w Barcelonie. Wciąż do-

świadczany jest tu duch dawnej prowincjonalnej metropolii, która dopiero w

latach 80. XX wieku weszła na drogę gwałtownych przeobrażeń, stając się

metropolią światową. Jest i wielkość przeszłości z Katedry w Barcelonie Ilde-

fonsa Falconesa de Sierry, w której pamięć zakorzeniona jest w XIV wieku w

Księstwie Katalonii, w stolicy Barcelonie, wokół katedry Santa Maria del

Mar23

. Jak to nawarstwienie czasu jest słyszalne „tu i teraz” w Barcelonie?

Czy przekłada się na poczucie lokalności?

Stara i podejrzana dzielnica El Raval w Barcelonie jest miejscem

trudnym społecznościowo. To przestrzeń wymieszana etnicznie, sporo tu imi-

grantów. Jest to dziwne życie miejsca, w którym są enklawy arabskie, nowe

rewiry azjatyckie, wciąż obecne rytmy drobnomieszczańskiej społeczności

katalońskiej. Małe restauracje, sklepiki mięsne i cukiernie sąsiadują z hotela-

21 Eduardo Mendoza, Miasto cudów, przeł. Anna Sawicka, Kraków 2010. 22 Carlos Ruiz Zafón, Gra anioła, przeł. Katarzyna Okrasko, Carlos Marrodan Casas, Warszawa 2008;

Tenże, Cień wiatru, Fabjańska-Potapczuk Beata, Marrodán Casas Carlos, Warszawa 2005. 23 Ildefonso Falcones de Sierra, La catedral del mar, 2006.

85

mi, apartamentowcami, reprezentacyjnymi kamienicami w pobliżu głównych

traktów Avinguda del Prallel, Ronda de Sant Pau czy Ronda de Sant Antoni.

Obecne jest tu symptomatyczne wymieszanie historycznego ciążenia, które

przydało dzielnicy obraz ciekawy, dynamiczny i podejrzany – jako dzielnicy

prostytutek. Zarazem jest jednak to ciążenie nowego procesu, wielkiej fali

imigracji, która naturalnie została wchłonięta przez podejrzane obszary. Róż-

nica etniczna jest tu manifestowana i jest problemem. W sercu El Raval znaj-

duje się Centre de Cultura Contemporània de Barcelona CCCB. Projekty tego

centrum nie są kulturowo obojętnymi prezentacjami. Arogancją poznawczą i

moralną byłoby estetyzowanie rzeczy i rozwijanie sztuki dla sztuki. Ekspery-

mentowanie w sztuce ma sens, o ile przekłada się na eksperymentowanie z

myślą, która zmienia świat i przeobraża ludzkie więzi czy obraz przestrzeni.

CCCB to miejsce zaangażowania antropologicznego w opowieść o czasoprze-

strzeni, która nieustannie się zmienia, ale zarazem jest wciąż odziedziczoną

przestrzenią.

Jeden z projektów CCCB pt. Barcelona – València – Palma/Barcelo-

na – Valencia – Palma. Una història de confluències i divergèncie/Una histo-

ria de confluencias y divergencias24

, stał się taką manifestacją zaangażowania

w myślenie o czasoprzestrzeni bliskiej i sąsiedzkiej. CCCB i Departament

Kultury i Mediów Katalonii wspólnie podjęły trud przemyślenia miast i regio-

nu. Trzy katalońskie śródziemnomorskie miasta zostały splecione historią

zbiegów i rozchodzących się dróg rozwoju. Pojawiła się tu opowieść o zmia-

nach, które zachodzą w sferze cywilizacyjnej, gospodarczej, przyrodniczej.

Kuratorzy wystawy: Ignasi Aballí, Melcior Comes i Vicent Sanchis wskazali

na historię lokalności, wspólnotę języka, doświadczenia turystyczne, procesy

urbanizacyjne i migracyjne, podobieństwo rozwiązań architektonicznych i

praktyk życia. Współczesne oblicze miast zostało ukazane z uwagi na prze-

strzeń miasta i krajobraz, który został tu dokumentowany w różnych odsło-

nach. Poszczególne sektory wystawy ukazują miasto przyszłości, transforma-

cje językowe, miasto jako spektakl, miasto w swej brzydocie: demoralizacji i

turyzmie, miasto hedonistyczne i miasto średniowieczne.

24 Wystawa miała miejsce od 25 maja do 12 września 2010 roku. Katalog z wystawy: Barcelona - València

- Palma / Barcelona - Valencia – Palma. Una història de confluències i divergències / Una historia de

confluencias y divergencias, CCCB i Direcció de Comunicació de la Diputació de Barcelona (català / castellano), Barcelona 2010, p. 184.

86

© Fernando Val. Indeks Studio Photography, 2010

© Fernando Val. Indeks Studio Photography, 2010

Wystawa: Barcelona - València - Palma/Barcelona - Valencia – Palma. Una història

de confluències i divergències/Una historia de confluencias y divergencias, curators:

Ignasi Aballí, Melcior Comes, Vicent Sanchis Llàcer, CCCB and Direcció de Comu-

nicació de la Diputació de Barcelona, 25 25.05-12.09. 2010 (catalog)

Przyszłość została tu umiejscowiona w roku 2085 i zaprojektowana

według przewidywanych zmian adaptacyjnych do zmian środowiskowych,

klimatycznych i cywilizacyjnych. Stąd twórców interesuje kulturowa zmiana,

która dokona się wraz ze zmianą linii wybrzeża i procesem dostosowania się

miasta do siły morza i jego możliwej ingerencji w ląd. Jednak futurologiczne

rozważania obejmują nie tylko przyrodę, ale i środki transportu, architekturę,

style życie. Jednak, co ważne, ta wizja przyszłości jest budowana na funda-

87

mencie troski o locus. Morze, tkanka urbanistyczna nie przesłaniają wydoby-

cia lokalności. To ważny trop. Lokalność nie jest bowiem rezerwatem pamięci

i niewolą odtwarzania, ale jest impulsem do przemyślenia przyszłych prze-

obrażeń. Patrzy poza siebie.

Może jedynie z wnętrza lokalności jesteśmy w stanie spojrzeć poza li-

nię widnokręgu?

Wspólny język zapewnia doświadczenie wspólnoty w praktykach

komunikacyjnych. Barcelona, Valencia i Palma są określone przez język kata-

loński, to wspólnota od XIII wieku. Bez względu na problemy polityczne i

administracyjne, a potem imigracyjne, kataloński wciąż jest znakową siłą

terytorium. Jednak twórcy zajmują się też jego zagrożeniami i zmianami, któ-

re będą tworzyły w przyszłości odmienne mapy językowe. Zwracają uwagę na

obecność języka hiszpańskiego i jego ciążącą dawną dominację polityczną i

administracyjną monolitycznej Hiszpanii. Twórcy wystawy pokazują jednak

przyszłe losy katalońskiego, hiszpańskiego, zespolone ze współistnieniem

ludności katalońskiej i kastylijskiej. Co ważne jednak, pojawia się dokumen-

tacja innych języków, którymi brzemienne są już dziś miasta, zwłaszcza Bar-

celona: tamazight, urdu, chiński. Prognoza dla lokalności jest ciekawa: kata-

loński i kastylijski coraz bardziej będą przemieszane z innymi językami imi-

grantów. Jednak nie chodzi tu o proroctwo zaniku języka, ale o wskazanie na

sąsiedztwo językowe, które współtworzy lokalność. Gdyby jednak spojrzeć

kulturowo na prognozy CCCB, wydaje się, że język kataloński nie stanie się

jedynie atrakcyjnym znakiem przestrzeni, a stanie się przedmiotem pożądania

różnych grup społecznych w Katalonii. Zatem, współistniejąc po sąsiedzku z

innymi językami, zostanie uprzywilejowany jako wyznacznik tożsamościowy

i autonomiczny.

Trzy miasta zostały ujęte też w perspektywie spektaklu, bo to widowi-

skowość wydarzeń artystycznych, sportowych, gospodarczych powoduje, że

zapewniony jest obraz „miasta-atrakcji”, co przekłada się na rozwój ekono-

miczny i zainteresowanie odwiedzających. Problemem staje się wypośrodko-

wanie między potencjałem widowiskowym miasta a ochroną jego specyficz-

nego kształtu chroniącego lokalność. Twórcy zarysowali problemy, zobrazo-

wali spektakularne akcje, ale w interpretacji można by pójść jeszcze dalej. Po

fazie euforii, co ma znaczenie zwłaszcza dla metropolii narażonej na nadmier-

ny dynamizm, przychodzi moment zatrwożenia łatwością pojawiających się

88

eventów, które nie budują więzi kulturowych i nie wzmacniają krajobrazu

lokalnego. Eventy jedynie potęgują szybko ulatniające się doświadczenie he-

cy. Miasto jako heca to drugi biegun doświadczeń. Pierwszym jest metropolia

chroniąca lokalność i marginalizująca dynamikę eventów.

Kolejnym sektorem, w którym ujęte zostały trzy miasta, jest brzydota

miejska w planowaniu, a zwłaszcza w rewirach turystycznych. To problem

rozplanowania mieszkalnych dystryktów, rewitalizacji części „starego mia-

sta”, konstruowania miasta handlowego i miasta dla turystów. Zaprezentowa-

na przez twórców kolekcja pamiątek jest tu ważnym znakiem. Miasto staje się

rozpoznawalne i nośne w komunikacji jako sztafaż rekwizytów z miejsca:

wachlarzy, figurek, kapeluszy, instrumentów, atrap ludowych rzeczy, repro-

dukcji, maskotek etc. Degradacja estetyczna i antropologiczna polega tu na

wytwarzaniu zasłony ikonicznej miejsca. Pojawia się ona „zamiast” doświad-

czeń rytmu życia i praktyk wspólnoty. Tkanka życia jest zaś skrywana za za-

słoną pamiątek. Dobra lokalność każe jednak inaczej pomyśleć. Można tak

formować szlak pamiątek, aby fragmentarycznie sytuować go obok rytmów

życia i zachowań lokalnych wspólnot. Po to, by ich nie zdominować.

Barcelona, Palma i Valencia w innej odsłonie jawią się jako miasta

hedonistyczne. Są miastami śródziemnomorskimi, a bliskość morza i przyja-

zny klimat są powodem dla rozwijanych przestrzeni spędzania tzw. wolnego

czasu i organizacji masowej turystyki. Istotne jest tu kulturowe zakorzenienie,

gdzie dla życia społecznego ważna jest przestrzeń ulicy, placu, bo tam odby-

wa się komunikacja. Historyczność zagospodarowania przestrzeni jest w sta-

nie wydobyć lokalność miejsca. To stałe szlaki obecności na placach i skwe-

rach, wreszcie to stałe zwyczaje spędzania czasu w miejscu, cementują wspól-

noty. Nawet, jeśli w przestrzeń wdzierają się szlaki turystyki masowej, to nie

niszczą one wszystkiego. Niewzruszenie trwa powaga chwili, stałość spędza-

nia sjesty, upór w pielęgnowaniu niespiesznej obecności w miejscu, swoboda

bycia u siebie. Lokalność, która sytuuje się mimo turyzmu, a nie przeciw nie-

mu, to dobre rozwiązanie dla metropolii. I taka jest Barcelona.

Wreszcie to sektor średniowiecznego miasta. Trzy porównywane mia-

sta mają ten kościec historyczny. Istotne jest, by nie stał się on jedynie celem

wędrówek turystycznych i ostentacyjnym brakiem życia społecznego. Troska

miasta powinna być ukierunkowana na to, by historyczne części miasta wciąż

były ożywiane przez stałe trasy mieszkańców, przez stałe nawyki zachowań,

89

by były zasiedziałe. Trudno jest jednak utrzymać normalność i codzienność

tych miejsc.

Projekt CCCB dokumentuje przestrzeń Katalonii i jednocześnie ją

przetwarza, rozbudzając społeczne myślenie wokół swojego miejsca. Wzmaga

to odpowiedzialność za kształt architektury i praktyk życia. Uwrażliwia na

sąsiedztwo i tworzenie nienachalnych i plakatowych relacji z imigrantami. Co

ważne, pokornie dokumentuje lokalność. Dlatego Barcelona została pomyśla-

na jako zadanie lokalne. Podobne przedsięwzięcia uzmysławiają, że metropo-

lia nie jest tylko administracyjną i ikoniczną wspólnotą, widoczną z uwagi na

znakową przestrzeń, zabytki, sprawną organizację i rozmach eventów. W

przypadku Barcelony to przede wszystkim metropolia wydobyta przez kata-

lońskie myślenie. Jest ono fundamentem życia i odpowiada za sukcesy i po-

rażki tej czasoprzestrzeni. Jednak katalońskości nie da się usunąć z oblicza

miasta. Koresponduje ona z katedrą, morzem, portem, skwerem, parkiem,

ulicą i aleją, kamienicą, targiem, urzędem, barem, etosem pracy, wpływami

francuskimi, odrębnością regionu.

Podobnie wydobyto metropolię w lokalności we wcześniejszym pro-

jekcie CCCB pt. Local, local! La ciutat que ve / La ciudad que viene25

. Kura-

tor wystawy Francesc Muñoz z okazji 30-lecia powrotu demokratycznych rzą-

dów stworzył projekt dokumentujący zmiany obywatelskie, estetyczne, tech-

nologiczne, administracyjne, ludnościowe, które zaszły wraz z rozerwaniem

monolitu państwowego i upadkiem rządów gen. Franco. Demokracja pocią-

gnęła rozrost ambicji autonomicznych i rozwój świadomości regionalnej ze-

spolonej z metropolitarnym duchem. Przeobrażenia od miasta do metropolii,

przeobrażenia samej lokalności są tu ciekawym tłem do opowieści o zmianach

w przestrzeni. Barcelona wraz z okolicznymi miastami została sportretowana

obrazem i słowem w obszarach: form, które przybiera metropolia; społeczno-

ści informacji i nowych wyobrażeń, które pojawiają się w świecie otwartej

komunikacji; nowych form koegzystencji, które miejska przestrzeń musi wy-

pracować.

25 Wystawa CCCB i Direcció de Comunicació de la Diputació de Barcelona: Local, local! La ciutat que ve /

La ciudad que viene; kurator wystawy: Francesc Muñoz; w okresie od 22.02 do 2.05 2010 roku; katalog:

Local, local! La ciutat que ve / La ciudad que viene (català /castellani), CCCB i Direcció de Comunica-ció de la Diputació de Barcelona, Barcelona 2010, p. 152.

90

Wystawa: Local, local! La ciutat que ve / La ciudad que viene, CCCB and Direcció

de Comunicació de la Diputació de Barcelona, 22.02 do 2.05 2010, curator: Francesc

Muñoz (katalog).

Wprowadzenie do katalogu autorstwa Josepa Ramonedy26

odsłania problemy

Barcelony i miast na przestrzeni lat 80., 90. i pierwszej dekady XXI wieku.

Pierwszy problem to demograficzny wzrost – tu zwłaszcza trudna do oswoje-

nia przez miasta jest długość życia ludzkiego – o ile w XIX wieku w Hiszpa-

nii wynosiła ona 36-37 lat, to już w wieku XX ok. 80 lat; ponadto wzrost po-

pulacji ludzkiej w skali planetarnej w XX wieku z 1.6 mld do 7.7 mld. Co

ważne dla Ramonedy, to fakt, że koresponduje to z masakrami politycznymi i

ludobójstwem XX wieku, rozwojem miast i życiem w silnie zurbanizowanym

wieku, gdzie, jak wskazuje Ramoneda za Baumanem, miasto mieści w sobie

kluczowe światowe problemy i jest miejscem konfliktu społecznego i poli-

tycznego27

. Problemem staje się relacja między miejskością a duchem civitas,

a także efekty globalizacyjne, które wdzierają się w miasto. Istotne z punktu

widzenia lokalności są zaznaczone, chociaż naskórkowo podjęte, problemy

etnosu i kosmopolityzmu miast, co wiąże się z przeformułowaniem lokalno-

ści. Z uwagi na miejsce należy przemyśleć przyszłość miast w zakresie koeg-

zystencji z obcymi, z utrzymaniem istoty miejskości. Groźbą jest to, że miasto

26 Local, local! La ciutat que ve / La ciudad que viene, CCCB i Direcció de Comunicació de la Diputació de

Barcelona (català / castellano), Barcelona 2010, p. 152. 27 Josep Ramoneda, Prolog, w: Local, local! La ciutat que ve / La ciudad que viene, CCCB i Direcció de

Comunicació de la Diputació de Barcelona (català / castellano), Barcelona 2010.

91

przyszłości nie będzie korespondowało z naszym dzisiejszym wyobrażeniem

miejskości. Miasto zmieni swe oblicze. Kluczem jest dążenie do autonomii

miast i indywidualnej wolności, by ocalić ducha miast. Stąd ważna tu rola

Barcelony, która z jednej strony rozwija się w duchu metropolitarnej aglome-

racji, ale z drugiej strony musi chronić odrębność i specyfikę.

W tym pomyśle CCCB jest jeden ważny moment. Nie tylko idzie o zrówno-

ważony rozwój metropolii, o czym mówią twórcy, ale idzie o lokalność. To jej

siła jest w stanie wzmocnić metropolię. I chociaż twórcy wystawy nie rozwija-

ją ideowo myślenia lokalnego, to jednak wydobywając specyfikę miejsca,

niezauważenie natrafiają na jej wymowę i podskórną pracę. Stąd projekty

CCCB są przesycone lokalnością.

THE SEPARATE THINKING OF THE METROPOLIS.

TRANSFORMATIONS OF CCCB’S CULTURAL PROJECTS

The author deals with problems of the separate thinking of the metropolis. The metro-

politan locality is defined by specific thinking, characteristic celebration of life, local

pride, roots and at the same time by tolerance, openness and hospitality.

This paper undertakes a concept of metropolitan locality that is presented in the cul-

tural projects of Centre de Cultura Contemporània de Barcelona. The reflections are

organized around two projects: Barcelona – València – Palma/Barcelona – Valencia

– Palma. Una història de confluències i divergèncie/Una historia de confluencias y

divergencias (2010) and Local, local! La ciutat que ve / La ciudad que viene (2010).

The main idea expressed in the article concerns the necessity of local thinking in

contemporary culture.

Dr hab. Aleksandra KUNCE, prof. UŚ – zastępca dyrektora Instytutu Nauk o Kul-

turze i Studiów Interdyscyplinarnych

Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach


92

Ilona COPIK

GENIUS LOCI JAKO FIGURA ANTROPOLOGICZNA –

TRANSFORMACJE ZNACZENIOWE,

KONTEKSTY INTERPRETACYJNE

Genius loci jest jednym z terminów, które od jakiegoś czasu budzą

szerokie zainteresowanie zarówno na gruncie badawczym, jak i w różnych

obszarach życia społecznego. Z entuzjazmem odnoszą się do niego nie tylko

naukowcy - specjaliści różnych dziedzin, ale samorządy lokalne, instytucje

państwowe i organizacje pożytku publicznego, przedstawiciele środowisk

artystycznych, także reprezentanci sektora usług w zakresie zagospodarowy-

wania i urządzania przestrzeni. Moda na genius loci nie przemija, duchowego

wymiaru przestrzeni gotowi są poszukiwać w danych miejscach mieszkańcy i

turyści, humaniści i inżynierowie, władze miejscowe i zwykli ludzie.

Popularność samego pojęcia, co ciekawe, idzie w parze z jego nie-

przejrzystością semantyczną. Genius loci, choć niezaprzeczalnie immanentnie

związany z przestrzenią, jest formą pojemną, mieszczącą wiele znaczeń. Po

pierwsze więc, pojmowany jest jako figura stylistyczna – środek poetyckiego

wyrazu, aura, klimat - bliżej nieokreślony typ impresji wywieranej przez nie-

które miejsca lub też bardziej radykalnie jako antropomorficzny duch – wy-

imaginowany partner dialogu, jaki może nawiązać się pomiędzy miejscem

i człowiekiem. Po wtóre, interpretuje się go jako przedkulturową modalność

miejsca, związaną z naturalnymi cechami krajobrazu, domagającą się respektu

w procesie zagospodarowywania określonego terenu przez człowieka. Wresz-

cie współcześnie, coraz częściej, traktowany jest on jako zespół wyrazistych

cech definiowanych w kategoriach tak zwanej „estetyki przestrzeni”, wyróż-

niający pozytywnie dane miejsce wśród innych albo też wprost jako przycią-

gający uwagę konsumenta emblemat - identyfikator określonego produktu

komercyjnego1.

1 Wiele współczesnych firm umieszcza w swoim logo termin genius loci. Wykorzystując znaczenie słow-

nikowe tego pojęcia, czerpią one inspiracje z przestrzeni i historii, jednak cel działalności jest w ich wy-

padku jednoznaczny: oferują po prostu towary na sprzedaż. Zob. np.: http://www.geniusloci.net.pl; http://gl-architekci.pl; http://geniusloci.co. (22.04. 2013 r.).

93

Już ten pobieżny przegląd możliwości dzisiejszego operowania termi-

nem uświadamia, iż genius loci charakteryzuje dynamika i można rzec, iż po-

jęcie to przechodzi ewolucję na naszych oczach. Czym jednak genius jako fi-

gura antropologiczna jest w swej istocie? Zjawiskiem kulturowym, pod któ-

rym skrywają się nostalgiczne asocjacje dotyczące miejsca, tak chętnie artyku-

łowane w różnych dziedzinach sztuki, a następnie translokowane w procesach

komunikacji2 czy też w świetle najnowszych publikacji można przyznać temu

pojęciu status naukowy? Dostrzegalne w płaszczyźnie społecznej zaintereso-

wanie geniuszem należy interpretować jako wyraz tęsknoty ponowoczesnego

człowieka za utraconą wraz z tradycyjną kulturą duchowością, transcendencją

czy raczej wynika ono z określonej koniunktury na klarowne miejsca – produ-

kty turystyczne? Jaka wreszcie rysuje się przyszłość dla genius loci: czy

w kulturze technologicznej czeka go unicestwienie czy przeciwnie, stanowić

może remedium w walce o ocalenie miejsc antropologicznych, a może ma

szansę transmutować się w jakąś inną formę wyrażającą relacje człowieka

z przestrzenią ?

Historia pojęcia

Genius loci swym rodowodem sięga czasów antycznych. U zarania

konstytuuje go podstawowa dla starożytnych teza o istnieniu prymarnej analo-

gii pomiędzy człowiekiem i miejscem, która wynika z faktu ich przynależnoś-

ci do uniwersum natury. To środowisko przyrodnicze jest zatem początkową

siędzibą ducha miejsca – obrońcy i strażnika jednocześnie, który lewitując

władczo, w co wierzyli Rzymianie, nad jakimś terytorium nadaje mu specy-

ficzne, jemu tylko właściwe cechy.

Opiekuńczego ducha, jak można sądzić, odpowiednika późniejszych

chrześcijańskich patronów – aniołów stróżów, myśl antyczna umieszczała zre-

sztą przy każdym człowieku z osobna, ponieważ dla człowieka religijnego ka-

żda forma życia ziemskiego miała sens o tyle, o ile istniała w wymiarze tran-

scendentnym. Zgodnie z tym wierzono, iż genius – duchowy protektor towa-

rzyszy każdemu mężczyźnie od narodzin do śmierci, każdej kobiecie nato-

2 O relacjach między miastem jako rodzajem miejsca a sztuką, które wykraczają poza praktyki reprezenta-

cji zob. E. Rewers: Wprowadzenie do: Miasto w sztuce – sztuka miasta red. tejże, Kraków 2010, s. 5 -14.

94

miast na podobnych zasadach patronuje Junona. Ten spirytualny wymiar ist-

nienia przenoszono na miejsca – ludzkie środowiska, którym patronowały lary

i penaty - bóstwa opiekuńcze domu i domowego ogniska3. Opiekę duchów ro-

zumieli Rzymianie nie tylko jako konieczny warunek zamieszkiwania, ale

w ogóle korelacji z miejscami, dlatego czcili rozmaite bóstwa, odpowiadające

różnym rodzajom przestrzeni: prywatnej i publicznej, morskiej i lądowej,

miejskiej agorze i całemu państwu, drodze i rozstajom. Sfera sacrum obejmo-

wała przy tym zarówno miejsca „swoje”, jak i „obce”, bowiem także na tere-

nach kolonizowanych zdobywcy oddawali cześć lokalnym patronom.

Genius jako strażnik, opiekun, protektor uosabia nie tylko władzę

i pieczę nad jakimś miejscem; od początku ściśle osadzony jest w historii. La-

ry rzymskie czczone jako bóstwa opiekuńcze były przecież duchami zmarłych

przodków. To znaczenie: ducha przeszłości i tradycji wespół z unikatowością,

przypisywaną miejscom nawiedzanym przez określone sacrum oraz niemate-

rialnością właściwą istotom nie z tej ziemi, zaczyna formować tworzącą się

stopniowo w ciągu wieków metaforę genius loci.

W toku dziejów metafora podlega przeobrażeniom. Pierwszym eta-

pem tego procesu jest antropomorfizacja krajobrazów, miejsc, przestrzeni.

Początkowo każde bez wyjątku miejsce, w którym żyje i gospodaruje czło-

wiek, obdarzone jest asekurującą siłą ducha, który nadaje mu jednocześnie

niepowtarzalny, jemu tylko właściwy charakter. Wergiliusz w Eneidzie pisze,

iż nie ma miejsca bez geniusza, który chroni je i czyni jednocześnie świętym4.

Stopniowo jednak anioł staje się symbolem miejsc wybranych: unikatowych,

wyjątkowych, obdarzonych specjalnymi walorami estetycznymi. Miejsca te

włączone w nurt reprezentacji, jako dzieła artystyczne, zaczynają być opisy-

wane za pośrednictwem kategorii takich jak: „specyficzna aura”, „atmosfera”,

„tajemniczy klimat”.

Animacje geniusza w sztuce, co charakterystyczne, realizowały się

w ciągu wieków głównie w idei miasta. Wyobraźnię dziewiętnastowiecznych

podróżników pobudzało w tym względzie zwłaszcza południe Europy; stąd

najczęściej przywoływane w literaturze i malarstwie są słoneczne miasta Italii:

Rzym, Neapol, Florencja, Wenecja, które do dziś zachwycają zarówno urodą

3 Zob.: E. Rewers: Od miejskiego genius loci do miejskich oligopticonów, w: Fenomen genius loci. Toż-

samość miejsca w kontekście historycznym i współczesnym, red. B. Gutowski, Warszawa 2009, s. 16 -17. 4 P. Ciriello: Przedmowa do: Genius loci – mappa della ricerca, mapa badań, research map, Napoli,

Katowice 2010, s. 18.

95

krajobrazu, kunsztem architektury, dorobkiem naukowym i artystycznym

swoich mieszkańców, dostarczając jednocześnie, jak pisze Stanisław Grzy-

bowski, „wzorców miejskiej kultury literackiej, artystycznej, politycznej, spo-

łecznej”5. Ale przecież osobliwych, wyjątkowych miast/miejsc, które znalazły

swoje odzwierciedlenie w literaturze (czy też dzięki literaturze zyskały swój

niezapomniany kształt?) jest dużo więcej. Ich wizerunki tworzą kanony dzie-

więtnasto i dwudziestowiecznej miejskości, by wspomnieć tylko Dublin Joy-

ce’a, Combray Prousta, Paryż Hugo.

Mniej oczywiste i nie tak jednoznacznie pozytywne na tym tle wydaje

się inne znaczenie geniusza – także strażnika, jednak nie opiekuna, przyjacie-

la, lecz wartownika, który w tradycji przedstawiany był pod postacią węża.

„Wąż symbolizuje chaos – pisał Mircea Eliade – to, co bezkształtne, nieujaw-

nione. Obcięcie głowy węża jest równoznaczne z aktem stworzenia, z przej-

ściem od wirtualnego i bezkształtnego do tego, co ukształtowane”6. W róż-

nych kulturach spotkać można rozliczne, często przeciwstawne znaczenia tego

symbolu, który określać może zarazem słońce i wodę, zniszczenie i odrodze-

nie, śmierć i nieśmiertelność i stanowi kwintesencję ambiwalencji.

W dzisiejszej semantyce genius loci odnaleźć można rudymenty bez-

ładu i bezkształtu - tego zapomnianego znaczenia węża – upadłego anioła,

który patronuje wszelkim niejasnościom, zawiłościom i tajemnicom. Fascyna-

cja miejscem, jaka ukrywa się pod figurą genius loci nie musi, a nawet nie po-

winna, zamykać się bowiem w afirmacji piękna materii, urody pejzażu czy

w innych doznaniach estetycznych. Przypomina o tym wymownie Tadeusz

Sławek, kiedy pisze: „Gdy mówimy o genius loci, usiłujemy przy pomocy te-

go terminu dotrzeć do przestrzeni nieuschematyzowanej, a zatem nieuporząd-

kowanej (…) genius loci może przybrać formę (…) demonicznego wyz-

wania”7. Takie rozumienie geniusza bliskie jest, jak się wydaje, nie tylko

współczesnym dyskursom naukowym, ale także chętnie dzisiaj podejmowa-

nym społecznym projektom ochrony dziedzictwa kulturowego na obszarach

historycznie trudnych, na przykład na dawnych pograniczach. Ich autorzy sta-

wiają sobie za cel działalność kulturalną i edukacyjną, służącą budowaniu

więzi z miejscem poprzez kształcenie rozumienia zawiłości kulturowych re-

5 S. Grzybowski: Trzynaście miast czyli antynomie kultury europejskiej, Wrocław 2000, s. 6. 6 M. Eliade: Sacrum, mit, historia, Warszawa 1993, s. 80. 7 T. Sławek: Miasto zapomniane przez Boga i ludzi. Fragment z Horacego, w: Genius loci. Studia o czło-

wieku w przestrzeni, red. Z. Kadłubek, Katowice 2007, s. 88.

96

gionu. Często podejmują równocześnie trud budowania wspólnoty doświad-

czeń drogą pojednania jednostkowych pamięci wyzwolonych od przeszłych

zależności8.

Z jednej strony jest zatem genius loci metaforą uschematyzowaną

i dość silnie skonwencjonalizowaną w kulturze – w postaci pozytywnego, czy-

telnego wizerunku jakiegoś miejsca, rezonującego tajemniczą wprawdzie, lecz

dość racjonalnie zagospodarowywaną „aurą”. Z drugiej strony rysuje się wy-

raźnie jako trop szerszy, bardziej pojemny i otwarty semantycznie - patron

miejsc pogmatwanych, niejednoznacznych, o mglistym i/lub trudnym do usta-

lenia znaczeniu z powodu zawiłej historii, położenia geofizycznego czy też

skomplikowanych procesów społecznych występujących na danym terenie.

W każdym z tych przypadków można go traktować dwojako. Po pierwsze

więc, jako przynależnego do samego miejsca, stanowiącego zespół charakte-

rystycznych jego cech - wówczas jawi się jako scena, otoczenie, pojemnik dla

zdarzeń tego świata lub jako dekoracja, dołączony do reszty ornament. Można

też przypisać go do wnętrza człowieka jako subiektywne narzędzie percepcji.

Najciekawsze jednak wydaje się rozważanie genius loci w kategoriach relacji

- współzależności podmiotowo/przedmiotowej. Nie jest on wtedy ani wyłącz-

nie treścią świata, ani immanentnym składnikiem ludzkiego umysłu, lecz sy-

tuuje się w strefie „pomiędzy”, jak pisze Tadeusz Sławek: „między miejscem

a spoglądającym na nie człowiekiem”9.

Jeśli zaś mowa o relacji, na inny jeszcze, równie istotny sens metafory

geniusza, zwraca uwagę Ewa Rewers: „Biblijna opowieść o wygnaniu z raju

połączyła zarazem i rozdzieliła aksjologicznie obu – anioła i węża – czyniąc

ich strażnikami szczęśliwego, a utraconego miejsca pierwotnej harmonii mię-

dzy człowiekiem i przyrodą, a także oddzielonej od wiedzy niewinności”10

.

Zgodnie z powyższym w tym, co nazywamy „duchowością przestrzeni” mie-

ści się wzajemny stosunek pomiędzy naturą i kulturą, historia procesu zasie-

dlania świata przez ludzi, a także, w dalszym planie, ambiwalentne znaczenie

dziejowe procesów nowoczesności.

8 Interesujące wydają się na przykład inicjatywy stowarzyszenia lokalnego w Rudzie Śląskiej, które swoją

nazwą: Genius loci - duch miejsca autoryzuje działania skierowane na ochronę, dokumentację, promocję lokalnego i regionalnego dziedzictwa kulturowego Górnego Śląska. Zob. http://www.geniusloci.com.pl/

wordpress/?cat=7 (22. 04.2013 r.). 9 T. Sławek: Genius loci jako doświadczenie. Prolegomena, w: Genius loci. Studia o człowieku…, s. 15. 10 E. Rewers: Od miejskiego genius loci…, s. 21.

97

Wyobraźnia antropocentryczna a genius loci

Koneksje człowieka i przestrzeni mają, jak wiadomo, w antropologii

tradycyjnej znaczenie rudymentarne. Kluczowa jest tu relacja z miejscem,

jaką nawiązywały społeczeństwa pierwotne, podejmując trud zasiedlania no-

wego terenu w procesie budowania „swojego świata”. Opanowanie jakiegoś

obszaru zawsze związane było z wykonaniem gestu konsekracji, będącego

symbolicznym powtórzeniem boskiego dzieła kosmogonii. Czynność ta miała,

po pierwsze - obezwładnić siły chaosu przez człowieka, który bezładowi na-

daje konstruktywny własny porządek, po wtóre - zapewnić pozytywny kontakt

z transcendencją.

Podstawą nawiązania relacji z miejscem było fundamentalne przeko-

nanie, iż człowiek może żyć jedynie w świecie świętym, i to nie tylko dlatego,

iż zapewniałby mu on opiekę boską, lecz dlatego, że „tylko taki świat ma

udział w bycie”, tylko taki świat „istnieje naprawdę”11

. Adaptując przestrzeń

do własnych potrzeb, człowiek respektował zatem istnienie na danym terenie

osobowo pojmowanego ducha miejsca. Społeczności pierwotne, o czym pisał

Eliade, na całym świecie budowały swe siedliska w podobny sposób. Wznosi-

ły symboliczną kolumnę świata, łączącą ziemię i podziemia z niebem ko-

smiczną oś, zwaną axis mundi, która w wymiarze wertykalnym zapewniała

kontakt z transcendencją, horyzontalnie zaś wyznaczała w społecznym imago

mundi środek oswojonego „naszego świata”.

Teoria antropocentryczna, powołując się na prasymbole, początkiem

wszelkich relacji z miejscem czyni człowieka, a dokładniej ludzkie ciało. Yi –

Fu Tuan przykładowo pisze tak: „Człowiek jest miarą (…), ludzkie ciało jest

miarą kierunków, położenia, odległości”, podobnie w fenomenologii Maurice

Merleau-Ponty’ego – początkiem percepcji jest położenie człowieka, które

wyznacza uniwersalne konfiguracje postrzegania12

. Sytuując siebie pośrodku,

człowiek, jak kwakiutlański neofita, wołający „Jestem w środku świata!”,

obejmuje wzrokiem świat aż po horyzont i cieszy się spokojem wynikającym

z faktu, iż wie, że przejmuje kontrolę, nadaje ton otaczającej go rzeczywisto-

ści. To w tym geście homo microcosmus ustanawia swoją centralną pozycję

wśród istot żyjących. Także w wyniku tego właśnie kreatywnego aktu duch

11 M. Eliade: Sacrum, mit…, s. 87. 12 Maurice Merleau-Ponty: Fenomenologia percepcji, Warszawa 2001.

98

miejsca oderwie się od swojego macierzystego środowiska – świata natury i

stanie się komponentem kultury.

Niemniej jednak, nie jest przypadkiem, iż kardynalny dla pierwotnych

relacji człowiek/miejsce punkt, punkt centralny - zarazem uświęcony i nawie-

dzony specjalnym rodzajem duchowej atmosfery, myśl antropogeniczna

umieszcza tam, gdzie przychodzimy na świat, w miejscu urodzenia, gdzie

stawiamy pierwsze kroki i dorastamy. Dom stanowi pierwszy, najbliższy krąg

przestrzenny człowieka, zarazem ośrodek najważniejszych egzystencjalnych

wartości, dlatego też jest najbardziej nacechowany emocjonalnie. To wokół

domu, w rytmiczności rutynowych czynności, skupiają się wiodące praktyki

kulturowe, to tutaj krystalizuje się sens życia. Nie dziwi zatem przekonanie, iż

genius loci, łączący duchowość i przyziemność, prostotę i zagmatwanie,

oczywistość rzeczy wielkich i urodę szczegółu, objawia się właśnie w tej naj-

ważniejszej ludzkiej relacji. Obejmuje ona w pierwszym rzędzie człowieka

i dom, dalej roztacza się: na otoczenie, środowisko lokalne, „małą ojczyznę”.

Strony rodzinne tradycyjnie zresztą należą do przestrzeni sakralizowanych, o

czym opowiadają dawne mity o terra mater, według których to ziemia rodzi

ludzi, dzięki czemu łączy ich z nią afektywna, mistyczna, wiekuista więź.

Teorie umieszczające człowieka w środku świata łączy myśl o orga-

nicznym, uniwersalnym przymierzu istniejącym między podmiotem a miejs-

cem. Nie jest to jednak pakt całkowicie bezstronny. Emancypującemu się

człowiekowi przyświecać bowiem będzie ponętna myśl, by grać pierwsze

skrzypce i przejąć wszechświat razem ze wszystkimi stworzeniami i duchami

w posiadanie. Racjonalizując w toku procesów nowoczesności swe myśli o

świecie, utraci tym samym transcendentny wymiar geniusza, sprowadzając je-

go znaczenie do występujących w miejscu osobliwych, niepowszednich cech.

Fenomenologia ducha

Nie można jednak zapominać, że poczucie sensu istnienia, jakie mie-

ści się w genius loci odnajdywanym na niwie centralnie ulokowanej kultury,

nie wyczerpuje bynajmniej złożoności zagadnienia. Równie zasadna wydaje

się inna wykładnia, o której przypomina Zbigniew Kadłubek: „Epifania ge-

niusza miejsca (…) jest totalnością całkowicie nieuwarunkowanego myślenia

99

całości bycia, całości świata; ma charakter holistyczny”13

. A w innym miej-

scu: „Genius loci w czuły sposób zachęca do uznania faktu, że człowiek jest

częścią świata i ważnym skrzyżowaniem linii wszystkiego, co żyło, żyje i

jeszcze się narodzi, zasieje, rozpleni”14

. Kontemplacja ducha zasadza się tu na

odczytywaniu rozgrywającego się w naturze misterium życia. W tym sensie

przypomina znane z tradycji procedery tropienia hierofanii w świecie przez

człowieka religijnego, który pragnął dotrzeć do różnych modalności sacrum i

czynił to nie tylko przecież po to, by tworzyć własną kulturę według świętego

wzorca, ale po to, by po prostu uczestniczyć w transcendencji.

Jak się wydaje, epifania ducha w świecie ma jednak w tym przypadku

niewiele wspólnego z ontologią naturalistyczną, jaką znamy z myśli dziewięt-

nastowiecznej. Tam uzasadnienie wszystkich zjawisk świata mieściło się w

działaniu praw przyrody pojmowanej materialistycznie. Z podobnym podej-

ściem koresponduje na przykład obecna w filozofii Wschodu formuła krajo-

brazu przyrodniczego – wartości samej w sobie, dostępnej na drodze estetycz-

nej kontemplacji. Ten typ refleksji wpisuje człowieka – istotę podobną do

innych stworzeń ziemskich - w naturalny rytm przyrody, w którym może on

zrealizować jednak co najwyżej, drogą medytacji, potrzebę osiągania harmonii

ze światem. Realizacją marzeń o tej idealnej symetrii są obdarzone znacze-

niem kosmologicznym kompozycje miniaturowych ogródków, popularne w

Chinach od mniej więcej XVII wieku, w których komponentami są symbole

wszechświata: góra, grota, drzewo, woda czy też ich pomniejszone wersje:

misy, w których „ nasycona wonnościami woda przedstawiała morze, a ster-

cząca przykrywa- górę”15

, powtarzające jednak ten sam schemat świata w

miniaturze - krajobraz idealny, pełen sił mistycznych, archaiczna konfiguracja

kosmiczna.

W fenomenologii ducha idzie jednak o inną interpretację rzeczywisto-

ści, taką mianowicie jakiej niegdyś dokonywał człowiek religijny: kamień i

drzewo nie są święte dlatego, że są kamieniem i drzewem, ale dlatego, że wy-

rażają coś, co je zdecydowanie „przerasta”, że duchowość, nadrealność defi-

niują ich prawdziwą treść16

. Genius loci odwołuje się zatem do natury, kom-

pleksowego, żywego organizmu, którego doskonałość wynika z tajemniczego

13 Z. Kadłubek: Esej o geniuszu miejsca z Rzymem w tle, w: Genius loci. Studia o człowieku…, s. 51. 14 Tamże, s. 48. 15 M. Eliade: Sacrum…, s.154. 16 Tamże, s.125 – 126.

100

gestu stworzenia, jednak w istocie kryje się pod nim coś więcej niż tylko wy-

czuwalna analogia przyrody i ludzkiego życia. Duch jest patronem, jak określa

to Kadłubek, „więzi z Byciem”. To dlatego w nim czy też poprzez niego

człowiek po heideggerowsku szuka w świecie miejsca dla siebie, odnajdując

w tym procesie głębszy, egzystencjalny sens.

Owo zanurzenie w życiu oznacza, iż za pośrednictwem geniusza miej-

sca w sposób ezoteryczny ujawnia się w danej przestrzeni zarówno atawisty-

czna siła natury, przypominająca o naszej przynależności do wykraczającego

poza epistemologię uniwersum, jak i dorobek ludzkich rąk, świadczący o na-

szych poprzednikach, wszystkich tych, którzy byli tu wcześniej, a których hi-

storia wyryła się trwale w materii świata. W tym ujęciu genius loci istnieje

niejako samoistnie, niezależnie od człowieka; przerasta go na tyle, iż nie może

on go po prostu zniszczyć. Żywotna, bujna energia ducha ma niezwykłą

wprost moc odtwarzania się. Dlatego nawet miasta, które dotknęły tragedie

wojny i wypędzeń, takie jak Wrocław, nie ulegają całkowitej zagładzie, lecz

zatrzymują potęgę widmowej namiętności, pozwalającą obecnym autochto-

nom „być tym placem”, „odkrywać sojusz miejsca i rytm własnego serca”17

.

Anioł miejsca, jako siła ponadludzka, domaga się tym samym konie-

cznego respektu, o czym przekonywał, adaptując metaforę na grunt architek-

tury Christian Norberg Schulz. Zgodnie z jego klasycznym już dzisiaj dzie-

łem18

, warunkiem powodzenia w procesie urządzania przez człowieka miejsc,

w których będzie on mógł żyć, jest wsłuchiwanie się w głos prominentnego i

pierwotnego zarazem gospodarza danego lokum – geniusza miejsca. Cały wy-

wód autora, w którym w fascynujący sposób ujawnił, jak dzieła architektury i

szerzej kultury konfigurują miejsce i tożsamość jego mieszkańców, oparty jest

na przekonaniu, iż człowiek w toku tradycji wytwarza znaczenia, jednak nie

imaginuje ich w próżni. Wszystko, co jest stworzone przez ludzi, jak dowodził

badacz, istniało już wcześniej w świecie, a zapisane jest w znakach natury i w

symbolach kulturowych. Tym samym nawiązał do myśli filozoficznej Martina

Heideggera, według której „być na ziemi oznacza być pod niebem”19

.

U Schulza fenomen jakim jest genius loci, dostępny jest spojrzeniu,

które absorbuje świat na zasadzie gry wrażeń, ulotności przebłysków pod pos-

17 Z. Kadłubek: Esej o geniuszu miejsca…, s. 57. 18 Ch. N. Schulz: Genius Loci: Towards a Phenomenology of Architecture, Rizzoli 1979. 19 Tamże, s. 165.

101

tacią światła, które przenika do wnętrza świątyni, podkreślając jej kosmiczną

strukturę, wzgórz, widocznych w prześwicie pomiędzy budynkami, na hory-

zoncie, kontrastujących z barwą południowego nieba. Jednak błędem byłoby

redukowanie tych impresji do satysfakcji estetycznych. Jeśli bowiem mówimy

o genius loci, nawet pozostając na gruncie fenomenologii, mamy na myśli zło-

żoność zagadnienia wykraczającą poza powierzchowne relacje. Musimy za-

tem przyjąć, za Tadeuszem Sławkiem, iż nie to jest istotne, że miejsce rozta-

cza swój powab, urzeka mnie, także nie to, że w efekcie jawi się ono jako do-

stępne konceptualizacji zgodnie z moją wolą. Ważne jest raczej to, że miejsce

jest fenomenem, który mnie pokonuje i deklasuje moje zapędy kategoryzowa-

nia, że emanuje z niego nieprzystępność i złowieszczość20

. Idzie tu w istocie o

czynniki ludzkie: historię, tradycję, skomplikowane procesy kulturowe i nielu-

dzkie: przyrodzoną dzikość i grozę świata, który zawsze radykalnie nie przys-

taje do moich narzędzi poznawczych, ujawnia moją bezsilność i poddaje w

wątpliwość możliwość opisu w ogóle.

Genius bez lokum?

Aby uczestniczyć w doświadczeniu genius loci, chcąc nie chcąc, nale-

żałoby poddać je zatem praktykom dekonstrukcji. Po pierwsze, należy bo-

wiem uznać, iż to nie przestrzeń antropologiczna jest wyłączną i bezwzględną

areną ducha, po wtóre, percypowanie na zasadzie kumulowania myśli i wra-

żeń, które ma zapewnić wgląd w naturę świata nie wystarcza. Genius jawi się

tym samym już nie tylko jako figura pełna ambiwalencji, ale jako osobliwość

złożona z paradoksów, uwidaczniających się w przeciwieństwach, takich cho-

ciażby jak: codzienne/unikatowe, kulturowe/dzikie, urokliwe/pełne grozy, po-

znawalne/nieprzystępne. Przestrzeń opatrzona taką charakterystyką zmusza

człowieka do gruntownego przemyślenia pojęć „myślenie” i „widzenie”, do

zaangażowania intuicji jako narzędzia poznania oraz wyrażenia zgody na fakt,

iż miejsce jest zawsze odmienne od ludzkich względem niego oczekiwań, zaś

nasza wiedza o nim z konieczności musi zostać niepełna21

.

20 Zob.: T. Sławek: Bowman, opodal farmy Chapmana, nad Bear River piaszczysta wyspa na Dunaju

niedaleko Bratysławy, w: Genius loci. Studia o człowieku…, zwłaszcza s. 137 – 141. 21 Tamże, s. 144.

102

Zdekonstruować miejsce znaczy więc w pierwszym rzędzie zaprzes-

tać traktowania go jako foremnego, poddającego się zabiegom klasyfikowania

i archiwizowania kompletnego bytu. Tadeusz Rachwał pisze: „miejsce (…)

jest zawsze już nie na miejscu”22

, co należałoby rozumieć, iż nigdy nie jest

ono stabilne i skończone, lecz zawsze odsyła do czegoś innego, mieszczącego

się poza aktualną wiedzą, topograficzną orientacją, bezpieczną swojskością.

Cytując Jacquesa Derridę, stwierdza dalej, iż miejsca, podobnie jak książki

autora O gramatologii, charakteryzują się geometrią, w której nie ma takich

konwencjonalnych pojęć jak: „środek” i „centrum”, zamiast nich jest dezorie-

ntujący labirynt. W ten sposób miejsce jest „skierowane na zewnątrz”, jego is-

totą jest „wychodzenie ku temu, co być powinno”, ruch w kierunku nieobec-

nej przyszłości, zmiany, doskonałości. Genius loci jako duch „odmiejscawia-

nia miejsca” jest tu metaforą sposobu myślenia o świecie, który wzbudza „za-

niepokojenie” i „zastanowienie”23

.

Gest dekonstrukcji odsłaniać ma więc w miejscu nieczytelne obrzeża

zamiast oczywistych i rzucających się w oczy punktów centralnych, kierować

uwagę na marginesy, suburbia, obszary „obcego”. Zdaniem Tadeusza Sławka

dostrzeganie „inności” w obrębie „swojskości” ma tutaj kluczowe znaczenie.

Rytmiczność codziennych praktyk w obrębie antropologicznej przestrzeni

własnej utwierdza bowiem człowieka w mylnym przekonaniu, iż oto posiadł

on „całą” wiedzę o „swoim”, gdy tymczasem tak naprawdę nie wie nic lub ba-

rdzo mało. Konieczne jest zatem wyzbycie się ścisłej przyległości do miejsca,

a co za tym idzie oddalenie od domu. „Genius loci jest tą siłą, która nie dopu-

szcza do tego, aby miejsce zostało całkowicie i bez reszty „umiejscowione”,

aby było wyłącznie „miejscowe” i „na miejscu”; jest otwarciem miejsca na

świat”24

. Dlatego właśnie namysł nad światem inspirowany przez genius loci

niesie z sobą, jak określa to autor: „głęboki kryzys poczucia zadomowienia”, a

„duch miejsca wy – miejscawia”25

.

Jak widać, „stabilitas jest wroga geniuszowi”, „odgradza go od świa-

ta”26

. A skoro tak, musimy przyjąć, iż anioł miejsca jest stanem świadomości,

jaką zyskujemy nie zamieszkując po prostu, a raczej będąc w ruchu, wędrując.

22 T. Rachwał: O powinności miejsc, w: Genius loci. Studia o człowieku…, s. 65. 23 Tamże, s. 64 – 65. 24 T. Sławek: Vedi Napoli, e poi muori! Neapol i genius loci, w: Genius loci. Studia o człowieku …, s. 85. 25 Tenże: Bowman, opodal farmy Chapmana…, s. 132. 26 Z. Kadłubek: Esej o geniuszu…, s. 50.

103

Zgodnie z powyższym można by powiedzieć, że w sposób najbardziej oczy-

wisty daje się genius poznać wszystkim tym, którzy miejsce z różnych przy-

czyn opuszczają, rozmyślnie lub bezwiednie się z niego wyłączają - emigran-

tom, banitom, outsiderom. Z pewnością tak właśnie jest, czego dowodem jest

szeroko reprezentowana w literaturze twórczość emigracyjna, w której utraco-

ne miejsce odzyskiwane na powrót w przestrzeni tekstu, dzięki namiętności

wynikłej z tęsknoty, zyskuje bardziej wyraziste, pełniejsze, a czasem imponu-

jąco przebudowane kształty. Trzeba jednak zaznaczyć, iż opis świata, jakiego

oczekiwalibyśmy, patrząc przez okulary genius loci, nie może mieć nic

wspólnego z chwytającą za serce nostalgią zamkniętą w określonej, zastygłej

formie, ponieważ, jak wiadomo, geniusz nie jest wybranym, raz na zawsze

ustalonym pejzażem.

Faktycznie istotą tego, co nazywamy aniołem miejsca, nie jest wszak-

że fizyczne oddalenie, wywołujące określone stany emocjonalne, a raczej

przeżycia i doznania, jakie towarzyszą relacjom człowieka z miejscem w

określonym „tu i teraz”. Miarą tych doświadczeń jest zaś suwerenność i nie-

skrępowanie myśli. Mówiąc inaczej, nie idzie więc o to, by podróżować, a już

na pewno nie o to, by zbierać kolekcjonerskie zapasy miłych obrazów z punk-

tów widokowych czy zachować neutralną pozę turysty, którego zadowalają

banalne pamiątki i którego nie dotyczą lokalne problemy. Idzie o to, by reflek-

syjnie zagłębić się w miejsce, poznać je gruntownie, a nie tylko z góry, prze-

niknąć to, co nieoczywiste, co niekoniecznie rzuca się w oczy, polemicznie

odnieść się do jego bieżących spraw - co jednak jest cechą zamieszkiwania,

nie zaś orientowania się w przestrzeni lub zwiedzania.

Kiedy Tadeusz Sławek pisze, iż „tylko spoza „miejsca” odsłania się

jego geniusz”27

, należy to być może rozumieć tak, iż, aby zaznać mocy ducha,

trzeba świadomie oddalić się, pozostając jednocześnie we własnym domu, w

jego wnętrzu poczuć się jak gość, być w pewnym sensie „obcym” we „wła-

snej” wspólnocie lub spojrzeć na „swoje” miasto oczami przybysza, nie za-

dowalając się jednym, ustalonym kiedyś wizerunkiem. Oddalenie nie jest tu

rozumiane jako fizyczna odległość, a raczej jako dystans egzystencjalny (nie

dystans - chłód emocjonalny!), sposób bycia, któremu patronuje myśl, iż

ludzka wiedza o miejscu z konieczności zawsze będzie niepełna, dlatego war-

27 T. Sławek: Miasto zapomniane przez Boga i ludzi…, s. 80.

104

to pozostawić w tej relacji margines wolności, puste, potencjalne miejsce dla

nowych, bezimiennych jeszcze treści. Tę wzajemną współzależność określić

można również tak: zamieszkiwać nie mieszkając, być bezdomnym, mając

dom, zachować podniosłą niezależność myślenia w familiarności codzienne-

go, rutynowego obrządku.

Dekonstrukcja miejsca pociąga za sobą zasadniczą zmianę w kwestii

tożsamości, której nie może już po prostu ustanowić kompletny i relacyjny

punkt, gdyż ten, jak wiadomo, nie istnieje, lecz dynamika, ruch, otwarcie się

na inność, a nawet obcość umiejscowioną w ramie własnego „ja”. Odkryć w

sobie „innego” oznacza przy tym nie tylko empatycznie wczuć się w sytuację

drugiego człowieka, mieszkańca przeciwnego skraju miasta, sąsiada przyby-

łego niegdyś z daleka albo też dawnego autochtona, być może mówiącego

niezrozumiałym językiem. Konieczne jest uznanie faktu, iż miejsce razem ze

swoją historią, wpisaną weń naturą i kulturą, radykalnie bierze górę nade mną,

pokonuje mnie, nie umniejszając jednak wcale moich kreatywno – koncepcyj-

nych możliwości. Można też nazwać tytaniczne właściwości przestrzeni „we-

zwaniem”, które płynie ze strony miejsca w kierunku zamieszkującego je

człowieka i odmienia go w kogoś innego, bardziej wrażliwego na otaczający

świat, gotowego odkrywać jego złożone treści. Tylko w taki sposób człowiek

ma szansę odzyskać swoją tożsamość, a miejsce może stać się czymś więcej

niż tylko adresem zamieszkania.

Duch ukryty w „warstwach” kultury

Problem tożsamości wiąże się z dziedziną ducha miejsca w sposób

oczywisty, ponieważ tak samo dotyczy relacji człowieka z miejscem. Współ-

cześnie obydwa wątki z konieczności należy rozpatrywać w kontekście pono-

woczesnej utraty miejsc antropologicznych, symbolicznych punktów identyfi-

kacji, zmieniających się w przestrzenie tranzytowe, tymczasowe, instrumen-

talne – słowem „nie – miejsca”, jak nazywa je Marc Auge28

oraz na tle kryzy-

su tożsamości, która coraz częściej jawi się nie jako przynależność do kogoś i

czegoś, lecz jako niezlokalizowany konkretnie „problem”, „zadanie do wyko-

28 Zob.: M. Augé: Nie – miejsca. Wprowadzenie do antropologii hipernowoczesności, Warszawa 2010, s.

51 – 80.

105

nania”29

. Swoistym panaceum na egzystencjalne bolączki człowieka dwudzie-

stego pierwszego wieku są identyfikacje odnajdywane na gruncie kultur re-

gionalnych i lokalnych. Aktywność orędowników wskrzeszania tych tożsamo-

ści koncentruje się na działaniach mających na celu na powrót przywrócić

więzy człowieka z bliską przestrzenią. Aby jednak dokonać tego w zgodzie z

genius loci, należy spełniać pewne konieczne warunki.

Wszelkim działaniom proregionalnym i prolokalnym towarzyszyć

musi w szczególności refleksja o uwolnieniu się od pokus dominacji i świa-

domość, że potencjalny nowy porządek nie może być miejscu narzucany i

utrzymywany przemocą. Miejsce bowiem nie jest niczyją własnością, tak

samo, jak nie jest stabilną, trwałą, ustaloną formą. Gdyby traktować geniusza

jako nieprzemijalną cechę miejsca, konstytuującą stały jego wizerunek, musie-

libyśmy zgodzić się na funkcjonowanie ducha jako co najwyżej narzędzia

promocji danej miejscowości, zredukowanego do banału, wygodnego stereo-

typu, swojskiego produktu, jakim rozporządzają lokalni włodarze, by spełnić

potrzeby konsumpcyjne turystów. Także zaborcze, konkwistadorskie aspiracje

ery nowożytnej, prowadzące do jednoznacznego podporządkowania prze-

strzeni człowiekowi, są całkowicie obce formie myślenia, jaką jest genius loci,

ponieważ jest on zasadniczo „przestrzenią niesystematyzowaną i nietematy-

zowalną”30

. Niestety, nie zawsze pamiętają o tym autorzy projektów przebu-

dowy współczesnych miast, w których postępujące procesy modyfikacji miej-

sca wciąż przypominają apodyktyczne gesty człowieka - demiurga śniącego

sen o nowoczesności.

Duch miejsca, o czym nie można zapominać, jakkolwiek bardzo

współcześnie otwarty semantycznie i ujawniający się w każdorazowym „tu i

teraz”, w istocie jest duchem przeszłości. Dlatego namysł nad geniuszem

przypomina o potrzebie stanu świadomości, którą Paul Ricoeur nazwał „kultu-

rą szacunku”, a która zasadza się na atencji dla historii; nie tyle dla faktów czy

postaci historycznych, które miały wpływ na miejsce, ile dla całego konglo-

meratu kulturowych śladów pozostawionych przez minione stulecia, tworzą-

cych określony klimat i atmosferę. Co do atmosfery, to trzeba by pojmować ją

tak, jak trafnie formułuje to Ilja Kabakow: „Kiedy mówimy o aurze miejsca,

to mówimy nie tyle o specyficznych przedmiotach, budynkach czy historycz-

29 Zob.: Z. Bauman: Tożsamość. Rozmowy z Benedetto Vecchim, Gdańsk 2007. 30 T. Sławek: Miasto zapomniane przez Boga…, s. 88.

106

nych zdarzeniach związanych z konkretnym miejscem(…). Mówimy raczej o

licznych kulturowych „warstwach” skupionych w danym miejscu. Mówimy o

odczuciu historycznej głębi, o nakładających się na siebie obrazach (…); mó-

wimy o aktywizacji pamięci, która przesądza o wielowarstwowości i wielo-

głosowości miejsca”31

.

Jawi się zatem genius loci jako polifonia głosów rozbrzmiewających

w miejscu, mozaika relacji, nie zaś wybrana partykularna zależność. Tworzy

go w równej mierze indywidualizująca aktywność „ja”, co rozsądne współ-

uczestnictwo w „my”. Definiowany jest w kategoriach ruchu i komunikacji.

Jednak nie tej, do której dążą nowoczesne miasta, budując jak najszersze,

przecinające na wskroś arterie, zapewniające tak zwaną „płynność ruchu”.

Komunikacyjne właściwości ducha zasadzają się na jego zdolności do kumu-

lowania i przekazywania znaczeń. Miejsce nawiedzone przez ducha jest bo-

wiem „palimpsestem nakładanych na siebie elementów”, jest „dodawaniem” –

„marmurowy liść na liściu”, „stal na stali”, „kamień, warstwa na warstwie”32

.

Sensu geniusza poszukiwać można w pokładach historycznie i synchronicznie

formujących miejsce: w fakturze i kształcie dawnej i współczesnej materii, w

uroku detali architektonicznych, w rozbłyskach światła, w idei sąsiedztwa i

bliskości, ale także w rozmaitości polemicznie usposobionych języków.

Genius loci, jak starano się wykazać, jest z jednej strony figurą antro-

pologii, z drugiej zaś złożonym zjawiskiem we współczesnej kulturze, ukazu-

jącym problemy, jakie nurtują ponowoczesnego człowieka. Zarówno w pierw-

szym, jak i drugim wypadku jest jednak formą myślenia o miejscu, a właści-

wie głęboką refleksją o świecie i ludzkiej w nim obecności. W nauce jest tak-

że uczonym namysłem nad sposobami postrzegania w ogóle, a zatem jest me-

tarefleksją. Jako taka rodzi się na gruncie nawarstwiania się znaczeń, w efek-

cie czego dane miejsce pozostaje ciągle jakby w ruchu, niekompletne i niedo-

kończone.

Ewa Rewers nazywa geniusza miejsca metaforą ontologiczną, która

stanowi „jeden ze sposobów przystosowywania się języka pojęciowego do

świata jeszcze niepoznanego lub takich jego aspektów, których cechą konsty-

tutywną jest nieprzezroczystość, wieloznaczność, niepowtarzalność”33

. Z kolei

31 I. Kabakow: Publiczny projekt albo duch miejsca, w: Miasto w sztuce…, s. 348. 32 T. Sławek: Miasto. Próba zrozumienia, w: Tamże, s. 44. 33 E. Rewers: Od miejskiego genius loci do miejskich oligopticonów…, s. 16.

107

Chaim Perelman funkcję ontologiczną metafor sprowadza do analogii, pisze

tak: „Naukowiec (…), kiedy ma do czynienia z nową dziedziną dociekań (…)

daje się prowadzić analogiom. Analogie te odgrywają przede wszystkim rolę

heurystyczną – występują jako narzędzia wynalazczości dostarczające bada-

czowi hipotez, które ukierunkowują jego poszukiwania”34

. Jak z tego wynika

genius loci jest w dzisiejszej nauce skutecznym narzędziem poznawczym,

można nawet uczynić krok dalej i zaryzykować twierdzenie, iż staje się także

pojęciem naukowym w antropologii. Jego semantyka zdaje się bowiem kry-

stalizować i dość konkretnie można go zdefiniować jako miejsce, w którym

synchronicznie i diachronicznie, warstwowo układają się znaczenia. Tworzo-

ne i odkrywane zaś są na zasadzie równorzędności treści i pluralizmu form.

W perspektywie pedagogiki miejsca

Skoro jednak genius loci oprócz swego występowania na niwie nauki,

jest jeszcze żywym i aktualnym zjawiskiem kulturowym, kojarzonym ze śro-

dowiskiem i tożsamością człowieka, powinien znaleźć swoje miejsce w dys-

kursach edukacji. Podjęcie wysiłku odczytywania piętrzących się w miejscu

sensów wymaga bowiem przede wszystkim określonej wiedzy i umiejętności.

Nie idzie tu wyłącznie o wyposażanie młodego człowieka w toku edukacji

szkolnej w wiadomości historyczne, geograficzne, etnograficzne czy ekono-

miczne na temat miasta, regionu, w którym żyje, lecz o transmisję sposobów,

z pomocą których może udać się mu w przyszłości nawiązać bliskie, intymne

relacje z przestrzenią, które jednocześnie opierać się będą na procesach men-

talnych sięgających „w głąb”. Być może spontaniczny przekaz owych sposo-

bów życia w miejscu, jaki zachodzi w toku socjalizacji i inkulturacji nie wy-

starcza już dzisiaj i ukierunkowana pedagogizacja, prowadzona nie tylko na

płaszczyźnie szkoły, ale przy zaangażowaniu innych instytucji oraz sektora

użyteczności publicznej, mogłaby się okazać niezbędna.

Jak bowiem można sądzić, pozostawanie w duchowej łączności z

miejscem wciąż jeszcze przekonuje współczesnych ludzi. Być może genius

loci pożegluje kiedyś w stronę jeszcze bardziej zindywidualizowanych, ale też

zredukowanych do skopiowanego obrazu, więzi z miejscem, zamkniętych w

34 Ch. Perelman: Analogia i metafora w nauce, poezji i filozofii, Pamiętnik Literacki LXII, z. 3, s. 250.

108

formule nowych technologii, w których treścią naszej metafory będzie oligop-

ticon35

? Jakkolwiek by było, pomimo obserwowalnych w dzisiejszych mia-

stach radykalnych procesów rozmywania się idei miejskości w bezimiennych

przestrzeniach urbanistycznych, o których pisze Ewa Rewers, pozbycie się

aniołów miejsca, równoznaczne z wykorzenieniem, jest jednak sprawą jakiejś

nieokreślonej i, miejmy nadzieję, niedosiężnej przyszłości.

Przed pedagogiką miejsca rysuje się natomiast całkiem konkretne za-

danie przygotowywania młodzieży do lokalizowania się w miejscu na nowych

zasadach. Podstawową praktyką powinno być uczenie, w toku procesów wy-

chowania i kształcenia, rozumnego patrzenia i konfigurowania składników

tego świata bez inklinacji do podporządkowywania, zawłaszczania przestrzeni

przez forsowanie jakiejś jej jedynej wizji. Spojrzenie to oczyszczone z miał-

kości łatwego stereotypu, za to pełne emocji, wiedzy o kulturze i historii, musi

mieć ostrość przenikania taką, by pozwoliła dostrzec to, czego w miejscu

jeszcze zwyczajnie nie ma, ale co rysuje się już jako potencjał dla przyszłych

całkiem może innych treści.

GENIUS LOCI AS AN ANTHROPOLOGICAL FIGURE.

SEMANTIC TRANSFORMATIONS,

INTERPRETIVE CONTEXTS

The title of this article is the examination of the nature of genius loci phenomenon in

culture as well as rethinking its status in contemporary anthropology. The subject of

the analysis is the ambiguity of the concept, which functions as a multi-layered meta-

phor in both society and science and its dynamics and evolution on the basis of mod-

ernistic processes. The analysis aims to establish the importance of genius in relation

to different research contexts.

Dr Ilona Copik – Wydział Nauk Humanistyczno-Społecznych Gliwickiej Wyższej

Szkoły Przedsiębiorczości


35 Określenia oligopticon, które jest powołane w celu ożywienia uschematyzowanej metafory geniusza, a

które wskazuje zarazem na istotę relacji człowieka i miejsca w kulturze obrazu, używa Ewa Rewers, zob.: Od miejskiego genius loci …

109

Joanna KUŹNICKA

TRAJEKTORIE ORTEGIZMU W KULTURZE

Zmienny charakter rzeczywistości - perspektywizm

Kluczowym obszarem w rozumieniu kultury i antropologii jest dla

Ortegi y Gasseta teoria perspektywizmu. Ta filozoficzna orientacja kształtuje

się już między 1914 a 1917 rokiem, kiedy Ortega proponuje przełamanie ten-

dencji idealizmu i realizmu, by w Medytacjach o Don Kichocie zaprezentować

trzecią drogę - perspektywizm, który osiągnie formę dojrzałą w Zadaniach

naszych czasów1. Poprzedzona została ona przejściem od lektur Renana i filo-

zofii neokantyzmu do Bergsona, Nietzschego i Kierkegaarda. Ten ostatni rów-

nież posługiwał się pojęciem rozumienia, widzenia, które jest perspektywicz-

nie osadzone w pewnym kontekście.

Rzeczywistość jest zmienna, a poznanie ludzkie jego zdaniem jest

wybiórcze i zachodzi z określonego punktu widzenia – perspektywy, co ilu-

struje fragment z Medytacji o don Kichocie: „Ściśle rzecz biorąc, z perspek-

tywy każdego miejsca, las stanowi pewną możliwość. Jest ścieżką, która mo-

glibyśmy podążyć, by po kilku krokach trafić na źródło, którego lekki szum

dochodzi do nas, jakby tłumiony ciszą. Las stanowi pewną sumę naszych

możliwych czynów, które jednak – jeśli ich dokonamy – utracą swoją pier-

wotną wartość. Wszystko to czego doświadczamy w lesie bezpośrednio, sta-

nowi jedynie pretekst do tego, aby cała reszta mogła pozostać w ukryciu i w

oddaleniu.[…] Las zawsze jest nieco dalej niż my”2. Nasze życie to las. Las to

perspektywa. Perspektywa to rzeczywistość. Kiedy znajdujemy się w danym

punkcie, okoliczności będą zmieniały się w zależności od punktu, w którym

jesteśmy. Punktu widzenia, myślenia, przeżywania, wartościowania oraz od-

powiadającym im elementom rzeczy i rzeczywistości. Rzeczywistość to sze-

roka perspektywa, życie to sieć okoliczności. „Kiedy w końcu przekonamy

1 J. Sánchez Villáseñor, Pensamiento y trayectoria de José Ortega y Gasset, México 2007, s. 60. (wyd. I

Mexico 1943). 2 J. Ortega y Gasset, Medytacje o „Don Kichocie”, Warszawa 2008, s. 37.

110

się, ze bytem ostatecznym świata, nie jest materia, ani dusza, nie jest żadna

określona rzecz, ale pewna perspektywa? Bóg jest perspektywą i hierarchią;

błąd szatana był błędem perspektywy”3. Życie ludzkie, określone tu metaforą

lasu, jest zbiorem możliwości, poprzez które w danym momencie konstruuje-

my rzeczywistość. „Perspektywa jest uporządkowaniem i formą w jakich

przedstawia się oglądającemu rzeczywistość. Jeśli zmieni się punkt, który

zajmuje obserwator, zmianie ulegnie również perspektywa” 4. W niezmierzo-

nej perspektywie świata musimy dla naszej okoliczności znaleźć miejsce.

Życie ludzkie jest ciągłym absorbowaniem owych okoliczności, które dla

filozofa są drugą częścią naszego „Ja”. „Ten obszar rzeczywistości mnie ota-

czającej tworzy druga połowę mojej osoby: tylko przez nią mogę się spełnić i

być całkowicie sobą. […] „Ja” jestem mną i moją okolicznością i jeśli jej nie

ocalę, nie ocalę i siebie”( Yo soy yo y mi circunstancia, si no salvo a ella, no

me salvo yo)5. W innych tłumaczeniach używa sie liczby mnogiej na określe-

nie okoliczności „ ja to ja i moje okoliczności.” Tak czyni Krzysztof Polit w

swej monografii Ortegi6, jak i Janusz Wojcieszak w tłumaczeniu Medytacji o

„Don Kichocie”7. Jednakże sam filozof używa słowa okoliczność w liczbie

pojedynczej lub mnogiej. Człowiek składa się zatem z „ja” i „mojego ja”,

czyli „ja i okoliczności”. Okoliczności stają się drugą częścią osoby. Jarosław

Gowin w książce Ortegiańska filozofia życia, interpretuje drugie „ja” jako

„dynamiczną ciągłość aktów twórczych kierowanych przez człowieka ku

światu, gwarantujących utrzymanie kontaktu z okolicznościami, natomiast

pierwsze „ja” to osobowość we właściwym sensie, lecz nie osobowość preeg-

zystująca na podobieństwo tego, co tradycyjnie ujmuje się jako dusza, ale

tworząca się dopiero w toku ludzkiej działalności. Osobowość stanowi tedy

rezultat przełamywania się ludzkich czynów w spowijającej człowieka war-

stwie okoliczności, jest powstającą w czasie wypadkową ludzkiej aktywności

i wpływu zewnętrznego”8. Badacze napotykają wyraźnie trudności z określe-

niem tego Ortegiańskiego terminu. Świadczy o tym chociażby tok myślenia w

podanym fragmencie z książki Krzysztofa Polita Kryzys cywilizacji Zachodu

3 Tamże, s. 21. 4 J. Ortega y Gasset , Po co wracamy do filozofii, j. w., s. 120. 5 Medytacje nad „Don Kichotem”, [w:] R. Gaj, Ortega y Gasset, j. w. , s. 213 oraz 43. 6 K. Polit, Kryzys cywilizacji Zachodu w myśli Jose Ortegi y Gasseta, Lublin 2005, s. 43. 7 J. Ortega y Gasset, Medytacje o „Don Kichocie”, przeł. Janusz Wojcieszak, Warszawa 2008., s. 17. 8 J. Gowin, Ortegiańska filozofia życia, Znak, nr 8/9, s. 30.

111

w myśli José Ortegi y Gasseta: „A sam człowiek? Co pozostanie, kiedy po-

zbawimy go pamięci, intelektu, woli, charakteru, pragnień, wspomnień, pożą-

dań, namiętności? Kiedy wszystko to zaliczymy do okoliczności, gdyż takie

rozumienie tego terminu jest dopuszczalne w Ortegiańskiej filozofii. Okolicz-

ności oznaczają tutaj nie tylko świat przyrody, nie tylko społeczeństwo, in-

nych ludzi, kulturę, świat norm i wartości, zdobycze techniczne, ale również

to, co tradycyjnie rozumiane było jako niezbywalny aspekt samego bytu ludz-

kiego. Tak czy inaczej, pozostaje nam owo „ja”, które w dodatku w centralnej

fazie Ortegiańskiej filozofii pojawia się dwa razy: „ja to ja i moje okoliczno-

ści”. Podwójne użycie tego terminu świadczy o tym, że możemy tu mówić o

podwójnym charakterze ludzkiej jaźni, a dokładnie o podwójnym jej dynami-

zmie9. Ortega neguje tradycyjne teorie filozoficzne, człowiek nie jest ciałem -

tak jak chciał tego naturalizm, ani nie jest świadomością - tak jak w ideali-

zmie. Pełnią one rolę służebną wobec człowieka są środkami jakie napotyka

„ja” w trakcie życia.

W analizie pojęcia „okoliczności” Ryszard Gaj zwraca uwagę, że dro-

gą dojścia, źródłem natchnienia dla myśliciela stał się krajobraz, który obser-

wował i który umieszczał w swoich licznych esejach. Drogą do zrozumienia

filozofii perspektywizmu są właśnie opisy przyrody ilustrujące jego tezy. Oto

kilka przykładów z Medytacji o „Don Kichocie”: „Moim naturalnym oknem

na świat jest przełęcz Guadarramy albo pola Ontigoli. Ten wycinek otaczają-

cej mnie rzeczywistości tworzy druga część mojej osoby: tylko dzięki niemu

jestem pewną całością i mogę być w pełni sobą. Nauki biologiczne badają

ostatnio organizm żywy jako całość złożoną z ciała i określonego środowiska:

tak wiec proces życiowy nie polega jedynie na przystosowaniu ciała do śro-

dowiska, ale także na przystosowaniu środowiska do ciała. Ręka usiłuje dopa-

sować się do danego przedmiotu, aby go dobrze uchwycić, ale jednocześnie i

każdy przedmiot kryje już w sobie pewne podobieństwo do określonej ręki”10

.

Człowiek i byty niematerialne są w nieustannej kategorii relacji, w każdej

rzeczy tkwi pełnia jej możliwości. Rzeczy same w sobie nie są bytem, ani

życiem, stają się nimi dopiero w relacji do człowieka. Aby stały się życiem,

muszą znaleźć się w obrębie czyjejś świadomości. Toteż dlatego, że nie mają

bytu człowiek czuje się w nich zagubiony niczym rozbitek. Jego zadaniem jest

9 K. Polit, Kryzys cywilizacji Zachodu…, j. w., s. 44. 10 J. Ortega y Gasset, Medytacje o „Don Kichocie”, j.w., s.22.

112

wymyślenie im bytu i podporządkowanie się rzeczom, bowiem przynależą one

do jego okoliczności11

.

Ta możliwość – potencjalność rzeczy wchodzi w relacje z człowie-

kiem, który może ją twórczo wykorzystać, czyli ocalić. Celem pisania esejów

czyni Ortega ocalanie rzeczywistości. Ocalając okoliczności, ocala siebie.

„Ważne, aby podjęty temat wiązał się bezpośrednio z podstawowymi proble-

mami nurtującymi ludzki umysł, z klasycznymi motywami ludzkich trosk i

niepokojów. Skoro już zostanie w nie wpleciony, wówczas podlega przemie-

nieniu, transubstancjacji, wybawieniu [salvatión]” 12

. Warto zwrócić uwagę,

że używane przez pisarza słowo salvatión oznacza w języku hiszpańskim:

ocalenie, zbawienie, wyzwolenie, ratunek, a czasowniki salvar - ocalić, zba-

wić, ratować, ale także wchodzić w relacje. Kulturowa refleksja pisarza doty-

czy pejzażu jako krajobrazu przyrodniczego, dzieł literackich, malarstwa, ale

także i ludzkich niepokojów, które pod wpływem analizy ulegają transsub-

stancjacji czyli przemienieniu.

Transubstancjacja - przemienienie, ocalenie okoliczności, które w or-

tegizmie oznaczają także kulturę, staje się sensem życia człowieka.

Tytułowe Medytacje o „Don Kichocie” są pretekstem pisarza do głę-

bokiej analizy kultury hiszpańskiej, kultury śródziemnomorskiej w jej zesta-

wieniu z kulturą germańską, by w efekcie dojść do perspektywicznego poj-

mowania kultury, która jest dla człowieka. Filozofia człowieka to filozofia

życia opierająca się na tezie „Ja jestem mną i moimi okolicznościami”. Życie

ma charakter cykliczny jest ciągłym nawrotem salvationes , naszym zadaniem

jest odkrywanie ich sensu dążenie do pełni znaczenia. Zwróćmy uwagę, że

droga do odkrywania sensu ma w ortegizmie charakter projektu do spełnienia,

jest otwarta, perspektywiczna. W Medytacjach podejmuje myśliciel rozważa-

nia na temat teorii literatury w szerokim kontekście kulturowym. Formą którą

się posługuje są eseje, przepełnione intuicjonizmem i poetyckimi obrazami.

Nie przeszkadza to jednak temu, że większość badaczy uznaje to dzieło (arcy-

dzieło europejskiej eseistyki) za jego filozoficzne credo, zawierające zręby

jego koncepcji filozoficznej perspektywizmu.

11 J. Ortega y Gasset, Wokół Galileusza, Warszawa 1993, s. 76. 12 J. Ortega y Gasset, Medytacje o „Don Kichocie”, s. 6-7.

113

Perspektywiczne spojrzenie na kulturę

Akt kulturowy jest czynem twórczym polegającym na wydobywaniu

logosu z czegoś dotąd nieznaczącego (a-logicznego). Nasza wiedza dotycząca

kultury jest schematyczna, abstrakcyjna w zestawieniu z naszym życiem spon-

tanicznym. Zdaniem filozofa ten schematyzm osiągnięty przez kulturę, jest

zwrotem i drogą do bezpośredniości, spontaniczności i witalizmu. Mamy więc

do czynienia ze schematyzmem wyuczonej kultury, w zderzeniu z bezpośred-

niością życia, a przecież kultura ma służyć właśnie jemu, zgodnie z witalis-

tyczną koncepcja filozoficzną Ortegi. W dalszych konstatacjach myśliciel

przeciwstawia się kulturowemu centryzmowi. Dla niego istnieje tylko część

kultury, brak jest centrum: „W rzeczywistości istnieją tylko części, całość jest

abstrahowaniem części i jest od nich zależna. […] podstawa bytu nie jest du-

chowa ani materialna, nie jest też żadną określoną rzeczą. Podstawą bytu jest

perspektywa. Bóg jest perspektywą i hierarchią: błąd szatana był błędem per-

spektywy”13

. Kulturę należy postrzegać perspektywicznie. Takie spojrzenie na

kulturę zyskuje na wartości wtedy, gdy mnożą się punkty widzenia, wzmaga

się także jego dokładność. Ortega postuluje interpretacje artefaktów kultury z

poszczególnych perspektywicznych ujęć, a te będą się zmieniały w zależności

od okoliczności. Jest zatem rzecznikiem mnogości interpretacji, jak również

interpretacyjnej otwartości. Akt interpretacji w świetle jego teorii jest projek-

tem, który nie jest zamknięty. Pluralizm dotyczy także punktów widzenia,

które dokonują się za sprawą ich zmiany. Nie są stałe, są zmienne.

Świat jest zespołem perspektyw indywidualnych, na które składają się

jednostkowe punkty widzenia. Nie ma jednej ogólnej perspektywy. Ryszard

Gaj zwraca uwagę, że w eseju Adam w raju z 1910 roku Ortega twierdzi, że

jest tyle rzeczywistości, ile punktów widzenia, każdy człowiek postrzega rze-

czywistość inaczej, natomiast w Medytacjach o Don Kichocie z 1914 roku,

perspektywa staje się rzeczywistością. „Rozwijając w innych pismach pojęcie

perspektywy, przekonuje, że świat jest całością perspektyw indywidualnych i

to może sugerować, iż stoi na stanowisku relatywizmu, a nawet solipsyzmu.

Podkreślał jednak że bez prawdziwej rzeczywistości perspektywa nie zaistnie-

je. Perspektywa jest więc ontologicznym warunkiem tego, co rzeczywiste, i

13 Tamże, s. 21.

114

jednocześnie możliwością osiągnięcia prawdy o rzeczywistości” 14

. Perspek-

tywizm jest drogą do prawdy. A nie uciekaniem od niej, jak to czynili niektó-

rzy filozofowie. Każdy człowiek ma zdaniem filozofa do spełnienia misję

prawdy. Tradycyjne nurty filozoficzne: racjonalizm, idealizm, realizm, rela-

tywizm są ograniczone, ponieważ absolutyzują swój punkt widzenia. „Świat

zatem istnieje perspektywicznie, nie ma centrum albo centrum znajduje się

wszędzie. Centryzm jest właśnie przejawem prowincjonalizmu. Tym grzeszą

ludzie Zachodu, nie dostrzegając racjonalności innych kultur i nie przyznając

im prawa do własnej perspektywy”15

.

Opinia ta współgra ze współczesnymi teoriami kultury, ujęciami so-

cjologicznymi i filozoficznymi, które podkreślają, że tradycyjny model świata

- centrum – peryferie, nie odpowiada dzisiejszemu stanowi kulturowo – spo-

łeczno – ekonomicznemu świata. Tendencje owe widoczne są w pismach ta-

kich badaczy jak Arjun Appadurai, Manuel Castells, Zygmunt Bauman, Jean

Baudrillard. Sprzyjają temu dziś zjawiska netcentryzmu, globalizacji, usie-

ciowienia w ponowoczesnym świecie.

Czy teoria perspektywizmu nie wpisuje się w świat Internetu? Czy

analizując Ortegiańską metaforę lasu, nie czujemy podskórnie, że doskonale

wpisałaby się w cyfrowy świat hipertekstów ?

Krajobrazem Medytacji jest przyroda - pejzaż naszego życia. Wpływa

na to, jacy jesteśmy. Podróże dynamizują nasze „okoliczności”, odnawiają nas

wewnętrznie. Ortega powołuje się w swoich poglądach na przyrodę, na bada-

nia niemieckiego biologa Jacoba von Uexkülla, na „nową biologię”. Kluczo-

wym pojęciem był dla niego Uwelt (wokółświat). Jest to świat otaczający isto-

tę żywą, która projektuje na zewnątrz siebie znaki zmysłowe, znaki postrzega-

nia. Według niego, organizm ludzki jest zdolny do twórczej adaptacji w ob-

cym środowisku, a nie skazany na bierność jak tego chciał Darwinizm. Jest to

możliwe także dzięki zmianom hormonalnym zachodzącym w ciele człowie-

ka.

„Do okoliczności należą także ciało, dusza człowieka, które są jedynie

jego „aparatami”, mechanizmem fizycznym i psychicznym. […] Ortega jesz-

cze inaczej uzasadnia swoją oryginalną tezę, że ciało i dusza nie należą do po-

dmiotu. Życie jest dla mnie oczywistością i wszystkie jego składniki istnieją

14 R. Gaj, Ortega y Gasset, j. w., s. 83. 15 Tamże, s. 86.

115

dla mnie, gdyż są dla mnie przejrzyste. Dlatego moje ciało, nie będąc przej-

rzyste, nie istnieje dla mnie w moim życiu, to samo dzieje się z duszą. […]

Dziki człowiek nie ma teorii ciała ani duszy a jednak żyje”16

. Byt duszy i ciała

pojawia się dopiero na poziomie świadomości - na przykład naukowej. Okoli-

czności nie istnieją bez człowieka, są zespołem ułatwień i utrudnień jakie na-

potyka człowiek w trakcie swojego życia. Życie składa się natomiast w myśl

ortegizmu z zaspakajania potrzeb. Każda potrzeba, jeśli ją wesprzemy, przek-

ształca się w obszar kultury. Życie to obszar tego, co dane bezpośrednio, to

okoliczności, „odłamki życia”, z którego nie wyłonił się jeszcze żaden duch

logos. Jest burzliwe i problematyczne. Logos jest pewnym sensem, powiąza-

niem tego wszystkiego, co jednostkowe, bezpośrednie i okolicznościowe, po-

zbawione znaczenia. Życie jest dla filozofa zbiorem okoliczności i przypad-

ku17

. Kultura uobecnia się w życiu jednostkowym, w tym, co dane bezpośred-

nio. Wszystko to powstało za sprawą duchowej siły twórców, ale także za

sprawą ich kaprysów i nastrojów, a te jak wiadomo opierają się na zmianie.

Dlatego „nie należy kultury nabytej zamieniać w posag, troszcząc się bardziej

o jej odtwarzanie niż wzbogacanie. […] Wszystko co dzisiaj otrzymujemy ja-

ko już przyozdobione w subtelne aureole, musiało w swoim czasie podlegać

zawężeniu i skurczeniu, by zaistnieć w sercu konkretnego człowieka”18

. Orte-

ga to przeciwnik kulturowego schematyzmu, podręcznikowego powtarzania

utartych reguł w procesach interpretacji dzieł kultury. „Nie powinniśmy ciągle

ulegać zauroczeniu hieratycznymi wartościami, lecz wywalczyć odpowiednie

pośród nich miejsce dla naszego indywidualnego życia. Podsumowując: reab-

sorbcja danych nam okoliczności stanowi konkretne przeznaczenie każdego

człowieka”19

. Dla filozofa tymi okolicznościami była przełęcz Guadarramy,

która jego zdaniem tworzyła drugą część jego osoby. Dzięki niej mógł być ca-

łością i być w pełni sobą20

. Taką postawę dostrzega w Biblii i przywołuje cy-

tat benefac loco illi quo natus es, (bądź dobroczyńcą miejsca, w którym się

urodziłeś ). Natomiast dla przedstawicieli szkoły platońskiej celem kultury

jest „ocalanie pozorów” zjawisk, poprzez poszukiwanie sensu świata. Ortega

postuluje zwrot ku konkretnej części świata, z konkretnego punktu widzenia

16 R. Gaj, Ortega y Gasset, Warszawa 2007, s. 63-64. 17 J. Ortega y Gasset, Medytacje…, j. w., s.20. 18 Tamże, s. 20. 19 Tamże, s. 22. 20 Tamże, s. 22-23.

116

na konkretną część kształtującego nas pejzażu. Pragnie zmiany perspektywy

dotychczasowego patrzenia na kulturę, dotychczasowe wizje były niepełne,

błędne, a błąd miał charakter optyczny, był błędem patrzenia – perspektywy.

Należy dokonać zwrotu ludzkości ku życiu, ku najskrytszym pragnie-

niom człowieka, włącznie z cielesnością człowieka. „[…] Nadszedł już czas,

abyśmy rozstrzygnęli wreszcie kwestię hipokryzji drzemiącej rzekomo w cha-

rakterze człowieka doby nowożytnej, który udaje zainteresowanie wyłącznie

pewnymi uświęconymi przez konwenanse dziedzinami – nauką, sztuką czy

społeczeństwem – ograniczając, tak jak by nie można inaczej, swoje najskryt-

sze pragnienia do błahostek czy wręcz sfery biologicznej. […] Mamy tutaj do

czynienia z tajemnicą samych podstaw witalności, nad którą człowiek współ-

czesny z przyzwoitości powinien się zastanowić i próbować zrozumieć. Dzi-

siaj ogranicza się do jej skrywania, odsuwa od niej wzrok, podobnie jak od

tylu innych mrocznych sił – choćby popędu seksualnego - które jednak, wsku-

tek tych wszystkich uników dominują w jego życiu”21

. Sensem życia człowie-

ka nie są wielkie sprawy, wielkie przyjemności, lecz „owa błoga chwila przy

zimowym ognisku, owo przyjemne odczucie przy kieliszku likieru, ów sposób

stawiania kroków przez powabną dziewczynę, której skądinąd nie kochamy

ani tez nie znamy, jakiś przebłysk geniuszu w miłych słowach błyskotliwego

przyjaciela”22

. Cielesność człowieka, jego popędy, dążenie do zaspakajania

potrzeb seksualnych to podstawy witalności. Należy zmienić dotychczasową

postawę przyjętą przez społeczeństwo, polegającą na skrywaniu tychże aspek-

tów ludzkiego życia. To, co podświadome, pod-ludzkie, trwa w człowieku,

jest sensem jego trwania. Dlatego nie możemy pozbawić człowieka sensu ży-

cia23

. Społeczeństwo XX wieku doceniło ważność sfery fizjologicznej i cieles-

nej człowieka. Wiemy, że zdrowie człowieka opiera się na równowadze mię-

dzy psychiką i cielesnością człowieka. Problem polega jednak na tym, iż lu-

dzkość, której Ortega zarzucał kiedyś hipokryzję i zakłamanie, popadła teraz

w skrajność, propagując pierwszoplanową rolę cielesności. Kulturowy zwrot

ludzkości w stronę cielesności dokonał się i dokonuje nadal na naszych

oczach. Oczywiście w niektórych formach kultury przybrał on postać ekstre-

malną, stał się ekstremizmem, według terminologii ortegizmu. Przykładami

21 Tamże, s.24. 22 Tamże, s. 25. 23 Tamże, s. 25.

117

mogą być niektóre odmiany kultury medialnej, programy i kanały telewizyjne,

które bazują na cielesnym li tylko aspekcie ludzkiej egzystencji. Popularyzują

one określone style życia skupione wokół ludzkich popędów seksualnych,

żądz cielesnych i fizjologicznej sfery zachowań - stając się wzorem stylu ży-

cia. Skrajność taka powoduje, że część populacji ludzkiej, czy tego chce czy

nie, żyje pod przymusem zmysłowości !

Ziścił się zatem projekt Ortegi, ale cielesność stała się ekstremizmem

i jest dzisiaj jednym z zagrożeń i niebezpieczeństwem dla cywilizacji zagro-

żonej demoralizacją, ale i to filozof przewidział w Buncie mas. Cielesność

wraz z kultem zmysłowości stała się integralną częścią kultury.

Krzysztof Polit zwraca uwagę na to, że atak ortegizmu na filozofię

nowożytną jest próbą odwrócenia podporządkowania władz zmysłowych ro-

zumowi, na rzecz wyzwolenia zmysłowości. Estetyka nie może być wchłonię-

ta przez logikę i metafizykę. „W tej sytuacji te wszystkie jej procesy, które nie

pasowały do racjonalistycznej epistemologii, jak chociażby intuicja, wyobraź-

nia, swoboda twórcza, stały się bezdomne. Ortega usiłuje dowartościować i

wprowadzić ponownie do obiegu kultury ten właśnie stłamszony i zapomnia-

ny, zmysłowo – estetyczny wymiar człowieczeństwa”24

.

Zmysłowość nazywa Ortega jasnością, „wewnętrznym morzem”. Jes-

teśmy według niego podporami organów zmysłu: widzimy, słyszymy, smaku-

jemy, odczuwamy przyjemność i ból. „ […] „Rzeczywistość” - dzikie zwie-

rzę, pantera – rzuca się na nas nieoczekiwanie, przenikając do naszego wnęt-

rza przez szpary zmysłów, podczas gdy świat ideałów zależy tylko od nas sa-

mych. Narażamy się zatem na niebezpieczeństwo, że ta inwazja zewnętrzności

pozbawi nas naszego jestestwa, ogołoci naszą wewnętrzność […]”25

. Dlatego

myśliciel twierdzi, że siłą samego intelektu nie potrafimy odkryć tajemnicy

dzieła sztuki. Ta tajemnica opiera się przemocy ze strony dociekliwych uczo-

nych, traktujących je jako przedmiot polowania. Sztuka „oddaje się temu, kto

ją pokocha”26

. Należy dokonać wielu starań, poddać się kultowi medytacji, nie

docierać do niej najkrótsza drogą, lecz zataczać kręgi. Tak czyni to pisarz w

Medytacjach… zatacza kręgi wokół sztuki, teorii i historii literatury, traktując

swe rozważania w sposób bardzo otwarty i stosując metodę perspektywizmu.

24 K. Polit, Kryzys cywilizacji Zachodu w myśli José Ortegi y Gasseta, j.w., s. 262. 25 J. Ortega y Gasset, Medytacje…, J. w. , s. 63. 26 Tamże, s. 31.

118

Analizowana rzeczywistość ujmowana jest w sposób okolicznościowy

i perspektywiczny. Świat to sieć możliwości. Zależy od punktu widzenia jaki

przyjmuje podmiot. Zbliżanie lub oddalanie od przedmiotu analiz nazywa

filozof wirtualną własnością rzeczy z mocy działania podmiotu postrzegające-

go27

. Opisał tę zależność Ortega na przykładzie wrażeń słuchowych. Kiedy

słyszymy dźwięk z różnych odległości, będzie on miał inną jakość. Podmiot

za sprawą działania nadaje dźwiękowi wirtualną zależność. Oddalanie i zbli-

żanie do przedmiotu analiz jest ich wirtualną własnością poprzez działanie

podmiotu28

. Bliskość jest wyznacznikiem prawdy o obserwowanym przed-

miocie. Podmiot obserwujący dokonuje wizualizacji przedmiotu, zwracając

uwagę na jego powierzchnię, głębię oraz trzeci wymiar. Ten trzeci wymiar

jest dla nas tajemnicą, pozaświatem. Widzimy tylko część przedmiotu analiz.

„Oczyma widzimy tylko część pomarańczy, natomiast cały owoc jako taki

nigdy się naszym zmysłom nie uwidacznia. Największa część pomarańczy

pozostaje poza zasięgiem naszego wzroku. […] Drzewa nie pozwalają mi

dostrzec lasu i dzięki temu właśnie las istnieje. Misją drzew widzialnych jest

zakrycie pozostałych drzew. […] Niewidzialność, pozostawanie w ukryciu nie

jest po prostu cechą negatywną, lecz pewną cechą pozytywną, która przypisa-

na danej rzeczy, przekształca ją w coś nowego. W tym też sensie czymś absu-

rdalnym jest – zgodnie z wyrażonym sądem - dążenie do zobaczenia lasu” 29

.

Rzeczywistość składa się z wielu poziomów, warstw, które jedne po drugich

odkrywamy. Penetrujemy poprzez powierzchnię, głębię oraz trzeci wymiar.

„Platon potrafił określić takie sposoby patrzenia, które są widzeniami, boskim

słowem: nazwał je ideami. I tak trzeci wymiar pomarańczy jest jedynie ideą, a

Bóg ostatnim wymiarem pola”30

. Sfera głębi może mieć charakter: czasowy,

wizualny, słuchowy. Nierozerwalnie ujawnia się na powierzchni. Powierzch-

nia ma dwa atrybuty - materialny i wirtualny, ulega rozszerzeniu, tworząc per-

spektywiczny skrót. Skrót jest organem wizualnej głębi, w którym ogląd (per-

cypowanie) stają się aktem czysto intelektualnym31

.

W interpretacji rzeczywistości wyróżnia filozof pierwszy jej plan -

postrzeganie zmysłami, wobec którego jesteśmy bierni, oraz następne pozio-

27 Tamże, s 42. 28 Tamże, s. 42. 29 Tamże, s. 40. 30 Tamże, s. 45. 31 Tamże, s. 45.

119

my czekające na odkrycie prawdy o nich. „Prawda pozostaje czystą iluminacją

jedynie w chwili jej odkrycia. Stąd jej grecka nazwa aletheia, oznaczała pier-

wotnie to samo, co późniejsze apocalipsis, czyli odkrycie, ujawnienie, odsło-

nięcie, zdjęcie welonu, bądź zasłony”32

. Prawda to „objawienie” (revelación)

tego, co było ukryte.

Dla Ortegi nie istnieje prawda powszechna, absolutna - jest ona zależ-

na od fragmentu rzeczywistości, w której człowiek jest w danej chwili. Każdy

człowiek postrzega obraz świata inaczej z danego punktu widzenia i dla każ-

dego jest prawdziwy. Względem siebie natomiast są one komplementarne.

Różnica i indywidualność to zatem podstawy w perspektywie życia społecz-

nego Prawda istnieje w formie perspektywy i okoliczności naszego życia.

Prawda polega na zgodności człowieka z sobą samym, na spotkaniu siebie33

.

Komentatorzy podkreślają ciągłe odkrywanie prawdy w życiu człowieka,

wszak człowiek jest projektem34

, który cały czas się urzeczywistnia oraz to, że

ma ona transwitalny charakter, czyli jest zależna od potrzeb witalnych czło-

wieka oraz jednocześnie zanurzona w świecie trascendentnym35

. Jest zmienna.

Kulturowe przestrzenie rzeczywistości analizowane są w Medytacjach

metodą perspektywizmu. Pisarz wprowadza nas do tego świata pejzażem lasu,

by dalej poprowadzić nas do puszczy, którą jest według niego Don Kichot.

Obraz istoty kultury hiszpańskiej, staje się pretekstem do szerszego kontekstu,

mianowicie zderzenia kultury śródziemnomorskiej z germańską, by w efekcie

wyłonić najważniejsze tendencje dominujące w kulturze całej Europy, jak i

ogólnym spojrzeniu na kulturę. Kultura germańska to według Ortegi obszar

rzeczywistości głębokich, natomiast śródziemnomorska – powierzchniowych.

Ta pierwsza jest klarowna, opiera się na filozofii, mechanice i biologii, jest

schematyczna, w tej drugiej dominuje tendencja do zmysłowości, emocjonal-

ności, jak i pozornego wdzięku. Filozofowie kręgu germańskiego - Leibniz,

Kant, Hegel są według niego trudni, lecz klarowni, natomiast Giordano Bruno

i Kartezjusz trudni, lecz mętni36

. „Śródziemnomorze oznacza proces żarliwego

i ciągłego potwierdzania zmysłowości, pozoru, powierzchowności i ulotnych

32 Tamże, s. 44. 33 J. Ortega y Gasset, Prawda jako zgodność człowieka z samym sobą [w:] Wokół Galileusza, Warszawa

1993. 34 R. Gaj, Ortega y Gasset, j. w., s. 38-39. 35 K. Polit, Kryzys cywilizacji Zachodu, j. w., s. 143-145. 36 J. Ortega y Gasset, Medytacje…, j. w., 50-57.

120

wrażeń, które rzeczy pozostawiają w naszym podrażnionym systemie nerwo-

wym”37

. Dlatego Don Kichot operuje w sposobie narracji niewyobrażalną

cielesnością rzeczy. W przeciwieństwie do Fausta Goethego, mającego cha-

rakter wizyjno - symboliczny. Cervantes reprezentuje widzenie zmysłami, na-

tomiast Goethe - „widzenie oczyma”.

Skoro według filozofa jesteśmy tylko podporami zmysłów, to praw-

dziwą jasność osiągamy za pomocą zmysłowości. Przedmioty rzeczywistości

tworzą strukturę powiązaną z cielesnością, materialna istota rzeczy to jej cie-

lesność. Jego zdaniem są one ze sobą powiązane w pewien potencjał możliwo-

ści, bycia innymi, rozprzestrzeniania się. „Rzec by można, iż każda rzecz ule-

ga zapłodnieniu przez pozostałe. Rzec by można, iż rzeczy pragną siebie ni-

czym samce i samice; rzec by można, że kochają się i dążą do zawarcia mał-

żeństwa, do łączenia się we wspólnoty, w organizmy, w budowle, w światy”38

.

Myśliciel zwraca uwagę, że po otwarciu oczu przez człowieka przedmioty mi-

gocą, przenikają do jego pola widzenia, mamy wrażenie, że się poruszają, po-

tem wszystko wraca do normy. To uspokojenie przedmiotów jest skupieniem

naszej uwagi, której je podporządkujemy. „Odblask jest najbardziej odczu-

walną formą wirtualnego istnienia jednej rzeczy w drugiej. A sens danej rze-

czy jest najwyższą formą współistnienia z innymi, jej głębokim wymiarem”39

.

Aby odkryć sens rzeczy należy umieścić go wirtualnie w centrum

świata, inaczej mówiąc - pokochać badany przedmiot. Filozofia to poszukiwa-

nie sensu rzeczy pobudzane przez „erosa” – powtarza Ortega za Platonem40

.

Kultura musi być zakotwiczona w życiu, witalna. Wyznacznikami jej

witalności są: zmysłowość, cielesność, sensualizm. Zmysłowość daje jasność

rzeczom, człowiek będzie zawsze dążył do „rozjaśniania” rzeczywistości.

Analizowanie tekstów kultury to panowanie naszej świadomości nad przed-

miotami. Jasnością w życiu, światłem przedmiotów są pojęcia. Tej pewności

posiadania brakuje w kulturze europejskiej. „Życie zaś jest odwiecznym tek-

stem, krzewem janowca, gorejącym na skraju drogi, gdzie słychać głos Boga.

Kultura. czyli sztuka, nauka i polityka jest komentarzem, jest takim sposobem

życia, w którym przez własne odbicie podlega ono wygładzeniu i uporządko-

37 Tamże, s. 59-60. 38 Tamże, s. 65. 39 Tamże, s. 66. 40 Tamże, s. 67.

121

waniu.”41

Wyjaśnianie świata i jego uporządkowanie odbywa się za pomocą

kultury. Jest ona odrębnym światem, który w ramach perspektywicznego my-

ślenia Ortegi, może być jednym z punktów odniesienia. Paradoksalnie będzie

ona dla nas tym odpowiednim punktem widzenia, jeżeli będziemy ją postrze-

gać jako złudzenie. Prawda i sprawiedliwość, to idee, jakie zdaniem filozofa

wytwarza materia. Podaje przykład Don Kichota, nie jest on przy zdrowych

zmysłach i widzi olbrzymy zamiast wiatraków42

. Olbrzymy w rzeczywistości

nie istnieją, lecz aluzja Cervantesa nawiązuje do miologicznej postaci olbrzy-

ma Briareusa. Wiatraki - przedmioty odsyłają nas do ich sensu - olbrzymów.

Zdaniem Ortegi w obu przypadkach z idealnej perspektywy dojdziemy do

postaci olbrzyma. Don Kichot widzi ze swojej perspektywy olbrzymy, czło-

wiek natomiast poprzez aluzję literacką.

Zakres naszej interpretacji ma charakter pluralistyczny. Przedmioty

wypluwają z siebie mnogość sensów. Kultura niesie ze sobą pewną niewystar-

czalność, niepełność, ale jednocześnie jest dla siebie samowystarczalnym

fikcyjnym światem43

. Światem, w którym bohaterowie spełniają swoje pra-

gnienia, posługują się instynktem biologicznym. Żyć, to znaczy przystosowy-

wać się do materialnego otoczenia i pozwalać, by w nas wniknęło, wydziedzi-

czając nawet z naszego ja44

. Ortega przywołuje alegorię pantery z Boskiej ko-

medii Dantego, na określenie destrukcyjnej dla człowieczeństwa siły zmysło-

wości. „Rzeczywistość dzikie zwierzę, pantera – rzuca się na nas nieoczeki-

wanie, przenikając do naszego wnętrza przez szpary zmysłów, podczas gdy

świat ideałów zależy od nas samych. Narażamy się zatem na niebezpieczeń-

stwo, że ta inwazja zewnętrzności pozbawi nas naszego jestestwa […]”45

.

Tą drogą podążyła kultura europejska w erotyzm, cielesność, fizjolo-

gię i zmysłowość.

Racjowitalizm

Filozofia Ortegi y Gasseta bazuje na pojęciu powracających kryzy-

41 Tamże, s. 75. 42 Tamże, s. 115. 43 Tamże, s. 117. 44 Tamże, s. 136. 45 Tamże, s. 63.

122

sów. Rzeczywistość ludzka jest przestrzenią kryzysu, a człowiek to byt o kon-

dycji chwiejnej i niestabilnej46

. Zagrożenie kryzysem jest warunkiem dyna-

micznego rozwoju kultury osadzonej w kontekście filozofii zmiany.

Racjonalizm jako sposób filozoficznego poznawania rzeczywistości

to utopia, nazwana przez myśliciela kryzysem czystego rozumu. Zadaniem na-

szych czasów jest przezwyciężenie nowożytnego racjonalizmu i powrót do

witalności, czyli zmiana systemu wartości. Kryzys to w pismach filozofa zja-

wisko cykliczne, w miejscu kulturowo-społecznych „pęknięć” nazwanych

kryzysami, rodzą się nowe formy cywilizacji. Przezwyciężanie tych kryzy-

sów, to podstawa istnienia człowieka, kultury, społeczeństwa, cywilizacji i

myślenia.

Kryzys cywilizacji Zachodu wedle ortegizmu spowodowany został

tym, iż ludzkość zbyt silnie zawierzyła rozumowi, a czysty rozum, koncentru-

jąc się na „byciu wewnątrz siebie”, ograniczył istnienie do myślenia. Na tym

polega błąd intelektualizmu i człowieka. „Ten ostatni zaczyna wierzyć, że oto

posiadł boską umiejętność, która wyjaśni mu ostatecznie najwyższą zasadę

bytu. Umiejętność ta, zwana czystym intelektem lub czystym rozumem, jest

całkowicie niezależną od doświadczenia, a opiera się tylko i wyłącznie na

samej sobie. Rozum sam z siebie buduje doskonałe konstrukcje i zamiast szu-

kać kontaktu z rzeczami ogranicza się do zaufania w swoje własne prawa,

które sam stanowi. […] Jest zatem czysty rozum u Ortegi ni mniej ni więcej

tylko typową odmianą ekstremizmu”47

. Utopię racjonalizmu ilustruje filozof

następującą metaforą: „Lucyfer pragnął zastąpić Boga, tak jak w intelektuali-

zmie inteligencja zbuntowała się i dążyła do zadeklarowania, że jest jedyną

rzeczywistością.”48

Człowiek Zachodu miał stać się jednostką bez świata, gdy

tymczasem konfrontacja z rzeczywistością była i jest dla człowieka podstawą

istnienia, a nie pozostawiony sam sobie umysł.

W zbiorze Po co wracamy do filozofii49

, Ortega odpowiada na ważne

dla człowieka pytania dotyczące poznawania rzeczywistości. Kreśli filozofi-

czne zręby racjowitalizmu. Uważa, że skoro rozum zawiódł i cywilizacja Za-

chodu przeżywa kryzys racjonalistycznego podejścia do świata, należy wrócić

46 K. Polit, Kryzys cywilizacji Zachodu w myśli José Ortegi y Gasseta, Lublin 2005. 47 Tamże, s. 119. 48 Tamże, s. 120. 49 J. Ortega y Gasset, Po co wracamy do filozofii ?, Warszawa 1992. Tytuł oryginału: Por que se vuelve a

la filosofia? Tłumaczenia dokonano na podstawie: Obras completas, Madrid 1961, t. I-XIII.

123

do życia, czyli do racjowitalizmu i odkryć witalną funkcję rozumu. Jest to re-

akcja na jednostronność wszystkich nurtów filozoficznych, które zmierzają ku

subiektywizmowi lub relatywizmowi, a prawda i rzeczywistość, jego zdaniem,

istnieją obiektywnie. Filozof mówi o rozdwojeniu współczesnego człowieka,

który z jednej strony ma charakter witalny i przynależy do rzeczywistości

historycznej (według Ortegi człowiek nie posiada natury, lecz historię), z dru-

giej zaś posiada „pierwiastek racjonalności, który uzdolnia nas do osiągnięcia

prawdy, lecz który nie żyje, pozostając nierealnym, niezmiennym w czasie

widmem, nie podlegającym wszystkim kolejom losu, które są symptomami

witalności”50

. Rozum mimo swej doskonałości, nie odkrył uniwersum prawd i

ludzkość egzystuje w błędnych przekonaniach. Jego zdaniem zarówno Kartez-

jusz, jak i Einstein, podobnie Kant i Spinoza, popełnili błąd, ponieważ głów-

nym celem ich działań było ustalenie oceny prawdziwości lub błędności swo-

ich teorii. Pragnęli oni zastąpić istniejące doktryny filozoficzne i fizyczne no-

wymi. Zdaniem Ortegi powinni oni odkryć nową wrażliwość, zwiastuna no-

wych czasów, zamiast popadać w skrajność czystego rozumu, który ogranicza

się do świata zamkniętego w intelektualnych operacjach. „Entuzjazm Kartez-

jusza dla rozumowych konstrukcji doprowadził do całkowitego odwrócenia

naturalnej dla człowieka perspektywy. Bezpośredni i oczywisty świat, który

oglądają nasze oczy, którego dotykają nasze dłonie i słyszą nasze uszy, zbudo-

wany jest z jakości, kolorów, konsystencji, dźwięków. Jest to świat, w którym

człowiek żył i żyć będzie zawsze. […] Dla odmiany, cyfra – choćby ta, którą

nasi matematycy nazywają irracional - odpowiada swą naturą rozumowi. Ten

nie musząc dostosować się do czegokolwiek poza samym sobą, potrafi stwo-

rzyć całe uniwersum ilości za pomocą pojęć o ostrych i wyraźnych grani-

cach.”51

Otaczający nas świat jest zatem iluzoryczny i to zdaniem Ortegi sta-

nowi paradoks, który jest podstawą współczesnej fizyki i filozofii.52

Wszelkie

postawy ekstremalne, kartezjanizm czy relatywizm są jego zdaniem niebez-

pieczne. „Nie należy wiec dopuścić ani do absolutystycznego racjonalizmu,

który broniąc rozumu przekreśla życie, ani do relatywizmu, który zachowując

życie eliminuje rozum”53

. Dążąc do płynności życia relatywizm odrzuca praw-

dę. Każda z postaw prowadzi do wewnętrznego okaleczenia ludzkiej osoby.

50 J. Ortega y Gasset, Zadanie naszych czasów [w:] Po co wracamy do filozofii, j. w., s.54. 51 Tamże, s. 55. 52 Tamże, s. 56. 53 Tamże, s. 57.

124

Już Platon dostrzegł antynomię tkwiąca w ludzkim rozumie. Poznanie

rozumowe przechodząc od całości do poszczególnych składników, jest zwyk-

łym formalnym rozbiorem. Anatomia staje wobec ostatecznych elementów,

wobec których rozum jest bezsilny. Staje się nieracjonalny - wobec dylematu

tej natury, iż albo nie mogąc ich poznać metodą racjonalna, nie poznaje ich

wcale, albo sięga do środków irracjonalnych. Pierwsza droga prowadzi do pa-

radoksu poznania przedmiotu - do cząstek niepoznawalnych. W drugim przy-

padku rozum staje się strefą, pomiędzy irracjonalnym poznaniem całości, a

równie irracjonalnym poznaniem jej elementów. Racjonalizowanie staje się

bezradne i kieruje się w stronę intuicjonizmu. Dla Leibniza zasadą wszelkiego

poznania jest principium reddende rationis - zasada racji ostatecznej, którym

jest dowód twierdzenia. Dla Leibniza, Platona, Kartezjusza racjonalność pole-

ga na umiejętności rozłożenia czegoś złożonego do jego ostatecznych elemen-

tów54

. Racjonalizm utrzymuje, że każdą rzecz poznaje się przez jakąś inną,

poznawanie jest ciągiem działań segmentacyjnych i analitycznych intelektu.

Jednak rzeczy pierwsze, na przykład rozum, są poznawalne tylko same przez

się czyli intuicyjnie, irracjonalnie. Paradoksalnie - od tego, co irracjonalne za-

leży nasza wiedza racjonalna. Analizy pojęciowej Leibniza nie można prze-

prowadzić do końca, bowiem rozum zatrzymuje się na pewnym jej etapie.

Rozum popada więc w pułapkę irracjonalności. Rzeczywistość jest irracjonal-

na, ponieważ nie ma w niej miejsca na prawdy rozumowe, a jest dla wiedzy

historycznej i prawd faktycznych. Drogą wyjścia z tej sytuacji jest uznanie, że

świat rzeczywisty ma wartość semiracjonalną. To, co rzeczywiste określa się

jako przypadkowe, zawiera w sobie nieskończenie wiele racji. Analiza ciągnie

się wobec tego w nieskończoność. Rzeczywistość w związku ze swą wewnęt-

rzną strukturą racji okazuje się irracjonalna. Ta teza zmusza Leibniza do przy-

jęcia skończonego intelektu człowieka oraz hipotetycznego, nieskończonego

intelektu, który znajduje się w Bogu. Rzeczywistość racjonalna przetworzona

przez nasz ograniczony intelekt w rzeczywistość irracjonalną, odzyskuje swą

racjonalność w nieskończoności boskiego rozumu. Powołując się na filozofię

Leibniza, Ortega y Gasset formułuje następujące wnioski:

a. Istnieją rzeczy nieskończenie złożone, wszystkie zjawiska rzeczywiste,

które są tym samym irracjonalne.

54 Tamże, s. 134.

125

b. Rozum jest wąską strefą analitycznej jasności między dwiema niezgłębio-

nymi strefami irracjonalności.

c. Operacyjny i formalny charakter rozumu powoduje, że przyjmuje on me-

todę intuicyjną, sprzeczną z nim samym, ale życiodajną.

d. Rozumowanie staje się kombinacją irracjonalnych obrazów.

Wobec tego racjonalizm jest swego rodzaju ślepotą oraz lekkomyślno-

ścią. Widać to w matematyce, w której dostrzeżono istnienie struktur irracjo-

nalności. (Określenie to pochodzi od nazwy liczby, która nie istnieje a-logon.)

Nieskończoność, czas, przestrzeń są irracjonalne. „Gdy od matematyki przej-

dziemy do fizyki, irracjonalność się zagęszcza. Kategorie substancji i przy-

czyny są w ujęciu fizyki niemal całkowicie irracjonalne. Przyczyna zakłada

zawsze inną przyczynę i jawi się jako człon ciągu w dwojakim znaczeniu nie-

skończonego: bezkresnego i wymagającego nieograniczonej kontynuacji”55

.

Racjonalizm jest metodą, która „narzuca pewien sposób bycia, znie-

wala i gwałci” piękno świata , zmienność krajobrazu. Jego zadaniem jest

„konstruowanie modeli” rzeczy, kopii rzeczywistości, a nie jej rozumienie.

W racjonalizmie tkwi pierwiastek antyteoretyczny, antykontemplacyjny i an-

tyracjonalny. Takie utopijne podejście czyni z niego jeden z ekstremizmów.

Dlatego Ortega nie akceptuje wyłączności racjonalizmu i przedstawia teorie

witalną56

.

Filozof stwierdza, że inteligencja ma charakter witalny, odwracając

zakorzenione myślenie jakoby poznajemy rzeczywistość dlatego, że rozumu-

jemy. Sygnalizuje przedintelektualny, witalny charakter inteligencji. Myślimy,

ponieważ żyjemy. Myślenie to reakcja na przedintelektualne potrzeby czło-

wieka57

. Życie duchowe jest także zespołem funkcji witalnych, „ których wy-

twory czy wyniki mają formę transwitalną. Weźmy następujący przykład:

spośród różnych sposobów zachowań wobec bliźniego nasze uczucie wybiera

to, w którym odnajdujemy specyficzna cechę o nazwie „sprawiedliwość”. Ta

zdolność odczuwania sprawiedliwości, myślenia o niej, stawiania tego, co

słuszne, nad to, co niesłuszne, jest przydatną organizmowi umiejętnością słu-

żącą jego własnej, subiektywnej wygodzie. Gdyby poczucie sprawiedliwości

55 Tamże, s. 139. 56 Tamże, s. 133. 57 J. Ortega y Gasset, Wokół Galileusza, Warszawa 1993, s. 6.

126

było dla istoty żyjącej szkodliwe, czy wręcz zbędne, wynikające z tego faktu

brzemię biologiczne doprowadzić by mogło do wyginięcia gatunku ludzkie-

go”58

. Zatem zjawiska intelektualne i duchowe stanowią funkcje witalne.

Dla zgłębienia biologicznego wymiaru procesu poznawczego Ortega

przytacza wymowną, wręcz fizjologiczną metaforę: „Myślenie jest funkcją ży-

ciową, taką samą jak trawienie czy krążenie krwi. Dla naszego tematu nie ma

głębszego znaczenia fakt, że myślenie nie jest tak jak te ostatnie, procesem

przestrzennym, cielesnym.[…] Myślę to, co myślę, w ten sam sposób, w jaki

trawię pożywienie, lub w jaki moje serce przepompowuje krew. We wszyst-

kich trzech przypadkach chodzi o potrzeby życiowe”59

. Akty woli człowieka

są wedle tej teorii „wybuchem wydobywającym się z organicznych głębi”60

,

dzięki którym człowiek zaspokaja potrzeby życiowe. Analizując akt woli, my-

śliciel dochodzi do wniosku, że nasze myślenie niesie ze sobą pewną dwois-

tość, którą odkrywamy. Spontaniczny wytwór podmiotu tkwi w jego organicz-

nym wnętrzu, z drugiej strony musi dostosować się do tego, co na zewnątrz,

poza nim. Podkreśla, że nie można myśleć z pożytkiem dla swoich potrzeb

biologicznych nie myśląc prawdy. Życie człowieka to także wykraczanie poza

siebie, mające wymiar transcendentny i tu powołuje się na filozofię Simmla.

„Życie człowieka – czy inaczej: zjawisk tworzących jednostkę organiczną –

ma pewien wymiar transcendentny, w którym wychodzi poza to, czym jest, i

uczestniczy w tym, co nie jest nim, co znajduje się poza. […] Życie, jak mówi

Simmel, polega właśnie na byciu czymś więcej niż życiem – jego immanentną

cechą jest wykraczanie poza siebie”61

. To wykraczanie poza siebie urzeczy-

wistnia się w woli, myśleniu, zmyśle estetycznym, uczuciach religijnych.

Kultura jest zatem zbiorem funkcji witalnych, podporządkowanych

systemowi transwitalnemu. „Termin kultura można więc bardziej uściślić. Na

kulturę składają się pewne czynności biologiczne, jakościowo równe trawie-

niu czy poruszaniu się. Życie duchowe jest niczym innym jak zespołem funk-

cji witalnych. […] Kulturą są te właśnie funkcje witalne – a zatem zjawiska

subiektywne, intraorganiczne – które wypełniają prawa obiektywne, z założe-

nia podporządkowujące się pewnemu systemowi transwitalnemu”62

. Ortega y

58 J. Ortega y Gasset, Po co wracamy do filozofii, Warszawa 1992, s.61. 59 Tamże, s. 58. 60 Tamże, s. 59. 61 Tamże, s. 60. 62 Tamże, s. 60-61.

127

Gasset zarzuca kulturoznawcom hipokryzję, ponieważ badając kulturę, czyli

„życie duchowe”, odrywają je od życiowej spontaniczności. Człowiek Zacho-

du jest dla filozofa hipokrytą, który pozbawia zarówno filozofię, jak i kulturę

perspektywy witalnej. „Kulturoznawca koncentruje się na przymiotniku „du-

chowy”, przecinając wszelkie więzy łączące go z rzeczownikiem „życie”, oz-

naczającym życie sensu stricte; zapomina tym samym, że przymiotnik służy

jedynie do określenia rzeczownika i że nie ma jednego bez drugiego. Taki jest

właśnie zasadniczy błąd racjonalizmu we wszystkich jego formach. Raison

[fr.-rozum], który uznaje, że nie jest – tak jak inne funkcje – funkcją witalną i

nie podporządkowuje się rządzącym innymi funkcjami prawom organicznym,

nie istnieje, jest prostacką i całkowicie fikcyjną abstrakcją. […] Rozum czysty

musi zostać zastąpiony rozumem witalnym, w którym ten pierwszy umiejsca-

wia się i nabiera ruchliwości oraz mocy przeobrażenia samego siebie63

.

Wiara w prawdę jest podstawowym czynnikiem ludzkiego życia, a

prawda to zgodność człowieka z samym sobą. Dlatego jego zadaniem, jako

filozofa, jest stworzenie systemu myślowego obejmującego całość ludzkiego

życia w oparciu o tę wartość. „Najważniejszą cechą systemu naukowego jest

prawdziwość”64

Ortega spełnia zadanie swoich czasów, spełnia obowiązek

wobec ludzkości i przedstawia profetyczną koncepcje przyszłości, bowiem

wieszczony przez niego witalizm, biologizm, „życie spontaniczne”, dwoistość

natury ludzkiej, powracające kryzysy, demoralizacja ludzkości, dziś w róż-

nych formach, są jednak obecne we współczesnej kulturze. Nasze czasy są

wręcz zdominowane przez biologizm, spontaniczność, ale przybrały one nieco

inną postać od tej, o której mówi filozof. Pragnął on „uświęcenia życia” jako

najważniejszej wartości, samej w sobie.

W swoim pojmowaniu ludzkiej witalności Ortega zwraca uwagę na

dwa imperatywy: kulturowy i życiowy. Kultura nakazuje człowiekowi być do-

brym, drugi imperatyw witalny nakazuje, że to, co dobre musi być ludzkie,

przeżywane. „Życie musi być kulturalne, lecz kultura musi być również życio-

wa”65

. Filozof przedstawia ten ciąg imperatywów w następującym schema-

cie66

:

63 Tamże, s. 62 oraz 88. 64 Tamże, s. 44. 65 J. Ortega y Gasset, Po co wracamy do filozofii, j. w., s. 62. 66 Tamże, s.64.

128

Imperatywy

Kulturowy Życiowy

Myśl

Wola

Uczucie

Prawda

Dobroć

Piękno

Szczerość

Samorzutność

Zadowolenie

Rysunek 1. Imperatyw kulturowy i życiowy według Ortegi y Gasseta

Imperatyw kulturowy nawiązuje do starożytnego trójkąta platońskie-

go, natomiast drugi - życiowy, do wartości witalnych. Postulatem Ortegi jest

wtopienie się kultury w wartości życiowe tak, aby nie była ona „fikcją” czy

„obłudą”. Kultura nie może być „otoczką” naszego życia, nie może być fał-

szem musi, być zanurzona w życiu. Takie jest główne przesłanie kultury. Do-

tychczasowe pojmowanie kultury nazywa filozof utopizmem kulturowym. Nie

można tworzyć zasad kultury nie przeżywając jej. A taka jest według niego ta

współczesna kultura europejska, uważająca się za kulturę racjonalną, bo takie

stanowisko przypomina mistyczne wręcz pojmowanie racjonalności i jest hi-

pokryzją. „Smutny to fakt, ze uczymy się uznawać za doskonale piękne dzieła

sztuki, na przykład dzieła klasyków, które obiektywnie są być może bardzo

wartościowe, lecz które nie dają nam poczucia radości. […] Ideał etyczny nie

może zadowolić się swą poprawnością; musi jeszcze być w stanie rozniecić

nasza samorzutność”67

. Rozdźwięk między normami etycznymi, estetycznymi

może być przezwyciężony tylko wtedy, jeżeli poddamy go zestawowi impera-

tywów witalnych. Zdaniem filozofa kultura w trakcie swoich cyklicznych,

sinusoidalnych wzlotów i upadków, ma moment swoich radosnych narodzin,

podmiot dostarcza jej dopływ witalności , swojej pełni, a także moment unice-

stwienia, kiedy umiera z powodu braku tychże sił życiowych. Kryzysy kultury

związane są z tym, że nauka, etyka, sztuka, wiara religijna normy prawne

odrywają się od podmiotu (człowieka), uzyskują swoja autonomię i odrywają

się od życia. Następuje zapaść kultury, dezorientacja witalna, ale w tym stanie

rzeczy dostrzega Ortega moment, w którym rodzi się nowa kultura, zawieszo-

ne zostają imperatywy kulturowe, a triumfują witalne i to jest czas narodzin

nowej kultury. W takim stadium dostrzegał myśliciel współczesną sobie kul-

turę, która podąży do życia.

Jednak komentatorzy ortegizmu skupiają się bardziej na katastroficz-

67 Tamże, s.64.

129

nej wizji losów cywilizacji, upraszczając wymowę tego nurtu myślowego,

czyniąc filozofa katastrofistą kulturowym, a przecież Ortega reprezentuje re-

latywizm filozoficzny i liberalne poglądy, na co zwrócił uwagę Grzegorz Le-

wicki w artykule Sinusoida kultury: Ortega y Gasset - filozofia historii68

. Jego

zdaniem kryzys cywilizacji to zjawisko wielowątkowe, trzonem którego jest

filozofia, na niej opiera się kultura i społeczeństwo. Autor przedstawia trzy

kryzysy filozoficzne Zachodu w formie sinusoidy: pierwszy to kryzys staro-

żytności, drugi - średniowiecza, natomiast trzeci to kryzys współczesności.

„Kultura jest więc dynamiczna: z czasem przeradza się we własna karykaturę,

a jej kryzysy są cykliczne i naturalne; z powodu uspołecznienia, powodujące-

go jej bezrefleksyjną, powszechną akceptację, po okresie pełni nieuchronnie

traci swą siłę. Sekwencje tej dynamiki można by zapisać następująco: 1. Kry-

zys kultury, wynikający z jej wypalenia się i okres dezorientacji witalnej,

prowadzący do poszukiwania nowej jakości; 2. Przełom intelektualny i stop-

niowa ekspansja nowej, indywidualistycznej, bazowanej na nim kultury (dzię-

ki zaangażowaniu twórczych jednostek); 3. Epoka pełni (apogeum ekspansji),

powszechna akceptacja kultury i jej upowszechnienie, prowadzące do jej us-

połecznienia, powodującego twórczą inercję, 4. Degradacja kultury w wyniku

uspołecznienia i kolejny kryzys”69

. Lewicki stwierdza że model ewolucji kul-

tury Ortegi antycypuje współczesne tendencje społeczne. Formuła vivo ergo

cogito znajduje swoje spełnienie w ewolucyjnym nurcie antropologii kulturo-

wej oraz kognitywistyce; dezorientacja witalna i jej konsekwencje w pismach

Jurgena Habermasa, natomiast wizja przejęcia władzy przez elity intelektualne

w bardzo popularnych wśród intelektualistów dyscyplinach: neuropsychologii,

public relations, psychologii społecznej.

Ponadto zdaniem Lewickiego filozof przewidział zjednoczenie Euro-

py oraz zagrożenia radykalnym islamem. W końcu najważniejsza teza o nie-

wystarczalności czystego rozumu we współczesnej filozofii, której przejawem

jest fenomenologia oraz niektóre odmiany egzystencjalizmu, dopuszcza istnie-

nie transcendencji. Elity nie są obecnie w stanie pokierować energią witalną

człowieka masowego, to znaczy zaproponować mu stałe niezmienne normy70

.

Zastąpienie wiary w Boga, wiarą w rozum, było skrajnością, której

68 G. Lewicki, Sinusoida kultury: Ortega y Gasset - filozofia historii, Kwartalnik Filozoficzny 2/2009,(37),

s. 29-51. 69 Tamże, s. 37. 70 Tamże, s. 49.

130

konsekwencje ludzkość odczuwa do dziś i jest jedną z podstaw dzisiejszego

kryzysu cywilizacji. Świat, a zatem także kultura, sztuka stały się atrascen-

dentne, o czym mówi Ortega w Dehumanizacji sztuki71

.

Życie musi służyć kulturze (Dobru, Pięknu, Prawdzie). Dlatego wed-

ług myśliciela „Kulturalizm jest chrześcijaństwem bez Boga. Istota boska zo-

staje odarta i ograbiona z atrybutów nadrzędnej rzeczywistości, czyli właśnie

Dobra, Prawdy, Piękna. Kiedy atrybuty te są już niezależnymi wartościami

deifikuje się je. Nauka, moralność, sztuka są pierwotnie działaniami witalny-

mi, wspaniałymi i bogatymi wytworami życia, nie docenianymi przez kultura-

lizm, o ile nie zostaną oddzielone od rodzących je i podtrzymujących je proce-

sów witalnych. Kulturę często nazywamy życiem duchowym”72

. Przykładem

dominowania kulturalizmu były Niemcy XIX wieku. Dominowała tam filozo-

fia natury. Ortega dostrzega w niej formalne podobieństwo do średniowiecz-

nej teologii. Miejsce Boga zastąpiono „Ideami” (Hegel), „Prymatem Prak-

tycznego Rozumu” (Kant, Fichte), „Kulturą”(Cohen, Windelband, Rikert).

Nastąpiła deifikacja energii witalnych, dezintegracja elementów, które

są zdaniem myśliciela nierozłączne: nauka i oddychanie, moralność i seksu-

alizm, sprawiedliwość i zdrowie. Życie narzuca imperatyw integralności tych-

że jego aspektów. Dlatego postuluje filozof zmianę postawy życiowej na wi-

talną. „Jawi nam się zatem bardzo kusząca propozycja zmiany postawy – za-

miast szukać sensu życia poza życiem, może powinniśmy się przyjrzeć jemu

samemu”73

. Teza ta to imperatyw witalizmu we wszystkich dziedzinach ludz-

kiej egzystencji. Dlatego tworzy swoisty manifest filozoficzny nowych cza-

sów, które mają zwrócić się ku witalizmowi i zmianie systemu wartości. „Za-

daniem naszych czasów jest podporządkowanie rozumu witalności, umiejsco-

wienie go w sferze biologicznej , uzależnienie od spontaniczności. Już wkrót-

ce wyda nam się absurdem, żądanie, by życie było na służbie kultury. Misją

nowych czasów jest odwrócenie tej relacji i wykazanie, że to kultura, rozum,

sztuka i etyka maja służyć życiu”74

. „Życie spontaniczne” to życie duchowe

czyli kultura, natomiast czynności czysto biologiczne poruszanie się, trawie-

nie, to według Ortegi „życie podduchowe”75

.

71 J. Ortega y Gasset, Dehumanizacja sztuki i inne eseje, Warszawa 1980. 72 J. Ortega y Gasset, Po co wracamy do filozofii, j., w., s.75. 73 Tamże, s. 76. 74 Tamże, s. 69. 75 Tamże, s.61.

131

Krzysztof Polit określa ortegiański powrót do witalności lekarstwem

na kryzys kultury. Twierdzi, że apoteoza życia, ma u Ortegi swoje granice, nie

chodzi o powrót do natury, tak jak u Rousseau, lecz o uporządkowanie syste-

mu wartości. Nie chodzi także o zastąpienie wartości kulturowych - witalny-

mi, lecz o ich „zakorzenienie” w życiu76

.

Swoją koncepcję struktury osobowości człowieka zawarł filozof w

eseju „Żywotność, dusza, duch”77

i włącza ją w obręb antropologii filozoficz-

nej. Trzy elementy zawarte w tytule, stanowią strefy naszego wnętrza. Pod-

stawowym trzonem tejże budowy jest żywotność (vitalidad), którą filozof

nazywa duszą cielesną, z niej wyrasta to, co somatyczne i to, co psychiczne,

co cielesne i to, co duchowe. Każdy człowiek jest przede wszystkim wewnęt-

rzną cielesnością – większą, zdrową lub chorą. Stan dwóch pozostałych duszy

(alma) i ducha (espritu) zależą od naszego witalizmu - żywotności. Ortega

zatem mówi o troistości istoty ludzkiej.

Rysunek 2.. Troistość istoty ludzkiej (strefy)

Żywotność („ja” cielesne, dusza cielesna, wewnętrzna cielesność) to

wedle filozofa „gleba żywiąca całą resztę naszej osobowości”, dająca energię

życiową, która powoduje, że człowiek jest aktywny w sferze moralnej, nau-

kowej, politycznej, artystycznej czy erotycznej. To podświadoma w pewnym

sensie tajemnicza, utajona część osobowości. Podłoże i tło naszej osoby. „O-

wą cielesną duszę, ten korzeń i podstawę naszej osobowości, winniśmy nazy-

wać „żywotnością”, ponieważ z niej wyrasta to, co somatyczne i co psychicz-

ne, co cielesne i co duchowe; to wszystko nie tylko z niej wyrasta, ale z niej

76 K. Polit, Kryzys cywilizacji Zachodu w myśli José Ortegi y Gasseta, Lublin 2005, s. 137. 77 Żywotność, dusza, duch [w:] Dehumanizacja sztuki i inne eseje, j. w., s.175- 216. Tytuł oryginału Vitali-

dad, alma, espritu, 1924, Obras completas, T. II, 451 – 480. Tekst wygłoszony jako jeden z wykładów z

antropologii filozoficznej, a następnie umieszczony w zbiorze La deshumanizacion del arte, 1925. Warto

zaznaczyć, że artykuł jest poprzedzony obszernym wprowadzeniem filozofa, dotyczącym faktu błędnego zrozumienia wykładu przez dziennikarza „El Sol”, który powiązał jego rozważania z freudyzmem.

3.duch ("ja")

2.dusza("moje ja")

1.żywotność ("ja"cielesne)

132

też ciągnie niezbędne do życia soki. Każdy z nas jest przede wszystkim siłą

żywotną: mniejszą lub większą, mniej lub bardziej prężną, zdrową lub chorą.

Pozostałe cechy osobowości zależne są od naszej żywotności”78

. Witalizm

człowieka wynika z jego cech dziedzicznych, objawia się w naszych zacho-

waniach instynktownych, jako zestaw gotowych, doskonałych cech , którymi

obdarzone jest nasze ciało. Zdaniem filozofa zjawisko nienawiści między ra-

sami ludzkimi, czy w świecie zwierzęcym wynikają z różnic witalnych. Zja-

wiska biologiczne zrozumiałe są wtedy, gdy przyjmiemy istnienie jednego

harmonijnego życia, opartego na pewnym pierwotnym wzorze. To samo doty-

czy życia poszczególnych osobników bazującego na tej witalnej, pierwotnej

zasadzie.

„Ja” cielesne w przeciwieństwie do zewnętrznej cielesności człowie-

ka, nie posiada, ani określonego kształtu ani koloru, Cielesności nie można

zobaczyć. Składają się na nią, wrażenia ruchowe, skurcze i rozkurcze wnętrz-

ności i mięśni, doznania związane z rozszerzaniem i kurczeniem się naczyń

krwionośnych, krążenie krwi w tętnicach, odczuwanie bólu i rozkoszy. Na

przykładzie analizy neurastenii opisuje myśliciel konstrukcje osobowości. Ne-

urastenicy ulegają zaburzeniom krążenia naczyń krwionośnych w związku z

tym pojawiają się u nich niezwykłe doznania. W związku z tym skupiają uwa-

gę na swojej wewnętrznej cielesności i tracą zainteresowanie światem zew-

nętrznym. Własna cielesność staje się dla tych osób problemem. Neurastenik

jest „wirtuozem we wsłuchiwaniu się w siebie samego”.

Zdaniem Ortegi niektórzy filozofowie, mistycy, poeci to ludzie obda-

rzeni pewnymi dolegliwościami wewnątrzcielesnymi, którzy przyczynili się

do rozwoju kultury. Wewnętrzne anomalia cielesne mogą być oznaką choro-

by. Mogą też przyczynić się do rozwijania pewnych potrzebnych cywilizacji

zdolności. Sokrates w świetle tej teorii jest typem klasycznego neurotyka, na-

tomiast Pindar skupiony jest na tym, co zewnętrzne. Sokrates to moralista na-

kłaniający młodych do odkrywania samych siebie, natomiast poeta skupia się

na „wdzięcznej sylwetce i zgrabnych nogach.”. „Tutaj, podobnie jak w wielu

innych wypadkach, rozwój kultury umożliwiony został przez coś, co z biolo-

gicznego punktu widzenia jest patologią, wartością negatywną”79

. Zwróćmy

uwagę, że powyższe spostrzeżenia filozofa korespondują z dzisiejszymi bada-

78 Tamże, s.181-182. 79 Tamże, s. 184.

133

niami twórczych osobowości, które wykazują podłoże chorobowe. To także

temat wielu współczesnych filmów. Jeden z najwybitniejszych współczesnych

reżyserów Woody Allen uczynił ze swojej neurastenii zarówno temat swoich

filmów, jak i metodę twórczą. Choroby, patologie, anomalia cielesne człowie-

ka, to zatem czynniki kształtujące i tworzące kulturę i mediokulturę. Z drugiej

strony w ostatnich dwudziestu latach mamy do czynienia z medialną modą na

eksplorowanie tematów patologicznych, chorobowych.

Dusza („moje ja”) to potok uczuć, wrażenia, pożądania, impulsy, chę-

ci, ból, skłonności człowieka. Mają kształt linii ciągłych i mogą zachodzić na

siebie.

Rysunek 3. Wykres uczuć - linii ciągłych zachodzących na siebie

Zjawiska duszy są aktami długotrwałymi, rozciągającymi się w cza-

sie. Smutek może trwać jeden dzień, tydzień, czy całe życie. „Smutek odczu-

wamy jako przygnębiający nastrój, który nas stopniowo ogarnia; w określonej

chwili jesteśmy w stanie stwierdzić, podobnie jak z przypływem morza, stan,

do jakiego doszedł: istnieją smutki peryferyjne, które nie docierają do samego

środka naszej osoby, ale są również smutki tak głębokie i dojmujące, że poch-

łaniają nas bez reszty”80

. W pierwszym przypadku „nasze ja” pozostaje niena-

ruszone w drugim zaś zostaje pochłonięte przez uczucie i tonie w rozpaczy.

Można z rozkazu woli ścisnąć dusze i uczynić ją hermetyczną na wpływy ze-

wnętrzne. Tak dzieje się na przykład kiedy człowiek dowiaduje się o śmierci

bliskiej osoby, a obowiązki publiczne nie pozwalają mu na rozprzestrzenianie

się uczuć. I odwrotnie, dusza może być „chłonna”, „rozszerzać” się na przyp-

ływy miłości czy nienawiści. Można więc mówić o „hermetyczności” lub

„chłonności” duszy - może być otwarta lub zamknięta na wpływy świata zew-

80 Tamże, s. 191.

0

2

4

6

smutek

radość

miłość

134

nętrznego. Stała hermetyczność duszy powoduje „oschłość” i brak wrażliwoś-

ci jednostki ludzkiej, „wyjałowienie” z własnych reakcji uczuciowych81

. Wła-

śnie dlatego zdaniem myśliciela ludzie słabi, albo chorzy są bardzo zam-

knięci w sobie i mało wrażliwi. Dusza kobieca zdaniem Ortegi jest przykła-

dem oscylowania miedzy oschłością a hermetycznością, w tym dopatruje się

powszechnie znanej „zmienności kobiecej”. Kulturowym przykładem bohate-

ra, który doskonale orientował się w tych meandrach procesu psychologiczne-

go był Don Juan. Wykorzystywał on po prostu czas największej „chłonności”

duszy kobiecej, bo wiedział, że wtedy się zakocha. „Miłość, już przez to sa-

mo, ze jest najsubtelniejszym, a zarazem najintensywniejszym procesem du-

chowym, służyć może jako najczulszy aparat do pomiaru stanu chłonności

bądź tez hermetyczności dusz”82

.

Trzecia strefą ludzkiej osobowości jest duch, czyli „ja” (umysł, esp-

rit). Składa się z aktów woli, odpowiada za podejmowanie decyzji. Jest cenzo-

rem wobec uczuć i emocji. „Ja” obserwuje je z góry , interweniuje w ich spra-

wy jak szef policji, wydaje na nie wyroki jak sędzia, utrzymuje między nimi

dystans jak dowódca kompanii. „[…] Duch, czyli „ja”, nie może na przykład

stworzyć żadnego uczucia, ani też go bezpośrednio unicestwić”83

. Jest najwyż-

szą i najdoskonalszą częścią osobowości ludzkiej, a zrazem najbardziej oso-

bistą i indywidualną. „ Duchem nazywamy całość intymnych działań, których

czujemy się prawdziwymi autorami i bohaterami. Wola może być najprost-

szym tego przykładem. Owe wewnętrzne dokonanie, które wyrażamy słowami

„ja chcę”, to rozwiązanie sprawy, ta decyzja wydaje się emanować ze środka

nas samych, z tego, co najprecyzyjniej rzecz biorąc, powinno się nazywać na-

szym „ja”84

. Zjawiska duchowe, umysłowe nie trwają długo w przeciwień-

stwie do psychicznych, które potrzebują czasu. Akt myślenia porównuje Orte-

ga do błyskawicy, dlatego jego zdaniem myśleć należy wtedy, gdy człowiek

jest w stanie maksymalnego napięcia i podniecenia, a nie wtedy, kiedy jest os-

pały. „Myślenie o czymś” długotrwałe, jest serią kolejnych aktów myślenia.

Akty woli, akty myślenia to przelatujące przez umysł błyskawice. Dlatego ma-

ją charakter punktowy:

„Ja chcę”

81 Tamże, s.193. 82 Tamże, s. 194. 83 Tamże, s. 192. 84 Tamże, s. 189.

135

„Ja wolę”

Nie można jedną częścią umysłu myśleć tak, a drugą zupełnie inaczej,

nie można mieć równocześnie dwu przeciwstawnych woli. Według Ortegi

umysł jest „rozbitkiem”, którego dusza ze wszystkich stron otacza i żywi. 85

Akty racjonalne funkcjonują, dostosowując się do obiektywnych, społecznych

norm i potrzeb. „Myślę to znaczy: pozwalam prawom logicznym kierować

umysłem i dostosowuje działalność swej inteligencji do rzeczywistego bytu

rzeczy”86

. Czyste myślenie jest identyczne dla wszystkich ludzi. Dlatego nie-

którzy filozofowie wysuwali tezę, że jest, istnieje jeden duch powszechny.

Myśląc, wychodzimy poza siebie, poza własną osobowość, do świata

zewnętrznego, powszechnego. W tymże świecie uczestniczą już inne umysły.

Korzenie ducha tkwią w świecie transsubiektywnym. Duch zatem ma charak-

ter trans subiektywny, wychodzi poza siebie, myślenie to wychodzenie na

zewnątrz siebie. „Myśleć to znaczy wyjść na zewnątrz siebie samego i rozpły-

nąć się w duchu powszechnym”87

.

Zatracenie się w obszarach leżących poza nami związane jest ze zja-

wiskiem dezindywidualizacji zawieszającej nasze życie psychiczne. Podobnie

zatracanie się w cielesności prowadzi do dezindywidualizacji i zatracenia w

biologicznym witalizmie. „W końcu sytuacja najwyższego uniesienia cieles-

nego, czyli pijaństwo i orgazm i orgiastyczny taniec, pociągają za sobą rozmy-

cie się świadomości indywidualnej i rozkoszne zatracanie się w kosmicznej

jedności […] Nauka i orgia uwalniają od uczuć i pożądań, wyrywają nas z ob-

szaru, gdzie żyjemy oddzielnie od innych pogrążeni w sobie samych, i ciągną

ku obszarom leżącym na zewnątrz, bądź ku tym wyżynom ideału, bądź ku

nizinom żywotności kosmicznej”88

Ortega traktuje zjawiska psychologiczne w

sposób opisowy, przestrzenny, a nie metafizyczny, odwołując się do psycho-

logii opisowej. Duszę jego zdaniem powinno się pojmować w sposób euklide-

sowski, trójwymiarowy, zaś do opisów psychologicznych - stosować porów-

nania przestrzenne, wszystko co psychiczne jest quasi-przestrzenne89

.

Spostrzeżenie troistości osobowości ludzkiej powoduje, że zadajemy

85 Tamże, s. 191. 86 Tamże, s. 197. 87 Tamże, s. 198. 88 Tamże, s. 200. 89 Tamże, s. 196.

136

sobie dalsze pytanie: „którą ze stref jesteśmy?”

W przypadku okresu dzieciństwa sprawa jest prosta. Życie dziecka

koncentruje się wokół duszy cielesnej. Przechodzi od jednej czynności do

drugiej niemal mechanicznie, napędzane jakąś nieznaną siłą. Zdaniem myśli-

ciela w okresie dzieciństwa żyjemy w wymiarze kosmicznym, przyrodniczym,

podobnie jak zwierzęta. Naszym centralnym ośrodkiem jest żywotność. Prze-

ciwnie, życie mędrca, skupione jest wokół umysłu. „Mędrzec jest jakby czy-

stym umysłem. Myśli. Wypełnione myślami życie wymyka mu się z rąk”90

.

Zarówno dziecko, jak i mędrzec egzystują zgodnie z centralnym ośrodkiem

wszechświata, w którym urzeczywistnia się idea „niewinności”. Są to ośrodki

ponadindywidualne, zgodne z rozumem wszechświata. Natomiast człowiek o

duszy w pełni ukształtowanej ma odrębny ośrodek centralny niezbieżny z

kosmosem. W stosunku do przyrody i ducha, dusza jest – życiem odśrodko-

wym. „ Wraz z narodzinami duszy zaczynają bić magiczne źródła rozkoszy i

cierpień”91

. Człowiek staje się według Ortegi więźniem własnej duszy. Czy

mu się to podoba czy nie, muszą być ze sobą. Porównuje tu strefę duszy - do

grzechu pierworodnego w chrześcijaństwie. Kiedy człowiek żył w raju, ciało i

duch istniały w przyrodzie wokół zwierząt w braterskiej harmonii i niewinno-

ści. Sytuacja zmienia się, gdy Adam i Ewa zgrzeszyli, wówczas pierwotna

niewinność znika. Symboliczne znaczenie ma zakrycie przez nich ciał. Jest,

zdaniem filozofa, oddzieleniem się od otoczenia, w przestrzeń intymności.

Ten gest jest jednoznaczny z zamknięciem duszy wewnątrz . Dusza ta została

wyrwana z wszechbytu przyrody i ducha. Człowiek, który rozkoszuje się so-

bą, zatraca się w sobie, ponosi karę. W życiu ludzkim bywają takie chwile,

kiedy jesteśmy nim zmęczeni. Lekarstwem na ten stan, zdaniem myśliciela,

jest miłość, czyli według jego definicji zatracenie się w drugiej osobowości.

Ponieważ dusza jest odśrodkowa, w magiczny sposób wyrywa się i przenosi

do innej duszy, istnieją teraz jako jeden byt, co ilustruje Ortegiańska metafora:

„W porwaniu nimfa galopuje na grzbiecie centaura; jej delikatne nóżki nie

dotykają ziemi, niesie ją kto inny”92

.

Troistość osobowości ludzkiej przejawia się w różnicach charakteru

ludzi, czy sposobach bycia. Nasze życie może być skupione wokół jednej z

90 Tamże, s. 202. 91 Tamże, s. 201. 92 Tamże, s. 203.

137

tych stref. Dziecko żyje przede wszystkim swoją cielesną żywotnością, kobie-

ta duszą, natomiast mężczyzna duchem. Także w dziejach cywilizacji dostrze-

ga filozof przewagę jednej z opisanych przez niego stref osobowości ludzkiej:

Starożytna Grecja - cielesność

Gotyk - dusza

Odrodzenie –cielesność

Barok – esprit duch

Oświecenie – duch

Romantyzm – dusza

Także ze względu na położenie geograficzne narody charakteryzują

się różnym stopniem witalizmu. Rasy północne mają mniejszą żywotność od

południowych, młode narody kreolskie - większą od pozostałych. Dotyczy to

także zjawisk lingwistycznych. Zdaniem Ortegi język hiszpański cechuje

większa „cielesność” (zmysłowość) od włoskiego i jego mniejsze uduchowie-

nie. Natomiast w języku francuskim panuje równowaga trzech cech, jednakże

z lekką przewagą żywotności i ducha nad duszą. Dlatego jego zdaniem fran-

cuzi przeżyli mniej klęsk niż inne narody.

Z pism Ortegi wyłania się myśliciel, który kocha życie. Można zary-

zykować stwierdzenie, że witalizm, o którym mówi Ortega, dzisiaj przybrał

charakter „zdziczałego witalizmu”, sprofanowanego przez mass media, co jest

wynikiem triumfu kultury popularnej, kultury mas.

Warto przypomnieć, że Marshall McLuhan nazywa ironicznie telewi-

zję „triumfującym profanum”. Niezaprzeczalnie jednak królują w mediach

tematy skoncentrowane na życiu, w różnych jego aspektach. Ekstremistycznie

pojmowany biologizm doprowadził do obecności, nawet w badaniach nauko-

wych, odwołań do postaw czysto biologicznych w zachowaniach audiowizu-

alnych; taki punkt widzenia przedstawiają autorzy książki „Naga małpa przed

telewizorem. Popkultura w świetle psychologii ewolucyjnej”93

. Zachowania

widza w świetle ich teorii warunkowane są naszą ewolucyjną przeszłością,

stąd skłonność człowieka do zachowań „zwierzęcych”, biologicznych.

W dzisiejszej mediosferze mamy obecnie do czynienia z nurtem gene-

tycznie bazującym na biologizmie, instynktach człowieka, także tych niskich,

93 T. Szlendak, T. Kozłowski, Naga małpa przed telewizorem. Popkultura w świetle psychologii ewolucyj-

nej, Warszawa 2008.

138

czy demoralizacji. Filozoficzny perspektywizm wraz z kategorią zmiany oraz

witalizm wyznacza drogi kultury. A to przecież trajektorie wskazane przez

Ortegę y Gasseta.

TRAJECTORIES OF ORTEGA Y GASSET IN CULTURE

The contemporary world is undergoing a phase of deep technocultural changes which

influences the society of the 21st century, already referred to as the Web society. The

accelerating change has been foreseen by one of the greatest philosophers of culture of

the previous century: José Ortega y Gasset. In his ponderings he analyzed the social,

cultural and economic dynamics of world transformation in the context of

perspectivism and ratio-vitalism, resulting from technological advancements and in-

dustrialization. According to him, mass culture was the result of the development of

technological civilization, which itself originated from the development of science. He

opined that the leading role in defining the world would be played by such branches of

science as mathematics and physics. He has also foresaw the changes observed nowa-

days in the global economy, evolving from industrialism towards “webalization” and

“informationism”, at the same time as pointing out the most significant problem of the

contemporary world, i.e. man’s crisis of identity.

Dr Joanna Kuźnicka – medioznawca, Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Spo-

łecznej Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krako-

wie (2011-2012).


139

Mariola SUŁKOWSKA-JANOWSKA

PERFORMATYWNA TOŻSAMOŚĆ HOMO AESTHETICUS

„Tożsamość to rzecz do obnoszenia i pokazywania…”

Zygmunt Bauman1

Ponowoczesna wizja tożsamości podlega nieustannej rewizji wymu-

szanej ciągle zmieniającą się konfiguracją wszelakich elementów w taki czy

inny sposób ową tożsamość determinujących. Zważywszy na swoiste ‘roz-

wodnienie’ ponowoczesnego uniwersum wydaje się, że nie możemy już liczyć

na Riceourowską la mêmeté i pozostając raczej przy l’ipséité powinniśmy

przystać jednak na hybrydyczną rekonfigurację „ja”. Takiej hybrydyzacji by-

najmniej nie zakładał, oczywiście, sam Paul Ricouer, lecz jest ona zasadniczo

wynikiem rozdzielenia wspomnianych dwóch, równoprawnych w jego kon-

cepcji, komponentów i skupienia się przede wszystkim na tym ostatnim, pod-

noszącym kwestię naszej względem innych różnicy. Rzecz jasna w kontekście

ponowoczesnym różnica ta nie jest już w żaden sposób ontologicznie ugrun-

towana. Podlega ona bowiem procesowi zamazania, upłynnienia, fragmenta-

ryzacji, mediatyzacji, merkantylizacji, przede wszystkim zaś po prostu po-

wszechnej estetyzacji. W ten sposób upłynniona l’ipséité, stanowiąc mimo

wszystko dominantę w procesie kształtowania tożsamości sprawia, że ta

ostatnia przybiera charakter performatywny. Stąd tym bardziej, za Zygmun-

tem Baumanem, należy przyznać, iż rzeczywiście „(…) tożsamość to idea

beznadziejnie mętna (…).”2

W czym tkwi ewentualna przyczyna tej mętności? Co sprawia, że po-

nowoczesny homo aestheticus nie kieruje się już zasadą cuius regio, eius natio

i nie zadawala go ani plemiennie wytyczana (co zrozumiałe), ani filozoficznie

określona tożsamość (jakkolwiek by nie pojęta, czy to substancjalnie, ducho-

wo, wrażeniowo, intuicyjnie, dialogicznie, etc.3), ani nawet bardziej dyna-

1 Z. Bauman, Tożsamość. Rozmowy z Benedetto Vecchim, przeł. J. Łaszcz, Gdańsk 2007, s. 84. 2 Ibidem, s. 72. 3 Zob. np. T. Kobierzycki, Jaźń i tożsamość. Studia z filozofii człowieka, Warszawa 2012; S. Czerniak,

Kontyngencja, tożsamość, człowiek. Studia z antropologii filozoficznej XX wieku, Warszawa 2006; J.

140

miczne i przez to, być może, lepiej pasujące do współczesności utożsamianie

z określoną kulturą, gdyż sama kultura uległa skrajnej rekonfiguracji i diago-

nalnej kontekstualizacji? Wreszcie, w jaki sposób ponowoczesny homo

aestheticus może, jeśli w ogóle, zrealizować delficki program gnothi seauton?

Przede wszystkim zaś, czy jest on wart realizacji, skoro do ewentualnego roz-

poznania pozostało nam „ja” „zbydlęcone” czy „skundlone”4?

Załóżmy jednak, że przejście od „świata korzeni” do „świata wybo-

rów” jaki stanowi ponowoczesny „supermarket kultury”5 niekoniecznie musi

oznaczać realizację tych ponurych wizji, lecz wiąże się po prostu z nieco inną,

diagonalną czy wręcz zezowatą kontekstualizacją kultury, a co za tym idzie,

samej tożsamości.

Wspomniana diagonalna perspektywa pojawia się wraz z pewnym

fundamentalnym w swych skutkach, paradoksalnie wyznaczanych właśnie

przez swoisty nie-fundamentalizm, zerwaniem z wszelką formą paradygma-

tycznego dyskursu, nade wszystko zaś z odrzuceniem metafizyki. „Coś znik-

nęło, mianowicie zasadnicza różnica między tym, co przysporzyło tyle uro-

ków abstrakcji. Różnica odpowiedzialna za (…) magię pojęcia i czar rzeczy-

wistości. (…) Odpada wszelka metafizyka. (…) Można się obejść bez racji,

przestał bowiem istnieć, jako ideał bądź negatyw, punkt odniesienia. (…)

Chodzi o podstawienie w miejsce rzeczywistości znaków rzeczywistości

(…).”6

Taki pan-semiotyczny kontekst jest w rzeczywistości pseudo-

semiotyczny: „Nawet znak nie jest już tym, czym był. Entropia fizyczna, en-

tropia metafizyczna (…). To wszystko, co w różnicy jest jeszcze żywe, zabije

obojętność. To wszystko, co żywe w znaczeniu, zabije jego brak.”7 Co więcej,

ów anty-metafizyczny kontekst jest kontekstem aksjologicznie zezowatym:

„Próbujemy dziś zrehabilitować wszystkie wartości po kolei, ale tym, czego

nie umiemy odtworzyć, jest elektryczne napięcie ich przeciwstawienia. (…)

Opróżnione z negatywnego napięcia, wartości stają się równoważne, wymien-

ne. Przeświecają przez siebie nawzajem – dobro prześwieca przez zło, fałsz

Tyszka, Kryzys tożsamości a przemiany kultury, w: B. Harwas-Napierała, H. Liberska (red.), Tożsamość

a współczesność, Poznań 2007, s. 157 - 180; J. Bremer, Osoba – fikcja czy rzeczywistość. Tożsamość i jedność Ja w świetle badań neurologicznych, Kraków 2008.

4 Nawiązuję tutaj, kolejno, do diagnozy stawianej człowiekowi przez Witkacego i Salmana Rashdiego. 5 Zob. G. Mathews, Supermarket kultury. Kultura globalna a tożsamość jednostki, przeł. E. Klekot, War-

szawa 2005. 6 J. Baudrillard, Precesja symulakrów, w: R. Nycz (red.), Postmodernizm. Antologia przekładów, Kraków

1996, s. 176-177. 7 J. Baudrillard, Przed końcem. Rozmawia Philippe Petit, przeł. R. Lis, Warszawa 2001, s. 10-11.

141

przez prawdę, brzydota przez piękno, męskie przez żeńskie i na odwrót. Każ-

da zezuje zza innej. Powszechny zez wartości”8.

Niewątpliwie takie dyskursywnie diagonalne, aksjologicznie zezowa-

te, kulturowo hybrydalne zaplecze nie może pozostać obojętne jeśli chodzi o

sposób kontekstualizowania tożsamości. W istocie jednak, porzucając Baud-

rillardowską, nieco przygnębiającą, retorykę warto zagadnienie tożsamości

umieścić w perspektywie transkulturowej uzupełnionej o aspekt estetyzacyj-

ny, jako że „(…) designerowska kultura powierzchni, estetyzacja i teatraliza-

cja życia (…)”9 wydają się szczególnie sprzyjać owej trans-perspektywie.

Ontologicznie ugruntowana, silna i głęboka „kultura korzeni” stała się za

sprawą estetyzacji metafizycznie jałową, słabą i powierzchniową „transkulturą

wyborów”.

Pomimo swego metafizycznego wyjałowienia i aksjologicznego roz-

mycia „(…) transkulturowość zawiera w sobie również potencjał do przekra-

czania naszych – z góry otrzymanych i niby to determinujących – monokultu-

rowych punktów widzenia, a my powinniśmy ten potencjał jak najczęściej

wykorzystywać.”10

Na przykład przy redefiniowaniu pojęcia „kultury” – tym

bardziej, że ponowoczesne zmącenie tożsamości wydaje się być bezpośrednią

konsekwencją skorelowania jej z kulturą. To ostatnie oznacza przede wszyst-

kim swoistą kulturową relatywizację „ja” – zwłaszcza w kontekście globalnej

transkulturowości podpartej fenomenem powszechnej estetyzacji.

„Transkulturowość nie zakłada relacji między kulturami pojętymi ja-

ko całości, to nie jest spotkanie ani dialog dwóch monolitycznych kultur; tran-

skulturowość całości rozsadza i wszystkie je przenika, stając się istotną cechą

dzisiejszych społeczeństw. W dobie migracji ludzi, towarów i wzmożonego

przepływu informacji, zarówno społeczności, jak i jednostki są transkulturo-

we, a to znaczy hybrydalne, kulturowo przemieszane, heterogeniczne. (…)

Zarówno w skali makro (społeczeństwa), jak i mikro (jednostki) musi się

ukształtować nowe jakościowo pojęcie tożsamości (…).”11

Tak rozumianej

transkulturowości niezwykle sprzyja zjawisko estetyzacji, bowiem okazuje

8 Ibidem, s. 9. 9 T. Pękala, Awangardy, ariergardy, w: A. Kawalec (red.), O pojęciu sztuki w kulturze współczesnej,

Lublin 2010, s. 46 – 47. 10 W. Welsch, Transkulturowość, nowa koncepcja kultury, w: R. Kubicki (red.), Filozoficzne konteksty

rozumu transwersalnego. Wokół koncepcji Wolfganga Welscha, Poznań 1998, s. 213. 11 K. Wilkoszewska, Ku estetyce transkulturowej. Wprowadzenie, w: K. Wilkoszewska (red.), Estetyka

transkulturowa, Kraków 2004, s. 14.

142

się, iż to właśnie „(…) aisthesis jako rodzaj otwarcia na świat angażuje pole-

micznie wobec siebie nastawione dyskursy (…)”12

i to dzięki niej możliwe jest

porzucenie linearnej narracji czy teleologicznie nastawionego dyskursu prze-

biegających w perspektywie horyzontalno-wertykalnej na rzecz diagonalnej

gry aranżującej perspektywę rizomatyczną czy transkulturową. Zatem właśnie

estetyzacja wydaje się istotą ponowoczesnego pojmowania i kształtowania się

tożsamości, choć, jak zauważa Gianni Vattimo, estetyczność doświadczenia

nabrała charakteru ‘centralnego’ znacznie wcześniej, bo już w epoce nowo-

czesnej, kiedy to w filozoficznych propozycjach Vico, Nietzschego, Schellin-

ga, Schlegla czy Sedlmayra pojawiła się, na różny sposób artykułowana, hipo-

teza o tym, że „jeśli porzucimy wiarę w Grund i w bieg rzeczy pojmowany

jako rozwój zmierzający do jakiejś finalnej rzeczywistości, świat będzie mógł

się jawić tylko jako samotworzące się dzieło sztuki (ein sich selbst gebärendes

Kunstwerk (…)).”13

Na podobne źródła estetyzacji wskazuje Stefan Morawski

dostrzegając dodatkowo jej dwie wersje. „Estetyzacja epistemologiczna” (re-

prezentowana między innymi przez Baumgartena, Blumenberga, Schillera,

Schellinga, Crocego, Heideggera czy Merleau-Ponty’ego) oznacza przede

wszystkim estetyzację myślenia filozoficznego, które zostaje przez ‘estetycz-

ność’ jak gdyby doprecyzowane i dopełnione o to, co pomijane było do tej

pory przez dominujący aspekt poznawczy. Tymczasem druga wersja estetyza-

cji – bardziej według Morawskiego „zakamuflowana” – skutkuje swoistą mi-

tologizacją filozofii, co najlepiej widoczne jest u takich filozoficznych ‘outsi-

derów’, jak Nietzsche, Foucault, Derrida, De Man, Lyotard czy Rorty.14

Warto

w tym miejscu podkreślić, iż estetyzacja ponowoczesna nie jest do końca tą

samą, z którą mamy do czynienia w nowoczesności, a już z pewnością zmienił

się status wspomnianego wyżej dzieła sztuki, które dziś w znakomitej więk-

szości przypadków wydaje się ograniczone do „aspektu gastronomicznego”15

– także kreacja bowiem została, jak wszystko w dobie płynnej ponowoczesno-

ści, podporządkowana konsumpcji.

Czy dotyczy to także tożsamości? Czy perspektywa transkulturowa

wpływa na „gastronomiczny”, konsumpcyjny charakter dyskursu tożsamo-

12 E. Rewers, Post-Polis. Wstep do filozofii ponowoczesnego miasta, Kraków 2005, s. 14. 13 G. Vattimo, Koniec nowoczesności, przeł. M. Surma-Gawłowska, Kraków 2006, s. 89. 14 Zob. S. Morawski, O swoistym procesie estetyzacji kultury współczesnej, w: A. Zeidler-Janiszewska

(red.), Estetyczne przestrzenie współczesności, Warszawa 1996. 15 G. Vattimo, Koniec nowoczesności, op.cit., s. 48.

143

ściowego? Wydaje się, że tak, zwłaszcza, jeśli wziąć pod uwagę prostą obser-

wację Gordona Mathewsa, według którego „nasze wybory dotyczące sfery

tożsamości (…) są podejmowane nie dla nas samych, lecz ze względu na na-

szą grę wobec innych (…): w supermarkecie kultury wybieramy siebie spo-

glądając w stronę świata społecznego, który nas otacza. Tożsamość (…) jest

odgrywana w taki sposób, by widzowie dali się przekonać (…).”16

Staje się

więc tożsamością performatywną nastawioną na rodzaj „imagologicznego”

uwodzenia17

.

Pojęcie performatywności w odniesieniu do zagadnienia tożsamości

może wydawać się problematyczne, zważywszy na całą, filozoficzną i arty-

styczną, tradycję jego używania.

Słowo „performatywny” zostało wprowadzone w połowie lat pięć-

dziesiątych przez Johna L. Austina i, co ciekawe, od początku w pewnym

sensie było uwikłane w estetykę i w Arystotelesowską aisthesis: „Macie pełne

prawo, by nie wiedzieć, co znaczy słowo ‘performatywne’. Słowo jest nowe i

brzydkie, i może nie ma żadnego specjalnego znaczenia. Ale w każdym razie,

jedno przemawia na jego korzyść – nie jest to głębokie słowo. Pamiętam, że

gdy mówiłem kiedyś na ten temat, ktoś potem powiedział: ‘Wiesz, nie mam

najmniejszego pojęcia, co on ma na myśli, chyba, że zachodziłaby taka moż-

liwość, iż ma po prostu na myśli to, co mówi’. Cóż, właśnie to chciałbym

mieć na myśli.”18

W ten sposób, wprowadzając swoisty neologizm, Austin

przeciwstawia performatywny i konstatujący typ wypowiedzi i dokonuje tym

samym swoistej filozoficznej rewolucji: wypowiedzi językowe nie tylko opi-

sują czy stwierdzają jakiś stan rzeczy, lecz mogą brać czynny udział w two-

rzeniu rzeczywistości. „Filozofowie przyjmowali (…), że interesują ich tylko

wypowiedzi zdające sprawę z faktów lub prawdziwie czy fałszywie opisujące

sytuacje. W ostatnich czasach ten rodzaj podejścia został poddany w wątpli-

wość (…). A to nowe podejście przyniosło wiele dobrego; bardzo wiele rze-

16 G. Mathews, Supermarket kultury. Kultura globalna a tożsamość jednostki, przeł. E. Klekot, Warszawa

2005, s. 43. W przytoczonym cytacie świadomie pominęłam określenie ‘kulturowa’ w odniesieniu do

pojęcia ‘tożsamości’, które w kontekście transkulturowym, na co zwracam uwagę w swoim tekście, wy-daje się mylące lub po prostu niepotrzebne.

17 Zob. M. C. Taylor, E. Saarinen, Imagologies: Media Philosophy, New York – London 1993. 18 J. L. Austin, Wypowiedzi performatywne, w: Idem, Mówienie i poznawanie. Rozprawy i wykłady filozo-

ficzne, przeł. B. Chwedeńczuk, przekład przejrzał J. Woleński, Warszawa 1993, s. 311. Co ciekawe, w

pierwotnej formie pojęcie to brzmiało ‘performatoryjny’ (‘performatory’ zamiast ‘performative’), lecz

Autorowi wydawało się ono jeszcze brzydsze. Zob. E. Fischer-Lichte, Estetyka performatywności, przeł. M. Borowski, M. Sugiera, Kraków 2008.

144

czy pozbawionych prawdopodobnie sensu zostało postrzeżonych jako takie

właśnie. (…) Mimo wszystko (…) ludzie zaczynają pytać, czy ostatecznie

niektóre z tych rzeczy, które traktowane jako zdania, narażone byłyby jako

nonsensy na niebezpieczeństwo usunięcia, naprawdę są zdaniami. Czy nie

mogą być one pomyślane nie jako sprawozdania z faktów, lecz jako środki

wpływania tak lub inaczej na ludzi (…)?”19

Tak rozumiane performatywy,

głównie dzięki swej autoreferencyjności, sugerują między innymi, co wydaje

się istotne dla niniejszego artykułu, zachwianie czy wręcz zerwanie z, jak go

nazywa sam Austin, „mitem opisowości” i z rzekomo konieczną formą dycho-

tomicznego dyskursu. Co więcej, analizując wypowiedzi performatywne typu

‘Nadaję temu statkowi imię Elżbieta’, ‘Daję ci mój zegarek’ czy ‘Idę o zakład,

że wyzdrowiejesz’, Austin interesował się przede wszystkim ich skuteczno-

ścią (podał nawet dość długą, sześciopunktową, listę warunków ich powodze-

nia20

). Dokonując przeglądu ewentualnych „niewypałów” i „nadużyć”21

w

stosowaniu wypowiedzi per formatywnych, wskazał na to, iż „(…) konieczne

do wypełnienia warunki powodzenia wypowiedzi mają zatem nie językową,

ale przede wszystkim instytucjonalną i społeczną naturę.”22

Oznacza to oczy-

wiście, że wypowiedzi/czynności adresowane są zawsze do określonego,

obecnego w danym miejscu i czasie, odbiorcy23

. Te dwa aspekty wydają się

szczególnie istotne dla zjawiska performansu artystycznego, jak i w ogóle

estetyki performatywności, a w konsekwencji – dla ujęcia i opisania fenomenu

performatywnej tożsamości ponowoczesnego homo aestheticus.

Nie wchodząc w liczne niuanse i zakamarki historii performansu jako

określonej propozycji artystycznej, zauważmy jedynie, iż „dzieje performance

wyznaczają nieuświadamiany czy podświadomy nurt historii sztuki, składają

się bowiem ze zdarzeń ulotnych o paraartystycznej intencji, z epizodów przy-

padkowych o trudnych do jednoznacznego rozstrzygnięcia kwalifikacjach, bo

19 J. L. Austin, Wypowiedzi performatywne, s. 311– 312. W późniejszych tekstach Austin, jak wiemy,

zrezygnował z tej opozycji i wolał rozpatrywać wypowiedzi w trzech kategoriach: lokucyjnej, illokucyj-

nej, perlokucyjnej sugerując, iż wszelka wypowiedź czy akt mowy stanowi formę działania. Zob. Idem, Jak działać słowami, w: Ibidem, s. 544 – 713, zwłaszcza rozdział VIII: Czynności lokucyjne, illokucyj-

ne, perlokucyjne. 20 Zob. Ibidem, s. 563 – 564. „Otóż, jeśli grzeszymy przeciw którejś (lub przeciw więcej niż jednej) z tych

sześciu reguł, nasza wypowiedź performatywna będzie (w ten czy inny sposób) nieudana.” 21 Zob. Ibidem, s. 573 – 598. 22 E. Fischer-Lichte, Estetyka performatywności, op.cit., s. 33. 23 Wypowiedź performatywna’ czy ‘performatyw’ pochodzą od angielskiego ‘to perform’, „czasownika,

który występuje zazwyczaj z rzeczownikiem oznaczającym czynność – wskazuje ona, że wygłoszenie

wypowiedzi jest wykonaniem jakiejś czynności, jest czymś, o czym nie myśli się normalnie jako tylko o powiedzeniu czegoś.” J. L. Austin, Jak działać słowami, op.cit., s. 555.

145

zatrzymujących się w połowie drogi między twórczością artystyczną a zjawi-

skami przynależnymi do socjologii życia artystycznego.”24

Zapoczątkowana

przez futurystów (Filippo Marinetti, Carlo Carrà, Giacomo Balla) i dadaistów

(Marcel Duchamp, Tristan Tzara, Kurt Schwitters), udoskonalona i zintensy-

fikowana w wydaniu happeningowej działalności artystów lat sześćdziesią-

tych XX wieku (Allan Kaprow, Dick Higgins, Terry Riley, Eric Andresen)

propozycja artystyczna, jaką jest performans, samą siebie określa jako sztukę

żywą25

. To sprawia, że performans jest rodzajem „manifestacji estetyki pospo-

litości. Nie jest to forma ukazywania indywidualnego Ego, co ma często miej-

sce w tradycyjnych dziełach sztuki, nie jest to szczególny aspekt persona-solo

dance. Performance jest życiem ukazywanym za pomocą metod i systemów

zaczerpniętych z teatru. Jest więc publiczność, są widzowie. Ale performance

nie znajduje się poza rzeczywistością, nie ma granicy pomiędzy sceną a wi-

downią, performance jest rzeczywistością”26

. Podkreślmy w tym miejscu –

rzeczywistością rozumianą nie jako szczególna, wymagająca pogłębionego,

ale zdystansowanego filozoficznego namysłu, lecz po prostu jako rzeczywis-

tość ‘normalna’, pospolita, rutynowa, codzienna. Wspomniany przez Klausa

Groha brak czwartej ściany w połączeniu z pospolitością daje w efekcie pew-

ną ‘wydarzeniowość’, która zastępuje klasyczny spektakl czy przedstawienie.

Wydarzenie, podobnie jak w przypadku jego filozoficznego ujęcia zapropo-

nowanego przez Martina Heideggera (Ereignis)27

, gwarantuje performansowi

ową żywość, a przez to zapewnia też autentyczność. Sprawia ponadto, że za-

miast teatru obcujemy z dramatem: „Teatr i dramat (…) to ze swej natury

przeciwieństwa, (…) dzielą je różnice zbyt istotne, żeby ich symptomy nie

dochodziły do głosu: dramat to twór słowa pojedynczego artysty, teatr to dzie-

ło publiczności i jej sług”28

.

Rozważania Johna Austina w oczywisty sposób odnosiły się wyłącz-

24 G. Dziamski, Performance – tradycje, źródła, obce i rodzime przejawy. Rozpoznanie zjawiska, w: G.

Dziamski, H. Gajewski, J. St. Wojciechowski, Performance (wybór tekstów), Warszawa 1984, s. 20. 25 Żywą w podwójnym znaczeniu: „po pierwsze dlatego, że wprowadza żywy, nie zapośredniczony w

materialno-stabilnej strukturze dzieła kontakt autora/wykonawcy z odbiorcą, a po drugie dlatego, że wy-

stępuje przeciwko temu wszystkiemu, co skonwencjonalizowane, co jest przeciwieństwem żywej sztu-ki.” G. Dziamski, Performance – tradycje, źródła…, op.cit., s. 16.

26 K. Groh, Teoretyczna idea sztuki performance, w: G. Dziamski, H. Gajewski, J. St. Wojciechowski,

Performance (wybór tekstów), op.cit., s. 61. 27 Zob. np. M. Heidegger, Źródło dzieła sztuki, przeł. J. Mizera w: Idem, Drogi lasu, Warszawa 1997; Idem,

Identity and Difference, przeł. by J. Stambaugh, New York 1969. 28 M. Herrmann, Bühne Und Drama, “Vossische Zeitung” 1918, 30 VII. Cyt. za E. Fischer-Lichte, Estetyka

performatywności, op.cit., s. 43.

146

nie do aktów mowy, natomiast zaproponowane przez niego ujęcie nie wyklu-

cza, jak zauważa Erika Fischer-Lichte, objęcia pojęciem ‘performatyw’ pew-

nych fizycznych działań – takich na przykład, z jakimi spotykamy się przy

okazji performansu29

. Mamy tutaj do czynienia i z likwidacją czwartej ściany,

i z pospolitością (jedzenie miodu, picie wina), i z autentycznością (okalecze-

nia, krew, cierpienie). Tym samym performans redefiniuje, głównie poprzez

Austinowskie zniesienie dychotomii, podstawowe estetyczne pojęcia, czy

lepiej pary pojęciowe: podmiot/przedmiot, oglądający/oglądany, teatr/dramat,

znaczące/znaczone30

. Mamy zatem dramat; przedstawienie-wydarzenie, które-

go centralnym punktem staje się tożsamość performera (niekoniecznie pokry-

wająca się z tożsamością performatywną). Jej zasadniczymi komponentami

wydają się być: emergencja autopojesis, brak dychotomii oraz liminalność.

Jednocześnie elementy te, jak podkreśla Erika Fischer-Lichte, w istotny spo-

sób stanowią o wydarzeniowości performansu, który, jako propozycja bądź co

bądź artystyczna, przestaje być tradycyjnym artefaktem, a staje się ulotnym,

nieokreślonym, jednorazowym faktem. Mamy zatem „(…) trzy istotne układy

parametrów, bezpośrednio związanych z wydarzeniowością przedstawienia,

które bez wątpienia w decydujący sposób określają jego estetykę. Mam na

29 Jako przykład podaję, za E. Fischer-Lichte, fragment opisu performansu jednej z, paradoksalnie, najbar-

dziej spektakularnych i autentycznych performerek, Mariny Abramović: „Dnia 24 października 1975 ro-

ku w galerii Krinzinger w Insbrucku miało miejsce interesujące i pamiętne wydarzenie. Marina Abra-mović (…) pokazała swój performans ‘Lips of Thomas’. Najpierw zdjęła ubranie i naga podeszła do tyl-

nej ściany galerii, by przypiąć do niej fotografię długowłosego mężczyzny, który nieco przypominał ją

wyglądem. Następnie (…) Abramowić usiadła za stołem i (…) powoli, łyżka po łyżce, zjadła cały kilo-gram miodu. Potem nalała sobie do kieliszka wina i piła je powoli (…) aż opróżniła całą butelkę. Wtedy

prawą ręką zgniotła kieliszek. Dłoń zaczęła krwawić. Artystka wstała od stołu i (…) żyletką wycięła so-

bie na brzuchu pięcioramienną gwiazdę (…). Chwyciła pejcz, uklękła (…) i z całej siły zaczęła się bi-czować (…). Potem położyła się na wznak na blokach lodu (…). Na suficie umieszczony był grzejnik,

który kierował strumień ciepła na jej brzuch, powodując ponowne krwawienie rany (…). Artystka leżała

bez ruchu (…). Kiedy przez pół godziny nie dawała żadnego znaku, że chce przerwać męczarnię, kilku oglądających nie wytrzymało napięcia. Podeszli do bloków lodu, chwycili Abramović pod ręce i wynie-

śli, kończąc tym samym performans.” E. Fischer-Lichte, Estetyka performatywności, op.cit., s. 11 – 12. 30 Oto skrócony, zaproponowany także przez Erikę Fischer-Lichte, komentarz wyżej opisanego performan-

su: „W tym czasie [2 godzin – M. S.-J.] performerka i widzowie wzięli udział w wydarzeniu, którego nie

przewiduje i nie sankcjonuje ani tradycja, ani obowiązujące konwencje sztuk plastycznych i widowisko-

wych. Swoimi działaniami artystka nie powołała przecież do istnienia żadnego artefaktu (…). Trudno też powiedzieć, żeby cokolwiek przedstawiała. Nie zachowywała się jak aktorka grająca sceniczną postać,

która je zbyt wiele miodu i pije zbyt wiele wina, a potem w rozmaity sposób kaleczy swoje ciało. To, co

robiła, wcale nie oznaczało, że jakaś fikcyjna postać zadaje sobie ból. Okaleczała samą siebie. Maltreto-wała własne ciało, świadomie lekceważąc jego ograniczenia. (…) Ograniczyła się do wykonania czynno-

ści, które w widoczny sposób przemieniały jej ciało (…) nie ujawniając żadnych symptomów swoich

wewnętrznych doznań. Postawiła zatem widzów w irytującej, głęboko dezorientującej i w tym sensie trudnej do zniesienia sytuacji, gdyż zakwestionowała wszystkie niepodważalne dotąd normy i zasady.

(…) Stworzyła taką sytuację , która umieszczała widza między normami i regułami sztuki a prawami co-

dziennego życia, między zasadami estetyki a nakazami etyki.” E. Fischer-Lichte, Estetyka performatyw-ności, op.cit., s. 12 – 13.

147

myśli, po pierwsze, powstająca w czasie przedstawienia autopojesis pętli fe-

edbacku, po drugie, zjawisko emergencji i (…) zniesienia przeciwieństw, po

trzecie zaś sytuację liminalności (…)”31

. Referując32

pokrótce wspomniane

elementy, skupię się jedynie na tych aspektach, które w taki czy inny sposób

korespondować mogą z ideą tożsamości performatywnej homo aestheticus.

Autopojetyczna pętla feedbacku złożona jest z działań i zachowań za-

równo wykonawców, jak i widzów i w tym sensie zrywa ona z tradycyjnym

założeniem o autonomiczności autora i jego dzieła. Dzięki temu powstaje au-

toreferencyjna i emergentna sytuacja, w której znaczenie ma tylko to, co fak-

tycznie wydarza się podczas spektaklu. „Funkcjonuje ona jako samoorganizu-

jący się system, który nieustannie musi integrować pojawiające się niespo-

dziewanie i dlatego trudne do przewidzenia elementy.”33

Wydarzeniowości

sprzyja ponadto realizacja Austinowskiej intuicji wskazującej na konieczność

zniesienia dychotomii centralnych dla naszej kultury i towarzyszącego jej dys-

kursu par pojęciowych takich, jak sztuka/rzeczywistość, podmiot/przedmiot,

wnętrze/zewnętrze, ciało/duch, estetyczny/etyczny etc. – „(…) tracą one w

tych przedstawieniach swoją jednoznaczność, zostają wprawione w ruch i za-

czynają oscylować, a w ostatecznym rozrachunku zostają całkowicie zniesio-

ne.”34

Tym samym, likwidując zasadniczą dychotomię sztuki i życia oraz re-

zygnując z idei autonomii dzieła, performans stanowi autoreferencyjne działa-

nie ustanawiające rzeczywistość35

. Ta ostatnia jednak staje się dynamiczną,

nieustannie wydarzającą się rzeczywistością ‘pomiędzy’. Owa liminalność jest

bezpośrednią konsekwencją zniesienia dychotomii: „kiedy przeciwieństwa

zostają zniesione, a wszystko równie dobrze może być czymś innym, wtedy

uwaga kieruje się na przejście między jednym a drugim.”36

W ten sposób ro-

zumiana liminalność wnosi do performansu pewne elementy rytuału i wywo-

łuje tak pożądaną z punktu widzenia twórcy, ale i odbiorcy, przemianę.

Powyżej zrekonstruowana teoria estetyczno-artystycznej performa-

31 Ibidem, s. 261 – 262. 32 Zob. Ibidem, s. 259 – 288. 33 Ibidem, s. 265. 34 Ibidem, s. 271. 35 „Kiedy Marina Abramowić zgniatała kieliszek i jej dłoń krwawiła, to znaczyło to dokładnie tyle, że

zgniotła kieliszek i jej dłoń krwawiła. Jej działanie powoływało do istnienia rzeczywistość zgniecionego kieliszka i krwawiącej dłoni. (…) Wszystko, co zostało w jego [performansu – M. S.-J.] trakcie wykona-

ne i pokazane oznaczało to, co zostało wykonane i pokazane, a to w konsekwencji ustanawiało daną rze-

czywistość.” Ibidem, s. 273. 36 Ibidem, s. 280.

148

tywności może stanowić, jak myślę, interesujący i inspirujący kontekst tytu-

łowego zagadnienia podejmującego problem tożsamości ponowoczesnego

homo aestheticus, zanurzonego w kulturowo płynne, jak opisuje Zygmunt

Bauman, chaotycznie schizoidalne, co diagnozują Gilles Deleuze i Felix Guat-

tari, czy aksjologicznie diagonalne, przed czym przestrzega Jean Baudrillard,

uniwersum37

. Sama Erika Fischer-Lichte podkreśla, iż od początku lat sześć-

dziesiątych performerzy „(…) uzmysławiali widzom fakt pojawienia się no-

wego obrazu artysty, a może nawet nowego obrazu człowieka (…)”38

, propo-

nując tym samym alternatywny obszar dla poszukiwań tożsamościowych.

Tymczasem, performatywność rozpatrywana w kontekście ponowoczesnego

dyskursu tożsamościowego wydaje się zaledwie swobodnie, jeśli w ogóle,

czerpać inspiracje z powyżej opisanego zagadnienia.

Generalnie obraz ponowoczesnego podmiotu jawi się jako niezbyt po-

ciągający. Będąc, jak zauważa Gianni Vattimo, efektem ogólnego kryzysu

humanizmu i osłabienia tradycyjnych „mocnych” kategorii metafizycznych

pojęcie podmiotu „(…) uległo potwornemu spotęgowaniu (…) a teraz zdema-

skowane jest jako fikcja”39

. Fikcyjny charakter ponowoczesnej podmiotowo-

ści dodatkowo intensyfikuje jej komercjalizacja (związana oczywiście z feno-

menem powszechnego konsumeryzmu) oraz jej płynny charakter. W efekcie

odpowiedź na pytanie o bycie odbywa się po prostu poprzez „dokonywanie

codziennego życia”40

, które skądinąd – nieco metaforycznie rzecz ujmując –

odbywa się, w znakomitej większości przypadków, między regałami41

.

Płynność, czy też „(…) ‘roztapianie wszystkiego, co trwałe’ było od

pierwszej chwili przyrodzoną definiującą właściwością nowoczesnej formy

życia. Ale dziś, inaczej niż niegdyś, formy stopione nie mają już być – a i nie

są – zastępowane przez inne ciała stałe – (…) bardziej jeszcze solidne i »sta-

łe« od form poprzednich (…). Na miejsce jednych form topliwych, a więc

nietrwałych, przychodzą inne, nie mniej, jeśli nie bardziej jeszcze od nich

37 Zob. np. Z. Bauman, Płynna nowoczesność, przeł. T. Kunz, Kraków 2006; G. Deleuze, F. Guattari, Anti-

Oedipus: Capitalism and Schisophrenia, translated by R. Hurley, M. Seem, H. R. Lane, London – New

York 2008; J. Baudrillard, Przed końcem, op.cit. 38 E. Fischer-Lichte, Estetyka performatywności, op.cit., s. 264. 39 A. Zawadzki, Koniec nowoczesności: nihilizm, hermeneutyka, sztuka, w: G. Vattimo, Koniec nowocze-

sności, op.cit., s. XIII. Por. F. Nietzsche, Wola mocy, przeł. S. Frycz, K. Drzewiecki, Kraków 1985. 40 Zob. A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, przeł.

A. Szulżycka, Warszawa 2001, s. 67 – 69. 41 Zob. M. Sułkowska-Janowska, Tożsamość w płynie: homo aestheticus między regałami, „Folia Philo-

sophica” pod red. P. Łaciaka, t. 31, Katowice 2013.

149

topliwe, a więc i nietrwałe”42

. Taka kultura „ciągłej kapaniny” to kultura na-

stawiona na ciągle zmieniającą się ponętną zmysłowość i zawrotną prędkość,

które sprzyjają permanentnemu konsumowaniu. „Cokolwiek robimy i jakkol-

wiek to coś nazywamy – zawsze robimy zakupy (…). Język naszej ‘polityki

życia’ jest oparty na pragmatyce ‘zakupów’(…)”43

. Żyjąc „rozglądamy się”

jak w handlowej galerii, buszujemy między regałami. Lecz tym, co nami kie-

ruje bynajmniej nie jest potrzeba, lecz raczej „pragnienie – byt znacznie bar-

dziej od ‘potrzeb’ ulotny, efemeryczny, nieuchwytny, kapryśny i zasadniczo

nie odnoszący się do niczego w szczególności; samorodny i samowystarczal-

ny motyw, który nie potrzebuje uzasadnienia ani przyczyny”44

. Powodowani

niezaspokajalnym pragnieniem wszyscy cierpimy na bulimia nervosa: uzależ-

niają nas skonsumowane w pośpiechu i bez przetrawienia, natychmiast zwró-

cone obrazy45

. Wytwarzanie obrazów stało się substytutem życia, a ich per-

cepcja zastępuje myślenie; tradycyjny paradygmat logocentryczny zastąpiony

został przez, oparty na komunikacji ikonicznej, piktocentryzm46

.

Ikonizacja języka i komunikacji niewątpliwie wpływa na dyskurs toż-

samościowy, jak i tożsamość jako taką, skoro, co podkreśla Zygmunt Bau-

man, stała się ona czymś „do obnoszenia i pokazywania”. Nie chodzi zatem o

tradycyjny, narracyjnie ‘opowiedziany’ bios, choć z drugiej strony nie chcemy

przecież poprzestać nad zwykłym, trywialnym zoe. Okazuje się, że rozwiąza-

nie tego dylematu może przynieść sfera theatron. Pytanie tylko, czy jest ono

zadowalające; bo że ponętne, zwłaszcza wizualnie – niewątpliwie tak. Przy-

pomnijmy jednak, przywoływane powyżej, rozróżnienie na teatr i dramat i

zapytajmy o proporcję między tymi elementami: jaka część tożsamości homo

aestheticus to stylizowana teatralizacja, a jaką stanowi autentyczny dramat?

Na pierwszy rzut nieco banalnie brzmiące określenia tutaj, w kontekście dys-

kursu tożsamościowego, przestają być jedynie pustymi hasłami; zwłaszcza,

kiedy uzupełni się je o pełniące metodologicznie pomocniczą, lecz nade wszy-

stko merytorycznie zasadną, funkcję - pojęcie klipowości. W ten oto bowiem

42 Z. Bauman, Kultura w płynnej nowoczesności, Warszawa 2011, s. 26. 43 Z. Bauman, Żyjąc w czasie pożyczonym. Rozmowy z Citali Rovirosa-Madrazo, przeł. T. Kunz, Kraków

2010, s. 114. 44 Ibidem, s. 115. 45 Zob. K. Tester, Moral Culture, London 1997. 46 Zob. K. Krzysztofek, Od logosfery do piktosfery. Czy konizacja języka ?, w: Z. Suszczyński (red.), Słowo

w kulturze mediów, Białystok 1999, s. 9 – 20; por. W. Chyła, Od kultury słowa do kultury audiowizual-

nej; w: A. Gwóźdź, S. Krzemień-Ojak (red.), Intermedialność w kulturze końca XX wieku, Białystok 1998, s. 65 – 82.

150

sposób pojawia się tytułowa (klipowa) tożsamość performatywna homo

aestheticus, przy czym o ile klipowość związana jest z określonym typem nar-

racji, o tyle teatralność, czy lepiej – teatralizacja, wyznacza specyficzne poj-

mowanie performatywności.

Zjawisko klipowości wiąże się przede wszystkim z rozwojem wideo,

którego poetyka, w odróżnieniu od opartego na narracyjnej fabule filmu, opie-

ra się na inter-semiotycznym zjawisku intertekstualnych wariacji. Dzięki ta-

kiej formie fenomen klipu mógł stać się swoistą kulturową dominantą pono-

woczesności. Z jej fragmentacją, labilnością, płynnością, eklektyzmem, po-

wierzchownością, zawrotnym tempem i feerią wizualności współgra najważ-

niejsza cecha jaka charakteryzuje klipowość, czyli „(…) niekończące się wi-

rowanie elementów – przemieszczają się one nieustannie, tak że żaden z nich

nie jest w stanie na dłużej zająć miejsca ‘interpretanta’ (albo znaku prymarne-

go), tylko zaraz musi ustąpić miejsca drugiemu (…) i spada na podrzędną

pozycję, gdzie z kolei zostaje ‘zinterpretowany’ przez radykalnie odmienną

treść logo lub obrazu”47

. Owo intertekstualne wirowanie elementów to jedna z

konsekwencji porzucenia logosu na rzecz logo oraz, w innym wymiarze, dia-

chronii na rzecz synchronii. Innymi słowy, klipowość zakłada sieciowość, a ta

z kolei, jak pamiętamy, wiąże się z uwielbianą przez postmodernistów nieli-

nearnością i nieteleologicznością wszelakiego dyskursu: „(…) mamy sieć,

czyli labirynt, który Deleuze i Guattari nazywają kłączem. Tutaj każda droga

może się skrzyżować z dowolnie inną. Nie ma środka, nie ma peryferii, nie ma

wyjścia, ponieważ kłącze jest potencjalnie nieskończone”48

. Wizja dla jednych

kusząca, dla innych mimo wszystko niebezpieczna – pozbawiona jakiejkol-

wiek hierarchii i logiki wyboru; przestrzeń rhizomatyczna niesie z sobą nie-

bezpieczeństwo egzystencjalnego niezaangażowania. Tym bardziej, jeśli dołą-

czymy do niej wizualnie skrajnie rozestetyzowaną, choć najczęściej etycznie

miałką i płytką, teatralizację. W tak zarysowanej perspektywie tożsamość

„(…) przybiera formę egzoaksjalną. Jest skierowana na to, co jest jej prezen-

47 F. Jameson, Surrealizm bez podświadomości, w: Idem, Postmodernizm, czyli logika późnego kapitalizmu,

przeł. M. Płaza, Kraków 2011, s. 93; por. U. Jarecka, Od teledysku do wideoklipu. Ewolucja idiomu kli-powego, w: M. Hopfinger (red.), Nowe media w komunikacji społecznej w XX wieku. Antologia, War-

szawa 2002, s. 293 – 315. 48 U. Eco, Imię róży, przeł. A. Szymanowski, Warszawa 1988, s. 613. Po labiryncie greckim i maniery-

stycznym jest to trzeci z wymienionych przez Eco labiryntów, które stanowią metaforę trzech różnych

typów dyskursu. J.-N. Vuarnet dodaje do tego zestawienia czwarty typ, który według niego znacznie le-

piej niż kłącze obrazuje dyskurs postmodernistyczny. Zob. J.-N. Vuarnet, Filozof-artysta, przeł. K. Ma-tuszewski, Gdańsk 2000.

151

tacją, czyli na wygląd, ubiór, dodatki, gadżety, etc.”49

i jako taka właśnie

ogranicza się zasadniczo do sensorycznej sfery aisthesis, co z kolei w oczywi-

sty sposób sprzyja wspomnianej teatralizacji sprawiającej, iż „to, co bywa

przedstawiane jako prawdziwe życie, okazuje się po prostu życiem prawdzi-

wie spektakularnym”50

.

Spektakl, jeśli przywołać wspomniane powyżej rozróżnienie, to ponę-

tny imagologicznie blichtr, ale też płytki pozór, którego miałkim fundamen-

tem wydaje się być prosta zasada, iż „co się ukazuje, jest dobre; a co jest do-

bre, ukazuje się.”51

Spektakl, będąc zwieńczeniem „fetyszyzmu towarowego”,

albo po prostu „formalną liturgią przedmiotu” stanowi faktyczne, czy może

lepiej – ‘artefaktyczne’ – uniwersum ponowoczesnego homo aestheticus52

.

Zatem „to, co dzieje się obecnie, nie jest już kolejnym przesuwaniem noto-

rycznie ruchomych granic między sferą publiczną a prywatną. Wydaje się, że

tym razem chodzi o przedefiniowanie znaczenia sfery publicznej, o uczynienie

z niej sceny, na której zagoszczą prywatne dramaty (…).”53

W efekcie owej

teatralizacji „dzieło sztuki, które chcemy uformować z kruchej materii życia,

nazywa się tożsamością”54

.

Mamy zatem skrajnie wystylizowaną, teatralną, artefaktyczną sytu-

ację: „to, o czym teoretycy teoretyzują, a filozofowie filozofują, w mniej sub-

telny sposób wtłacza nam do głowy sztuka popularna (…). Nie ma potwier-

dzenia prócz samo-potwierdzenia i nie ma tożsamości prócz tożsamości sa-

modzielnie wytworzonej”55

. Zauważmy, iż tym samym dwie główne zachod-

nie tradycje ujmowania tożsamości – grecko-chrześcijańska i judaistyczna –

zostają wraz z towarzyszącym im paradygmatem myślenia arystotelesowsko-

kartezjańskiego wyparte przez nową propozycję, w której, jak pisał Derrida,

tożsamość nigdy nie jest dana, przyjęta czy jakkolwiek osiągnięta, lecz w za-

mian, gdzieś pomiędzy tym, co jest i co się staje, nieustannie „wydarza się” w

nieskończenie „fantazmatycznym” procesie utożsamiania56

. „Tożsamość wy-

49 W. Daszkiewicz, Antropologiczne aspekty kultury, w: A. Kawalec (red.), O pojęciu sztuki w kulturze

współczesnej, op.cit., s. 76. 50 G. Debord, Społeczeństwo spektaklu oraz Rozważania o społeczeństwie spektaklu, przeł. M. Kwaterko,

Warszawa 2006, s. 113. 51 Ibidem, s. 36. 52 O „fetyszyzmie towarowym” pisał Karl Marks, o „formalnej liturgii przedmiotu” Jean Baudrillard. 53 Z. Bauman, Płynna nowoczesność, op.cit., s. 108. 54 Ibidem, s. 128. 55 Ibidem, s. 277. 56 Zob. J. Derrida, Jednojęzyczność innego czyli proteza oryginalna, przeł. A. Siemek, Literatura na Świe-

152

daje się trwała i solidna tylko wówczas, gdy popatrzy się na nią z zewnątrz – i

przez krótką chwilę. (…) Z powodu ulotności i nietrwałości wszystkich lub

niemal wszystkich tożsamości najprostszym sposobem zaspokojenia tożsamo-

ściowych marzeń i fantazji staje się możność »nabycia« tożsamości (…). Ma-

jąc taką szansę, można w każdej chwili przymierzać i odrzucać kolejne tożsa-

mości.”57

W teatralnej garderobie przymierzając kolejne t-shirty, czy może

lepiej – id-shirty, na moment stajemy się sobą, nie odnajdując przy tym by-

najmniej, co podkreśla w swojej wizji ponowoczesnej autokreacji Wolfgang

Welsch, żadnego własnego, substancjalnie pojętego, „ja”58

.

Garderobiana atmosfera sprzyja wytworzeniu czegoś, co Zygmunt

Bauman określa „wspólnotą szatni”59

, ja zaś, zmieniając nieco perspektywę,

nazwałabym umownie ‘tożsamością szafy’ – wszak, przypomnijmy, „tożsa-

mość to coś do obnoszenia i pokazywania.” Paradoksalnie zatem, najwięk-

szym sprzymierzeńcem tożsamości performatywnej okazuje się moda: „towar

produkowany na masową skalę staje się środkiem zapewniającym indywidu-

alną odrębność. Tożsamość – ‘wyjątkową’ i ‘niepowtarzalną’ – można zbu-

dować wyłącznie z takich materiałów, które wybierają i kupują wszyscy. Zdo-

bywasz niezależność dzięki kapitulacji”60

. Z pozoru autonomiczna autokreacja

przybiera w rzeczywistości niewygodny i jakże dziś niemodny charakter

przymusowy: co prawda „(…) życie w świecie pozornie nieskończonych moż-

liwości (…) zapewnia słodkie poczucie ‘swobody stania się kimkolwiek’

(…)”61

, faktycznie jednak ta słodycz ma swoją gorzka cenę, jaką jest skrajna

teatralizacja życia odbywająca się kosztem jego dramaturgii i autentyczności.

Widzimy więc, iż proponowana począwszy od lat sześćdziesiątych

zeszłego stulecia przez artystów związanych z performansem perspektywa

nakierowana na ‘wydarzeniowość’ uległa ponowoczesnemu wypaczeniu. Pa-

radoksalnie, artystyczna propozycja okazuje się bardziej naturalna i ‘życiowa’

niż sztuczna, wystylizowana, uzależniona od kapryśnej mody, rzekomo auten-

tyczna performatywna tożsamość kreowana przez homo aestheticusa. Być

cie, 1998, nr 11 – 12 (328 – 329). Por. E. Rewers, Post-Polis. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta, op.cit., s. 289.

57 Z. Bauman, Płynna nowoczesność, op.cit., s. 128 – 129. 58 Zob. W. Welsch, Stając się sobą, przeł. J. Wietecki, w: A. Zeidler-Janiszewska (red.), Problemy pono-

woczesnej pluralizacji kultury. Wokół koncepcji Wolfganga Welscha, Poznań 1998. 59 Zob. Z. Bauman, Tożsamość, op.cit., s. 32. 60 Z. Bauman, Płynna nowoczesność, op.cit., s. 130. 61 Ibidem, s. 97.

153

może warto zatem skorzystać z owej artystycznej wizji „nowego człowieka” i

przyjrzeć się raz jeszcze performansowi jako swoistemu „laboratorium życia

codziennego”62

. Okazuje się, iż właśnie w takich laboratoryjnych warunkach

„(…) nie sposób oddzielić tego, co estetyczne, od tego, co etyczne. To drugie

stanowi bowiem istotny wymiar pierwszego.”63

Performans inspiruje więc do

ponownego przemyślenia relacji między wspomnianymi komponentami an-

troposfery, relacji której zachwianie może grozić adiaforyzacją z jednej, bądź

pustą stylizacją z drugiej strony64

. Z pozycji sztuki, stwarzając warunki labo-

ratoryjne, stawia mimo wszystko zadanie do zrealizowania w kontekście życia

codziennego.

PERFORMATIVE IDENTITY OF HOMO AESTHETICUS .

The author of this article joins a contemporary discussion on the problem of identity.

The last one – in the context of Baumanian “liquidity” or Wolfgang Welsch’s idea of

“autocreativity” – seems to be a performative one and is created by the postmodern

subject that is called here, because of its aestheticized universum, homo aestehticus.

The background for the article is John Austin’s idea of performatives as well as some

artistic propositions of performance art (Joseph Beuys, Marina Abramović, or Frank

Castorf) and thus a kind of aesthetics of performativity (proposed by Erika Fischer-

Lichte). One could assume that the performative identity of postmodern homo

aestheticus continues the above mentioned plots. Unfortunately, the postmodern, anti-

metaphysical context causes the performative identity to be reduced merely to its

aesthetical and thus commercial aspect.

Dr Mariola Sułkowska-Janowska – Zakład Antropologii Filozoficznej i Filozofii

Cywilizacyjnej, Instytut Filozofii, Wydział

Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w

Katowicach


62 Zob. E. Fischer-Lichte, Estetyka performatywności, op.cit., s. 275 – 276. 63 Ibidem, s. 275. 64 Zob. M. Sułkowska-Janowska, Przemoc rozestetyzowana, Folia Philosophica pod red. P. Łaciaka, t. 29,

Katowice 2011, s. 339 – 349.

154

Monika MICZKA-PAJESTKA

POSTMODERNA I TRANSFORMACJA PRZESTRZENI

KULTUROWEJ. JEDNA KULTURA CZY RACZEJ WIELOŚĆ

KULTUR?

„To, co nowe, nie jest możliwe bez tego, co dawne”1

Odo Marquard, Philosophie des Stattdessen

W myśleniu o przestrzeni ponowoczesnego życia pojawia się często

obraz „chaotycznie polepionej budowli” czy „rozbitego dzbanka”, którego

elementów nie da się już dopasować, w dyskursie naukowym z kolei wyko-

rzystuje się metafory „kłącza” bądź „różnicy”, „rozproszenia” i „hipertelii”.

Dostrzega się różnego typu przeobrażenia i przekształcenia w obrębie kultury,

wskazuje się kierunki zmian, nie można jednak powiedzieć o jednej całościo-

wej transformacji, ale o wielu podlegających transformacji obszarach kultury.

Problematyczne jest już samo pojęcie postmoderny2. Wolfgang Welsch pod-

kreśla, że w zasadzie można mówić o postmodernie dla wszystkich i postmo-

dernie wynikającej ze stanowisk filozoficznych, które w dużej mierze sprowa-

dzają owo pojęcie postmoderny do ujmowania jej jako moderny w procesie jej

transformacji, a także jako otwartej jedności, która już poza pojęciem postmo-

derny projektuje wielość3. Niemniej – jak sam przyznaje – dla wielu jest ona

„tylko starym winem w nowych bukłakach”4.

Pojawia się zatem pytanie: czy postmoderna wnosi coś nowego, a je-

żeli nie wnosi nic nowego, to czy coś zmienia? Jeśli postrzegać postmodernę

za W. Welschem jako swoistą transformację moderny, to można przyjąć, iż

stanowi ona wyraz szeregu przemian, potęgujących się zjawisk społeczno-

1 O. Marquard, Philosophie des Stattdessen, Stuttgart 2000, s. 42. 2 Dyskusja na temat postmodernizmu i rozumienia pojęcia rozwinęła się intensywnie po wydaniu przez

Jeana-Françoisa Lyotarda w 1979 roku książki pt. La condition postmoderne. Przekład polski Kondycja

ponowoczesna ukazał się znacznie później. W tekście tym J.-F. Lyotard wprowadził filozoficzne pojęcie

postmodernizmu, odwołując się do wielkich narracji i heterogenicznych koncepcji wiedzy i wskazując na „rozbieżność” jako główną zasadę rozwoju społecznego.

3 Por. W. Welsch, Nasza postmodernistyczna moderna, przekł. R. Kubicki, A. Zeidler-Janiszewska, Ofi-

cyna Naukowa, Warszawa 1998. 4 Tamże, s. 14.

155

kulturowych, uobecniających się stylów i konwencji. Trudno jednak wskazać

jeden zasadniczy kierunek owych działań i zmian, stąd wiele, często sprzecz-

nych ze sobą, głosów opisujących czy diagnozujących ponowoczesną prze-

strzeń życia.

Dosyć szerokim zakresowo pojęciem, przez co często wykorzystywa-

nym, okazuje się termin „kultura”. To właśnie kultura staje się tą przestrzenią,

którą człowiek chce scharakteryzować, opisać, omówić, zakreślić, wyjaśnić i

może nawet zrozumieć. Zarówno na gruncie teoretycznym, jak i praktycznym,

ową najczęściej dostrzeganą i rozpatrywaną sferę zjawisk stanowią zwykle te,

które dokonują się w przestrzeni kulturowej, niezależnie od tego, czy wskazu-

je się na kultury lokalne czy też mówi się o kulturze w sensie globalnym.

Zawsze, wypowiadając słowo „kultura”, pozwala się człowiekowi myśleć, że

ma wyznaczone jakieś ramy i samego pojęcia i przestrzeni, do której owo

pojęcie się odnosi, są przecież pewne tropy zamknięte w tym pojęciu, co do

których można się odwoływać. Czy jednak postmoderna nie burzy tego po-

rządku? Czy nie wprowadza zamętu i chaosu w istniejące struktury i modele

społeczno-kulturowe? W zasadzie trudno jednoznacznie odpowiedzieć na te

pytania; zapewne „coś burzy” i „coś wprowadza”, ale – przyjmując założenia

Welschowskie - nie prowadzi ani do „zniszczenia”, ani do „chaosu”.

Można jednak odnieść ową sytuację także do istniejących paradygma-

tów, kwestii poznania czy po prostu do pojęcia mózgu, jak czynią to Gilles

Deleuze i Félix Guattari. Wówczas obraz postmoderny rysuje się zupełnie

inaczej, jako obraz całkowitego chaosu. Stwierdzają oni bowiem, iż obecnie:

„Oparte na modelu drzewa paradygmaty mózgu ustępują miejsca kłączowym

figurom, acentrycznym systemom, skończonym sieciom automatów, chao-

idalnym stanom”5. Zaistniały chaos pobudza do zafunkcjonowania, dążący do

granic poznawczych podmiot, a w zasadzie mózg. Tu ujawnia się, zdaniem

wspomnianych autorów, zadanie dla nauki, a mianowicie „(…) ukazanie cha-

osu, w którym pogrąża się sam mózg jako podmiot poznania”6, z kolei „Mózg

stale ustanawia granice określające funkcje zmiennych w szczególnie rozcią-

gniętych powierzchniach (…)”7. Proponują oni swoiste przejście od chaosu do

mózgu, który wskazuje pewne ramy czy struktury, projektuje swego rodzaju

5 G. Deleuze, F. Guattari, Co to jest filozofia?, przekł. P. Pieniążek, słowo/obraz/terytoria, Gdańsk 2000, s.

239. 6 Tamże, s. 239. 7 Tamże, s. 239.

156

porządek rzeczy. Wszelkie stawanie się i rozwój wymagają bowiem jakiegoś

odniesienia i relacji, w których mogą się unaoczniać i spełniać. Tak jak sztuka

potrzebuje nie-sztuki, a filozofia nie-filozofii, aby mogły się urzeczywistnić,

chociaż jak przyjmują G. Deleuze i F. Guattari nie dają się one, podobnie jak

trzecia płaszczyzna, mianowicie - nauka, już odróżnić „w odniesieniu do cha-

osu, w którym mózg się pogrąża”8. I jak stwierdzają dalej „Właśnie tam poję-

cia, uczucia, funkcje stają się nierozstrzygalne, tak samo jak filozofia, sztuka i

nauka są nie do odróżnienia, jak gdyby podzieliły się tym samym cieniem,

który rozciąga się poprzez ich odmienną naturę i stale im towarzyszy”9. Ów

cień może być różnorodnie interpretowany, stanowi jednak swego rodzaju tło

dla zjawisk kulturowych, które – w zależności od światopoglądu i założeń

poznawczych – przyjmować może różne barwy i stawać się bardziej lub mniej

nasycone.

Niemniej w kontekście rozważań czy dyskusji o kulturze rodzi się py-

tanie: czy na rzeczywistość składa się jedna kultura czy raczej wielość kultur?

Wiąże się ono zarówno ze sposobem rozumienia samego pojęcia kultury, jak i

postrzegania możliwości uczestnictwa w niej podmiotu. Można za Odo

Marquardem i Arnoldem Gehlenem uznać kompensacyjny charakter kultury,

zasadzający się w dużej mierze na „symbolicznym charakterze ludzkiego ob-

cowania ze światem”10

. Wówczas obszarem czy przestrzenią rozważań staje

się horyzont symbolicznych form, a ich przedmiotem uczestnik kolejnych

etapów rozwoju kultury i zachodzących w niej zjawisk. Z kolei wskazanie na

kompensacyjne procesy, zmierzające do nieustannego przywracania równo-

wagi w kulturze, dokonane przez wspomnianych autorów, pozwala na do-

strzeganie swoistego zakotwiczenia człowieka w przeszłości.

Przestrzeń kultury może zostać określona jako „przestrzeń kontynu-

acji”, i jednocześnie jako „przestrzeń postępu”, a co za tym idzie wpisany w

nią człowiek zyskuje miano „istoty nawiązującej”, ale też „innowatywnej”. To

rozpatruje Odo Marquard w tekście zatytułowanym Philosophie des Stattde-

ssen, stwierdzając: „Człowiek jest istotą nawiązującą, nie jest bezgranicznie

8 Tamże, s. 242. 9 Tamże, s. 242. 10 Por. S. Czerniak, Marquardowska koncepcja kompensacyjnych funkcji nauk humanistycznych. Kontekst

polemiczny. W: S. Czerniak, R. Michalski, Cielesność. Kompensacja. Mimesis. Wokół pojęciowego in-

strumentarium współczesnej antropologii filozoficznej. Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2008, s. 111.

157

innowatywny (…)”11

, bowiem „Ludzie nie wytrzymują absolutnego zrywania

z istniejącą rzeczywistością… To, co nowe, nie jest możliwe bez tego, co

dawne… Przyszłość potrzebuje przeszłości… To dlatego właśnie Geisteswis-

senschaften czynią zerwanie kontynuacją”12

. W tej perspektywie zestawienie

„stare-nowe”, w odniesieniu do zjawisk kulturowych, wydaje się nie tyle nie-

stosowne, co niejasne i nieuzasadnione, bowiem w „przestrzeni kontynuacji”

nie można wyznaczyć grubej linii demarkacyjnej, oddzielające to, co nowe od

tego, co stare. Człowiek jako „istota nawiązująca” niejako staje się łącznikiem

pomiędzy przyszłością a przeszłością, funkcjonującym w konkretnej teraźniej-

szości. Tym samym kultura jawi się jako pewna całość dziejowa, aktualizują-

ca się dzięki pewnej regule dialektycznej, a człowiek – korzystając z termino-

logii Marquardowskiej – jako „hypoleptyczny”, czyli właśnie „nawiązujący”.

Można mówić zatem o swego rodzaju zakotwiczeniu człowieka w kulturze,

unaoczniające się w dialektyce czy też poprzez dialektyczną naturę postępu.

Całość nie jest jednak jednoznaczna, zwłaszcza w koncepcji O.

Marquarda. Jej rozumienie uległo zmianie, a jak podkreśla Stanisław Czer-

niak, analizując Marquardowską myśl o „hypoleptyczności” i „całości”, „No-

wożytność zatraciła dawne doświadczenie całości jako hierarchicznego sys-

temu statycznych ról. Idea tak rozumianej całości ustąpiła miejsca >>totaliza-

cji<< jako procesowi inkluzji o nieograniczonym horyzoncie. Totalizacja po-

lega na uobecnianiu tego, co nieobecne, wykluczone, tabuizowane. Całość nie

jest substancją, ale formą ruchu rehabilitującego wszystkie ukryte potencje

aktualnej rzeczywistości, zwłaszcza zaś te, dzięki których historycznemu wy-

parciu się ukształtowała”13

. Można uznać zatem, iż poprzez swego rodzaju

wielość pewien potencjał stającej się rzeczywistości aktualizuje wszystko to,

co dotąd ulegało wyparciu czy zakryciu. Wskazana zostaje jakaś ruchoma

całość społeczno-kulturowa. Postrzeganie całości jako „formy ruchu”, budzi

jednak pytanie o sens i jakość istnienia, o to, czy człowiek ma do czynienia z

utratą form czy raczej z „formami ruchomymi”? Na ten problem zwraca uwa-

gę między innymi Theodor W. Adorno, który stwierdza, że utożsamienie

świata nowoczesnego ze światem bez formy, związane jest, czy może raczej

było, z nadmiernym eksponowaniem ideologii. Jego zdaniem żadne współcze-

11 Cyt. Za S. Czerniak, Marquardowska koncepcja kompensacyjnych funkcji…, s. 108. Por. O. Marquard,

Philosophie des Stattdessen, Stuttgart 2000, s. 42. 12 Cyt. Za S. Czerniak, Marquardowska koncepcja kompensacyjnych funkcji…, s. 108. 13 Tamże, s. 111.

158

sne społeczeństwo „nie jest pozbawione formy”14

, a ujawniająca się i rozpa-

trywana, zwłaszcza na początku XX wieku, „Wiara w utratę form brała się ze

spustoszenia miast i krajobrazów przez bezplanową ekspansję przemysłu, z

braku racjonalności, a nie z jej nadmiaru”15

. Tymczasem postrzeganie całości

jako „formy ruchu” pozwala na wpisanie w tzw. ogólność, wszelkich możli-

wych aspektów kształtowania się indywidualności i tożsamości.

Myślenie o całości jako tej, która funkcjonuje poprzez zasadę indywi-

dualnego samozachowania16

, ale i otwartego projektowania przyszłości, wyda-

je się uzasadnione. Chociaż rozważając głosy obwieszczające sytuację „za-

wieszenia”, „rozmycia” czy „płynności”, można zastanawiać się nad sensem

istnienia całości?

Czy wobec tego, w perspektywie postmoderny, można mówić o ja-

kiejś dokonującej się zmianie czy transformacji w sposobie postrzegania cało-

ści, a co za tym idzie przestrzeni społecznej i kulturowej? W zasadzie realizu-

je się wspomniana zasada myślenia o całości, społeczeństwie i kulturze, po-

przez uczestniczące w nich indywidualności, formujące się tożsamości i pod-

miotowości. Postrzegając postmodernę, za Jeanem-Françoisem Lyotardem,

jako „przepisywanie nowożytności”, jako coś zawartego już w modernie,

można odsunąć myśl o transformacji, przemianie czy innowacyjności. Nie-

mniej - jak sam zaznacza - „(…) zwodnicze potrafi być (…) rozumienie prze-

pisywania. Pułapka tkwi w tym, że poszukiwanie źródeł przeznaczenia samo

jest już tego przeznaczenia częścią, a pytanie o początek intrygi stawia się na

końcu, bo ono dopiero stanowi jej zamiar finalny”17

i tak też „Pisać ją (…)

znaczy zawsze ją prze-pisać. Nowożytność pisze się sama, wpisuje się w samą

siebie, w ciągłym prze-pisaniu [przepisywaniu]”18

. Nie zawsze jednak przepi-

sywanie oznacza powtarzanie. W „stawaniu się” rzeczywistości ujawniają się

obszary, sfery czy przestrzenie, w których dokonujące się przeobrażenia stają

się bardziej widoczne. Wydaje się, że między innymi sztuka czy filozofia

stanowią takie właśnie widoczne przestrzenie zmian. Wielu myślicieli wska-

zuje na sztukę jako dziedzinę radykalnych przekształceń, podobnie na gruncie

14 Por. T. W. Adorno, Dialektyka negatywna, przekł. K. Krzemieniowa, PWN, Warszawa 1986, s. 396. 15 Tamże, s. 396. 16 Por. tamże, s. 436. 17 J.-F. Lyotard, Przepisać nowożytność, w: Postmodernizm a filozofia. Wybór tekstów, pod red. S. Czer-

niaka, A. Szahaja, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1996, s. 49. 18 Tamże, s. 50.

159

filozofii podkreślają oni szereg zmian w myśleniu i postrzeganiu rzeczywisto-

ści społeczno-kulturowej.

Sama charakterystyka filozofii postmodernistycznej sprowadza się w

dużej mierze, co zaznaczał swego czasu Andrzej Szahaj, do stwierdzenia, że

jest ona „wehikułem zmiany i apelem o przemyślenie podstaw naszej kultury

od nowa”19

. A co za tym idzie, rozpatrzenia – funkcjonującej od starożytności

- kwestii wielości i jedności rzeczywistości. W kontekście ponowoczesnej

kultury, sprowadza się to do rozważania problemu aktualizowania się kierun-

ku bądź kierunków rozwoju. Czyli dążenia do odpowiedzi na pytanie: czy

człowiek i jego kultura zmierza bardziej ku globalizacji i uniwersalizacji czy

też raczej w stronę różnicowania i wielości? Zarówno procesy globalizacyjne,

jak i zjawiska wielokulturowego i transkulturowego funkcjonowania człowie-

ka, wzajemnie się nie wykluczają, w związku z czym trudno wskazać jednoli-

ty kierunek dokonujących się zmian. W tej sytuacji pomocne okazuje się po-

wszechne dążenie człowieka do opisywania i komentowania rzeczywistości,

wsparte na „pragnieniu metafory”. Wspomniany już Andrzej Szahaj, odwołu-

jąc się do powieści Michaiła Bachtina i jego opisów karnawału, zwraca uwagę

na podobieństwo owego opisu z obecną rzeczywistością i proponuje rozumie-

nie postmoderny jako „kultury karnawału”20

. Dalej, nawiązując z kolei do

koncepcji Leszka Kołakowskiego, stwierdza, iż kultura taka posiada swego

bohatera, mianowicie: „filozofa-błazna”21

. Zarówno czas karnawału, jak i

działania błazna niosą z sobą potencjał aktualizowania się twórczych wyobra-

żeń, ale też kreowania przestrzeni tajemnicy. Niemniej nie jest tajemnicą, dla

A. Szahaja, iż w przestrzeni sztuki „Następuje zmierzch linearnej wizji rozwo-

ju”22

i „Dominować poczyna lokalność komunikatów artystycznych”23

.

Przyjmuje on, że „Transformacja ta towarzyszy bardziej ogólnemu procesowi

decentracji kultury współczesnej. Sens nie bije już w niej z jednego źródła,

produkcja znaczących kulturowo tekstów staje się rozproszona, publiczność

19 A. Szahaj, Ponowoczesność – czas karnawału. Postmodernizm – filozofia błazna, w: Postmodernizm a

filozofia…, s. 389. 20 Por. tamże, s. 381-390. 21 Por. koncepcję filozofa-błazna, zarysowaną przez Leszka Kołakowskiego w tekście pt. Kapłan i błazen

(Rozważania o teologicznym dziedzictwie współczesnego myślenia), w: tegoż, Pochwała niekonsekwen-

cji, t. II, Wyd. Nowa, Warszawa 1989. Istotne dla postawy filozofa-błazna jest to, że myśl jego jako bła-zna „może poruszać się po wszystkich ekstremach myślenia, albowiem świętości dzisiejsze były wczoraj

paradoksami, a absoluty na równiku bywają bluźnierstwem na biegunie”. Tamże, s. 178. 22 A. Szahaj, Ponowoczesność – czas karnawału …, s. 387. 23 Tamże, s. 387.

160

zaś nastrojona na różne fale”24

. Czy jednak owo rozproszenie nie może być

właśnie ową tajemnicą? Rozproszenie może bowiem – jak w karnawale –

ujawniać się jako chwilowe, albo też może stanowić swoisty „żart” rozumu.

Tym samym przestrzeń sztuki ponowoczesnej, ale też przestrzeń na-

uki i wiedzy, rysują się z jednej strony jako swoiste przestrzenie karnawałowe,

„z zakrytą twarzą”, ale odważnie i frywolnie kroczące po ulicach codzienno-

ści, z drugiej zaś strony jako przestrzenie samotnego poszukiwania znaków w

świecie naznaczonym wielością i różnorodnością. Wydaje się, że ów brak

jednotorowości w działaniach dokonywanych na owych płaszczyznach „by-

cia” człowieka, pozwala właśnie na budowanie pochopnych sądów o rzeczy-

wistości oraz na opór wobec poruszania wyobraźni. Tymczasem wspomniany

apel o „przemyślenie podstaw naszej kultury od nowa”, jaki miałaby wyrażać

postawa postmoderny, może okazać się właściwą drogą, co zresztą zostało już

w dyskursie filozoficznym podjęte.

Jednak jak mówić o jedności w perspektywie multikulturowej wielo-

ści? Odpowiedzi szuka m.in. Jürgen Habermas, który rozważając myśl Johan-

na Metza, podkreśla, iż w ponowoczesności człowiek styka się z „poszuflad-

kowanym i pozbawionym centrum” światem, stając przed faktem „równocze-

sności nierównoczesnego”25

. Odwołuje się on do ilustracji owej „równocze-

sności nierównoczesnego”, dokonanej przez J. Metza w tekście pt.: Unterbre-

chungen. Theologisch-politische Perspektiven und Profile. Zwraca on uwagę

na to, że człowiek nieustannie zmuszony jest do odkrywania tego, co w zasa-

dzie zostało już przez innych dawno odkryte, niezależnie od tego, czy związa-

ne jest to ze sferą polityki czy sztuki, czy dotyczy reguł postępowania spo-

łecznego czy reguł gry. Wiele rzeczy, które początkowo wydają się człowie-

kowi obce i dziwne, zostało już przecież doświadczone, opisane i przedysku-

towane przez innych wcześniej26

. Tym samym orzeka on konieczność rekon-

tekstualizowania nie tylko pojęć, ale i samej tradycji. W związku z tym odwo-

łuje się między innymi do pojęcia rozumu anamnetycznego, który „opiera się

zapominaniu, także zapominaniu zapominania”27

. Łącząc motywy z przeszło-

24 Tamże, s. 387. 25 Por. J. Habermas, Od wrażenia zmysłowego do symbolicznego wyrazu, Oficyna Naukowa, Warszawa

2004, s. 84. 26 Por. tamże, s. 84-85. A także J. Metz, Unterbrechungen. Theologisch-politische Perspektiven und

Profile, Gutersloher Verlagshaus Mohn, Gutersloh 1981, s. 13. 27 Por. tamże, s. 86. Cyt. Za J. Habermasem.

161

ści z nowoczesnym potencjałem językowym, łączy on ratio z memoria i – jak

stwierdza sam J. Metz – dochodzi do „ugruntowania rozumu komunikacyjne-

go w anamnetycznym”28

. Na bazie tego zestawienia buduje obraz kształtowa-

nia się „kultury przypomnienia” czy też, jak określa to inaczej „kultury od-

czuwania braku”, w której przypominanie stanowi istotę uwrażliwiania na

przyszłość.

Można zatem przyjąć za J. Habermasem, iż w owej perspektywie „fi-

lozofia kieruje siłę anamnezy przeciwko zapominaniu o zapominaniu”. I jak

stwierdza on dalej „(…) to sam argumentujący rozum w głębokich warstwach

swych własnych pragmatycznych założeń odsłania warunki sięgania do bez-

warunkowego sensu – i tym samym otwiera wymiar roszczeń do ważności,

które transcendują społeczne przestrzenie i historyczne czasy”29

. W przyto-

czonym kontekście to właśnie rozum pozwala człowiekowi zafunkcjonować w

aspekcie kulturowego pluralizmu światopoglądowego i sytuacji wielokultu-

rowości. Różnorodność sposobów „bycia” w społeczeństwie multikulturowym

utrudnia zapewne budowanie jednego modelu wspólnoty, niemniej rozum

pozwala na poszukiwanie wspólnego punktu odniesienia i tego, co wspólne,

bez zapominania o własnych źródłach.

Zarówno na gruncie filozofii, jak i teorii sztuki stawia się pytania i

stosuje pojęcia znane od dawna, czyni się to natomiast w pewnej „nowej’

perspektywie, naznaczonej ruchliwością, wielością znaczeń i interpretacji

ludzkich działań. „Nowej” rozumianej jednak jako „szerszej”, „bardziej

otwartej”, a nie „przeciwstawnej” wobec tego, co było.

Jak podkreśla Jerzy Bober zwraca się „uwagę przede wszystkim na

istnienie nieciągłości i kryzysów, wskazujących na przechodzenie od dawnego

(nowoczesnego) do nowego (ponowoczesnego) sposobu bycia. Przejście to

ma się wiązać z odrzuceniem dawnego sposobu interpretowania rzeczywisto-

ści (…)”30

.

Większość badaczy podkreśla jednak polifoniczność ponowoczesnej

kultury i możliwość dostrzegania raczej fragmentu niż całości. Nie jest to by-

najmniej ostateczny stan rzeczy, a sposób postrzegania czy dostrzegania w

przestrzeni rzeczywistości jednej globalnej kultury bądź wielu różnorodnych

28 Tamże, s. 87. Cyt. Za J. Habermasem. 29 Tamże, s. 91. 30 J. Bober, Powinność w świecie cyfrowym. Etyka komputerowa w świetle współczesnej filozofii moralnej,

Warszawa 2008, s. 125.

162

kultur zależy w dużej mierze od subiektywnego podejścia, uwarunkowań ro-

zumu i sposobu myślenia. Można zatem zapytać: czy zmienia się faktycznie

przestrzeń kulturowa czy raczej dokonują się zmiany w sposobie postrzegania

i oglądu rzeczywistości, a zwłaszcza owej przestrzeni przez człowieka? Czy

raczej świat zewnętrzny czy raczej sposób myślenia o tym świecie? Według J.

Metza w Europie uwidacznia się wyraźnie uniwersalizm w myśleniu o kultu-

rze i postrzeganiu w niej człowieka, wypływający z uniwersalizmu oświece-

niowego. Jego zdaniem ów uniwersalizm „(…) uzasadnia nową polityczną

kulturę”31

i „Gwarantuje (…), że pluralizm kulturowy nie rozpłynie się po

prostu w niejasnym relatywizmie i że postulowana kultura wrażliwości pozo-

stanie nosicielką prawdy (wahrheitsfähig)”32

. Tym samym można przyjąć, iż

dążenia wypływające z założeń uniwersalizmu sprzyjają koegzystencji róż-

nych grup i wspólnot w jednej przestrzeni kulturowej i pozwalają na kształto-

wanie płaszczyzny częściowej integracji, np. na poziomie edukacji czy spraw

socjalnych.

Niemniej J. Metz, a za nim także J. Habermas podkreślają, iż istotna

dla integracji przestrzeń kultury to przestrzeń polityki. W społecznościach

wielokulturowych – jak pisze J. Habermas, analizując poglądy J. Metza –

„podstawowe prawa oraz zasady państwa prawa stanowią punkty krystaliza-

cyjne politycznej kultury, która ma jednoczyć wszystkich obywateli państwa;

ta z kolei jest podłożem równoprawnej koegzystencji grup i subkultur o specy-

ficznym pochodzeniu i tożsamości. Rozłączenie tych dwóch płaszczyzn inte-

gracji jest warunkiem tego, by kultura większości nie wywierała dłużej defi-

nicyjnej presji na wspólną kulturę polityczną, by się jej raczej podporządko-

wała i otworzyła na pozbawioną przymusu wymianę z kulturami mniejszo-

ści”33

. Wspólna zatem przestrzeń polityczna Europy jest miejscem, była i bę-

dzie, działania wielu, zróżnicowanych kulturowo społeczności, co zmusza do

bardziej otwartego i szerszego myślenia o relacjach międzyludzkich, między-

kulturowych i międzypaństwowych. Większe możliwości przemieszczania,

poruszania czy komunikowania sprzyjają owym wymianom międzykulturo-

wym i pod tym względem antropolodzy i badacze kultury są zgodni, wymiana

kulturowa i przenikanie się kultur już dawno się dokonało. Wszystkie koncep-

31 Cyt. Za J. Habermas, Od wrażenia zmysłowego…, s. 93. 32 Cyt. Za Tamże, s. 94. 33 Tamże, s. 94-95.

163

cje, których twórcy wskazywali na „mozaikowość”, „hybrydowość” czy

„fragmentaryczność”, znalazły swe uzasadnienie w szeregu zjawisk i proce-

sów społeczno-kulturowych. Niemniej myśl o wielości kultur w jednej, cało-

ściowej przestrzeni kultury globalnej nie wydaje się w pełni akceptowana.

Zapewne wynika to z faktu, iż pojęcie „globalności” odnosi się zwykle do

procesów związanych z wirtualizacją rzeczywistości i „globalizowanie się”,

tworzenie wspólnej dla wszystkich mieszkańców świata przestrzeni, łączy się

często z możliwościami, jakie daje przestrzeń wirtualna. Stąd zestawienie

płaszczyzn - politycznej, państwowej, religijnej, obyczajowej, naukowej itd.

jako przestrzeni realnej z tym, co określa się mianem globalizacji w sensie

kształtowania wirtualnej wspólnoty, budzi wątpliwości. Niemniej procesy

globalizacyjne dotykają również przestrzeni realnych, związanych z handlem,

rozrywką czy edukacją, dzielą one jednak przestrzeń codzienności z procesa-

mi różnicowania, rozwoju lokalnych struktur i uobecniania się wielości

wszystkiego.

Wszystko zatem sprowadza się do konieczności rekontekstualizacji

pojęcia „kultura”, o czym mówił W. Welsch, a co zostało już zaznaczone.

Trudno jest bowiem wypowiadać się na temat „kultury” jako takiej, skoro ma

ona wiele twarzy, ale z drugiej strony trudno również mnożyć owe byty poję-

ciowe, jak „kultura globalna”, „kultura lokalna”, „kultura regionalna”, „kultu-

ra Sieci”, „kultura medialna” itd. w nieskończoność. Stąd też twierdzenie

Zygmunta Baumana o „płynności” obecnej kultury okazuje się trafne34

. Do-

konuje on swoistego porównania zjawisk zachodzących w kulturze do tego, co

mogą „płyny” w naturze, a mianowicie pisze, że „płyny” „omijają przeszkody

i zapory, rozpuszczają albo torują sobie drogę, przesiąkając przez nie lub drą-

żąc je kropla po kropli”35

, tak jak procesy dokonujące się w przestrzeni spo-

łeczno-kulturowej. Metafora wydaje się znacząca i zasadna (przywodzi na

myśl Talesowską pierwszą zasadę pojmowaną przez niego jako wodę, która

wszystko przenika), nie odwołuje się jednak do transformacji w przestrzeni

kulturowej, ukazującej się wyraźnie i w określonych granicach, ale raczej

wskazuje na powolne, długotrwałe i dokonujące się krok po kroku, w różnych

kierunkach przekształcenia czy modyfikacje. Wyraża też w pewnym sensie

34 Por. Z. Bauman, Płynna nowoczesność, przekł. T. Kunz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006. Pier-

wotnie tekst opublikowany w „Polityce”. 35 Tamże, s. 341.

164

ową niemożność wskazania na to: czy może bardziej wielość czy może raczej

jedność w oglądzie kultury staje się dominująca? Płynów może być wiele, ale

opływają jedną przestrzeń, a czy przez to owa przestrzeń się różnicuje? Za-

pewne tak, a wówczas czy wciąż pozostaje tą jedną przestrzenią?

Czy człowiek ma zatem do czynienia z rzekomą/mymi zmianą/nami

w przestrzeni kulturowej czy też rzeczywistą/ymi? W obliczu mnożących się

pytań propozycja Welschowska, odwołania się do rozumu transwersalnego,

zdaje się istotna i równie znacząca, jak te przytoczone wcześniej. Za jego po-

mocą bowiem można przechodzić „pomiędzy różnymi systemami sensu i

konstelacjami racjonalności”, „od jednego systemu reguł do innego”, jedno-

cześnie uwzględniając różne wymogi i spojrzenia wychodzące „poza kraty

koncepcji”36

.

Niemniej trudno zasadniczo uznać, iż w postmodernistycznym myśle-

niu zakłada się, chociażby poprzez rozum transwersalny, jakąś transformację

przestrzeni kulturowej. Jest to raczej ryzykowne stwierdzenie. Po pierwsze,

postmoderna nic nie zakłada, stanowi jedynie pewien stan obecny, w którym

ujawniają się pewne zdolności, formy, praktyki itp. Po drugie, dopiero czło-

wiek, który – jak uznaje W. Welsch – potrafi sprostać „prawdziwej kondycji

racjonalności i wykształcić odpowiednią praktykę rozumu”37

, zaczyna poru-

szać się pomiędzy owymi różnymi systemami, staje dopiero na drodze pozna-

nia ponowoczesności i nabywania kompetencji w kształtowaniu własnej po-

nowoczesnej kondycji. Zdarzają się oczywiście również „formy chybione”,

jednak niczemu nie szkodzą i nie podważają zasady przejściowości. Tymcza-

sem to, co ukazuje się jako wielość w powszechnym oglądzie rzeczywistości,

można za W. Welschem analogicznie przenieść na obszar architektury i dopa-

trywać się w architekturze form wyglądu wielości. W jego rozumieniu to wła-

śnie „architektura przekazuje (…) doświadczenia wielości”38

, a udaje się w

nich rozpoznać „trzy typowe formy: Wielość może pojawiać się jako rozłącz-

ne zestawienie pojedynczych monad; może być zainscenizowana jako pełne

napięcia współdziałanie rozmaitych paradygmatów w jednym dziele; może też

pojawić się w formach zespolonych, gdzie różne punkty wyjścia są wprawdzie

36 Por. W. Welsch, Nasza postmodernistyczna…, s. 438. 37 Por. Tamże, s. 438. 38 Tamże, s.439.

165

aktywne, lecz prawie nie dadzą się wyrazić pojedynczo”39

. Analogia architek-

toniczna w tym wypadku wydaje się właściwa i sprzyja obrazowaniu pewnych

posunięć w przestrzeni społeczno-kulturowej. Na przykład fragmentaryczność

w postrzeganiu człowieka może zostać odczytana jako zestawienie różnorod-

nych, niejednolitych fragmentów fasady, a hybrydowość w edukacji jako zle-

pienie ze sobą i powołanie do życia jako nową formę czy postać niezależnych

i odmiennych przestrzeni, wewnętrznej i zewnętrznej, sklepienia i podłogi,

okien i drzwi, przytłumionych niszy i otwartych przedsionków, a w końcu

także sacrum i profanum. Postmoderna ma jednak to do siebie, że – jak suge-

ruje wspomniany W. Welsch – zarówno w sztuce, jak i w naukach, akcenty są

różnie rozłożone.

Tym samym, jeśli położy się akcent, jak zrobił to Jean Baudrillard, na

cyfrowość i fraktalność otaczającej człowieka rzeczywistości, istotna w wi-

dzeniu kultury okazuje się być aleatoryczność. Wówczas przestrzeń kultury

jawi się jako pozbawiona punktu odniesienia, a także rozproszona, bez możli-

wości zakreślenia czy wskazania przyczyn i skutków ludzkich działań. Termin

aleatoryczność stosuje on jako słowo klucz do odczytywania informacji o

rzeczywistości. W swej książeczce, znacząco zatytułowanej: Słowa klucze,

stwierdza on, iż „Żyjemy w świecie aleatorycznym, świecie całkowicie przy-

padkowym, w którym nie istnieje już ani podmiot, ani przedmiot, harmonijnie

rozdzielone w rejestrze wiedzy. (…) także my sami, przez wzgląd na sam nasz

sposób myślenia, należymy do mikrokosmosu molekularnego – i to właśnie

przesądza o radykalnej nieokreśloności świata”40

. Wydaje się jednak, iż owa

aleatoryczność stanowić może jedynie swoistą matrycę rzeczywistości, i to

jedną z wielu, które kształtowane są w cyfrowej przestrzeni kulturowej jako

sposoby odbijania i pomnażania rzeczywistości.

Czy można jednak określić jakoś ową sytuację człowieka bądź wska-

zać istotną cechę jego ponowoczesnego życia bez odwoływania się do wirtua-

lizacji czy cyfryzacji rzeczywistości? Dla W. Welscha taką cechą będzie za-

pewne „zdolność do przejść” realizowana przez rozum transwersalny, a sta-

nowiąca, jego zdaniem, „wręcz ponowoczesną cnotę”41

. Niemniej J. –F. Lyo-

tard, rozważając formę ponowoczesnego życia, użył pojęcia „sveltezza”, co

39 Tamże, s. 439-440. 40 J. Baudrillard, Słowa klucze, przekł. S. Królak, Sic!, Warszawa 2008, s. 42. 41 Por. Tamże, s. 438.

166

można tłumaczyć jako „zręczność” czy też „chyżość”42

. Celność owego ter-

minu docenia także W. Welsch, uznając, iż wyraża on właśnie transwersal-

ność. W swych analizach dobrotliwie stwierdza: „Jak sveltezza – inteligentna i

nie dogmatyczna, lekkonoga, ale nie lekkomyślna, precyzyjna, a nie tylko

dokładna – przechodzi od jednej konfiguracji do drugiej, tak rozum transwer-

salny ma swój byt (Dasein) w procesach przejścia i wymiany”. Można potrak-

tować owe słowa jako pewien ukłon w stronę Lyotarda, którego teksty podda-

je on zazwyczaj solidnej krytyce. Tymczasem sveltezza okazuje się na tyle

wyrazista, aby wystarczająco opisać ponowoczesną, zręcznie przekształcającą

się, przestrzeń życia. Nad jakością i formą owych przekształceń można się

długo rozwodzić i zastanawiać nad tym, czy są one wyrazem faktycznych,

głębokich zmian czy też raczej tylko nowego ujęcia, ale niektóre przekształ-

cenia okazują się przestrzenią codziennych ludzkich doświadczeń.

Wystarczy odwołać się do tych zjawisk czy procesów, o których pisał

już wiele lat temu Zygmunt Bauman, rozpatrując płynność czasów ponowo-

czesnych i problem życia w niepewności. Wskazał on przede wszystkim na

zanikanie więzi wspólnotowej, na jej stopniowe osłabianie i tworzenie się

„połączeń” doraźnych i tymczasowych, a także na „upadek długoterminowego

myślenia, planowania i działania”43

. Kolejną widoczną zmianę, w rozważa-

niach Z. Baumana, stanowi przeniesienie „odpowiedzialności za rozwiązywa-

nie dylematów tworzonych przez dokuczliwie ulotne i nieustannie zmieniające

się okoliczności na barki jednostek – oczekuje się od nich dziś, że będą świa-

domymi podmiotami >>wolnego wyboru<< i w pełni ponosić będą konse-

kwencje podejmowanych przez siebie decyzji”44

. Biorąc pod uwagę zanikanie

bezpośrednich więzi wspólnotowych w społecznościach ponowoczesnych i

kształtowanie się raczej powiązań opartych o wspólnotę sieciową, a także

idący za tym brak poczucia współodpowiedzialności, można przyjąć, iż jedy-

ną możliwą do zainicjowania formą „bycia” w świecie, okazuje się „bycie

epizodyczne”, naznaczone elastycznością i niepewnością właśnie. Tym sa-

mym mówienie o wielości kultur i kreowaniu przez nie własnych odrębnych

przestrzeni staje się nietrafione. Obecne uczestnictwo człowieka w kulturze

42 Por. J.-F. Lyotard, Tombeau de l’intellectuel, Editions Galilée, Paris 1984. Por. Też W. Welsch, Nasza

postmodernistyczna…, s. 439. 43 Por. Z. Bauman, Płynne czasy. Życie w epoce niepewności, przekł. M. Żakowski, Sic!, Warszawa 2007,

s. 10. 44 Tamże, s. 10.

167

sprowadza się bowiem, biorąc pod uwagę zatracanie się bezpośredniego „by-

cia” wspólnotowego, do dzielenia przestrzeni uczestnictwa, dzielenia z Ob-

cymi, Innymi, Drugimi, a jak podkreśla Z. Bauman do życia „w niepożądanej

i naprzykrzającej się bliskości nieznajomych”45

. Nie chodzi bynajmniej o róż-

norodności i odmienności kulturowe, ale o poczucie więzi z daną grupą, daną

społecznością, którego w zasadzie brak, a także o poczucie sensu i znaczenia

uczestnictwa w przestrzeni społecznej, politycznej, historycznej, edukacyjnej

czy kulturowej.

W kontekście rozważań prowadzonych przez Z. Baumana nasuwa się

myśl o znaczeniu słów i gestów, co rozpatrywał już wcześniej Max Horkhe-

imer w książce pt.: Społeczna funkcja filozofii. Pisząc m.in. „Dzisiaj odebrano

naturze mowę” czy „Podejrzane jest każde słowo czy zdanie (…)”46

, podkre-

ślił on problem zatracania przez człowieka pewnych sfer doznań, a w tym

przypadku akurat doświadczania poprzez słowo i wypowiedź, poprzez które

realizowała się zawsze ludzka wolność i twórczość. Pozbawienie słowa zna-

czenia, sprawiło, iż pozostały człowiekowi jedynie puste ślady, bez kontekstu,

zawartości, wnętrza i interpretacji. Tym samym przytoczona przez M. Hork-

heimera „anegdota o chłopcu, który spojrzał w niebo i zapytał: >>tato, co

reklamuje księżyc?<<”47

, nie jest już tylko „alegorią tego, co stało się ze sto-

sunkiem człowieka do przyrody”48

, ale tego, co stało się ze stosunkiem czło-

wieka do świata w ogóle.

Dla wskazanego autora to obraz transformacji „świata w świat będący

bardziej światem środków niż celów”49

, światem pustych śladów, pozbawio-

nych znaczenia i sensu, prowadzących do nikąd. Taki obraz nie sprzyja ani

myśleniu o całości, ani podkreślaniu wielości w ponowoczesnym modelu spo-

łeczno-kulturowym. Na puste słowa, gesty i pozbawione znaczenia znaki

zwraca również uwagę J. Baudrillard pisząc o procesie „likwidacji znaczeń” i

„manipulowaniu rzeczywistością”50

. Wartość znaku to we wszystkich kultu-

rach świata źródło siły dla przestrzeni symbolicznej danej społeczności, tym-

czasem, jak podkreśla J. Baudrillard: „Dzisiaj rozciąga się przed nami nowy

45 Tamże, s. 119. 46 Por. M. Horkheimer, Społeczna funkcja filozofii. Wybór pism, przekł. J. Doktór, PIW, Warszawa 1987,

336. 47 Tamże, s. 336. 48 Tamże, s. 336. 49 Tamże, s. 336. 50 Por. J. Baudrillard, Pakt jasności. O inteligencji zła, przekł. S. Królak, Sic!, Warszawa 2005, s. 60.

168

świat fetyszyzmu radykalnego (…), który potrwa aż do chwili, gdy znak sta-

nie się na nowo czystym obiektem, poza i ponad metaforą”51

. To samo też –

jego zdaniem – spotyka myśl, „popada ona w rzeczywistość”, co pozbawia ją

dystansu i obarcza pustką. Jeśli bowiem przechodzi się „od wirtualnych muta-

cji do realnych projektów (jak Peter Sloterdijk w swym projekcie parku ludz-

kiego)”, traci się „wszelki filozoficzny dystans, a myśl, mieszając się w rze-

czywisty bieg spraw, nie oferuje nam nic więcej prócz fałszywej możliwości

wyboru wewnątrz samodzielnie funkcjonującego systemu”52

.

Nie można uznać owej wizji za jedyny możliwy obraz postmoderny,

ale jej autor wskazuje wyraźnie na swoisty upadek ponowoczesnego myślenia,

„upadek w rzeczywistość”, który zarówno myśl, jak i znak, unicestwia po-

zbawiając je sensu i znaczenia. Niemniej propozycja J. Baudrillarda stanowi

istotny głos w dyskusji nad kształtem obecnej kultury, zazwyczaj też jest to

głos pobudzający do refleksji, budzący pytania, zmuszający do poszukiwań.

Tymczasem W. Welsch zaleca dużą ostrożność w definiowaniu i opisywaniu

„postmoderny”, ponieważ, jak sam podkreśla, „postmoderna wprawdzie trans-

formuje modernę, lecz jej nie kończy i nie przeradza się w antynowocze-

sność”53

. Można zatem uznać, iż to, co się dokonuje w przestrzeni kulturowej

to, coś w rodzaju nieustannego, wieloaspektowego, wielowymiarowego i

zróżnicowanego przekształcania, sprzyjającemu również odradzaniu się na

nowo nawet „najbardziej przedawnionych stanowisk”54

. Niemniej obecna

struktura rzeczywistości zostaje w „postmodernie” określona jako „stan rady-

kalnej wielości”, w którym dopuszczalne są wszystkie możliwe strategie i

wszystkie rozwiązania. Można uznać ją za nową formę gry jedności i wielo-

ści, w odniesieniu do których dąży się do przeformułowań55

, a sam termin – za

hasło wywoławcze czy sygnał do dyskusji nad tradycyjnymi i nowymi strate-

giami, stanowiącymi podłoże do poszukiwania zrozumienia tego, co nazwano

niegdyś kulturą.

51 Tamże, s. 60. 52 Tamże, s. 60. 53 W. Welsch, Nasza postmodernistyczna…, s. 441. 54 Por. Tamże, s. 441. W. Welsch podkreśla, iż niezależnie od dokonujących się w obszarze postmoderny

zmian, nic nie stoi na przeszkodzie temu, aby właśnie w jej sprawach na nowo zajmować stanowiska,

uznawane za przedawnione, jak np. realizmu pojęciowego. 55 Stąd też W. Welsch określa grunt filozofii jako „pojęciowo-paradygmatyczne miejsce przemiany”,

tamże, s. 443.

169

POST-MODERNITY

AND TRANSFORMATION OF CULTURAL SPACE.

ONE CULTURE OR RATHER THE MULTIPLICITY OF

CULTURES?

In this article the issue of perception and understanding of post-modernity has been

considered. An attempt has also been undertaken to answer the questions: does post-

modernity bring something new, and if not, does it change anything? Doesn’t it intro-

duce confusion and chaos into the existing structures and socio-cultural models? And

does the reality, known as post-modernity consist of one culture or rather the multi-

plicity of cultures? The question of transformations taking place in the area of culture

is also considered, especially the transformation in the way of thinking, particularly on

the basis of philosophy. The problem of changes or transformation in the way of per-

ception of the whole has also been considered, especially the one relevant to culture.

The article refers to the thoughts and assumptions, among others, of: W. Welsch, G.

Deleuze and F. Guattari, T. Adorno, J. Habermas, O. Marquard, J.-F. Lyotard and L.

Kołakowski.

BIBLIOGRAFIA:

1. Adorno T. W., Dialektyka negatywna, przekł. K. Krzemieniowa, PWN, Warsza-

wa 1986

2. Baudrillard J., Słowa klucze, przekł. S. Królak, Sic!, Warszawa 2008

3. Baudrillard, Pakt jasności. O inteligencji zła, przekł. S. Królak, Sic!, Warszawa

2005

4. Bauman Z., Płynna nowoczesność, przekł. T. Kunz, Wydawnictwo Literackie,

Kraków 2006

5. Bauman Z., Płynne czasy. Życie w epoce niepewności, przekł. M. Żakowski, Sic!,

Warszawa 2007

6. Bober J., Powinność w świecie cyfrowym. Etyka komputerowa w świetle współ-

czesnej filozofii moralnej, Warszawa 2008

7. Czerniak S., Michalski R., Cielesność. Kompensacja. Mimesis. Wokół pojęciowe-

go instrumentarium współczesnej antropologii filozoficznej. Wydawnictwo Insty-

tutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2008

8. Deleuze G., Guattari F., Co to jest filozofia?, przekł. P. Pieniążek, słowo/obraz

terytoria, Gdańsk 2000

9. Habermas J., Od wrażenia zmysłowego do symbolicznego wyrazu, przekł. K.

Krzemieniowa, Oficyna Naukowa, Warszawa 2004

170

10. Horkheimer M., Społeczna funkcja filozofii. Wybór pism, przekł. J. Doktór, PIW,

Warszawa 1987

11. Kołakowski L., Pochwała niekonsekwencji, t. II, Wyd. Nowa, Warszawa 1989

12. Postmodernizm a filozofia. Wybór tekstów, pod red. S. Czerniaka, A. Szahaja,

Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1996

13. Welsch W., Nasza postmodernistyczna moderna, przekł. R. Kubicki, A. Zeidler-

Janiszewska, Oficyna Naukowa, Warszawa 1998

Dr Monika Miczka-Pajestka – adiunkt w Katedrze Pedagogiki na Wydziale Huma-

nistyczno-Społecznym Akademii Techniczno-

Humanistycznej w Bielsku-Białej.


171

III. MEDIA W PROCESIE PRZEMIAN

MEDIA IN TRANSITION PROCESS

172

Urszula ŻYDEK-BEDNARCZUK

METAFORY MEDIALNE

Z PUNKTU WIDZENIA LINGWISTYKI

1. Wprowadzenie

Nowe media, a szczególnie Internet, nasycony są metaforami. Ich

obecność ujawnia się w wielu definicjach. Metafora obecna jest np. na etapie

projektowania interfejsu, bo organizuje nasze doświadczenie sieci w postaci

rozpoznawalnej formy, np. w przeglądarkach w formie określeń: ulubione, hi-

storia, odśwież, ciasteczko. Z kolei podczas interakcji mówimy o nawigowa-

niu i serfowaniu. Należy zastanowić się, z czego wynika ta metaforyczna rama

dla Internetu? Czy zgodnie z teorią G. Lakoffa i M. Johnsona (1988) jest ona

podstawą naszego działania? Czy może skomplikowany świat technologii i

precyzyjnych terminów należy oswoić za pośrednictwem znanych pojęć i

wyobrażeń, stąd wprowadzone pojęcia jak ikona, okno, strona, portal, biblio-

teka, archiwum, lustro, brama. Moim zdaniem, takie ujmowanie metafor me-

dialnych, szczególnie dotyczących Internetu wymaga w badaniach naukowych

podejścia pragmatycznego i kognitywnego. Do badania metafory wykorzys-

tuję teorię przestrzeni medialnych Fauconniera (1985), teorię metafory Lan-

kackera (1995), teorie metafory potocznej Lakoffa i Johnsona (1988), teorię

amalgamatów Fauconniera i Turnera (2001). Wykorzystanie wielu metod ba-

dania podyktowane jest dość skomplikowaną interpretacją i rozumieniem me-

tafor medialnych szeroko osadzonych w kontekstach społecznych i kulturo-

wych.

Metafory są nieodzownym narzędziem organizowania wszelkich wy-

wodów o charakterze poznawczym. Stanowią one figury myśli, które znajdują

swoje odzwierciedlenie w języku. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na

definicję metafory. E. Tabakowska (1995, 4) charakteryzują ją następująco:

„Metafora jest ludzkim sposobem pojmowania i wyrażania rzeczy

trudnych, abstrakcyjnych i nieznanych w kategoriach rzeczy konkretnych i od

dawna znajomych” (Tabakowska 1995,4) . „Istotą metafory jest rozumienie i

173

doświadczanie pewnego rodzaju rzeczy w terminach innej rzeczy” (Lakoff,

Johnson 1988, 27). Ronald Langacker zaś konstatuje „domenę docelową po-

strzegamy przez okulary kolejnych domen źródłowych” (Langacker 1995).

Metafora staje się więc środkiem oglądu, a zarazem wykorzystuje do

tego celu sferę konkretnych doświadczeń każdego człowieka. W ujęciu węż-

szym powinna ona ilustrować, oddawać istotę zjawiska poprzez wykorzysta-

nie terminu pochodzącego z domeny źródłowej. Brown nazywa ją poziomem

lub układem odniesienia i przeniesienia go w inny kontekst. W przypadku,

gdy kryterium opisu metafory medialnej staje się geneza obrazu metaforycz-

nego, punktem wyjścia jest podstawowa wiedza o świecie, w którym żyje

wspólnota językowa oraz właściwa dla niej baza doświadczeniowa. Funkcjo-

nalność metafory medialnej i w konsekwencji jej ugruntowanie w ramach sy-

stemu językowego jest zatem funkcją jej zgodności z doświadczeniem i wie-

dzą potoczną. Człowiek kształtuje aparat poznawczy, obserwuje i bada go –

dokonuje w nim porównań, kategoryzuje je, wreszcie na podstawie zdobytych

doświadczeń nadaje im znaczenia. Owocem tych zabiegów są metafory. Okre-

ślenie relacji między różnymi strukturami lub elementami tych struktur sta-

nowi – zdaniem Langackera – element zdolności kognitywnych człowieka

(Langacker 1995, 16, 166.) Znaczenie struktur semantycznych charakteryzo-

wane jest względem jednego lub wielu obszarów konceptualizacji określanych

przez Langackera jako domena kognitywna. Domeną kognitywną może być

każdy rodzaj doświadczenia – pojęcie, złożenie konceptualne lub system wie-

dzy. Ustalenie odpowiedniości między poszczególnymi domenami kognityw-

nymi – domeną źródłową i docelową, a następnie odbywającą się w struktu-

rach poznawczych człowieka projekcją metaforyczną z domeny źródłowej do

docelowej jest mechanizmem warunkującym powstanie metafory (Lakoff, Jo-

hnson, 198;. Langacker 1995). Na podstawie tego stwierdzenia możemy okre-

ślić, do jakiego doświadczenia odwołuje się domena źródłowa w każdym z

rozszerzeń metaforycznych. (Jäkel 2001, rozdz. 3 i 4).

2. Metoda i materiał do analizy

Przedmiotem analizy są wybrane metafory medialne, związane z

komputerem i Internetem, którym towarzyszy współczesna refleksja lingwi-

174

styczna, kulturoznawcza i medioznawcza. Analiza będzie traktowana jako

forma ujęć modelowych, które mogą posłużyć do badania innych, nowych

metafor. Tytułowe metafory medialne rozumiem na trzy sposoby: jako charak-

terystyczne komponenty tekstów medioznawczych, np.: SPOŁECZEŃSTWO

SIECI, SPOŁECZEŃSTWO KONSUMPCJI, GLOBALNA WIOSKA, SPO-

ŁECZEŃSTWO SPEKTAKLU; jako środki językowe wykorzystane do two-

rzenia metafory, np.: NAWIGOWAĆ, SERFOWAĆ, KLIKAĆ, LINKOWAĆ

oraz jako metafory nośne, obrazowe, sugestywne, przemawiające do wy-

obraźni czytelnika, np.: LABIRYNT, BIBLIOTEKA, ARCHIWUM, OKNO,

KŁĄCZE, SPIRALA, POTOP, BIEGUNKA OBRAZÓW, ZIEMIA BEZ

TERYTORIUM, PANOWIE POWIETRZA.

Marshall McLuhan, (2001, 2004), autor wielu metafor stwierdza:

„Język jest metaforą w tym sensie, że nie tylko przechowuje, lecz

również przenosi doświadczenie z jednej formy w inną /../ jednak zasada wy-

miany czy przenoszenia czyli metafora leży w zdolności naszego umysłu do

nieustannego przekładania jednego zmysłu na drugi. Robimy to w każdym

momencie naszego życia” (McLuhan 2001, 142).

Do analizy materiału językowego przyjmujemy następujące stwier-

dzenia (por. Lakoff, Johnsona 1988):

1. Metafora - nadaje strukturę rzeczom i substancjom.

2. Struktura orientacyjna - występuje w metaforze związanej z przestrzenią i

kierunkiem, np.: ocean, potop, ścieżka.

3. Gestalty doświadczeniowe - występują wtedy, gdy mamy nałożenie struk-

tury pewnej rzeczy na innego rodzaju rzecz lub doświadczenie, np. meta-

fora okna, bramy, portalu.

4. Tło.

5. Uwypuklenie – uwypuklenie metaforyczne funkcjonuje wtedy, gdy pewne

elementy sytuacji pasują do gestaltu np.: epoka Gutenberga.

6. Cechy interakcyjne - wymiary naszego doświadczenia są interakcyjne,

toteż metafory muszą być interakcyjne, np.: nawigować, klikać, serfować.

Materiał do analizy zebrano z prac badaczy mediów. Wybrano frag-

menty, w których autorzy zastosowali metaforę. Należały tutaj prace m.in.

McLuhana (2001, 2004), Kerckhove’a (2001, 2006), Baudrrillarda (2006) i in-

nych badaczy mediów. Znaczenia zawarte w teorii badaczy mediów miały

175

posłużyć tłumaczeniu metafory. Następnie za pomocą analizy kognitywnej

podzielono materiał, wykorzystując sytuację rozumienia bezpośredniego i

pośredniego. Analiza semantyczna wiązała się ze znaczeniami funkcjonują-

cymi w domenie źródłowej – często reprezentowanej w myśli naukowej bada-

cza mediów i przeniesionej na docelową. Dodatkowo posiłkowano się poglą-

dami przedstawionymi przez badacza mediów i jego tłumaczeniami metafory

medialnej.

3. Analiza metafor medialnych

Analizę rozpoczynamy od metafor zastosowanych przez McLuhana.

Wybrałam 4 metafory najpopularniejsze dla tego badacza:

ŚWIAT TO GLOBALNA WIOSKA

MEDIUM TO PRZEDŁUŻENIE CZŁOWIEKA

MEDIA TO ENERGIA

ALFABET TO SOFTWARE

Metafora ŚWIAT TO GLOBALNA WIOSKA oddaje wizję świata

ery elektronicznej, w którym rzeczywistość społeczna jest całościowa i inte-

gralna, zdeterminowana przez technologię. Domeną źródłową jest pojęcie

wioski wynikające z naszej semantyki potocznej, rozumianej jako społeczność

zwarta, która ma określoną formę organizacji. Globalny tłumaczony jest w

słownikach synonimicznie jako ogólny, ujmowany w całości, całkowity. Do-

meną źródłowa są więc pojęcia : wioska i globalna. Domeną docelową staje

się pojęcie uzyskane poprzez metaforę i oznacza

„Globalna wioska (ang. global village) - termin wprowadzony w 1962

przez Marshalla McLuhana w jego książce The Gutenberg Galaxy

(Galaktyka Gutenberga), opisujący trend, w którym masowe media ele-

ktroniczne obalają bariery czasowe i przestrzenne, umożliwiając lu-

dziom komunikację na masową skalę. W tym sensie glob staje się wios-

ką za sprawą elektronicznych mediów. Dzisiaj termin globalna wioska

jest najczęściej używany w formie metaforycznej do opisania Internetu

i World Wide Web. Internet globalizuje komunikację, pozwalając użyt-

kownikom z całego świata komunikować się ze sobą. (http://de.wikipe-

176

dia org/wiki/globalna wioska [24.07.2012].

Do powstania tej metafory wykorzystano zarówno bezpośrednie, jak i

pośrednie rozpoznanie sytuacji. W efekcie metafora powstała na zasadzie

rozpoznania struktury rzeczy, orientacji w przestrzeni, interakcji i nadania jej

gestaltu doświadczeniowego. Możemy traktować ją jako połączenie metafory

ontologicznej, jak i orientacyjnej. Ten typ konceptualizacji nie jest jednak

jedyny. Bowiem w swoich pracach, uczeń McLuhana, D. de Kerckhove też

używa metafory ŚWIAT TO GLOBALNA WIOSKA, ale rozumie go szerzej.

Dla niego bowiem ta metafora oznacza ekspansywny rozwój mediów elektro-

nicznych, co daje możliwość powstania zbiorowego umysłu . Badacz mówi o

narodzinach wspólnej inteligencji, która znacznie powiększy jednostkowe

możliwości. „Idea globalnej wioski zostaje stopniowo wypierana przez poję-

cie planetyzacji, oraz nowej jednostki, której świadomość wskutek mediów

rozszerza się na cały świat” (de Kerckhove 2001, 26). Przykład ten pokazuje,

w jaki sposób powstaje metafora konceptualna i jak się rozwija. Kiedy jej

znaczenie przekracza granice, powstaje kolejna metafora. Takie działanie jest

możliwe tylko w jedną stronę

Schemat 1. Mechanizm powstania metafory GLOBALNA WIOSKA

3.1.Metafory antropocentryczne

Kolejne metafory związane są z Internetem. Należą do nich, między

innymi metafory: INTERNET TO MÓZG, INTERNET TO SIEĆ, INTER-

NET TO INTELIGENCJA OTWARTA. Nie po raz pierwszy pojawia się w

pracach deterministów technologicznych analogia między funkcjonowaniem i

strukturą ludzkiego umysłu oraz jego atrybutów (procesów poznawczych), a

istotą działania nowych mediów, głównie komputera i Internetu. Podobień-

Domena źródłowa Domena docelowa Rozwój domeny

Wioska, globalny globalna wioska globalna wioska (1)

globalna wioska (2)

granica i poszukiwanie nowej metafory

177

stwo to powoduje, że możliwe są między nimi interakcyjne związki prowa-

dzące do interaktywności, hipertekstowości i komunikacyjności. Media nie-

ustannie modyfikują ciało i psychikę. „Autor Powłok kultury uznaje wręcz

komputery za formę techno biologicznego spoidła między światem zewnętrz-

nym a sferą wewnętrzna jednostki, które działają na podobieństwo biologicz-

nego corpus callosum łączącego półkule mózgowe” Ogonowska 2008, 123). .

Wykorzystuje więc metaforę pojemnika

MÓZG TO POJEMNIK

SIEĆ NEURONOWA TO POJEMNIK

INTELIGENCJA TO POJEMNIK

INTERNET TO POJEMNIK

Podstawą staje się metafora ontologiczna. Ma ona charakter zamknię-

ty, gdyż jednostka nie posiada technologicznych rozszerzeń. Jednocześnie

nakłada się na nią metafora orientacyjna – wewnątrz - na zewnątrz. Popatrzmy

na mechanizm zastosowania tej metafory:

Schemat 2. Mechanizm metaforyzowania

3.2.Metafory wodne

Pojęcie wody w szerokim tego słowa znaczeniu stanowi mentalną

przestrzeń generyczną dla wielu metafor konceptualnych (por. Fauconier,

Turner 2001, 173-211). Kiedy przestrzenie mentalne scalają swoje treści po-

znawcze, możemy mówić o integracji pojęciowej zwaną również amalgama-

cją (Kövecses 2011, 387). Tworzenie konceptualnych amalgamatów polega na

wykorzystaniu dwóch przestrzeni wyjściowych tworzących odrębną prze-

strzeń. Amalgamat częściowo dziedziczy strukturę przestrzeni wyjściowej, jak

Domena źródłowa Pojemnik Domena docelowa

mózg

sieć neuronowa

inteligencja

Internet to mózg

Internet to sieć

Internet to

inteligencja otwarta

178

również wytwarza swoją własną doraźną strukturę. W literaturze medioznaw-

czej pojawiają się następujące metafory: POTOP, OCEAN, MORZE, ZA-

LEW, PRZEPŁYW, KANAŁ, FILTR (ŚLUZA), FALA, SERFOWANIE,

ŻEGLOWANIE, NAWIGOWANIE, PIRACI. Prześledźmy mechanizmy po-

wstawania tych metafor. Przestrzeń generyczna to woda, która może być

agensem, pacjensem, mieć swoje działanie, skutki i przyczyny, być w okre-

ślonej przestrzeni, wyznaczać ruch i kierunki. Staje się punktem wyjścia do

pojęć „wodnych” związanych z naszą wiedzą potoczną i doświadczeniem. Jest

jednocześnie ścieżką do tworzenia następnej przestrzeni związanej z mediami,

komunikacją i informacją. Na przykład: fala wodna („wał wodny, wzniesienie

wody powstające wskutek ruchu cząstek wody przeniesiona jest na zasadzie

podobieństwa i związana z transmisją dźwięku i obrazu (…) Fala w teleko-

munikacji to zmiana fizycznego stanu środowiska i przenoszenie energii, np.,

poprzez drgania” (SJP 1981, 568). Fala rozchodzi się, może być długa, krótka,

słaba, ogromna, związana jest z ruchem, ma kształt, natężenie i kierunek. W

rezultacie otrzymujemy fale radiowe, fale telewizyjne, odbieramy programy

na określonych falach. Kanał to „rów osuszający lub nawadniający, murowa-

ny, obetonowany (SJP 1981, 868). Jego funkcja polega na uregulowaniu prze-

pływu, ukierunkowaniu. Mamy więc metaforę w postaci kanałów radiowych,

telewizyjnych związanych z funkcją, działaniem – przekazywania, przesyłania

sygnałów, a także z ukierunkowaniem, np.: od A do B. Potop, ocean, morze

charakteryzują się rozległym obszarem. Stąd mamy POTOP INFORMACJI,

OCEAN INFORMACJI, MORZE INFORMACJI. Warto w tym miejscu przy-

toczy cytat z pracy medioznawczej P. Levy Drugi potop (1997). „Zalew in-

formacji będzie trwał bez końca. /…./. Drugi potop nigdy się nie skończy.

Ocean informacji jest bez dna, Potop to kondycja, z która musimy się pogo-

dzić. Nauczymy nasze dzieci pływać, utrzymywać się na powierzchni, a może

nawet sterować. Wśród powszechnego falowania, jedno jest pewne: idea sta-

łego lądu jest przedpotopowa” (Levy 2002, 374). W tekstach medioznaw-

czych pojawia się również źródło informacji i filtry / śluzy, które służą za-

trzymaniu informacji. Kolejne metafory dotyczą działania związanego z wodą,

a wiec serfowania, żeglowania i nawigowania. Pojęcia te przeszły do mediów

i oznaczają również poszukiwanie informacji. Ślizgamy się po powierzchni

fali dla zabawy i przyjemności czyli SERFUJEMY po Internecie albo NA-

WIGUJEMY, chcąc dotrzeć do danego programu lub znaleźć określoną in-

179

formację. Przedstawiając schematycznie mechanizm tworzenia tego typu me-

tafor, wprowadzamy 4 przestrzenie, np.:

Schemat 3. Mechanizm powstawania metafory wodnej

Komponent syntaktyczny pochodzi z przestrzeni wyjściowej i wyrażony jest

grupą nominalną, czasownikiem, rzeczownikiem lub grupą nominalną i przy-

imkiem.

3.3. Metafory architektoniczne

Kolejny obszar dostarczający pojęć do metaforyzowania dotyczy ar-

chitektury. Związany jest z kształtowaniem przestrzeni, projektowaniem i

wznoszeniem budowli (SJP 74). Pojęcia przynależne architekturze to: BRA-

MA, PORTAL, BIBLIOTEKA, ARCHIWUM, LABIRYNT, RYNEK, MIEJ-

SKI, OGRÓD. Związane są one z przestrzenią, określoną funkcję i działa-

niem. W opracowaniach medioznawczych możemy spotkać się z metaforami

architektonicznymi. Spróbujmy rozszyfrować je na podstawie tekstów medio-

180

znawczych: „Z instytucjonalnego punktu widzenia portal internetowy to zbiór

stron internetowych posiadający odpowiednią organizację i strukturę. Jego ce-

lem jest umożliwienie dostępu do informacji. Portal wydaje się określeniem

metaforycznym. Wszak strony internetowe to sklepy, pokoje, centra handlo-

we, środki poruszania się po morzu informacji /…/ Portale jednak nie istnieją

w izolacji, inaczej niż bramy miasta, wiele kanałów cyfrowych może zostać

otwartych natychmiast. Wartość Sieci wynika właśnie z tej mnogości portali i

ich różnorodności”. (R. Coyne, L.M. Parker 2008, 53, 60.) W innych tekstach

spotykamy się z analizami stron internetowych, w których traktuje się je jako

ZAMKNIĘTY OGRÓD, PUBLICZNY PLAC czy RYNEK MIEJSKI ( Kerk-

hove’a o Web 1.0 i Web. 2.0 )

Analizując metafory architektoniczne, należy wskazać na następujące

mechanizmy; podstawą są RZECZY / OBIEKTY i RELACJE / STANY RZE-

CZY. Obiekty wiążą się z doświadczeniem zmysłowym człowieka (Lackoff,

Johnson 1988, 96-144), co umożliwia ich poznanie, zgodnie z aparatem po-

strzegania i zdolnościami umysłu. Dalej prowadzą one do kategoryzacji prze-

dmiotu oraz jego konceptualizacji. Pojęcia używane w mediach powstały na

podstawie schematów wyobrażeniowych, np.: źródło – kierunek / cel – ścież-

ka – punkt dojścia - całość / część odwołujących się tutaj do pewnych stereo-

typowych i kulturalnych oczekiwań, czym dany obiekt jest w architekturze i w

jaki sposób przeniesiony zostaje do języka mediów :

Schemat 4. Mechanizmy powstawania metafory architektonicznej

Metafora BRAMY w mediach wiąże się przede ze stronami WWW i dotyczy

konwergentnych przepływów informacji. W leksyce medialnej wykorzystują-

cej metaforę architektoniczną zwraca się uwagę przede wszystkim na funkcję,

którą pełni dane pojęcie, np. archiwum, biblioteka Nie bez znaczenia jest tutaj

kształt „danej budowli” , który w postaci ikony występuje na naszym kompu-

terze, np. OKNO.

źródło ----------- kierunek ------ cel / ścieżka ----- punkt dojścia- ----- całość // część

architektura budowla cechy budowli media brama - metafora

i jej funkcje

architektura budowla cechy budowli media portal, okno,

i jej funkcje

metonimie

181

3.4. Metafory rzeczy

W terminologii kognitywistów ten typ metafory wiąże się z naszym

doświadczeniem. Mieści się tu zarówno profilowanie z A do B, jak i wykorzy-

stanie zjawiska katachrezy. W słownictwie medialnym znajdziemy więc takie

leksemy, które oparte są na metaforze, jak :

LUSTRO, KŁĄCZE, TEKTUROWE PUDŁO, KOD PASKOWY…..

Przeniesienie pewnych elementów z A na B związane jest ze zmianą

rangi pewnych elementów znaczeniowych. Eksplikacja może wyglądać nastę-

pująco (Dobrzyńska 1994, 61):

Myślę o X-ie- mówię, że jest …. Aby to powiedzieć: myślę o Y-u, ponieważ o X-ie i

o Y-u można powiedzieć te same rzeczy, np.:

X rośliny - kłącze jest ---------------Y kłącze jest .…(na określenie hipertekstu)

Rozwija się,

Nie ma początku ani końca,

Ma środek, z którego wyrasta

Jest splątane

Ma wiele połączeń

„Owa fundamentalna struktura sieciowa wyjaśnia, dlaczego kłącze /../ kłącze

– hipertekst posiada wiele wejść i wyjść, oraz łączy jakikolwiek punkt z każ-

dym innym, często łączący zasadniczo różne rodzaje informacji /…/”( Lan-

dow 2008, 224).

4. Wnioski

Metafora medialna jest skuteczna w poznaniu naukowym. Jej użycie

wiąże się z rozszerzeniem kręgu znaczeń, a więc z działaniem, które nie służy

precyzji wypowiedzi. Z drugiej strony, przy tak skomplikowanej terminologii

informacyjnej tylko metafora może budować słownictwo zrozumiałe dla prze-

ciętnego użytkownika mediów. Nowe technologie informatyczne wymuszają

stosowanie coraz to większej liczby metafor. Należy jednak zadać sobie pyta-

nie, czy ten wielostronny typ metaforyzowania nie utrudnia komunikacji.

182

Chodzi głównie o nieadekwatność metafory, bądź jej udziwnienie, np.: BIE-

GUNKA OBRAZÓW, DŁUGI OGON KULTURY, SPAZM INFORMA-

CYJNY.

Technologia komputerowa nie może jednak obejść się bez metafory.

Metaforyzowanie jest integralną czynnością związaną z działaniem w Sieci.

Wydaje się, że metafora na poziomie konceptualnym w obrębie technologii

informacyjnej staje się narzędziem i aktualizuje nasze myślenie (Dytman –

Stasieńko 2008,20). W języku stosuje się różne mechanizmy konstruowania

metafor. Często metafory powstają na zasadzie połączenia wielu domen, prze-

nikają się i krzyżują. Są jednak dzisiaj istotnym narzędziem społecznej komu-

nikacji.

MEDIA METAPHORS

PERCEIVED FROM A LINGUISTIC POINT OF VIEW

The object of analysis in this article are media metaphors which appear in contempo-

rary linguistics, cultural and media thought. This analysis is created as a form of mod-

els which may be used for inspecting other, new metaphors. The methodology is

based on selected elements from cognitive linguistics and experimental recognition

theory. Media metaphors from the title I understand in three ways: as characteristic

components of media texts, e.g.: NET SOCIETY, CONSUMPTION SOCIETY,

GLOBAL VILLAGE, SOCIETY IS A PERFORMANCE; as language means used for

metaphor creation, e.g.: TO NAVIGATE, TO SURF, TO CLICK, TO LINK and as

metaphors portable, pictorial, suggestive, influencing reader’s imagination, for exam-

ple: MAZE, LIBRARY, ARCHIVE, WINDOW, SPIRAL, DELUGE, PICTURE

DIARRHOEA, LAND WITHOUT TERRITORY, MASTERS OF THE AIR.

BIBLIOGRAFIA:

1. Baudrillard J. (2006): Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury, przeł.

S. Królak, Warszawa.

2. Coyne R., Lee J, Parker M. (2008): Drożne portale. Projektowanie przyjaznych

witryn dla społeczności internetowych, w: WWW – w sieci metafor. Strona inter-

netowa jako przedmiot badań naukowych. Język @ multimedia 2, pod red. A.

Dytman-Stasieńko i K. Stasieńki, Wrocław, s. 52-64.

3. De Kerckhove, D. (1996): Powłoka kultury. Odkrywanie nowej elektronicznej

183

rzeczywistości, przeł/ A. Hildebrand, R. Glegoła, Warszawa – Toronto.

4. Dobrzyńska T. (1984): Metafora, Wrocław, Warszawa, Kraków.

5. Dytman-Stasieńko, A., Stasieńko, K. (2008): WWW – Sieć metafor, metafory

Sieci i studia nad Siecią, w: WWW – w sieci metafor strona internetowa jako

przedmiot badań naukowych. Język @ multimedia 2, pod red. A. Dytman-

Stasieńko i K. Stasieńki, Wrocław, s. 9-20.

6. Fauconnier, G., Turner M. (2001): Tworzenie amalgamatów jako jeden z głów-

nych procesów w gramatyce, w: Językoznawstwo kognitywne II. Zjawiska prag-

matyczne, pod red. Q. Kubuńskiego, D. Stanulewicza, Gdańsk, s. 173- 211.

7. Fauconnier, G. (1985): Mental Spaces, Cambridge, mass: The MIT Press.

8. Jökel O. (2001): Metafory w abstrakcyjnych domenach dyskursu . Kognitywno-

lingwistyczna analiza metaforycznych modeli aktywności umysłowej, gospodarki i

nauki, Kraków.

9. Kövecses Z. (2011): Język, umysł, kultura. Praktyczne wprowadzenie, przekład

A. Kowalcze-Pawlik, M. Buchta, Kraków.

10. Lakoff, G., Johnson, M. (1988): Metafory w naszym życiu, przełożył i wstępem

opatrzył T. Krzeszowski, Warszawa.

11. Landow, G. P. (2008): Hipertekst a teoria krytyczna, w: Ekrany piśmienności. O

przyjemnościach tekstu w epoce nowych mediów, red. A. Gwóźdź, Kraków, s.

213-236.

12. Langacker R. (1995): Wykłady z gramatyki kognitywnej, Lublin.

13. Levy, P. (2002): Drugi potop, w: Nowe media w komunikacji społecznej XX wie-

ku, Warszawa, s. 373-390.

14. McLuhan M. (2001): Wybór tekstów, red. McLuhan, Zingrone, przeł. Rózalski E.,

Stokłosa J.M. Poznań.

15. McLuhan, M. (2004): Zrozumieć media. Przedłużenia człowieka. Warszawa.

16. Ogonowska A. (2010): Twórcze metafory medialne. Baudillard – McLuhan –

Goffman, Kraków.

17. SJP (1981), Słownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, Warszawa.

18. Tabakowska, E. (1995): Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do języko-

znawstwa kognitywnego, Kraków.

Prof. dr hab. Urszula Żydek-Bednarczuk – Istytut Nauk o Kulturze i Studiów In-

terdyscyplinarnych. Uniwersytet Ślą-

ski w Katowicach

e-mail:[email protected]

184

Bogdan ZELER

NOWE NOWE MEDIA – MULTITASKING –

– PRZESTRZEŃ PRZEPŁYWU

W ostatnim czasie zaobserwować możemy istotne zmiany w sferze

zachowań użytkowników mediów, które generowane są przez pojawienie się,

by użyć terminu zaproponowanego przez Paula Levinsona „nowych nowych

mediów” [Levinson 2010]. Zjawiska te przez innych badaczy nazywane są

mediami społecznościowymi, Web 2.0, bywają też określane jako sztuka ekra-

nowana. Wszystkie te pojęcia odnoszą się do nowego sposobu uczestniczenia

w kulturze, który w odróżnieniu od kultury „nowych mediów” nie polega na

konsumpcji artefaktów (książek, filmów, wystaw etc), ale zakłada aktywny

udział w procesie twórczym. Levinson stwierdza, iż nowe nowe media mają

charakter społecznościowy, wspólnotowy. Przykłady takich zachowań charak-

terystycznych dla społeczności internetowych odnajdujemy w działaniach

osób komentujących wpisy na blogach, działalności edytorów Wikipedii, wy-

mianie sądów na Facebooku, kreowaniu awatarów w Second Life etc.

Levinson definiuje kategorie „nowych nowych mediów”, wskazując

na następujące jej cechy:

Dominująca rola pisma, dźwięku, audiowizualności, fotografii;

Informacja jest celem, a nie formą przekazu tych mediów;

Media mają charakter społecznościowy (Facebook, My Space, Twitter)

Typy działań właściwe dla tych mediów to: blogi, podcasty, wideokasty;

Media te powiązanie ze sferą polityki z jednej i rozrywki, drugiej strony;

Ważną rolę pełni w nich sprzęt i oprogramowanie;

Ważną kwestią jest możliwość kontrolowania tych mediów i próby ich

ocenzurowania.

Manuel Castells stwierdza, iż szczególne znaczenie przypisać należy

społecznościom sieciowym, które „wzmacniają trend zmierzający w kierunku

„prywatyzacji uspołecznienia’ – czyli odbudowaniu sieci społecznych wokół

jednostki, rozwoju wspólnot osobistych, zarówno fizycznie, jak i on-line. Cy-

185

berpowiązania dają możliwość społecznych powiązań ludziom, którzy w in-

nym przypadku żyliby bardziej ograniczonym życiem społecznym, ponieważ

ich więzi są coraz bardziej przestrzennie rozproszone.” [Castells 2007, s. 365].

Szczególnej wagi nabiera ta refleksja w czasach mediów Web 2.0.

Społeczności internetowe mogą mieć różnorodny charakter. I tak, mo-

żemy wyróżnić społeczności o charakterze dyskusyjnym, skupiające użytkow-

ników zainteresowanych wymianą sądów na określony temat ( np. Filmweb to

polskie forum miłośników kina); druga grupa wspólnot to społeczności multi-

medialne, których członkowie nastawieni są na wymianę plików multimedial-

nych (taki charakter ma np. YouTube). Społeczności obywatelskie skupiają

osoby zajmujące się dziennikarstwem uczestniczącym, (np. iThink, którego

twórcy pragną krzewić idee wolnych mediów i wolności słowa), Najliczniej-

szą i najciekawszą kategorię stanowią społeczności kontaktowe. Najbardziej

znane z nich to Facebook, MySpace, Twitter. Wśród społeczności kontakto-

wych szczególną rolę pełnią związane z nawiązywaniem kontaktów zawodo-

wych: Linkedln i GoldenLine. Charakter społecznościowy mają również „wir-

tualne światy” Second Life i There, galerie fotograficzne (np. Pinterest), czy

encyklopedie tworzone przez użytkowników Sieci (Wikipedia).

Dla społeczności tych znaczące wydają się ich związki ze słowem i

obrazem. Z jednaj strony mamy te, których istota zasadza się na wymianie

materiałów fotograficznych, czy plików video. Tu najlepszym przykładem

byłby Pinterest, swoista tablica do przypinania materiałów ilustracyjnych.

Społecznością słowa można nazwać środowisko Twittera. Serwis ten

udostępnia możliwość mikroblogowania, wysyłanie i odczytywanie krótkich,

liczących maksimum 140 znaków wiadomości. Twitter umożliwia pisanie i li-

nkowanie. Jego podstawową zaletą jest możliwość budowania bazy odbior-

ców z jednej i otrzymywanie komentarzy ekspertów, autorytetów - z drugiej

strony. W ten sposób powstają „kanały referencyjne” zbierające opinie odbior-

ców, którym możemy zaufać. Twitter, ze względu na krótkość formy zapisy-

wanych wiadomości zapewnia oszczędność czasu.

Niejako centralna pozycja przypada tu Facebookowi, który z jednej

strony umożliwia wymianą materiałów fotograficznych i filmowych, z drugiej

zaś stwarza możliwość pisania tekstów na swojej tablicy, przesyłania wiado-

mości tekstowych innym użytkownikom tego portalu społecznościowego,

możliwy jest również udział w czacie.

186

Wszystkie te nowe możliwości każą nam postawić pytanie o to, kim

jest użytkownik „nowych nowych mediów”, czym charakteryzuje się Czło-

wiek 2.0? Wydaje się, iż kluczowym pojęciem służącym temu opisowi jest

multitasking (wielozadaniowość). Jest to jedna z podstawowych kompetencji

multimedialnych. Tradycyjnie rozumiemy to jako możliwość wykonywania

wielu operacji jednocześnie, zazwyczaj na wielu programach. Przykładem

może być przeglądanie książki adresowej podczas pisania maila oraz jedno-

czesne zerkanie w kalendarz czy mamy wolną chwilę w wybranym dniu.

Użytkownicy mediów jednocześnie śledzą wydarzenia, słuchają muzyki, wy-

syłają wiadomości, dyskutują na czacie, tworzą komentarze, używają ko-

munikatorów czy oglądają filmy. Szczególny wymiar ma to zjawisko w świe-

cie portali społecznościowych, gdzie jednocześnie śledzi się informacje za-

mieszczone na profilach znajomych, bierze udział w grach społecznościo-

wych, korzysta z multimediów etc. Doba dla uczestników takiej komunikacji,

mierzona ich działaniami liczy około 40 godzin [por. Bendyk 2012, s.169].

To, co obecnie jest najczęściej przedstawiane jako multitasking to “fast app-

switching”, czyli szybkie przełączanie się pomiędzy aplikacjami. Wystarczy

dwa razy szybko kliknąć przycisk Home i otwiera się lista niedawno używa-

nych programów. Wybór jednego z nich natychmiast przenosi nas do niego,

bez konieczności odwiedzania głównego ekranu.

Środowisko Web. 2.0 to sfera impulsywnych powrotów, świat wymu-

szonej natychmiastowości, życie jego uczestników sprowadza się do ciągłego

pozostawiania cyfrowych śladów.

W wyniku multitaskingu uczestnicy procesu komunikacji podejmują

szereg działań mających na celu ich przyspieszenie, a tym samym oszczęd-

ność czasu. Zaliczyć do nich możemy stosowanie skrótów klawiszowych,

tworzenie zakładek do stron internetowych, autoryzowanie przestrzeni siecio-

wej, synchronizacja skrzynek mailowych, dbałość o szybkość łącza. Nierzad-

kie jest też jednoczesne korzystanie z dwu monitorów.

Media społecznościowe dają ich użytkownikom szansę na spełnienie

się równocześnie w kilku rolach. I tak jednocześnie stajemy się autorem tekstu

i jego redaktorem. Wytwarzamy komunikaty (jesteśmy ich producentami) i je-

dnocześnie jesteśmy ich dystrybutorami. Dowolna osoba może wejść w role

znane z zachowań uczestników tradycyjnych środków przekazu.

Pierwsza generacja użytkowników internetu, która korzystała z Inter-

187

netu stacjonarnego zastępowana jest przez generację kolejną, która korzysta z

urządzeń przenośnych, Sprzyjają temu nowe rozwiązania technologiczne,

zwłaszcza pojawienie się smartfonów i tabletów, iPhona i iPada. Na urządze-

niach tych można przeglądać internet podczas rozmowy czy też wyjść z SM-

Sów i podjąć inne działania, zanim wysłała się wiadomość. Często obserwu-

jemy naprzemienne korzystanie z tych urządzeń mobilnych, a także ich wza-

jemne sprzężenie, „przerzucanie” informacji z jednego urządzenia na drugie.

Mobilne urządzenia przyczyniły się do powstania nowych aplikacji,

które sprzyjają multitaskingowi. Taki charakter ma na przykład Flipboard,

które pozwalają na równoczesne przeglądanie serwisu informacji z wybranych

serwisów medialnych, śledzenie wpisów na Twitterze, redagowanie i przeglą-

danie profilu na Fecebooku. Aplikacja ta jest doskonałą ilustracją zjawiska

określanego angielskim terminem „curation”, które określić można jako wej-

ście w rolę „kuratora”, organizatora, zarządzającego informacją. Media spo-

łecznościowe służą bowiem nie tylko wytwarzaniu informacji, ale także prze-

kazywaniu i udostępnieniu informacji zebranych z różnych źródeł.

Często zdarza się jednak, że mimo posiadania tych nowoczesnych

urządzeń korzystamy równolegle z bardziej tradycyjnych (zjawisko to okre-

śliłbym jako syndrom „mojej ukochanej Nokii”)

Manuel Castells zwracał uwagę, że wraz ze zmianami uczestnictwa w

świecie komunikacji cyfrowej, zmianie ulega przestrzeń antropologiczna.

Przestrzeń przepływów zastępuje przestrzeń miejsca. Stwierdzał: „nasze spo-

łeczeństwo jest zorganizowane wokół przepływów: przepływów kapitału,

przepływów informacji, przepływów technologii, przepływów organizujących

interakcje, przepływów dźwięków j symboli. Przepływy są nie tylko jednym z

elementów organizacji społecznej; są ekspresjami procesów dominujących w

naszym życiu gospodarczym, politycznym i symbolicznym”[Castells, s. 412].

Skutkiem owych przepływów jest przeniesienie naszego życia w prze-

strzeń Sieci. Komunikacja zastępuje koordynację czasoprzestrzenną. Uczest-

nicy procesu komunikacji organizują wydarzenia, które mają miejsce jedynie

w przestrzeni cyfrowej, grupując użytkowników portali społecznościowych.

Na przykład na Facebooku można organizować wydarzenia i deklarować chęć

wzięcia w nich udziału. Niektóre z nich przenoszą się do świata rzeczywiste-

go, jak ma to miejsce w przypadku flash mobów, Często jednak wydarzenie

ma charakter czysto sieciowy. Przykładem mogą być sieciowe spotkania mło-

188

dzieży przyjętej do nowej szkoły. Uczniowie wcześniej „skrzykują się” w Się-

ci niż ma to miejsce w rzeczywistości.

Podkreśla się, iż: „codzienne zachowania ‘internautów 2.0’ wyznacza-

ją nowe standardy. […] osoby te znacznie wyżej niż do tej pory podnoszą

poprzeczkę wyznaczającą poziom ‘intensywnego korzystania z internetu’.

Częściej wyszukują w nim informacje, częściej za jego sprawą szukają pracy,

robią zakupy, planują wyjazdy urlopowe i oddają się online różnym rodzajom

rozrywki, jak słuchanie muzyki, oglądanie filmów i gra w gry komputerowe.

Smartfon staje się dla nich nieodłącznym i uniwersalnym, niczym szwajcarski

scyzoryk, rozwiązywaczem codziennych problemów. Za jego pośrednictwem

użytkownicy mogą uzyskać pomoc w niebezpieczeństwie, uzyskać dostęp do

aktualnego rozkładu jazdy środków transportu, sprawdzić sportowe wyniki,

znaleźć informację pozwalającą zakończyć spór […] rozwiązać nieprzewi-

dziany problem, umówić się na spotkanie” [Olszański 2013, s. 110].

Obywatele cyberprzestrzeni mają dostęp do większości wydarzeń za

pośrednictwem mediów. „Ludzie, którzy żyją życiem równoległym na ekranie

są bowiem związani pragnieniami, bólem i moralnością swoich fizycznych ja-

źni. Wirtualne wspólnoty oferują radykalnie nowy kontekst myślenia o tożsa-

mości ludzkiej w wieku internetu” – pisała przed kilkunastoma laty Turkle i

sąd ten nadal pozostaje aktualny [Turkle1995, s. 267].

Przenoszenie naszego życia z miejsce przestrzeni rzeczywistej do

świata Sieci, opisane zachowania komunikacyjne, zwłaszcza wielozadanio-

wość, fakt, iż żyjąc w przestrzeni „nowych nowych mediów” pozostawiamy w

niej nieskończenie wiele śladów sprawia, iż nasze działania nabierają nowych

znaczeń. W Sieci jesteśmy nieustannie „śledzeni”. Wyszukiwarki internetowe

na podstawie naszych zapytań i wpisywanych adresów budują nasz sieciowy

profil, próbują wyprzedzać nasze oczekiwania, podsuwają nam rozwiązania, z

których często korzystamy, a czasami w pośpiechu, zajęci innymi działaniami,

robimy to bezwiednie. Otrzymujemy tematycznie powiązane reklamy. Geolo-

kalizacja powiązana zostaje z geomarketingiem (tuz po przekroczeniu granicy

otrzymujemy informacje o możliwościach, z jakich możemy skorzystać w no-

wym miejscu pobytu). Człowiek zostaje w Sieci perfekcyjnie zidentyfikowany

i poznany. Co więcej portale społecznościowe, takie jak Facebook prowadzą

do porzucenia postawy anonimowości, właściwej dla pierwszej ery korzysta-

nia z internetu. Identyfikacja właściciela profilu z założenia sprowadza się tu

189

do podania danych osobowych, zamieszczenia zdjęcia.

Uświadomienie sobie tych kwestii ma niezwykle istotne znaczenie i

powinno stać się przedmiotem medialnej edukacji, „Jeżeli mamy szacunki, że

w 2036 roku człowiek uzyska coś w rodzaju dodatkowego mózgu, czyli ak-

tywność naszych płatów mózgowych przeniesie się do zasobów w kieszeni w

smartfonie albo wręcz gdzieś „w chmurze ?”, to oznacza, że ten świat, do któ-

rego byliśmy przygotowywani na studiach, w którym odnosiliśmy pierwsze i

kolejne sukcesy, będzie zupełnie nieważny. Technikami, które znamy nie

osiągniemy w tym świecie następnych sukcesów. To jest inny świat” [Debata.

Zmiana 2.0, s.11].

NEW NEW MEDIA – MULTITASKING – SPACE OF FLOW

This paper is about the problem of the behavior of new new media’s users, using the

term proposed by Paul Levinson. This phenomenon is called , by other researchers,

social media, Web 2.0 or the art of shielding. Examples of such behavior common in

network societies are bloggers activities, Wikipedia editors, Facebook and Twitter

users, Second Life players etc. One of the core competencies that characterizes this

type of action is multitasking. Users of this type of media at the same time are listen-

ing to music, sending text messages and emailing, using instant messaging, watching

videos, etc. The day that is measured by participators activity in such communication

type has 40 hours instead of 24. The second characteristic behavior in the new new

media comes from a fact noticed by Manuel Castells. With the changes of participa-

tion in the world of communication the anthropological space is also changing and

communication replaces space-time coordination. The place of the space is being

replaced with the space of flow. This paper presents the analysis of these conditions

and their impact on activities undertaken by social media users.

BIBLIOGRAFIA:

1. Bendyk E. (2012): Bunt Sieci, Warszawa: Polityka Spółdzielnia Pracy

2. Castells M. (2007): Społeczeństwo sieci, przekład Mirosława Marody, Kamila

Pawluś, Janusz Słowiński, Sebastian Szymański. Red. Naukowa Mirosława Ma-

rody, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN

3. Levinson, P. (2010): Nowe nowe media, przekład Maria Zawadzka, Kraków:

Wydawnictwo WAM

190

4. Mistewicz E. (red.): Debata. Zmiana 2.0, Nowe Media, 1/2012.

5. Olszański L. (2013): Media i dziennikarstwo internetowe, Warszawa, Wydawnic-

two poltext

6. Turkle Sherry (1995): Life on the Screen. Identity in the Age of the Internet, New

York: Simon and Schuster

Dr hab. Bogdan Zeler, prof. UŚ – Instytut Nauk o Kulturze i Studiów Interdyscypli-

narnych, Uniwersytet Śląski w Katowicach


191

Barbara ORZEŁ

CIAŁO – PRZESTRZEŃ – INTERAKCJA.

O DOŚWIADCZENIU UŻYTKOWNIKA

W GRACH KINETYCZNYCH

Zmiana układu sił na rynku sprzedaży sprzętu IT - wzrost sprzedaży konsoli

do gier, kosztem PC (według nowego trendu: "komputer do pracy, konsola do

zabawy")1 - sygnalizuje pewną zmianę w podejściu do tego typu urządzeń i

zapewnianej przez nie rozrywki. Piotr Stasiak zwraca uwagę, że "gry wideo,

które kiedyś utożsamiano z zabawą dla dorastających chłopców, stały się peł-

noprawną dziedziną popkultury i biznesu. Rynek napędzają dorośli: staty-

styczny gracz ma 30-35 lat, mieszka w dużym mieście, jest dobrze sytuowany.

Według firmy badawczej Gartner globalna wartość rynku elektronicznej roz-

rywki w tym roku [2013 - przyp. B.O.] sięgnie 100 mld dolarów, z czego jed-

ną czwartą zgarną producenci sprzętu do gier. Jest to jedna z niewielu branż

prawdziwie odpornych na kryzys, ma też ciągły dopływ nowych klientów w

postaci dorastających młodych pokoleń"2. Konsole PlayStation czy Xbox 360

spełniają obecnie funkcję domowego centrum multimedialnego - dzięki łącz-

ności z internetem możliwa jest stała aktualizacja oprogramowania i gier,

instalacja potrzebnych aplikacji, komunikacja z użytkownikami na całym

świecie (pomijając możliwość oglądania filmów, zdjęć i odtwarzania muzyki).

Multimedialność jest niewątpliwie czymś nieuniknionym3 i jednocześnie swo-

istym "stanem idealnym", w którym jedyną barierę mogą stanowić technolo-

giczne ograniczenia. "Rozszerzeniem" i nowym kierunkiem w multimedialno-

ści stała się technologia wykorzystująca ruch (dostępna dzięki odpowiednim

akcesoriom). Jak się jednak coraz częściej okazuje, gry kinetyczne to nie tylko

1 Chip.pl: M. Gajewski: Konsole do gier zdobywają silną pozycję na rynku sprzedaży IT..

http://www.chip.pl/news/wydarzenia/statystyka/2013/01/konsole-do-gier-zdobywaja-silna-pozycje-na-rynku-sprzedazy-it [dostęp: 10.02.2013].

2 P. Stasiak: Sony wraca do gry. "Newsweek" 2013 nr 8, s. 69. 3 Co ciekawe PlayStation w założeniu jej twórców nigdy nie miało być "kombajnem multimedialnym" z

jakim mamy do czynienia w dniu dzisiejszym. Teruhisa Tokunaka - ówczesny wiceprezes zarządu Sony

- w 1994 roku miał powiedzieć, że "Nie jest to odtwarzacz multimedialny, lecz konsola do gier. I nie od-

twarza gier jako części pokazu multimedialnego, ale pozwala wyłącznie grać w gry"; cyt. za: R. Asakura: Rewolucjoniści z Sony. Proces tworzenia PlayStation i wizjonerzy, którzy podbili świat gier wideo. War-

szawa 2001, s. 157.

192

atrakcyjne hybrydy przyciągająca rzesze klientów do produktów określonego

koncernu (wybór pomiędzy kontrolerem Move czy kamerą Kinect?) - ów spo-

sób rozrywki niepostrzeżenie ściąga chaos w pole zgoła "tradycyjnych" pojęć.

Warto więc w tym miejscu postawić pytania, zrewidować dotychczasową

percepcję kategorii: Czym dotychczas była interaktywność? Czym stała się

ona w obliczu nowych technologii, magii marketingowego uniesienia? Nowe

światło zostało również rzucone na problem ludzkiego ciała, które staje się

medium spajającym rzeczywistość obrazu - cyfrowa reprezentacja zamknięta

pod szklaną matrycą displayu, napędzana "fizycznością" gestów, realizuje się

niewątpliwie w technologiach udostępnianych przez producentów konsol.

Potrzeba nowego doświadczania gry, swoiste wyzwanie rzucone użytkowni-

kowi ("Ty jesteś kontrolerem!"), stało się przyczynkiem dla transponowania

cyfrowej rozrywki na wymiar cielesny. Gra rozpoczęła się na linii pojęć:

CIAŁO – PRZESTRZEŃ - INTERAKCJA, obraz stał się czymś drugorzęd-

nym, wypartym przez "przeżywanie" mediów, przezwyciężenie dotychczaso-

wej formy. Poprzez to, co wydawać by się mogło, jest czymś najbardziej

pierwotnym - gra "wróciła" do człowieka, to właśnie "stwórca" znów stał się

najważniejszy, przestał być bezosobową jednostką.

"NURT KINETYCZNY"

Jak więc się okazało joystick czy gamepad to nie wszystko. "Nurt ki-

netyczny"4, którego najważniejsze punkty postaram się w tym miejscu zary-

sować, opiera się na interfejsach, które w kolejnych formach niejako „oderwa-

ły się” od klasycznego pojęcia kontrolera.

Konsola Wii (produkcji japońskiej firmy Nintendo), która została za-

prezentowana w 2006 roku, była pierwszym urządzeniem, w którym za pomo-

cą specjalnego kontrolera (Wii Remote) wykrywającego ruch w trzech wymia-

rach, możliwe było pełne zaangażowanie ("pozorne" zanurzenie) użytkownika

w rozgrywce. Innowacja, która pojawiła się we wtórnym sektorze rynku gier,

zmieniła podejście znudzonych playerów (i przede wszystkim konkurencji) do

działań prowadzonych z poziomu fotela. Niewątpliwie, nastąpił swoisty zwrot

w tej dziedzinie - możliwość ruchu, innego typu aktywności z wykorzysta-

4 Przyjmuję określenie "gry kinetyczne" za "kinein", czyli "ruszać się" lub nazwą urządzenia stworzonego

przez Microsoft - Kinect.

193

niem odpowiedniego akcesorium przesądziła o atrakcyjności i rekordowych

wynikach sprzedaży produktu. Jak zaobserwował Piotr Mańkowski: "Cała sy-

tuacja zaczęła wyglądać na największą sensację dekady, ponieważ dwa lata po

premierze (która miała miejsce w 2006 roku - przyp. B.O.) Wii Sports pobiła

rekord Guinnessa w liczbie sprzedanych egzemplarzy. Sprzedawała się cały

czas, często w liczbach przekraczających pól miliona sztuk tygodniowo. [...]

Wii Sports została oficjalnie namaszczona jako najpopularniejsza gra wszech-

czasów!"5. Bardzo łatwo można dojść do wniosku, że wraz z opisywanym

"zwrotem (kinetycznym)", doszło do odstąpienia od prymatu obrazu - "Zwy-

kłym graczom podobała się interakcja, jaką oferowała Wii Sports, a że dyspo-

nowała ona oprawą z początku dekady, a może i lat wcześniejszych - nie mia-

ło znaczenia dla przyjemności grania"6.

Swego rodzaju "wariacją" w obrębie omawianego nurtu był symulator gitary -

seria Guitar Hero (18 edycji powstałych w latach 2005 - 2009)7 oraz zabawa

w karaoke - cykl SingStar (wydawany od 2004 roku)8. Obie gry zmuszały

użytkownika do opuszczenia wygodnej kanapy i próby naśladowania czynno-

ści obserwowanych na koncertach czy w programach muzycznych. "Udawa-

nie" osiągnęło kolejny poziom: odpowiedni gadżet-artefakt przybrał niezwy-

kle realistyczną formę, zaś samo działanie zostało przeniesione na odpowied-

ni, zrozumiały dla komputera algorytm.

Kolejnym etapem w rozwoju gier kinetycznych, było wprowadzenie

na rynek w 2010 roku przez Sony Computer Entertainment kontrolera Move,

dedykowanemu konsoli PlayStation 3. Pozornie mogło by się wydawać, że

akcesorium wykorzystuje tą samą technologię co Nintendo Wii: akcelerometr i

3-osiowy żyroskop. Jednak prawdziwą nowością, odróżniającą je od konku-

rencji, było wprowadzenie do rozgrywki trzeciego wymiaru (wedle zasady

działania: kamera PlayStation Eye rejestruje tor ruchu świecącej kuli znajdu-

jącej się na kontrolerze Move)9. Sony promowało swój nowy gadżet w poetyce

swoistego przejścia do innego świata: "Trzymając kontroler ruchu PS Move w

dłoni, zostaniesz gwiazdą występu, bohaterem w sercu bitwy lub sportowcem,

5 P. Mańkowski: Cyfrowe marzenia. Historia gier komputerowych i wideo. Warszawa 2010, s. 329. 6 Ibidem. 7 Wikipedia: Guitar Hero (seria). http://pl.wikipedia.org/wiki/Guitar_Hero_(seria), [dostęp: 15.02.2013]. 8 P. Mańkowski: Cyfrowe marzenia..., s. 338. 9 M. Piotrowski: PlayStation Move - poznaj magiczną różdżkę Sony, http://www.benchmark.pl/te-

sty_i_recenzje/PlayStation_Move_-_poznaj_magiczna_ rozdzke_Sony-3269/strona/11151.html, [dostęp:

15.02.2013].

194

którego podziwiają przeciwnicy"10

. Naszpikowana technologią "różdżka" stała

się fetyszem graczy, programistów i projektantów, główną "bohaterką" kre-

atywnych działań. Logo Move11

widoczne na okładce opakowania gry, niczym

magnes zaczęło przyciągać kolejnych użytkowników.

Kontrolery: PlayStation Navigation Stick, Move i Wii Remote

(żródło: http://www.xboxkinectfans.com/wp-content/uploads/

2012/05/playstation_move-VS-wiimote.jpg)

Konkurencję dla PlayStation Move stworzył Kinect, czujnik ruchu dla

konsoli Xbox 360, zaprezentowany przez firmę Microsoft w 2009 roku (na-

tomiast wprowadzony do handlu rok później) pod kryptonimem Project Natal.

Zasadę działania sensora można – zdaniem Dawida Kosińskiego – streścić w

dwóch słowach: Motion Capture. Ta znana z produkcji filmowych i gier kom-

puterowych technika, polega na przechwytywaniu ruchu (konkretnych punk-

tów) w trójwymiarowej przestrzeni i rejestracji tych sekwencji12

. Technolo-

giczna "nagość" stała się prawdziwym kamieniem milowym w rozrywce,

transformacją samego pojęcia gry komputerowej, głębszym stopniem zanu-

rzenia. Interakcja osiągnęła bezsprzecznie stan "totalny" – pozbawiony zbęd-

nych akcesoriów użytkownik, został umieszczony w centrum rozgrywki, stał

się (podług chwytliwego sloganu) kontrolerem – personifikacją gry.

Alternatywą dla technologii Wii, Move i Kinect może być natomiast

interfejs programu "EA Sports Active 2" (na stronie głównej PlayStation czy-

tamy, że gra "zapewnia autentyczne rezultaty z fitnessu przy wykorzystaniu

innowacyjnych urządzeń peryferyjnych i monitoringu procesów biometrycz-

nych"13

). Ruch użytkownika odbierany jest przez przyczepione do rąk i nóg

sensory, z kolei pulsometr (komplementarna część zestawu czujników) nadaje

aktywnościom realistyczny ton, przekazuje graczowi sygnały płynące z jego

10 Kontroler ruchu PlayStation Move, http://pl.playstation.com/psmove,.[dostęp: 15.02.2013]. 11 Logo PlayStation Move, http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:PlayStation_Move_ Logo.svg, [dostęp:

15.02.2013] . 12 D. Kosiński: Microsoft Kinect – Ruchy, ruchy, ruchy!, http://www.frazpc.pl/artykuly/538901

,Microsoft_Kinect__Ruchy_ruchy_ruchy.html, [dostęp: 17.02.2013]. 13 EA Sports Active 2, http://pl.playstation.com/easportsactive2, [dostęp: 17.02.2013].

195

ciała. Z pozoru wirtualna rozrywka poprzez całościowe zaangażowanie play-

era staje się rzeczywistym wysiłkiem – gra z wymiaru "mentalnego", wyobra-

żeniowego, wchodzi w stadium "fizyczne", "mięsne".

EA Sports Active 2 dla PS 3

(http://pl.playstation.com/media/9FTXTKpj/33/EASACT2ps3SCRNcrunchWPunches

.jpg)

Ciało, ruch, interakcja

Pojęcie "zabawy" poddane przeróżnym transformacjom zgodnie z

wymogami konsumpcji, zostaje oczyszczone, wraca do korzeni – znowu to, co

cielesne, a nie jedynie wizualne, wyobrażone, "plastikowe", znajduje się w

centrum interakcji. Ruch, manipulacje w przestrzeni realnej zespalają się z

wizją projektantów gier, percypowaną na ekranie telewizora (monitora) HD.

Gry tradycyjne - "analogowe" zbliżają się do światów cyfrowych - jak daw-

niej, ciało staje się "narzędziem", które działa w określonym kontekście. Re-

alizm, pełne doświadczenie odbywa się gdzieś na granicy – do wizualnego

dylematu dochodzi ten "kinetyczny" ("Co jest bardziej istotne dla realizmu

przedstawienia – wierne symulowanie praw fizyki i ludzkich motywacji – czy

poprawne oddanie wizualnych aspektów rzeczywistości?"14

). Ów problem

częściowo rozwiązuje propozycja Lva Manovicha: "Klasyczny realizm – tak

jak klasyczna ideologia – wymaga od podmiotu całkowitego zaakceptowania

iluzji. Natomiast nowy metarealizm jest oparty na oscylowaniu między iluzją i

jej zaprzeczeniem, między zanurzeniem człowieka w iluzji a bezpośrednim

zwracaniem się do niego. […] Użytkownik chętnie kupuje iluzję, właśnie

dlatego, że dano mu nad nią kontrolę".15

Status gier kinetycznych w dalszym

ciągu pozostaje niepewny, nieczysty, wymaga przyłożenia kolejnych klisz

metodologicznych.

14 L. Manovich: Język nowych mediów. Warszawa 2011, s. 317. 15 Ibidem, s, 322.

196

W świetle poczynionych wcześniej ustaleń, pozwolę sobie przywołać

kategorie gier zaproponowane przez Rogera Caillois – w sposób niemalże

wzorcowy opisujące owo pojęcie "zabawy na granicy". Nie ulega wątpliwo-

ście, że w omawianym gatunku gier mimicry przeplata się z agonem16

, zaś

sama sytuacja - bez użycia kasku VR - zostaje narzucona przez obraz. Dla

rozrywki kinetycznej przywołane wcześniej modele stały się główną osią lo-

giki. Przyjęcie kategorii mimicry ("wszelka gra czy zabawa zakłada czasowe

przyjęcie, jeśli nie iluzji [...], to w każdym razie świata zamkniętego, umow-

nego i do pewnego stopnia fikcyjnego"; kwestię sporną w tej definicji może

natomiast stanowić fakt, że [...] człowiek sam staje się postacią wyimagino-

waną i zachowuje się stosownie do tego" oraz jakoby miał "zapomnieć o wła-

snej osobowości [...], by udawać coś innego")17

- jest w tym wypadku czymś

oczywistym (wspólnym również dla klasycznych gier wideo, w których inte-

rakcja zostaje zapośredniczona przez gamepad; w tym wypadku kategoria jest

realizowana zupełnie inaczej - jak już wcześniej wspomniałam: miejscem gry

jest całe ciało). Agon (w eksplanacji Caillois: "cała grupa gier i zabaw ma

charakter zawodów, to znaczy walki w warunkach sztucznie stworzonej rów-

ności szans, pozwalającej antagonistom zmierzyć się w sytuacji idealnej,

dzięki której zyskana przewaga jest ściśle wymierna i niepodważalna"18

) na-

tomiast, znajduje odzwierciedlenie w wszelkiego rodzaju grach sportowych

czy akcji, gdzie możliwa jest konfrontacja z drugim graczem (m. in. w trybie

dual screen).

Gra dla Xbox 360 Kinect: PowerUp Heroes (tryb rozgrywki dwuosobowej, widok

dual screen) (źródło: http://www.niezgrani.pl/2011/04/13/kinect-powerup-heroes/)

Czym jest więc interaktywność w dobie kinetycznej rozrywki? Czy

nie doszło do częściowego "odklejenia się siatkówki" tego pojęcia? Nie ulega

wątpliwości, że coraz częściej funkcjonuje ono jako słowo-wytrych (tym bar-

16 R. Caillois: Gry i ludzie. Warszawa 1997, s. 23-33. 17 Ibidem, s. 27. 18 Ibidem, s. 23.

197

dziej, że w przypadku każdej formy HCI interaktywność jest tautologią, de-

terminantą komunikacji), slogan przyciągający potencjalnych nabywców da-

nej technologii – zmieniają się wektory w obrębie tego terminu, dyskurs roz-

paczliwie wymaga dookreślenia, powstania nowej jakości. Moją tezę potwier-

dzają słowa Aleksandry Mochockiej, której zdaniem "interaktywność to poję-

cie modne, chętnie używane zarówno w sferze popkultury, jak i dyskursu

naukowego - a co za tym idzie, o znaczeniu bardzo szerokim, często pokrywa-

jącym zupełnie odmienne, a nawet przeciwstawne treści"19

.

Jaka formuła interaktywności byłaby w tym miejscu odpowiednia,

mając na uwadze, że obszar ten w dobie gwałtownie morfujących mediów ule-

ga wyczerpaniu, przewartościowaniu? Punkt wyjścia może stanowić krytyka

dokonana przez Espena Aarsetha, który twierdzi, że "to termin czysto ideolo-

giczny, odnoszący się raczej do bliżej nieokreślonej fantazji niż do koncepcji

o znaczeniu analitycznym"20

(warto przypomnieć, że w tym sensie zakłada

ona równorzędność człowieka i maszyny w procesie komunikacji21

). Czy za-

tem należy - idąc drogą wyznaczoną przez badacza - odrzucić to pojęcie na

rzecz kategorii ergodyczności? Stanowi to niewątpliwie problem nieroztrzy-

galny. Uważam, że w przypadku tego typu działalności, warto na cechach kla-

sycznej definicji (dla bezpieczeństwa całego systemu), dokonać swoistej "nad-

budowy" (gdyż nie sposób całkowicie odrzucić ergodyzmu gier wideo, który

nieusuwalnie tkwi w ich fundamentach) - przeprowadzić upgrade pojęciowy

na miarę technologicznych wyzwań rzuconych nam przez producentów gier.

W dobie wieloznaczności należałoby, więc znaleźć „złoty środek”, dokonać

próby rozszerzenia zakresu interaktywności, tak jak na potrzeby opisu nowych

mediów dokonał tego Lev Manovich. Zaznaczyć trzeba, że dla autora „Języka

nowych mediów” owo pojęcie „zawiera w sobie konflikt między immersją

(zanurzeniem użytkownika programu w wirtualnej rzeczywistości) a dostępem

do interfejsów i manipulacją”22

(dzięki gwałtownie postępującej konwergencji

zakresy pojęcia na osi PC-konsola zostają ujednolicone, zaś konfikt – pogłę-

biony: „Immersja wyklucza sterowanie – sterowania umożliwia immersję”23

).

19 A. Mochocka: Między interaktywnością a intermedialnością. Książka jako przestrzeń gry. "Homo Lu-

dens" 2009, nr 1, s. 167, http://ptbg.org.pl/Homo Ludens /vol/1, [dostęp: 22.02.2013]. 20 E. Aarseth: Cybertext: Perspectives on Ergodic Literature.Baltimore 1997, p. 51. 21 Wiedza i Edukacja: M. Falkowska: Gry wideo jako nowe medium - podstawowe kategorie badawcze,

http://wiedzaiedukacja.eu/archives/45387, [dostęp: 22.02. 2013]. 22 L. Manovich: Język nowych mediów…, s. 19. 23 Ibidem.

198

Zamiast spowszechniałych i nadużywanych pojęć (m.in. interaktywności czy

hipermediów) Manovich proponuje „własną listę pięciu cech, do których moż-

na zredukować opis nowych mediów: reprezentację numeryczną, modular-

ność, automatyzację, wariacyjność i transkodowanie kulturowe”24

. Dobór ter-

minologiczny dokonany na zaproponowanej przez badacza matrycy, umożli-

wia szybką odpowiedź na zmieniające się potrzeby dyskursu.

W „upłynnionym”, zdynamizowanym środowisku nowomedialnym o-

mawiana kategoria została "uwolniona", zaczęła być pojmowana w katego-

riach niestandardowych, bo - jak pisze Zbigniew Wałaszewski - "wraz z ros-

nącym stopniem audiowizualizacji w grach komputerowych wzrastał równo-

cześnie stopień swobody sterowania widocznym na ekranie monitora kompu-

terowego ruchem, zachowaniem postaci bohatera"25

. Mechanizm opisywany

przez badacza i jak dotąd właściwy jedynie rozgrywkom wideo, jest możliwy

do transponowania na opisywany przeze mnie nowy twór, jakim są gry kine-

tyczne. Każdy kolejny gatunek, wytrącony z materii audiowizualnej rozrywki,

najprawdopodobniej będzie działał w (upozorowanej) ramie narastającej wol-

ności.

Jak w związku z tym funkcjonuje "interaktywność" (w postaci termi-

nologicznej "narośli") zapośredniczona przez technologie kinetyczne? W mo-

jej opinii przybiera ona dwie formy: "niepełną" (wspomaganą kontrolerami

Move - w przypadku PlayStation 3 i Wii Remote dla konsoli Wii) oraz "całko-

witą" - (Xbox 360 Kinect), która realizuje wspomniany wcześniej slogan: "Ty

jesteś kontrolerem!". Kolejne tytuły gier dostępne na konsole skoncentrowały

się na przewidywalnej tematyce, w zależności od dostępnej technologii odpo-

wiedni kontroler ("różdżka" lub ludzkie ciało) został przyobleczony w odpo-

wiednią metaforę. Prym wiodą więc gry sportowe (w trendzie video fitness np.

Nike+ Kinect, gry taneczne - Dance Star Party), gry akcji (Kinect Star Wars),

gry z motywem magicznym (Sorcery: Świat magii). Specyfika danej konsoli

zawęża (PS Move) lub rozszerza (Kinect) pole aktywności użytkownika.

Kolejnym istotnym problemem w obszarze gier kinetycznych jest

kwestia "zanurzenia" użytkownika w prezentowanym świecie. "Postać bohate-

ra jest dla grającego nie tyle obiektem poddanym zaciekawionej obserwacji,

24 Ibidem, s. 83. 25 Z. Wałaszewski: Audiowizualność gier komputerowych. W: Kulturotwórcza funkcja gier: gra jako

medium, tekst i rytuał. T 2. Red. A. Surdyk, J. Szeja. Poznań 2007, s. 231.

199

co sposobem wejścia w świat gry, zanurzenia się w jego zbudowanej z audio-

wizualnej fantomatyki przestrzeni atrakcyjnego dziania się zdarzeń niezwy-

kłych i od gracza zależnych"26

- wydawać, by się jednak mogło, że w dobie

rozrywki kinetycznej, stworzony przez użytkownika awatar jest wystarczają-

cy. Gracz poprzez całkowite, cielesne zaangażowanie w rozgrywkę staje się

swego rodzaju "alfą i omegą" swoich działań. Świat "zewnętrzny" jest bufo-

rem, który utrzymuje użytkownika w bezpiecznym zawieszeniu. "Zanurzenie"

odczuwalne jest w mięśniach, fantazja projektantów gier jest przemijającym

zmęczeniem. Gra według ustalonych zasad nie zaczyna się wbrew pozorom w

głowie, zamierzenie "stwórcy" zamyka się w fizycznych bodźcach. Użytkow-

nik nie musi posiadać swojej metafory, użytkownik staje się bohaterem w

najczystszej formie.

Książka, interakcja, rzeczywistość rozszerzona - "Wonderbook"

case

"Wprowadź magię do swojego salonu" - wykorzystanie rzeczywisto-

ści rozszerzonej w rozrywce kinetycznej generuje zupełnie nowe spojrzenie na

opisywaną wcześniej kwestię tzw. "interaktywności". "Wonderbook" (gra

przeznaczona dla Playstation 3, wykorzystująca PS Move) to twór prawdziwie

intermedialny: książka w swej bez-tekstowej, zdepersonalizowanej formie

(jako akcesorium, artefakt, dodatek do gry), osadzonej w kontekście innej

książki - cyklu o "Harrym Potterze", spotyka swoje przeznaczenie w komuni-

kacji zapośredniczonej przez interfejs kinetyczny (kamera PlayStation Eye

odczytuje zawarte na kolejnych stronach kody QR, zaś algorytm przetwarza je

i generuje kolejny "rozdział" - zadanie w którym bierze udział gracz). Z pew-

nością nie jest to książka, o której śniłoby się Gutenbergowi czy twórcom

liberatury. Ta książka nie jest - jak twierdzi Umberto Eco czy Roland Barthes

- przestrzenią gry w znaczeniu metaforycznym27

, "Księga czarów" jest obsza-

rem realnym, który w sposób dosłowny tworzy świat wyobrażony. Paradoks

zmiennej przestrzeni po raz kolejny spotyka się na (nowo)medialnym "rozdro-

żu", na skonwergowanej "granicy". Jak pisze Manovich: „dominująca rola

26 Ibidem. 27 A. Mochocka: Między interaktywnością a intermedialnością..., s. 156.

200

eksplorowania przestrzeni w grach komputerowych stanowi przykład trady-

cyjnej amerykańskiej mitologii, zgodnie z którą jednostka odkrywa swą toż-

samość i kształtuje charakter w wyniku poruszania się w przestrzeni. W wielu

amerykańskich powieściach i opowiadaniach […] narracja napędzana jest

przez ruch bohatera w przestrzeni zewnętrznej. Natomiast XIX-wieczna proza

europejska nie zajmuje się zbytno ruchem w przestrzeni fizycznej, ponieważ

jej akcja rozgrywa się w przestrzeni psychologicznej. Z tej perspektywy więk-

szość gier komputerowych stosuje się do logiki raczej amerykańskiej niż eu-

ropejskiej narracji”28

. W tym wypadku, po raz kolejny mamy do czynienia z

przecinaniem się horyzontów - ruch w grze (i w pokoju) łączy się z tym, co

mentalne, wyobrażone (jednak nie wymaga intelektualnego wysiłku, gdyż jest

odpowiednio podany, przyjmuje właściwą wizualną formę). Medium zimne

(wedle nomenklatury zaproponowanej przez Marshalla McLuhana), niedopo-

wiedziane, niewystarczające (jakim dotąd była książka), przeobraziło się w

środek przekazu gorący, a nawet - przegrzany.Twórcy "Wonderbook" zapre-

zentowali nam książkę, której się nie czyta - tylko ogląda (co doskonale od-

powiada na potrzeby konsumentów kultury tabloidowej), która nie zmusza do

myślenia, działania wyobraźni, a zamiast tego - sama generuje obrazy w

(równie "przegrzanej") jakości HD. Czy ta nowomedialna hybryda rozbudzi

klasyczne czytelnictwo, czy efekt będzie odwrotny ?

"Wonderbook"

(realność)

(źródło: http://assets.sbnation.com/ as-

sets/1162919/sony-e3-2012-event_1018-

560.jpeg)

"Wonderbook"

(rzeczywistość rozszerzona)

(źródło: http://www.ps3site.pl/ fi-

les/2012/08/wonder.jpg)

28 L. Manovich: Język nowych mediów…, s. 398-399.

201

Zastosowanie technologii rzeczywistości rozszerzonej - bezpieczny

sposób na częściową integrację tego, co cyfrowe i analogowe, realne i wirtu-

alne - powoduje kolejne "otwarcie" w dziedzinie gier i dynamicznie rozwija-

jących się nowych mediów. Nasze stosunki przestrzenne z komputerem gwał-

townie się zmieniają - za jakiś czas zaistnieje potrzeba nazwania tego nowego

dystansu (teorie w proksemice Edwarda T. Halla zostaną być może zrewido-

wane, uzupełnione). W styczniu 2013 na targach CES Microsoft i Samsung

zaprezentowali IllumiRoom - technologię korzystającą z sensora Kinect i pro-

jektora, dzięki którym możliwe będzie rozszerzenie (wykroczenie) obrazu gry

poza ramy telewizora29

. W gruncie rzeczy - jak zauważył Tomasz Wrzesień -

idea nie jest nowa: projektanci wykorzystali system video mapping 3D, wyko-

rzystywany do transformowania budynków w czasie rzeczywistym podczas

imprez masowych30

. Bardzo wyraźnie więc widać, że innowacyjność w obsza-

rze nowomedialnym coraz częściej opiera się na "zmiękczeniu" technologii -

zaadaptowaniu ich do rosnących potrzeb klientów i wprowadzeniu na rynek.

Prezentacja IllumiRoom (kolaboracja firm Microsoft i Samsung)

(źródło: http://www.xboxc.pl/wp-content/uploads/2013/01/ces2013-IllumiRoom-

ver2.jpg)

Konkluzje

Dlaczego gry kinetyczne cieszą się tak dużą popularnością? Nie ulega

wątpliwości, że to, co cielesne, sensualne nie od dziś stało się dominantą na-

szej kultury. Jak pisze Derrick de Kerckhove: "przez kładzenie nacisku na

29 Xboxc.pl: Microsoft prezentuje IllumiRoom, rzeczywistość rozszerzoną, http://www. xboxc.pl/microsoft-

prezentuje-illumiroom-rzeczywistosc-rozszerzona, [dostęp: 4. 03.2013]. 30 T. Wrzesień: Microsoft prezentuje IllumiRoom - rozciąga grę na cały pokój, http://www.dobreprogra-

my.pl/Microsoft-prezentuje-IllumiRoom-rozciaga-gry-na-caly-pokoj,Aktualnosc,38548.html, [dostęp:

4.03.2013].

202

nasze systemy nerwowe, era elektroniki uczyniła nas bardziej wrażliwymi na

ryzyko utraty naszych ciał. Niegdyś palenie, tak jak alkohol, miało służyć

oddzieleniu umysłu od ciała. Obecnie, w epoce łączności, potrzebny nam jest

coraz silniejszy kontakt z samym sobą"31

. Nic więc dziwnego, że szczególną

popularnością cieszą się gry z (pod)gatunku video fitness - ich producenci

utrzymują, że dzięki uprawianiu tego typu aktywności (w tym przypadku

szczególnie odczuwalny jest aspekt realności gier kinetycznych, który "kumu-

luje się" w mięśniach), możliwe jest uzyskanie i zachowanie idealnej sylwetki

(tak bardzo pożądanej we współczesnej kulturze). Do tego, bez wątpienia,

dochodzi potrzeba niesamowitych doznań, "zaczarowania" nudnej codzienno-

ści - można więc zostać bohaterem gier znanych z ich wersji "gamepado-

wych": Rycerzem Jedi, czarodziejem, a nawet Jamesem Bondem, pozostając

jednak w nieustannym kontakcie ze swoją osobowością (i ciałem).

Gry kinetyczne gwarantują również to, co najważniejsze - bezpie-

czeństwo, zachowanie ustanowionych granic. Rozrywka tego typu nie zagrozi

całkowitym "zanurzeniem" w rzeczywistości wirtualnej, wciąż możliwy jest

balans pomiędzy dwoma światami. Zmienność, możliwość dokonywania

szybkich wyborów i brak konsekwencji to kolejne cechy pożądane przez za-

chłannego i wymagającego Homo ludens.

"Wielkie, pierwotne formy współżycia są przeniknięte zabawą"32

- gry

kinetyczne stały się kamieniem milowym w procesie transparencji ekranów,

technologii, mediów (wszystko staje się zabawą) - podczas, gdy przezroczy-

stość to we współczesnej kulturze wyznacznik doskonałości rzemiosła (jak w

przypadku tzw. "dobrego" designu) i stanowi cechę wysoce pożądaną.

Podsumowując: jako, że zabawa - w opinii Johanna Huizingi - "[...]

jest wielkością daną kulturze, egzystującą przed samą kulturą, towarzyszącą i

przenikającą ją od samego początku [...]"33

, wypada nam czekać na dalsze

zmiany w dziedzinie zachowań komunikacyjnych użytkowników, nowe prak-

tyki marketingowe i inne innowacje, jakie mogą powstać dzięki gatunkowi

gier kinetycznych.

31 D. de Kerckhove: Powłoka kultury. Odkrywanie nowej elektronicznej rzeczywistości. Warszawa 1996, s.

176. 32 J. Huizinga: Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury. Warszawa 2007, s. 16. 33 Ibidem, s. 15.

203

BODY - SPACE - INTERACTIVITY.

ABOUT THE USER EXPERIENCE IN KINETIC GAMES

The main aim of this article is to determine the influence of kinetic games on the area

of new media reality. In the whole history of console games, we can mark a very spe-

cial moment, that can be called: "the kinetic turn". This milestone has changed the

way we thought about the "classical" idea of "play" and video game. In the light of the

slogan (promoting Xbox 360 Kinect): "You are the controller!", it is also necessary to

reassess our picture of "interactivity". The player’s body has been put in a brand new

communication context, a different kind of immersion. No wonder, that the idea of

interaction should be redefined (in the face of Aarseth’s and Manovith’s teories). The

“Wonderbook” game or the technology of IllumiRoom shows, that the kinetic experi-

ence is open and can be updated by existing new media solutions (eg. augmented

reality).

BIBLIOGRAFIA:

1. Aarseth Espen: Cybertext: Perspectives on Ergodic Literature. Baltimore 1997.

2. Asakura Reiji: Rewolucjoniści z Sony. Proces tworzenia PlayStation i wizjone-

rzy, którzy podbili świat gier wideo. Warszawa 2001.

3. Caillois Roger: Gry i ludzie. Warszawa 1997.

4. Huizinga Johann: Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury. Warszawa 2007.

5. Kerckhove Derrick de: Powłoka kultury. Odkrywanie nowej elektronicznej rze-

czywistości. Warszawa 1996.

6. Manovich Lev: Język nowych mediów. Warszawa 2011.

7. Mańkowski Piotr: Cyfrowe marzenia. Historia gier komputerowych i wideo.

Warszawa 2010.

8. Mochocka Aleksandra: Między interaktywnością a intermedialnością. Książka

jako przestrzeń gry. "Homo Ludens" 2009, nr 1, s. 155-176.

9. Stasiak Piotr: Sony wraca do gry. "Newsweek" 2013 nr 8, s. 68-70.

10. Wałaszewski Zbigniew: Audiowizualność gier komputerowych. W: Kulturotwór-

cza funkcja gier: gra jako medium, tekst i rytuał. T. 2. Red. Augustyn Surdyk, Je-

rzy Szeja. Poznań 2007.

Mgr Barbara Orzeł – doktorantka w Instytucie Nauk o Kulturze i Studiów Interdy-

scyplinarnych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.


205

IV.

INFORMACJA – KOMUNIKACJA

- POLITYKA

INFORMATION – COMMUNICATION

- POLITICS

206

Magdalena PIŁAT-BORCUCH

Artur BORCUCH

HOMO WIKIPEDICUS JAKO PRZYKŁAD TRANSFORMACJI

W DOSTĘPIE DO INFORMACJI

Wstęp

E-maile, blogi, słowniki online, encyklopedie online to obecnie jedne

z podstawowych źródeł pozyskiwania informacji1. Wymiana informacji po-

między użytkownikami Internetu rośnie w sposób wykładniczy. W ostatnich

latach przyczyniły się do tego media społecznościowe takie jak: MySpace,

YouTube, Facebook oraz Wikipedia. W ten sposób sfera wzajemnych interak-

cji i oddziaływań staje się coraz bardziej zwirtualizowana2.

Wielu „cyfrowych tubylców” postrzega informację jako „elastyczną”,

co oznacza, że mogą ją zmieniać. Mogą edytować wpisy na Wikipedii i w ten

sposób mają wpływ na ich kulturowe środowisko, co jest zdarzeniem bez pre-

cedensu3. Należy dodać, iż rozwój społeczeństwa informacyjnego oparty jest

na dwóch podstawowych czynnikach: ustawicznym uczeniu się oraz współ-

uczestnictwie. W efekcie mamy do czynienia ze społeczeństwem wiedzy oraz

dynamicznym rozwojem networkingu, przejawiającym się m.in. poprzez two-

rzenie serwisów społecznościowych. Serwisem fundamentującym ideę społe-

czeństwa wiedzy jest Wikipedia – internetowa encyklopedia4.

Wikipedia jest jednym z podstawowych źródeł poszukiwania infor-

macji naukowej w Internecie5, działającym na zasadzie bezpłatnego dostępu

do zawartych w niej informacji. Co więcej, to internauci każdego dnia dodają,

1 Ç. A. Çilan, B. A. Bolat, E. Coşkun, Analyzing digital divide within and between member and candidate

countries o f European Union, “Government Information Quarterly” 2009, Vol. 26, Issue 1, s. 98. 2 K. de Valck, G. H. van Bruggen, B. Wierenga, Virtual communities: A marketing perspective, “Decision

Support Systems”, Vol. 47, Issue 3, s. 185. 3 J. Palfrey, U. Gasser, Born Digital. Understanding the First Generation of Digital Natives, Basic Books,

New York 2008, s. 6. 4 H. Brdulak, Uwarunkowania funkcjonowania społeczeństwa informacyjnego [w:] Uwarunkowania

prawne marketingu w społeczeństwie informacyjnym. Zagadnienia wybrane, red. A. Mokrysz-Olszyńska,

B. Targański, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2012, s. 14. 5 G. Lakshmi, S. Prokopec, If you build it will they come? - An empirical investigation of consumer per-

ceptions and strategy in virtual worlds, “Electronic Commerce Research” 2009, Vol. 9, Issue 1-2, s. 116.

207

uzupełniają, poprawiają zawarte w encyklopedii hasła oraz dbają o jakość pu-

blikowanych informacji. Z drugiej strony warto zaznaczyć, że treści publiko-

wane w Wikipedii są czytane, analizowane i wykorzystywane przez ogromną

liczbę internautów z całego świata, w tym wykładowców i studentów.

Celem niniejszego artykułu jest zbadanie czy i w jakim stopniu stu-

denci Wydziału Zarzadzania i Administracji UJK w Kielcach korzystają z Wi-

kipedii, a także jaka jest ich ocena użyteczności encyklopedii Wikipedia w

działaniach naukowych (tj. przygotowywanie się do zaliczeń/egzaminów; pi-

sanie pracy licencjackiej).

Strony Wiki

Punktem wyjścia w podejmowanych rozważaniach jest stwierdzenie,

że społeczności online wraz z oferowaną zawartością „zapraszają” każdego

uczestnika Internetu do wzięcia udziału w jej formowaniu, kształtowaniu i

modyfikowaniu. Dotyczy to wymiany informacji o stronach zawierających

fotografie, filmy, blogi oraz samych stron, w których toczy się nieustanna

dyskusja. Ci cyfrowi tubylcy tworzą wspólną zawartość w formie tekstów,

zdjęć, fotografii, nagrań wideo, a nawet kodów źródłowych6.

W zakresie wspólnej zawartości na szczególną uwagę zasługuje typ

serwisu internetowego określany mianem „wiki”. Wiki to strona WWW, która

„reprezentuje” tworzenie wspólnej zawartości. Strony wiki mogą być edyto-

wane przez każdego internautę o każdej porze dnia i nocy. Wiki są niezmier-

nie popularne ze względu na prostotę i elastyczność. Przykładami wiki są róż-

nego rodzaju dokumentacje, raporty, grupy dyskusyjne, słowniki oraz ency-

klopedie online.

Warto odnotować, że zasadnicza różnica pomiędzy wiki a blogiem

polega na tym, że w wiki oryginalna zawartość może być zmieniana, z kolei

na blogu można wyłącznie dodawać informacje w formie komentarzy. Środo-

wisko wiki może zatem zmieniać zawartość, poszerzać definicje o określone

funkcje itd.7.

6 P. B. de Laat, Coercion or empowerment? Moderation of content in Wikipedia as “essentially contested”

bureaucratic rules, “Ethics of Technology” 2012, Vol. 12, Issue 2, s. 123. 7 R. T. Stephens, Empirical Analysis of Functional Web 2.0 Environments [w:] Web 2.0, red. M. D. Lytras,

E. Damiani, P. Ordóñez de Pablos, Springer Science+Business Media, New York 2009, s. 4.

208

Główna idea „wiki” (co na Hawajach oznacza „szybko”) polega za-

tem na wymianie poglądów, opinii, umiejętności oraz wiedzy. W wiki użyt-

kownicy „przemieniają się” w autorów, którzy m.in. porządkują dostępną

wiedzę oraz pozyskują nową. Najbardziej popularnym obecnie wiki jest ency-

klopedia Wikipedia8.

Wikipedia - wirtualna encyklopedia

Współczesne encyklopedie coraz rzadziej przypominają tradycyjne

dzieła. W przeszłości uznawanymi za najbardziej prestiżowe były Encyklope-

dia Britannica oraz francuska Encyclopédie9. W okresie ostatnich dwóch de-

kad nastąpiła jednak transgresja od ciężkich tomów encyklopedii World Book,

przez Microsoft Encarta na płycie CD, do encyklopedii internetowych two-

rzonych przez samych użytkowników10

, jak m.in. Wikipedia.

Nazwa Wikipedia jest kombinacją „wiki” oraz „encyclopedia”11

. Wi-

kipedia jak wiele innych projektów posiada czytelników, edytorów, admini-

stratorów, ekspertów od zawartości, deweloperów ds. oprogramowania i ope-

ratorów systemu. Wszyscy oni kreują środowisko otwarte na wymianę infor-

macji i wiedzy dla dużej liczby użytkowników12

.

Zastanawiając się nad fenomenem Wikipedii wiele osób postrzega ją

jako „mądrość tłumu” lub jako urzeczywistnienie filozofii „open source”. Fi-

lozofia open source oznacza, że najlepszym sposobem poprawy błędów zwią-

zanych z informacjami/danymi publikowanymi w Internecie jest zaakcepto-

wanie tego, aby sami użytkownicy te dane/informacje poprawiali czy uaktual-

niali13

.

Wikipedia postrzegana jest również jako struktura społeczno-tech-

8 Homo wikipedicus: New ways of participating online, http://www.dbre-search.com/servlet/ reweb2.Re

WEB?document=PROD0000000000288354&rwnode=DBR_INTERNET_EN-PROD$ERESEARCH& rwobj=ReDisplay.Start.class&rws ite=DBR_INTERNET_EN-PROD z dn. 07.05.2012.

9 R. A. Schultz, Information Technology and the Ethics of Globalization: Transnational Issues and Impli-

cations, Information Science Reference, Hershey – New York 2010, s. 37. 10 C. Shih, Era Facebooka. Wykorzystaj sieci społecznościowe do promocji, sprzedaży i komunikacji z

Twoimi klientami, Helion, Gliwice 2012, s. 37. 11 R. A. Schultz, Information Technology and the Ethics of Globalization: Transnational Issues and Impli-

cations, Information Science Reference, Hershey – New York 2010, s. 37. 12 R. T. Stephens, Empirical Analysis of Functional Web 2.0 Environments [w:] Web 2.0, red. M. D. Lytras,

E. Damiani, P. Ordóñez de Pablos, Springer Science+Business Media, New York 2009, s. 4. 13 X. Zhao, M. J. Bishop, Understanding and supporting online communities of practice: lesson learned

from Wikipedia, “Educational Technology Research Development” 2011, Vol. 59, Issue 5, s. 712-714.

209

niczna, która motywuje do udziału, promuje dyskusję czy promuje wysoką

jakość pracy14

.

Początki powstania Wikipedii datują się na styczeń 2001 roku15

.

Obecnie Wikipedia zawiera ponad 20 milionów haseł we wszystkich edycjach

językowych, w tym ponad 3,7 mln haseł w wersji angielskiej oraz ponad 0,9

mln haseł w wersji polskiej16

. Dla porównania, Encyklopedia Britannica, która

ma 340 lat, zawiera 66 tys. artykułów17

.

Powyższe dane świadczą o tym, że Wikipedia jest jednym z najwięk-

szych serwisów informacji online w Internecie18

. Taki fenomenalny rozwój

Wikipedii wynika z faktu, że jej ideą jest praca zespołowa, zarówno amato-

rów, jak i profesjonalistów, którzy mają gwarantować rzetelny i dobry produkt

końcowy.

Tabela. Statystyki Wikipedii (wrzesień 2012 rok)

Język Liczba artykułów w mln

angielski 4,11

niemiecki 1,47

francuski 1,30

holenderski 1,21

włoski 0,97

hiszpański 0,93

polski 0,92

rosyjski 0,91

japoński 0,83

Źródło: Statystyki Wikipedii, http://stats.wikimedia.org/PL/Sitemap.htm z dn.

30.09.2012.

14 X. Zhao, M. J. Bishop, Understanding and supporting online communities of practice: lesson learned

from Wikipedia, “Educational Technology Research Development” 2011, Vol. 59, Issue 5, s. 715. 15 M. Szpunar, Wikipedia – zbiorowa mądrość czy kolektywna głupota?, „e-mentor” 2008, nr 5, s. 11. 16 Wikipedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia z dn. 30.01.2013. 17 B. King, Bank 2.0. How Customer Behavior and Technology Will Change the Future of Financial Ser-

vices, Marshall Cavendish Business, Singapore 2010, s. 268. 18 T. Weingerg, The New Community Rules: Marketing on the Social Web, O’Reilly Media, Beijing -

Cambridge - Farnham - Köln - Sebastopol - Taipei – Tokyo 2009, s. 174.

210

Na uwagę zasługuje argument, iż od momentu utworzenia Internetu,

ponad 1 mln użytkowników będąc wolontarystami-edytorami tworzyło i/lub

modyfikowało zawartości Wikipedii19

. W latach 2001-2012 użytkownicy

(Wikipedianie) niezależnie od siebie opublikowali ok. 4 mln artykułów w

języku angielskim20

.

Użytkownicy Wikipedii to również (a może przede wszystkim) czy-

telnicy informacji zawartych w tej elektronicznej encyklopedii. Na szczególną

uwagę zasługują w tym względzie studenci uczelni wyższych. Warto bowiem

zastanowić się czy, a jeżeli tak, to w jaki sposób korzystają oni z Wikipedii w

zakresie działalności naukowej:

podczas przygotowań do zdawania egzaminów;

podczas pisania pracy licencjackiej.

Homo Wikipedicus w świetle badań własnych

Na przełomie listopada i grudnia 2012 roku przeprowadzono badania

dotyczące stopnia, w jakim studenci korzystają z portalu Wikipedia. W bada-

niach udział wzięło 92 studentów Wydziału Zarządzania i Administracji Uni-

wersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach.

Wśród badanych respondentów 83% stanowiły kobiety, a 17% męż-

czyźni. Dominowali respondenci w wieku 21 lat (58%) i 20 lat (26%), znacz-

nie mniejszy odsetek stanowili badani w wieku 23 lat (11%) i 19 lat (5%). W

badanej próbie znalazło się 97% studiujących na kierunku zarządzanie, a tylko

2% studiujących na kierunku administracja i 1% na kierunku logistyka. Wśród

badanych największy odsetek (49%) stanowili mieszkańcy wsi. Z kolei 31%

respondentów to mieszkańcy miast powyżej 100 tys. mieszkańców, a pozosta-

łych 20% miast poniżej 100 tys. mieszkańców.

Zdecydowana większość respondentów posiada stały dostęp do Inter-

netu.

19 X. Zhao, M. J. Bishop, Understanding and supporting online communities of practice: lesson learned

from Wikipedia, “Educational Technology Research Development” 2011, Vol. 59, Issue 5, s. 712. 20 Homo wikipedicus: New ways of participating online, http://www.db research.com/servlet/reweb2.

ReWEB?document=PROD0000000000288354&rwnode=DBR_INTERNET_EN-PROD$ERESEARCH

&rwobj=ReDisplay.Start.class&rw site=DBR_INTERNET_EN-PROD z dn. 07.05.2012.

211

Wykres 1. Posiadanie stałego dostępu do Internetu

Źródło: badania własne.

Faktu stałego dostępu do Internetu – charakterystycznego dla niemal

wszystkich (98%) respondentów, nie zmienił nawet inny fakt, a mianowicie że

połowa z nich (49%) to mieszkańcy wsi, gdzie poziom usieciowienia z zało-

żenia jest niższy.

Posiadanie stałego dostępu do Internetu przekłada się na czas który

badani studenci przeznaczają na korzystanie z niego.

Wykres 2. Częstotliwość korzystania z Internetu


Największy odsetek badanych studentów (41%) korzysta z Internetu

3-5 godzin dziennie. 35% badanych korzysta z Internetu 1-2 godziny dziennie,

a 12 % więcej niż 5 godzin dziennie. Codzienne korzystanie z Internetu nie

jest udziałem jedynie 12% respondentów, którzy deklarują, że korzystają z

niego kilka razy w tygodniu.

Ponieważ badaną grupę stanowili studenci, interesująca wydawała się

98%

2,0%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

120%

tak nie

Czy posiadasz stały (w miejscu swojego zamieszkania) dostęp do Internetu?

12%

35% 41%

12%

0% 10% 20% 30% 40% 50%

kilka razy w tygodniu

1-2 godziny dziennie

3-5 godzin dziennie

więcej niż 5 godzin dziennie

Jak często korzystasz z Internetu?

212

odpowiedź na pytanie o związek między faktem studiowania a czasem korzy-

sta z Internetu.

Wykres 3. Okres studiowania a czas korzystania z Internetu


Okres studiowania okazuje się być czasem zintensyfikowania działań

w sieci. Czas korzystania z Internetu wraz z rozpoczęciem studiów zwiększył

się w przypadku 77% badanych studentów, a zmniejszył w przypadku 23%.

W aktywność związaną z Internetem wpisuje się problematyka zwią-

zana z portalem Wikipedia, z których zasobów w mniejszym lub większym

stopniu korzysta każdy jego uczestnik.

Wykres 4. Częstotliwość korzystania z Wikipedii


Z przeprowadzonych badań wynika, że największy odsetek badanych

studentów (71%) korzysta z Wikipedii raz w tygodniu lub rzadziej. 25% re-

spondentów korzysta z Wikipedii kilka razy w tygodniu, a jedynie 3% co-

dziennie.

Ponieważ Wikipedia stanowi bogate źródło wiedzy, wraz z prostym

do niej dostępem, przekazywanej przy tym w przystępnej formie, a czas stu-

77%

23%

0%

50%

100%

zwiększył się zmniejszył się

Czy wraz z rozpoczęciem studiów Twój czas korzystania z Internetu

zwiększył się/zmniejszył się?

71%

25%

3% 0%

20%

40%

60%

80%

raz w tygodniu lub rzadziej kilka razy w tygodniu codziennie

Jak często korzystasz z Wikipedii?

213

diowania – przynajmniej z założenia, jest czasem zintensyfikowanych wysił-

ków ukierunkowanych na jej zdobycie, istotnym wydawało się zapytanie o to

czy wraz z rozpoczęciem studiów czas korzystania przez studentów z Wikipe-

dii zwiększył się, czy wręcz przeciwnie.

Wykres 5. Okres studiowania a czas korzystania z Wikipedii


Nie sposób o jednoznaczny wniosek, jakoby rozpoczęcie studiów

oznaczało wzrost aktywności na portalu Wikipedia. Co prawda wyniki badań

wskazują, że czas korzystania z Wikipedii wraz z rozpoczęciem studiów w

przypadku 68% respondentów zwiększył się, to zmniejszył się w przypadku

pozostałych 32%.

W kontekście tym warto zwrócić uwagę na związek między przygo-

towywaniem się studentów do zajęć i egzaminów a korzystaniem z Wikipedii.

Wykres 6. Przygotowywanie się do egzaminów a korzystanie z Wikipedii


68%

32%

0%

20%

40%

60%

80%

zwiększył się zmniejszył się

Czy wraz z rozpoczęciem studiów Twój czas korzystania z Wikipedii zwiększył

się/zmniejszył się?

3%

53% 43%

1%

76%

23%

0%

20%

40%

60%

80%

tak, zawsze tak, czasami nie

Czy przygotowując się do egzaminów/zajęć korzystasz z Wikipedii?

egzaminy

zajęcia

214

Wyniki badań wskazują, że 56% studentów przygotowując się do eg-

zaminów korzysta z Wikipedii (w tym 53% czasami, a 3% zawsze), zaś pozo-

stałych 43% nie korzysta.

Większy jest natomiast odsetek studentów, którzy przygotowując się

do zajęć korzystają z Wikipedii, wynosi bowiem 77% (w tym 76% czasami, a

1% zawsze). Odsetek osób nie korzystających z Wikipedii w celu przygoto-

wywania się do zajęć wynosi 23%.

Poza pytaniami dotyczącymi korzystania z Wikipedii w kontekście

zajęć i egzaminów, zapytano również studentów o to jakiego rodzaju treści

szukają w Wikipedii.

Wykres 7. Treści poszukiwane w Wikipedii


Odpowiedź na pytanie dotyczące treści, których respondenci szukają

w Wikipedii koresponduje z ich odpowiedziami na pytanie dotyczące korzy-

stania z Wikipedii w kontekście przygotowywania się do zajęć i egzaminów.

Z badań wynika bowiem, że studenci w Wikipedii najczęściej szukają mate-

riałów pomocnych do zajęć (52%) i materiałów pomocnych do egzaminów

(22%). Jedynie 26% badanych studentów szuka w Wikipedii treści innych niż

wymienione powyżej.

Kwestionariusz zakończono pytaniem dotyczącym wykorzystywania

Wikipedii do pisania pracy licencjackiej.

52%

22% 26%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

materiałów pomocnych do zajęć

materiałów pomocnych do egzaminów

innych kategorii

Jakiego rodzaju treści szukasz najczęściej w Wikipedii?

215

Wykres 8. Pisanie pracy licencjackiej a korzystanie z Wikipedii


Badania wykazały, że Wikipedia nie cieszy się uznaniem piszących

prace dyplomowe studentów, choć jednocześnie warto podkreślić, że pytanie

to odnosiło się jedynie do 30% z nich. Fakt ten napawa jednak optymizmem,

niezależnie bowiem od roli Wikipedii, działalność naukowa rządzić się powin-

na innymi prawami, opartymi na rzetelnie potwierdzonych źródłach nauko-

wych.

Zakończenie

Internet pozwala użytkownikom na dostęp do różnorodnej informacji.

Jedną z profesjonalnych „składnic informacji” jest Wikipedia. Celem niniej-

szego artykułu było zbadanie czy i w jakim stopniu studenci Wydziału Zarza-

dzania i Administracji UJK w Kielcach korzystają z Wikipedii, a także jaka

jest ich ocena użyteczności encyklopedii Wikipedia w działaniach naukowych

(tj. przygotowywanie się do zaliczeń/egzaminów; pisanie pracy licencjackiej).

Wnioski ze zrealizowanych badań są następujące:

Praktycznie wszyscy badani posiadają stałe łącze internetowe;

Prawie połowa (41%) korzysta z Internetu 3-5 godzin dziennie;

Po rozpoczęciu studiów (w porównaniu do okresu szkoły średniej) zdecy-

dowana większość (77%) częściej korzysta z Internetu;

Wszyscy badani korzystali z Wikipedii, przy czym zdecydowana mniej-

szość wchodzi na stronę encyklopedii kilka razy w tygodniu lub częściej

(28%);

Studenci korzystali z Wikipedii przede wszystkim do przygotowywania

się do zajęć oraz do egzaminów. Wynika z tego, że nie mieli potrzeby

4%

26%

70%

0%

20%

40%

60%

80%

tak nie nie dotyczy

Czy w pracy licencjackiej korzystałeś/korzystałaś z Wikipedii?

216

przeglądania encyklopedii w innym celu;

Ponad połowa (53%) studentów przygotowując się do egzaminów czasa-

mi korzystało z Wikipedii;

Zdecydowana większość (73%) przygotowując się do zajęć korzystało z

Wikipedii;

Osoby piszące pracę licencjacką nie korzystały z Wikipedii. Niewątpliwie

wynika to z wymogów pisania pracy określonych przez promotorów, któ-

rzy nie postrzegają elektronicznej encyklopedii jako rzetelnego źródła na-

ukowego.

HOMO WIKIPEDICUS AS AN EXAMPLE OF THE TRANS-

FORMATION OF ACCESS TO INFORMATION

Contemporary e-mails, blogs, online dictionaries and encyclopedias are very impor-

tant sources of obtaining information. Information exchange between Internet users is

growing exponentially. Social media such as MySpace, YouTube, Facebook and Wi-

kipedia contributed to this phenomenon. In this way, the sphere of mutual interactions

become increasingly virtualized.

The purpose of this paper is to analyze whether and to what extent the students of the

Faculty of Management and Administration in Kielce UJK use Wikipedia, and what is

their assessment of the usefulness of Wikipedia research activities (i.e. preparing for

courses /exams, writing a BA thesis).

BIBLIOGRAFIA

1. Brdulak H., Uwarunkowania funkcjonowania społeczeństwa informacyjnego [w:]

Uwarunkowania prawne marketingu w społeczeństwie informacyjnym. Zagadnie-

nia wybrane, red. A. Mokrysz-Olszyńska, B. Targański, Oficyna Wydawnicza

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2012.

2. Çilan Ç. A., Bolat B. A., Coşkun E., Analyzing digital divide within and between

member and candidate countries of European Union, Government Information

Quarterly 2009, Vol. 26, Issue 1.

3. Homo wikipedicus: New ways of participating online, www.dbresearch.com/ser

vlet/reweb2.ReWEB?document=PROD0000000000288354&rwnode=DBR_INT

ERNET_EN-PROD$ERESEARCH&rwobj=ReDisplay.Start.class&rwsite= DBR

_ INTERNET_EN-PROD z dn. 07.05.2012.

4. King B., Bank 2.0. How Customer Behavior and Technology Will Change the

Future of Financial Services, Marshall Cavendish Business, Singapore 2010.

http://www.dbresearch.com/servlet/reweb2.ReWEB?document=PROD0000000000288354&rwnode=DBR_INTERNET_EN-PROD$ERESEARCH&rwobj=ReDisplay.Start.class&rwsite=DBR_INTERNET_EN-PROD




217

5. Laat de P. B., Coercion or empowerment? Moderation of content in Wikipedia as

“essentially contested” bureaucratic rules, Ethics of Technology 2012, Vol. 12, Is-

sue 2.

6. Lakshmi G., Prokopec S., If you build it will they come? - An empirical investi-

gation of consumer perceptions and strategy in virtual worlds, Electronic Com-

merce Research 2009, Vol. 9, Issue 1-2.

7. Palfrey J., U. Gasser, Born Digital. Understanding the First Generation of Digital

Natives, Basic Books, New York 2008.

8. Schultz R. A., Information Technology and the Ethics of Globalization: Transna-

tional Issues and Implications, Information Science Reference, Hershey – New

York 2010.

9. Shih C., Era Facebooka. Wykorzystaj sieci społecznościowe do promocji, sprze-

daży i komunikacji z Twoimi klientami, Helion, Gliwice 2012.

10. Stephens R. T., Empirical Analysis of Functional Web 2.0 Environments [w:]

Web 2.0, red. M. D. Lytras, E. Damiani, P. Ordóñez de Pablos, Springer Sci-

ence+Business Media, New York 2009.

11. Szpunar M., Wikipedia – zbiorowa mądrość czy kolektywna głupota?, e-mentor

2008, nr 5.

12. Valck de K., Bruggen van G. H., Wierenga B., Virtual communities: A marketing

perspective, Decision Support Systems, Vol. 47, Issue 3.

13. Weingerg T., The New Community Rules: Marketing on the Social Web, O’Reilly

Media, Beijing - Cambridge - Farnham - Köln - Sebastopol - Taipei – Tokyo

2009.

14. Wikipedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia z dn. 30.01.2013.

15. Zhao X., Bishop M. J., Understanding and supporting online communities of

practice: lesson learned from Wikipedia, Educational Technology Research De-

velopment 2011, Vol. 59, Issue 5.

Dr Magdalena Piłat-Borcuch - Instytut Zarządzania, Wydział Zarządzania i Admini-

stracji, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kiel-

cach

Dr Artur Borcuch - Instytut Zarządzania, Wydział Zarządzania i Administracji,

Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach


http://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia%20z%20dn.%2030.01.2013

218

Edward KAROLCZUK

DIALEKTYKA WIĘKSZOŚCI I MNIEJSZOŚCI

Potocznie demokrację definiuje się jako rządy większości obywateli –

jeśli ktoś zdobywa większość w wyborach, w jakimś organie władzy lub in-

stytucji, to zyskuje prawo do realizacji swoich koncepcji programowych i

pomysłów, większa liczba otrzymuje wówczas siłę prawa i zaczyna oznaczać

monopol na prawdę. Podstawą systemu demokratycznego okazuje się przeci-

wieństwo między interesami większości i mniejszości obywateli. Z historii

znane są różne formy rozwiązywania tej sprzeczności: zaniechane dziś loso-

wanie urzędników, powoływanie nowych instytucji demokratycznych; ukie-

runkowanie na rozwiązywanie problemów; przyjmowanie teorii o „aktywnej

mniejszości” i „milczącej większości”; oddawanie władzy elitarnym mniej-

szościom lub fachowcom; dyktatura jakiejś klasy, grupy czy jednostki; soju-

sze i kompromisy. Doświadczenie historyczne pokazało nie raz, że liczbowa

większość nie musi być dowodem prawdy czy sprawiedliwości, że ci, co sta-

nowili rządzącą większość, stają się zmarginalizowaną mniejszością.

Alexis de Tocqueville o większości i demokracji

Alexis de Tocqueville zwrócił uwagę na istnienie sprzeczności po-

między interesami większości obywateli a demokracją. Nie jest to jakiś lo-

giczny przypadkowy paradoks, lecz sprzeczność o charakterze strukturalnym.

Pisał: „W samej istocie demokratycznych rządów leży to, że władza większo-

ści jest bezwzględna, ponieważ nie ma w demokracji nikogo, kto mógłby się

jej oprzeć”1. Zdaniem Tocqueville’a głównym zarzutem przeciwko rządom

demokratycznym w Ameryce nie była, wbrew pozorom, ich słabość, lecz ich

potęga, nie to, że panowała tam nadmierna wolność, lecz że brakowało zabez-

pieczenia przeciwko tyranii większości.

Odpowiadając na pytanie do kogo mogła odwołać się jednostka lub

1 Alexis de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, PIW, Warszawa 1976, s. 189.

219

grupa, która doznawała niesprawiedliwości, odsłaniając sprzeczności systemu

demokratycznego pisał: „Do opinii publicznej? Przecież to właśnie opinia

publiczna decyduje o istnieniu większości. Do ciała ustawodawczego? Prze-

cież ono reprezentuje większość i jest jej ślepo posłuszne. Do władzy wyko-

nawczej? Przecież ona jest mianowana przez większość i służy jej jako bierne

narzędzie. Do armii? Przecież siły zbrojne nie są niczym innym jak uzbrojoną

większością. Do sądu przysięgłych? Przecież sąd przysięgłych to większość

wyposażona w prawo wydawania werdyktów. Nawet sędziowie zawodowi są

w niektórych stanach wybierani przez większość. Człowiek musi więc cier-

pieć nawet najbardziej niesprawiedliwą i niedorzeczna krzywdę”2. Tak czy

owak, zdaniem Tocqueville’a, mniejszość skazana jest na wolę większości,

która wyraża się w działalności wszystkich państwowych instytucji i organi-

zacji.

Uważał on, że przezwyciężeniu sprzeczności pomiędzy wolą więk-

szości a mniejszości służy prawo do tworzenia różnego rodzaju stowarzyszeń.

Wolność tworzenia stowarzyszeń była „gwarancją zabezpieczającą społeczeń-

stwo przed tyranią większości […] Mniejszość musi mieć szansę przeciwsta-

wienia całej swej moralnej siły materialnej potędze, która ją gnębi”3. Chociaż

nieograniczone prawo organizowania stowarzyszeń politycznych może rodzić

obawy o niebezpieczeństwo anarchii, to jednak, ma jeden pozytywny skutek –

nie powstają wówczas organizacje konspiracyjne i spiski, które są nieprzewi-

dywalne i trudne do kontroli.

W pierwszym tomie O demokracji w Ameryce Tocqueville dostrzegł

odmienność stowarzyszeń w Europie i USA. „W naszych stowarzyszeniach,

tak jak w wojsku, dyskutuje się po to, by obliczyć siły i wzbudzić zapał, po-

tem zaś wyrusza się na wroga. Środki legalne mogą mieć pewne znaczenie dla

członków naszych stowarzyszeń, ale w gruncie rzeczy nie uważa się ich za

wystarczające do zwycięstwa”. Jego zdaniem odmiennie jest w Stanach Zjed-

noczonych, gdzie stowarzyszenie pojmuje się jako organizację rozwojową,

zarówno jeśli idzie o metody, jak i cele działania. „Obywatele tworzący mnie-

jszość stowarzyszają się tam przede wszystkim po to, by udowodnić, jak są

liczni i przez to osłabić moralne panowanie większości. Drugim celem stowa-

rzyszonych jest gromadzenie argumentów i wybranie spośród nich takich,

2 Tamże, s. 193. 3 Tamże, s. 152.

220

które mogą najskuteczniej przekonać większość; nie tracą oni bowiem nadziei

na zdobycie jej dla siebie, by potem w jej imieniu zdobyć także władzę”4.

Ostatecznym celem stowarzyszenia jest więc zdobycie większości i przejęcie

władzy.

Zdaniem Tocqueville’a europejskie stowarzyszenia nie reprezentowa-

ły poglądów większości i nie mogły mieć nawet nadziei na jej zdobycie, ale

uważały się za dostatecznie silne, „by z większością walczyć”5. W Ameryce

natomiast poglądy stowarzyszeń, które też dalekie były od poglądów większo-

ści „nie mają żadnych szans na podważenie jej władzy”6.

Różny stopień ambicji politycznych stowarzyszeń w Europie i Sta-

nach Zjednoczonych sprawia, że „Stosowanie prawa do stowarzyszania się

jest tym niebezpieczniejsze, im trudniej przychodzi wielkim stowarzyszeniom

zdobyć większość”. W Europie brak pozytywnych doświadczeń w wykorzy-

stywaniu prawa o stowarzyszeniach sprawia, że wolność stowarzyszeń widzi

się tylko jako „prawo do wypowiadania wojny rządowi”. W Stanach Zjedno-

czonych stowarzyszenia są świadome tego, że nie reprezentują większości –

„Wynika to z samego faktu ich istnienia, ponieważ reprezentując większość

mogłyby same zmienić prawa, miast ubiegać się o ich reformę”7. Z kolei wia-

ra europejskich stowarzyszeń w to, że reprezentują wolę większości, sprawia,

że są gotowe usprawiedliwiać swe wszelkie metody działania, włącznie z

tłumieniem demokracji wewnętrznej, odrzuceniem przekonywania i stosowa-

niem przemocy wobec swych przeciwników. Najskuteczniejszym środkiem,

który zapobiega w USA pretendowaniu poszczególnych stowarzyszeń do re-

prezentowania woli większości i powstrzymuje ich przed wojowniczą posta-

wą, jest „powszechne głosowanie”.

Chociaż Tocqueville uważał, że większość może decydować w kraju

o wszystkim, to jednak jest ona „bezbożną i godną pogardy”. Jeśli nie prze-

zwyciężenie, to chociaż ograniczenie negatywnych skutków tej sprzeczności,

jest możliwe w wyniku zastosowania kilku mechanizmów jednocześnie. Idzie

przede wszystkim o „prawo ogólne”, jakim jest „sprawiedliwość”. Kiedy bo-

wiem ktoś odmawia podporządkowania się niesprawiedliwemu prawu, nie

odmawia większości prawa do rządzenia, a jedynie odwołuje się „od suwe-

4 Tamże, s. 153. 5 Tamże. 6 Tamże, s. 153-154. 7 Tamże, s. 154.

221

renności ludu do suwerenności rodzaju ludzkiego”8, czyli innymi słowy prawa

człowieka są dla niego ważniejsze niż wola większości. Myślenie, że więk-

szość (lud, suweren) nie może przekraczać sprawiedliwości i rozumu, jest

sposobem „myślenia niewolnika”. Dlatego władza musi mieć przeszkody w

łamaniu wolności mniejszości. Gwarancją wolności staje się trójpodział wła-

dzy na władzę ustawodawczą (wolną od namiętności), wykonawczą (dysponu-

jącą własną siłą) i sądowniczą (niezależną od dwóch pozostałych). Główne

gwarancje przed wyrodzeniem się sprzeczności między większością i mniej-

szością w tyranię, Tocqueville widział w Stanach Zjednoczonych w warun-

kach naturalnych (duży obszar i dostępność ziemi), w prawach i, co ważniej-

sze, w codziennych obyczajach ludu.

Tocqueville był zdania, że demokratycznym narodom zagraża nowy

rodzaj tyranii i despotyzmu, odmienny od tych spotykanych wcześniej w hi-

storii. Nowy despotyzm jest w stanie bardziej wnikać w życie prywatne oby-

wateli, gdyż wynika z powszechnego postulatu równości. Jednakże równość

jednocześnie toruje drogę despotyzmowi i go osłabia: „w czasie panowania

równości obyczaje publiczne stają się […] bardziej ludzkie, łagodne. Kiedy

żaden obywatel nie posiada ani wielkiej władzy, ani wielkich bogactw, tyranii

brak okazji do działania. Pośród powszechnej przeciętności fortun namiętno-

ści są skrępowane, wyobraźnia ograniczona, a rozrywki nader proste. To

ogólne umiarkowanie miarkuje również samego władcę i ogranicza jego sa-

mowolne pragnienia”9. Tocqueville oceniał, że despotyzm rządów demokra-

tycznych trwa krócej i jest mniej okrutny.

Demokratyczna władza, zaspakajając potrzeby ludzi i czuwając nad

ich losem, ubezwłasnowolnia ludzi, zapewniając równość obywateli, osłabia

ich czujność przed zagrożeniami i rzadko zmusza do działania. „Nie niszczy,

lecz dba, by nic się nie rodziło. Nie tyranizuje – krępuje, ogranicza, osłabia,

gasi, ogłupia i zmienia w końcu każdy naród w stado onieśmielonych i praco-

witych zwierząt, których pasterzem jest rząd”. Taki rząd wyrasta w cieniu

zasady suwerenności ludu, łącząc ją z „powierzchownymi formami wolno-

ści”10

. Despotyczny rząd jest drugą stroną zasady suwerenności ludu opartej

na woli większości.

8 Tamże, s. 191. 9 Tamże, s. 469. 10 Tamże, s. 470.

222

Większość świadomie godzi się na zależność od władzy, gdyż kierują

nią dwie sprzeczne namiętności: z jednej strony to potrzeba opieki i bycia

kierowanym, a z drugiej dążenie do zachowania wolności. „Marzą więc o

jedynej, opiekuńczej i wszechstronnej władzy, którą wybieraliby jednak wszy-

scy obywatele. Kojarzą centralizację z suwerennością ludu. […] Żyją pod

ciągłą kuratelą, ale pociesza ich myśl, że sami wybrali swoich opiekunów.

Każdy pozwala się krępować, ponieważ widzi, że to nie jest jakiś człowiek

czy klasa, lecz samo społeczeństwo trzyma w ręku drugi koniec łańcucha”11

.

W powszechnych wyborach władz pojęcie wolności i suwerenności jest jed-

nak złudne: „obywatele zrzucają zależność tylko na chwilę, w której wybiera-

ją swego pana, po czym znowu popadają w niewolę”12

. Sprzeczność pomiędzy

większością i mniejszością przerasta w sprzeczność pomiędzy administracyj-

nym despotyzmem a suwerennością ludu.

Trudno oczekiwać, by ludzie, którzy wyrzekli się rządzenia sami sobą

na rzecz administracyjnego despotyzmu, dokonali właściwych wyborów tych,

którzy mają nimi rządzić. Wewnętrzne sprzeczności demokratycznego syste-

mu wyborczego sprawiają, że: „Trudno uwierzyć, by głosowanie zniewolo-

nych ludzi mogło kiedykolwiek powołać rząd liberalny, silny i mądry”13

.

Tocqueville uważał, że w czasach mu współczesnych, do władzy nie

mogli dojść jawni zwolennicy przywilejów i zasad arystokratycznych. Wszy-

scy, którzy chcą mieć wpływ na władzę, zachować obywatelską godność,

„muszą występować jako zwolennicy równości”14

. Sprzeczności generowa-

nych przez stosowanie zasady równości nie można zatem było przezwyciężyć.

Zwolennicy demokracji i suwerenności ludu nie mogą, w przeciwień-

stwie do arystokracji, obyć się bez wolności prasy. Zniewolenie większości

nigdy nie jest całkowite, jeśli prasa jest rzeczywiście wolna. Prasa jest „demo-

kratycznym narzędziem wolności”.

W dawnym ustroju arystokratycznym istniała hierarchiczna organiza-

cja społeczeństwa, która krępowała inicjatywę jednostek, ale jednocześnie

zabezpieczała jednostki przed despotyczną ingerencją rządu. Absolutyzm, a

następnie rewolucja zniszczyły tę tradycyjną ochronę. Największym niebez-

pieczeństwem ze strony demokratycznej większości jest nieliczenie się z pra-

11 Tamże. 12 Tamże, s. 471. 13 Tamże, s. 472. 14 Tamże, s. 473.

223

wami jednostki. „W czasach demokracji prawdziwi sprzymierzeńcy wolności

i godności ludzkiej powinni być na straży praw jednostki i nie pozwalać, by

władza społeczna poświęcała je lekkomyślnie na rzecz wykonania ogólnych

zadań. Nie ma dzisiaj tak niewiele znaczącego obywatela, by można było się

zgodzić na jego prześladowania, ani indywidualnych uprawnień tak nieistot-

nych, by wolno było bezkarnie powierzać je czyjejś samowoli”15

.

Tocqueville był zwolennikiem liberalizmu i indywidualizmu. Demo-

krację uważał za proces nieodwracalny. Ameryka była dla niego interesująca

nie dlatego, że demokracja była tam najbardziej rozwinięta, ale dlatego, że

stworzono tam gwarancje dla wolności jednostki, których zabrakło w porewo-

lucyjnej Francji. Rozwiązanie sprzeczności między władzą większości a ko-

niecznością poszanowania praw mniejszości Tocqueville widział w gwaran-

cjach instytucjonalnych, poglądach i postawach większości, w prawie do two-

rzenia różnego rodzaju stowarzyszeń, przestrzeganiu zasad sprawiedliwości.

Inaczej widział rozwiązanie tej sprzeczności Gustave Le Bon w swojej psy-

chologicznej koncepcji tłumu. O ile Tocqueville uważał, że panowanie więk-

szości opiera się na założeniu, że wielu ludzi zgromadzonych w jednym miej-

scu, posiada więcej wykształcenia i rozumu niż każdy z osobna będący na nim

człowiek, o tyle Le Bon uważał, że stan świadomości zgromadzonego tłumu,

jest zawsze niższy niż tworzących go jednostek.

John Stuart Mill o sprzeczności pomiędzy większością i mniejszo-

ścią

Problem większości i mniejszości w życiu politycznym John Stuart

Mill (1806-1873) analizował z pozycji klasowych. Mając zapewne na myśli

stosunkowo nieliczne warstwy posiadające i wyżej wykształcone, pisał, że

grupa stanowiąca mniejszość, nie może być pozbawiona udziału w reprezen-

tacji politycznej. Zakładał więc sprzeczność pomiędzy powszechnym prawem

wyborczym, a ograniczoną reprezentacją lub nadreprezentacją mniejszości. W

celu rozwiązania tej sprzeczności zalecał pluralny system wyborczy, co kłóci

się z współcześnie rozumianą zasadą równości wszystkich obywateli. Najwy-

żej wykształceni mieli mieć możliwość wielokrotnego głosowania, aby móc

15 Tamże, s. 477.

224

przeciwstawić się liczebnej dominacji niewykształconej klasy robotniczej.

Również podział okręgów wyborczych nie powinien dopuścić do jej przewagi

w parlamencie.

W związku z głównym lękiem Milla przed rosnącą w siłę klasą robot-

niczą, jego uwagi dotyczące klasy robotniczej i demokracji miały sprzeczny

charakter. Można potraktować je jako odnoszące się do konkretnych warun-

ków historycznych, albo jako postulaty teoretyczno-programowe. Z jednej

strony, jak na demokratę przystało, w opiniach i życzeniach najuboższej i

najmniej wykształconej klasy robotniczej, widział pożyteczny wpływ na wy-

borców i ustawodawców, ale z drugiej ich szkodliwość. Stan taki miał mieć

przejściowy charakter, dlatego za jedno z głównych zdań demokratycznego

rządu uważał sprzyjanie interesom danego społeczeństwa i rozwijanie przy-

miotów moralnych, intelektualnych i praktycznych ludu poprzez wprowadze-

nie powszechności oświaty.

Uważał, że problemu większości i mniejszości nie należy rozpatrywać

w kategoriach arytmetycznych i ilościowych, lecz jakościowych. Każda forma

rządów powinna mieć po swojej stronie większość sił społeczno-politycznych,

a te nie są sprawą „siły nerwów i muskułów”. O większości politycznej decy-

dowały bowiem dwa inne atrybuty władzy – bogactwo i inteligencja. Mill

ubolewał nad tym, że w historii jest wiele przykładów na to, że większość

pozostawała pod panowaniem mniejszości, nawet wówczas, gdy większość ta

była „wyższą bogactwem i indywidualną inteligencją”. Dlatego, żeby te atry-

buty władz (bogactwo i inteligencja) „miały wpływ polityczny, trzeba, aby

były zorganizowane”. Atrybuty te daję większą szansę na dłuższą dominację

tym siłom społecznym, którym uda się zdobyć władzę państwową (rządową).

Duże znacznie ma zdecydowanie w działaniu i siła duchowa. Jeden zdecydo-

wany człowiek jest w stanie przeciwstawić się dziewięćdziesięciu dziewięciu

innym, kierującym się prywatnym interesem. Za jedną z głównych sił spo-

łecznych Mill uważał religię i „myśl spekulatywną”, nawet jeśli nosicieli ich

prowadziła później do zguby. Dla zagwarantowania wysokiej pozycji poli-

tycznej elity ważne są „wyobrażenia i przekonania przeciętnego człowieka”

oraz „jednozgodna powaga ludzi wykształconych”16

.

Za dopuszczalne uznawał Mill przejściowe wprowadzenie dyktatury,

16 John Stuart Mill, O rządzie reprezentatywnym oraz o zasadzie użyteczności, Hachette, Warszawa 2011, s.

23.

225

a więc władzy zdecydowanej mniejszości. Da się to usprawiedliwić, jeżeli

dyktator „użyje całej powierzonej sobie władzy na obalenie przeszkód dzielą-

cych naród od wolności”. Czas i cel dyktatury powinny jednak być ściśle

określone, bowiem w dłuższej perspektywie czasowej fałszywa jest teza o

„dobrym despotyzmie”. Mill reprezentował tu nieco przewrotny sposób rozu-

mowania. W dłuższej perspektywie lepszy jest bowiem „zły” despotyzm, gdyż

„dobry” „daleko więcej miękczy i obezwładnia myśli, uczucia i zdolności

wrodzone ludu”17

.

Pisząc o demokracji, Mill wyodrębnił dwa jej rodzaje: rzeczywistą

demokrację większości, „rządy całego ludu przez prostą większość ludu, która

sama tylko wyłącznie jest reprezentowaną” i demokrację mniejszości, „rząd

przywileju na korzyść liczebnej większości, która faktycznie sama tylko ma

głos w państwie”18

. Jest to trochę zaskakujący podział i nieudolna próba roz-

wiązania sprzeczności pomiędzy większością i mniejszością, gdyż w opinii

powszechnej demokracja polega na tym, że mniejszość powinna podporząd-

kować się większości. Zaproponowanie tego podziału demokracji przez Milla

dowodziło popularności wśród mas idei demokracji i równości oraz chęci

pogodzenia tego z rządami uprzywilejowanej mniejszości. Dlatego miała ona

sprawować rządy w imieniu i interesach większości, przez co miało dochodzić

do legitymizacji władzy mniejszości. Tymczasem, zdaniem Milla, ludziom nie

przychodziło na myśl żadne pośrednie rozwiązanie, które nadawałoby liczbie

mniejszej, te same uprawnienia, co większej, a wręcz przeciwnie, skłaniali się

oni ku zupełnemu pominięciu praw mniejszości.

W zgodzie z Millem pozostają wszystkie współczesne elitarystyczne

teorie sprawowania władzy.

Mill bronił jednak praw mniejszości, co gdybyśmy pominęli ich

aspekt klasowy, nadaje jego wywodom pewien uniwersalistyczny lub drob-

nomieszczański wymiar. Z tego, że mniejszość musiała podporządkować się

większości, nie powinno wynikać to, że mniejszość nie powinna w ogóle mieć

żadnych reprezentantów. A z tego, że większość panuje nad mniejszością nie

należy wnioskować jednak, że powinna ona mieć wszystkie miejsca w parla-

mencie. W prawdziwej demokracji poszczególne partie powinny być repre-

zentowane proporcjonalnie do swoich wpływów w społeczeństwie, a nie zdo-

17 Tamże, s. 55-56. 18 Tamże, s. 121.

226

bywać monopolu politycznego kosztem partii słabszych w wyniku oszustwa

przy pomocy przepisów ordynacji wyborczej. „Większość wyborców powinna

mieć zawsze większość reprezentantów, ale i mniejszość wyborców powinna

mieć swoją mniejszość reprezentantów. […] Bez tego pewna partia ludu rzą-

dzi niepodzielnie, a inna część pozbawiona jest tej części wpływu, jaka się jej

z prawa należy w reprezentacji, a to wbrew wszelkiej społecznej sprawiedli-

wości, a nade wszystko wbrew zasadzie demokracji, głoszącej, że równość

jest jej rdzeniem i podwaliną”19

.

Zasadę równości rozpatruje się obecnie jako zależną od powszechne-

go prawa wyborczego, a powszechność prawa wyborczego, jako podporząd-

kowaną zasadzie suwerenności ludu. Dla Milla trwała eliminacja mniejszości

oznaczała złamanie zasady równości głosów wyborców. Demokracja nie osią-

ga wówczas deklarowanych przez siebie celów, a oddaje władzę w ręce par-

lamentarnej większości, która może wyrażać, wbrew oficjalnym hasłom, inte-

resy mniejszości społeczeństwa. Znaczna część wyborców może więc nie

mieć żadnego wpływu na wynik wyborów i realizowanej później polityki

rządu. Jeżeli demokracja ma oznaczać rządy większości, to mniejszość musi

mieć jakieś gwarancje instytucjonalne i nie może być odsunięta od wpływu na

władzę. Warunkiem rzeczywistej demokracji jest to, aby mniejszość była w

odpowiednim stosunku reprezentowana w parlamencie. Analizując problem

politycznej roli mniejszości i większości, Mill dostrzegł odchodzenie demo-

kracji burżuazyjnej od jej szczytnych haseł. Poszczególne partie polityczne

dążyły do zdobycia monopolu w parlamencie, a to prowadziło do powstania

fałszywej demokracji, w której „zamiast zapewnić reprezentację wszystkim,

zapewnia się ją tylko większości”20

. W warunkach dominacji społecznej więk-

szości, wykształcona mniejszość, która tylko jest w stanie powstrzymywać jej

instynkty, nie ma możliwości wyrażania swoich opinii i wywierania wpływu

na politykę i osoby takie nie kandydują w wyborach, bo nie widzą dla siebie

żadnych szans na wybór.

Mill przy rozpatrywaniu problemu większości i mniejszości popadł w

sprzeczność, która leży często także u podłoża wielu współczesnych rozwa-

żań, gdyż uważał, że demokracja była co prawda władzą większości, ale nie

ówczesnej większości społeczeństwa, czyli klasy robotniczej, lecz większości

19 Tamże, s. 122. 20 Tamże, s. 133.

227

zorganizowanej wokół „bogactwa i indywidualnej inteligencji”.

Mill obawiał się, że przyznanie niecenzusowego, powszechnego pra-

wa wyborczego, dałoby robotnikom parlamentarną większość i żadna inna

klasa nie byłaby w stanie walczyć o swoje interesy. Zdawał sobie sprawę z

tego, że demokracja liberalna, powołana do walki z feudalizmem oraz przywi-

lejami szlachty i arystokracji, po spełnieniu tego zadania zaczęła zagrażać

interesom samej burżuazji. Dlatego, wprowadzając ustrój konstytucyjny, dos-

tosowała go do istniejących sprzeczności społecznych: proklamując rządy par-

lamentarnej większości, wprowadziła prawo veta władzy wykonawczej i moż-

liwość rozwiązania parlamentu; ogłaszając rządy demokracji, przewidziała

możliwość wprowadzenia stanu wyjątkowego (oblężenia, wojennego); pro-

klamując prawa i wolności obywatelskie, uzależniła je od poszanowania po-

rządku publicznego, czyli bezpieczeństwa dla kapitału i własności.

Dążenie poszczególnych partii do zdobycia większości, lęk przed zna-

lezieniem się w roli wykluczonej mniejszości, sprawiało, że unikały one roz-

łamów, aby pośrednio nie wzmocnić przeciwnika. W związku z tym w cza-

sach Milla, wbrew życzeniu, aby wybierać najlepszych, pojawiali się kandy-

daci nijacy i przypadkowi. Forowani oni byli przez przywódców partii, którzy,

aby zachować niekwestionowane przywództwo w partii, wystawiali na kan-

dydatów ludzi, którzy niczym szczególnym się nie wyróżniali. Mieli jednak

niewątpliwą zaletę – nie wywoływali sporów wewnętrznych, a przy tym de-

klarowali swoją lojalność wobec partii. Dla Milla było to szczególnie widocz-

ne podczas wyborów prezydenckich w USA, kiedy programy i działania szta-

bów wyborczych nakierowane były na tzw. przeciętnego wyborcę. Wówczas

„o wyborze większości decyduje najbojaźliwsza, najograniczeńsza, najbar-

dziej przesiąknięta przesądami albo najuparciej do interesów klasy przywiąza-

na frakcja ciała wyborczego – a prawa wyborcze mniejszości, zamiast służyć

głównemu celowi każdego głosowania, sprawiają tylko ten skutek, że zmusza-

ją większość do stawiania kandydata wybranego spomiędzy najlichszych i

najgorszych swoich kandydatów”21

.

Mill zdawał sobie sprawę z tego, że dopóki nie wykształci się „opinia

publiczna”, powszechne prawo wyborcze może być wykorzystywane w pry-

watnych lub lokalnych interesach. Jeśli władza jest słaba – trwa zacięta walka

21 Tamże, s. 125.

228

o stanowiska, a jeśli jest silna – staje się despotyczna. Dzisiaj możliwości

kształtowania opinii publicznej niepomiernie wzrosły dzięki nowoczesnym

środkom masowego przekazu, ale w związku z ich komercjalizacją i prywaty-

zacją wzrosły również możliwości manipulacji wbrew interesom większości.

Przy przyznaniu praw wyborczych Mill, aby ograniczyć rolę większo-

ściowej klasy robotniczej, był zwolennikiem cenzusu wykształcenia i płacenia

podatków. Uważał, że prawa głosowania nie powinni mieć ludzie nieumiejący

czytać, pisać i wykonać prostych działań arytmetycznych, nieznający pew-

nych innych rzeczy (kształtu ziemi i jej podziałów politycznych, historii po-

wszechnej i własnego kraju), czyli tego wszystkiego, co umiała burżuazja i

drobnomieszczaństwo, a ponadto osoby niewypłacalne i korzystające z pomo-

cy społecznej. Zastrzegał jednak, że wykształcenie powinno być osiągalne dla

każdego bezpłatnie, bądź po cenie dostępnej dla najuboższych. Dopóki społe-

czeństwo nie dopełni swoich edukacyjnych obowiązków pozbawienie prawa

głosu większości „pozostaje niesprawiedliwością, ale niesprawiedliwością,

którą bądź co bądź popełnić trzeba […] oświata powszechna powinna poprze-

dzać powszechne głosowanie”22

.

Trzeba przyznać, że była to „szlachetna” wymówka, która służyła po-

zbyciu się niewygodnej klasy społecznej. W dzisiejszych warunkach pojawiło

się nowe pojęcie analfabetyzmu – analfabetyzmu funkcjonalnego, który jest

zjawiskiem nabytym w wyniku zaniechania dalszej nauki i chęci wykorzysty-

wania tego, czego nauczyło się w szkołach. Analfabetyzm funkcjonalny skut-

kuje analfabetyzmem politycznym. Zdecydowana większość ludzi umie co

prawda czytać, ale duża ich część nie rozumie tego, co czyta w programach

wyborczych, albo widzi w nich to, czego tam nie ma; umie pisać, ale nie umie

napisać żadnego pisma urzędowego czy listu; zgłasza liczne (często wyklu-

czające się) postulaty, ale nie umie wprowadzić ich w życie, gdyż nie zna

mechanizmów funkcjonowania systemu politycznego. Sprzeczność pomiędzy

umiejętnością czytania programu politycznego a niezrozumieniem jego sensu

znajduje swój wyraz w wezwaniach do głosowania na tzw. lokomotywy wy-

borcze lub szyldy i listy partyjne. Umiejętności pozyskania większości analfa-

betów funkcjonalnych względami pozamerytorycznymi może prowadzić do

zdobycia większości w wyborach.

22 Tamże, s. 152.

229

Rawls, wyjaśniając stanowisko Milla, pisał, że wynikało ono z przyję-

tego założenia, że ci, którzy mają wyższe wykształcenie i łatwość w wyraża-

niu swoich poglądów powinni stać po stronie sprawiedliwości i dobra wspól-

nego. Rawls uważał, że Mill zdawał sobie sprawę z klasowych źródeł niewie-

dzy i niekompetencji ludowych mas oraz z ich konsekwencji. Dlatego pisał, że

wpływ warstw wykształconych „powinien być wystarczająco duży, by chronił

ich przed klasowym ustawodawstwem niewykształconych, ale nie tak wielki,

by pozwalał im na wprowadzenie własnego klasowego ustawodawstwa”23

.

Dzisiaj, kiedy idee równości stały się powszechne nie słychać pu-

blicznych nawoływań do wyborczego uprzywilejowania wyżej wykształco-

nych osób. Ale ustawa o lobbingu jest właściwie współczesną wersją koncep-

cji Milla. Wynika ona ze sprzeczności pomiędzy posłami i senatorami a wy-

borcami (ludem, demosem).

Sprzeczność między niewykształconymi i niekompetentnymi masami,

a koniecznością wykazania się wiedzą fachową w sprawach politycznych,

dostrzegał także Herbert Spencer, ale proponował inny środek zaradczy. Kan-

dydaci do parlamentów, zabiegając o głosy potencjalnych wyborców, po-

wstrzymują się przed wykazywaniem masom błędności ich poglądów i wma-

wiają im, że ich poglądy są zgodne z ich poglądami. Każdy kandydat i przy-

wódca partii, która usiłuje utrzymać się u władzy, zostaje zniewolony przez

masy. Proponowane w parlamencie ustawy nie odzwierciedlają prywatnych

poglądów proponujących je parlamentarzystów, stąd przywódcy partii muszą

odwoływać się do tzw. dyscypliny klubowej. „W ten sposób licha polityka

bronioną jest nawet przez tych, którzy dostrzegają jej wady. Jednocześnie też

odbywa się na zewnątrz propaganda czynna, znajdująca poparcie we wszyst-

kich tych wpływach”24

. W ślad za tym idzie działalność prasy (środków ma-

sowego przekazu). Dziennikarze, aby przypodobać się czytelnikom, piszą i

mówią im to, co chcą usłyszeć. Umiejętność czytania i pisania wykorzysty-

wana jest bardziej dla zaspokajania przyjemności, niż poznawania prawdy.

Powstaje pewien samodegradujący się system polityczny – „opętańcy poli-

tyczni i nieroztropni filantropi nie przestają wichrzyć z wiarą i powodzeniem

ciągle wzrastającym. Dziennikarstwo będące zawsze echem opinii publicznej

wzmacnia te poglądy codziennie, stając się ich narzędziem, podczas gdy

23 John Rawls, Teoria sprawiedliwości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 341. 24 Herbert Spencer, Jednostka wobec państwa, Hachette, Warszawa 2011, s. 51.

230

mniemanie przeciwne, coraz więcej onieśmielane, niewielu już znajduje

obrońców”25

. Dlatego Spencer proponował odrzucenie, ocenianych jako prze-

sądy polityczne, boskich praw parlamentów i większości.

Poszukiwania rozwiązań sprzeczności pomiędzy większością i

mniejszością

Procedura oparta na regule większościowej i wolne wybory stanowią

fundamentalną zasadę demokracji liberalnej. Wola większości powinna decy-

dować w sprawach publicznych. Jednakże mniejszość poprzez fakt jej prze-

głosowania nie przestaje istnieć, lecz zachowuje mniejszą lub większą wiarę

na przekształcenie się w większość i zwycięstwo. Zdaniem Wojciecha Lamen-

towicza w demokracji liberalnej istnieją trzy główne instytucjonalne gwaran-

cje praw mniejszości. Przed dyktatem większości chroni, po pierwsze - prawo

do oporu i prawo do opozycji, które jest „granicą zakresu władzy elity rządzą-

cej i zarazem instrumentem politycznej kontroli nad rządzącymi”, po drugie –

kadencyjność pełnienia funkcji władczych w strukturze politycznej państwa,

„ograniczenia czasu pełnienia ról szczególnie istotnych”, i po trzecie – insty-

tucja cykliczności wyborów parlamentarnych i prezydenckich, „które pozwa-

lają pokojowo i spokojnie dokonać zmian składu elity decyzji strategicznych i

treści polityki”26

. Muszą one występować łącznie, ale każda z nich ujawnia

swoje wewnętrzne sprzeczności i ograniczenia.

Powszechnie zauważalnym zjawiskiem jest coraz mniej wyraźne

identyfikowanie się elit politycznych z większością społeczeństwa. Andrzej

Sepkowski w ślad za Alvinem Tofflerem pisał, że konieczne jest poszukiwa-

nie nowych struktur demokratycznych, gdyż dotychczasowe stały już całko-

wicie niewydolne. „Demokracja zdaje się wyczerpywać wraz z kapitalizmem.

Dla społeczeństwa trzeciej fali potrzebne są nowe rozwiązania. Już teraz trze-

ba zacząć myśleć o eliminacji paradygmatów drugiej (przemysłowej) fali i

proponować nowe zasady, od zakwestionowania zasady większości poczyna-

jąc. Ta zasada nie odpowiada już potrzebom czasu. Demokratyczne większo-

25 Tamże, s. 53. 26 Wojciech Lamentowicz, Paradoksy liberalnej demokracji, [w:] Transformacje demokracji. Doświadcze-

nia, trendy, turbulencje, perspektywy, red. naukowy Lech W. Zacher, Difin SA, Warszawa 2011, s. 46.

231

ści już nie istnieją, ich miejsce zajęły setki mniejszości, zgadzające się ze sobą

tylko w generaliach. Pojawia się problem godzenia ze sobą mozaiki mniejszo-

ści tak, by stała się większością trzeciej fali, nad czym powinni zastanawiać

się eksperci i praktycy. Wedle A. Tofflera demokracja pośrednia także stała

się anachronizmem, toteż proponował stworzenie nowej jakości, nazywanej

»demokracją na pół bezpośrednią«”27

.

W ostatnich latach karierę zrobiła teza o istnieniu tzw. klasy politycz-

nej, będącej prawdziwą klasą ucisku. Twórcą tego pojęcia jest Gaetano Mosca

(1858-1941). „Klasa polityczna” to ci, których utrzymanie nie wywodzi się z

rynku, lecz od państwa. Klasa polityczna jest pasożytnicza i żywi się dzięki

„środkom politycznym” – konfiskatom, podatkom i innym formom przymusu

państwowego. Jej ofiarami są wszyscy ci, którzy żyją uczciwie i w pokoju, jak

pracownicy czy przedsiębiorcy – klasa produktywna, czyli większość społe-

czeństwa. Zdaniem Gaetano Mosca rządy mniejszości są nieuchronne i nieza-

leżne od istniejącego ustroju politycznego, a skoro tak, to demokracja jest

niemożliwa. Hasło demokracji jest jedynie, co najwyżej fasadą, za którą

skrywają się rządy mniejszości. Dysponując środkami masowego przekazu i

systemem szkolnictwa, klasa polityczna może skutecznie posługiwać się ma-

nipulacją i unikać bezpośredniego odwoływania się do ekonomicznej, czy

policyjnej przemocy. Taka pseudodemokracja jest znacznie skuteczniejszym

sposobem ograniczania wolności niż dyktatura. Klasa polityczna staje się rze-

czywistą siłą społeczno-polityczną dzięki temu, że podniesiony zostaje stan

świadomości społecznej, aż do momentu, gdy z „klasą polityczną” połączy

się „klasa społeczna”, klasa dla siebie z klasą w sobie. Proces ten ułatwia fakt,

że klasa polityczna jest tysięcznymi nićmi spleciona z klasą menedżerską,

a przejście do biznesu po zakończeniu kariery politycznej jest nagrodą za do-

bre sprawowanie. Zniesienie podziału na rządzącą mniejszość i rządzoną

większość zawsze kończy się klęską, niezależnie czy próbuje się tego dokonać

na drodze reform czy rewolucji. Po każdej rewolucji przychodzi nowa klasa

rządząca, która jest zorganizowaną mniejszością, sprawującą wszystkie funk-

cje polityczne i cieszącą się przywilejami. Legitymizacji władzy mniejszości

służą takie formuły jak: władza „ z Bożej łaski” lub „woli ludu”, „prawo natu-

ralne”, „suwerenność ludu”, „dyktatura proletariatu”, „wyższość rasowa”.

27 Andrzej Sepkowski, Przyszłość demokracji w projektach futurologicznych, [w:] Demokracja w dobie

globalizacji, t. 2, Aspekty teoretyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2008, s. 115.

232

Większości nigdy nie mogą rządzić się same.

Robert A. Dahl pisze, że zwolennikami teorii, iż społeczeństwami

rządzą mniejszości byli m.in. marksiści, Gaetano Mosca, Vilfredo Pareto i

Robert Michels. Jego zdaniem to, że mniejszość rządzi większością wynika z

istniejącej struktury instytucji społecznych, gospodarczych i politycznych,

które wyznaczają na dłuższą metę skład klasy panującej, określają jacy ludzie

mogą się do niech dostać, a także miejsce i możliwości decyzyjne poszczegól-

nych ludzi. Środki, z których korzysta klasa rządząca, aby umocnić swoje

panowanie, zakładają kojarzenie przymusu z perswazją.

Robert Michels (1876-1936) sformułował w 1911 roku słynne żelazne

prawo oligarchii, w myśl którego każda organizacja, niezależnie jak demokra-

tyczna lub autokratyczna jest na początku swojej działalności, w końcu zaw-

sze przekształci się w oligarchię. Społeczeństwo nie może istnieć bez rządzą-

cej klasy politycznej, która podporządkowuje sobie większość społeczeństwa.

„Nawroty demokracji są jak kolejne fale. Wiecznie rozbijają się zawsze o tę

samą rafę. Jest to spektakl dodający otuchy, a zarazem przygnębiający. Kiedy

demokracje rozwiną się już do pewnego stopnia, ulegają przekształceniu, na-

bierają arystokratycznego ducha, a często i formy, przeciwko którym kiedyś

tak zawzięcie walczyły. A wówczas pojawiają się nowi oskarżyciele i wskazu-

ją zdrajców. Po okresie chlubnych potyczek i niechlubnego sprawowania wła-

dzy, stapiają się ze starą klasą panującą, by stać się kolejnym celem ataków

nowych oponentów powołujących się na demokrację. I ta okrutna gra trwać

będzie zapewne wiecznie”28

.

Wydaje się, że warunkiem tego „prawa oligarchii” jest znajdowanie

się oligarchii na czele „procesu demokratyzacyjnego” oraz posiadanie przez

nią możliwości politycznej i ideologicznej manipulacji masami społecznymi.

To jednak zależy od szeregu innych czynników, które mogą przekreślić moż-

liwość funkcjonowania takiego „prawa”. To „prawo” może być bowiem jedy-

nie zmistyfikowaną formą wyrazu istniejących nierówności i sprzeczności

społecznych. Wiecznego panowania „żelaznego prawa oligarchii”, ze względu

na jego ogólnikowość, nie da się zatem ani potwierdzić, ani jemu zaprzeczyć.

Klasa rządząca nie może na dłuższą metę utrzymać swego panowania ani

przymusem, ani korupcją. Panowanie mniejszości wymaga panowania ideolo-

28 Robert Michels, Political Parties, cyt. za: Robert A. Dahl, Demokracja i jej krytycy, Społeczny Instytut

Wydawniczy Znak, Kraków, Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 1995, s. 376.

233

gicznego. Trudno oczekiwać, że masy pracujące zaakceptują ideologiczne

uzasadnienia konieczności swego wyzysku ekonomicznego i ucisku politycz-

nego. Michels przyjmuje błędne założenie (nawet jeśli uznamy, że partie są

oligarchiczne), że to walka między nimi zawsze prowadzi do rozwoju systemu

oligarchicznego – albowiem równie dobrze może go kompromitować i toro-

wać drogę zupełnie innym tendencjom.

Zwolennicy teorii, że władza może należeć do mniejszości, aby uza-

sadnić swoje stanowisko, przyjmują że może ona troszczyć się o „dobro

wspólne”. Przeciwny temu poglądowi Robert A. Dahl pisał, że „można wąt-

pić, czy coś takiego jak wspólne dobro w ogóle istnieje, a nawet jeśli istnieje,

to nie wiemy, na czym ono polega i jak je realizować”29

. Dobro wspólne nie

powstaje w wyniku pluralizmu politycznego i powszechnego prawa wy-

borczego. Interesy poszczególnych klas, warstw i grup społecznych związane

są bowiem z materialnymi warunkami egzystencji, które nie muszą ulegać

zmianie wraz z kolejnymi wyborami.

Z kolei John Rawls uważał, że zasada większości nie jest celem sa-

mym w sobie, lecz jedynie środkiem do osiągania celów politycznych opar-

tych na zasadach sprawiedliwości zawartych w konstytucji, „ma pozycję pod-

porządkowaną, jako narzędzie proceduralne”30

. Posiadanie większości w danej

sprawie, nie świadczy o tym, że ma się rację, wynik musiał być zawsze

„zgodny z zasadami politycznymi”. Z tego, że większość ma możliwość sta-

nowienia prawa nie wynika, że uchwalone prawa są „sprawiedliwe”. W

związku z tym, jego zdaniem „ograniczenia konstytucyjne są skutecznymi i

możliwymi do przyjęcia środkami umocnienia ogólnej równowagi sprawie-

dliwości”31

. To tylko w teorii jest tak, że dyskusja z udziałem dużej liczby

dyskutantów, przybliża do prawdy. Równie dobrze, zwłaszcza gdy w grę

wchodzą interesy, może być tak, że zostanie uchwalony pogląd niesłuszny z

punktu widzenia interesów ogólnospołecznych. Reguła większościowa jest

procedurą służącą „osiąganiu rozstrzygnięcia politycznego”, najlepszym wy-

konalnym sposobem „realizacji pewnych celów uprzednio określonych przez

zasady sprawiedliwości”32

.

29 Robert A. Dahl, Demokracja i jej krytycy, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków, Fundacja im.

Stefana Batorego, Warszawa 1995, s. 388. 30 John Rawls, Teoria sprawiedliwości, jw., s. 511. 31 Tamże, s. 513. 32 Tamże, s. 519.

234

Zdaniem Rawlsa istnieje obowiązek przestrzegania nawet niesprawie-

dliwych praw przyjętych przez większość, pod warunkiem jednak, że „nie

przekraczają pewnych granic niesprawiedliwości”33

. Istnieje też potrzeba, aby

działania władz wykonawczych nie były interpretowane „zbyt rygorystycz-

nie”34

. Jeśli w społeczeństwie panują uprzywilejowane wąskie grupy społecz-

ne, „można nie mieć innego wyjścia i trzeba przeciwstawić się panującej kon-

cepcji oraz uzasadnionym przez nią instytucjom w taki sposób, który daje

nadzieję powodzenia”35

. To konieczność podtrzymywania sprawiedliwych

instytucji i konstytucji, nakłada obowiązek przeciwstawiania się niesprawie-

dliwym prawom i polityce legalnymi środkami, „póki nie przekraczają pew-

nych granic niesprawiedliwości”36

. Jednak według Rawlsa ten „obowiązek

stosowania się do niesprawiedliwych praw jest problematyczny w przypadku

trwałych mniejszości cierpiących niesprawiedliwość przez wiele lat”37

.

W przypadku „społeczeństwa bliskiego sprawiedliwości, po większej

części dobrze urządzonego, w którym mimo to występują pewne poważne na-

ruszenia sprawiedliwości”38

, Rawls, aby nie zachęcać do rewolucji, zaleca za-

stosowanie „obywatelskiego nieposłuszeństwa”. Obywatelskie nieposłuszeń-

stwo obejmuje formy sprzeciwu wobec demokratycznej władzy, poczynając

od legalnych demonstracji i naruszeń prawa po to, by sąd orzekł, że działania

władzy wykonawczej są niezgodne z konstytucją, aż po czynny sprzeciw i zo-

rganizowany opór. Zdaniem Rawlsa „sytuuje się ono między protestem legal-

nym i stwarzaniem precedensu z jednej strony, a dyktowaną sumieniem od-

mową i rozmaitymi formami oporu, z drugiej. W tym spektrum możliwości

stanowi ono formę niezgody w granicach wierności prawu. Tak rozumiane

obywatelskie nieposłuszeństwo – podsumowuje Rawls – wyraźnie różni się od

czynnego sprzeciwu bądź obstrukcji; jest odległe od zorganizowanego oporu z

użyciem siły”39

.

Rawls zauważa, że istnieją konstytucyjne ograniczenia stosowania za-

sady większościowej, w której większość ostatecznie rozstrzyga sprawy i de-

cyduje o szybkości z jaką wciela się je w życie. Pewne wolności i wartości w

33 Tamże, s. 504. 34 Tamże, s. 507. 35 Tamże. 36 Tamże, s. 509. 37 Tamże, s. 510. 38 Tamże, s. 521. 39 Tamże, s. 527.

235

ogóle wyłącza się z zakresu spraw regulowanych przez większość. Dlatego

np. polskie władze państwowe pod naciskiem Kościoła katolickiego, aby nie

obrażać uczuć religijnych i nie głosować nad „wartościami”, nie chcą się zgo-

dzić na referendum w sprawie aborcji. Rządząca większość parlamentarna z

udziałem Platformy Obywatelskiej i Polskiego Stronnictwa Ludowego nie

zgodziła się również na referendum w sprawie przedłużenia czasu pracy i

przejścia na emeryturę od 67 lat, gdyż „trudno sformułować właściwe pyta-

nie”, „odpowiedź jest znana”, i referendum „nic nie da”. Z kolei władze

Czech, nie zważając na sprzeciw zdecydowanej większości (ok. 70 %), nie

zgodziły się na referendum w sprawie rozmieszczenia amerykańskich radarów

do systemu antyrakietowego USA na terytorium swego kraju, oświadczając,

że kwestii „bezpieczeństwa” nie można poddawać pod głosowanie i musi ona

należeć do decyzji specjalistów wojskowych. Oligarchia broni swych intere-

sów i jeśli sytuacja na to pozwala, dąży do opóźnienia przy pomocy różnego

rodzaju procedur zmian w ustawodawstwie lub spowalnia wcielenie ich w ży-

cie, wprowadza sądową kontrolę konstytucyjności ustaw oraz nakazy dotyczą-

ce konsultacji projektów ustaw czy ustawodawstwo o lobbingu.

Nawet na zwycięską ekipę polityczną oddziałują różnego rodzaju jaw-

ne i utajone elity, mafie, grupy nacisku, kliki, masoneria, związki wyznanio-

we, organizacje rządowe i pozarządowe oraz służby specjalne40

, w wyniku

czego zwycięska w wyborach większość przekształca się w rządzącą, ale jed-

nocześnie powstaje sprzeczność pomiędzy suwerenem a reprezentującą go

elitą władzy.

Z kolei Jürgen Habermas (ur. 1929) uważa, że istotą sprawiedliwości

społecznej jest demokracja proceduralna i reguła większości istotna jest jedy-

nie przy podejmowaniu decyzji. Zasada większości nie eliminuje bowiem

sprzeczności społecznych, leżących u podstaw podejmowanych decyzji. Przy-

pisywana tej zasadzie racjonalność nadaje legitymizującą moc decyzjom

większości. Demokratyczne decyzje większości stanowią więc tylko kolejne

cezury w procesie argumentacji, którego wyniki są przyjmowane przez prze-

głosowaną mniejszość jako podstawa działań praktycznych dotyczących

wszystkich. Akceptacja decyzji większości nie oznacza, że mniejszość uznaje

ją za racjonalną i że musi zmieniać swoje przekonania. „Może ona jednak na

40 Janusz Sztumski, Elity - ich miejsce i rola w społeczeństwie, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1997, s.

76-86.

236

razie przyjąć opinię większości jako wiążącą orientację działania, o ile proces

demokratyczny daje jej możliwość kontynuowania albo podjęcia na nowo

przerwanej dyskusji i zmienienia stosunków większości mocą (w domniema-

niu) lepszych argumentów”41

. Reguła większości nie jest doskonałą, zapewnia

jednak, jego zdaniem, domniemanie racjonalnych wyników i sprawiedliwość

proceduralną.

Relacje i rozstrzygnięcia pomiędzy większością i mniejszością nie są

stałe, lecz dynamicznie zmienne, głównie za sprawą różnego stosunku do

obiektywnej prawdy. Sytuacja może ulec zmianie bez względu na to, jak

wielką doraźną przewagę zdobędzie jakaś większość. Wcale nierzadkie są

przypadki powrotu sporów na wokandę lub sytuacje, że zwycięska większość

po pewnym czasie przyjmuje propozycje i program pokonanej mniejszości.

„Liczba – pisał Daniel Bensaïd – nie ma nic wspólnego z prawdą, nie ma nig-

dy rangi dowodu. Fakt zaistnienia większości może – jeśli jest taka umowa –

zamknąć spór. Ale apel zawsze pozostanie otwarty: aktualnej mniejszości

przeciwko aktualnej większości, przyszłości przeciwko dniu dzisiejszemu,

prawomocności przeciwko legalności, moralności przeciwko prawu”42

. Roz-

wiązanie tej sprzeczności mogłoby nastąpić w wyniku przyjęcia zasady loso-

wania przy ustalaniu przyjętych rozwiązań, ale to wymagałoby zniesienia

systemu przedstawicielskiego, państwa i politycznej debaty. Z kolei skrajna

profesjonalizacja doprowadziłaby do władzy oligarchii.

Panująca oligarchia stwarza pozory panowania w imieniu i w interesie

większości społeczeństwa. Kristin Ross pisze, że w latach 60-tych XX wieku

pojawiło się pojęcie „milczącej większości”. Jest to bardzo ciekawa, ale kla-

sowo zorientowana, figura retoryczno-polityczna, która pozwala zachować

rządy mniejszości, pomimo zaostrzania się lub antagonizowania sprzeczności

pomiędzy rządzącą mniejszością i większością społeczeństwa. Pozwala ona

rządzącym powoływać się na bliżej nieokreśloną „wielką liczbę” milczących

obywateli, przedstawiać się jako walczący z samowolą i anarchią. W rzeczy-

wistości rządzący mają nadzieję, że milczenie większości trwać będzie wiecz-

nie, a demokracja będzie występować jako „milcząca zgoda”. Pojęcie „mil-

41 Jürgen Habermas, Uwzględniając Innego. Studia do teorii politycznej, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2009, s. 277-278. 42 Daniel Bensaïd, Permanentny skandal, [w:] Giorgio Agamben, Alain Badiou, Daniel Bensaïd, Wendy

Brown, Jean-Luc Nancy, Jacques Rancière, Kristin Ross, Slavoj Žižek, Co dalej z demokracją?, Instytut

Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2012, s. 54.

237

czącej większości” stwarza pozory, że jest korzystne dla wszystkich, podczas

gdy faktycznie oznacza ono „najbardziej nieograniczone sprawowanie władzy

przez najpotężniejszych i najbogatszych”. Kiedy Irlandia odrzuciła w referen-

dum traktat Unii Europejskiej, domagano się od niej „albo zrzeczenia się pra-

wa głosu, albo – co na jedno wychodzi – głosowania tak długo, aż uzyskany

zostanie pożądany wynik, czyli zgoda”43

. Panująca oligarchia nie chce dopu-

ścić, aby radykalne mniejszości w jakikolwiek sposób naruszały istniejący

system, chociaż deklaruje „poszanowanie praw” mniejszości.

Kiedy w latach 1968-1969 doszło do masowych demonstracji, prote-

stujący przedstawiali tę bezpośrednią demokrację jako walkę „aktywnej

mniejszości”, twierdzili, że wybory są „zrutynizowaną formą demokracji

przedstawicielskiej” i „pułapką dla głupców”. Korzystając z tych doświad-

czeń, sfery rządzące w obecnych czasach starają się zrelatywizować i zneutra-

lizować znaczenie powszechnych wyborów, a wysoką absencję wyborczą

interpretują jako wyrażenie zgody. Takie odmienione traktowanie wyborów

oznacza zmianę charakteru ustroju politycznego i odchodzenie od demokracji.

Kristin Ross, interpretując poglądy Jacques’a Rancière, pisze, że „Rządy de-

mosu to nie władza ludu ani nawet większości, lecz raczej władza byle kogo.

Każdy ma takie samo prawo rządzić, jak być rządzonym”44

.

Kristin Ross proponuje odejście od definiowania demokracji jako wła-

dzy zdobytej przez wybory i zdolności decydowania zgodnie z wolą większoś-

ci. Demokracja we współczesnym rozumieniu nie jest związana z ilością, ani

kontrolą. Oznacza natomiast potencjał i „zdolność zwykłych ludzi do odkry-

wania sposobów działania we wspólnym rozwiązywaniu problemów”45

,

„zdolność każdego z nas do zajmowania się wspólnymi sprawami”46

, nato-

miast „Nie interesuje się liczbami – ani tyrańską większością, ani mniejszo-

ścią agitatorów”47

. W demokracji należy też odrzucić podział społeczeństwa

na tych, którzy są zdolni do uczestniczenia we wspólnym podejmowaniu de-

cyzji i pozbawionych tej zdolności. „Demokracja polega więc na odmowie

uznania tego podziału za podstawę organizacji życia politycznego. Jest ona

43 Kristin Ross, Demokracja na sprzedaż, [w:] Giorgio Agamben, Alain Badiou, Daniel Bensaïd, Wendy

Brown, Jean-Luc Nancy, Jacques Rancière, Kristin Ross, Slavoj Žižek, Co dalej z demokracją?, jw., s. 120.

44 Tamże, s. 122-123. 45 Tamże, s. 122. 46 Tamże, s. 134. 47 Tamże, s. 122.

238

wezwaniem do równości, płynącym ze strony tych, których nie zaliczono w

poczet najlepszych, wskutek użycia różnego rodzaju kryteriów znanych z

dziejów: arystokratycznego pochodzenia, zbrojnej przewagi, bogactwa, rasy,

kompetencji technicznych czy kierowniczych umiejętności”48

.

Zasada „większej liczby” nie zawsze jest wyrazem przestrzegania za-

sad demokracji. Za rządów Napoleona III zawłaszczono pojęcie demokracji i

przeprowadzono wiele plebiscytów, w których, jak zapewniano, miano zwró-

cić suwerenność ludowi i obronić demokrację. Poprzez plebiscyt w 1851 roku

Ludwik Napoleon uzyskał zatwierdzenie zamachu stanu, poprzez plebiscyt w

1852 roku uzyskał zgodę na przywrócenie cesarstwa, a poprzez plebiscyt w

1870 roku uzyskał zatwierdzenie swoich reform z ostatniego dziesięciolecia.

Kiedy jednak lud pokazał, co myśli o tej „demokracji” i ogłosił republikę 4

września 1870 roku, a później proklamował Komunę Paryską, zabito i roz-

strzelano 32 tysiące jej uczestników, a 40 tysięcy postawiono przed sądami.

Dla odwrócenia uwagi społeczeństwa od problemów wewnętrznych nasilono

ekspansję kolonialną i eksport tej formy „demokracji”. Pojęcie demokracji

przestaje wówczas być używane „jako określenie żądań ludu w walce klas, a

zaczyna usprawiedliwiać kolonialną politykę »krajów cywilizowanych«, czyli

Zachodu wobec krajów niecywilizowanych, czyli reszty świata”49

.

Engels we Wprowadzeniu z 1895 r. do pracy Marksa Walki klasowe

we Francji 1848-1850 problem większości i mniejszości rozpatrywał z pozy-

cji klasowych. Jego zdaniem, wszystkie rewolucje polityczne, nawet jeśli

zmieniały klasę panującą, władzę pozostawiały zawsze w rękach mniejszości,

w porównaniu z masami ludowymi. Mniejszości te nie doszłyby do władzy,

gdyby nie aktywne poparcie większości mas. „Nawet gdy uczestniczyła w

nich większość, czyniła to tylko – świadomie lub nieświadomie – w interesie

jakiejś mniejszości, która uzyskiwała wskutek tego, lub choćby nawet przez

sam fakt biernego stanowiska i braku oporu ze strony większości, pozory

przedstawicielki całego narodu”. Ale zdobycie władzy przez mniejszość zapo-

czątkowywało rozłam i walkę w jej łonie – „jedna część zadawalała się osią-

gniętymi zdobyczami, druga chciała iść jeszcze dalej i wysuwała nowe żąda-

nia, które przynajmniej w części odpowiadały rzeczywistym lub pozornym

interesom szerokich mas ludowych”. Jeśli władzę obejmowała frakcja umiar-

48 Tamże, s. 123. 49 Tamże, s. 129.

239

kowana, z reguły zaprzepaszczano rewolucyjne zdobycze – „dopiero drugie

zwycięstwo partii bardziej radykalnej zabezpieczało w pełni zdobycze pierw-

szego zwycięstwa; skoro to zostało osiągnięte, a tym samym zrealizowane

zostało to, co było koniecznością chwili – radykałowie ze swymi osiągnięcia-

mi znikali z widowni”50

. Chodziło więc o przekształcenie rewolucji mniejszo-

ści w rewolucję w interesach większości. Do tego musiały jednak dojrzeć

obiektywne warunki społeczno-ekonomiczne i polityczne.

Z Komuny Paryskiej Marks i Engels wyciągnęli również wniosek

istotny w kwestii sprzeczności pomiędzy większością i mniejszością. Nawet

jeśli proletariat, który stanowił większość społeczeństwa, zdobędzie władzę

polityczną, będzie musiał zburzyć stary aparat państwowy i wprowadzić dyk-

taturę proletariatu, czyli także dyktaturę nad samym sobą. Engels, wyrażając

ogromne uznanie dla działań Komuny Paryskiej związanych z likwidacją bur-

żuazyjnej machiny państwowej, odnotował także te posunięcia, które służyły

zabezpieczeniu nowej władzy państwowej „przed swymi własnymi deputo-

wanymi i urzędnikami, proklamując ich usuwalność w każdej chwili, bez żad-

nego wyjątku”51

, przed możliwością transformacji „państwa i jego organów ze

sług społeczeństwa w jego panów”52

.

Leninowi przyszło organizować wprowadzanie dyktatury proletariatu

w kraju o liczebnej przewadze chłopstwa. Jego zdaniem każda demokracja w

społeczeństwie antagonistycznym stanowi jedną z podstawowych form roz-

woju walki klasowej, przy czym „najbardziej demokratyczna republika, nie

jest niczym innym jak machiną do uciskania jednej klasy przez drugą”53

.

Rozważając zaś problem w kategoriach mniejszości i większości, pisał, że

„najbardziej demokratyczna republika burżuazyjna nie jest niczym innym jak

machiną do dławienia klasy robotniczej przez burżuazję, mas pracujących

przez garstkę kapitalistów”54

. Pomimo powstania państwa dyktatury proleta-

riatu, którą Lenin uważał za dyktaturę większości nad burżuazyjną mniejszo-

50 F. Engels, Wprowadzenie do pracy Karola Marksa Walki klasowe we Francji 1848-1850 (wydanie z

1895 r.) , [w:] MED, t. 22, Książka i Wiedza, Warszawa 1971, s. 614-615. 51 F. Engels, Wprowadzenie do pracy Karola Marksa Wojna domowa we Francji (wydanie z 1891 r.), [w:]

MED, t. 22, Książka i Wiedza, Warszawa 1971, s. 235. 52 Tamże, s. 236. 53 W.I. Lenin, List do robotników Europy i Ameryki z 21 stycznia 1919 roku, Dzieła Wszystkie, Książka i

Wiedza, Warszawa 1988, t. 37, s. 428-429. 54 W.I. Lenin, Tezy i referat o demokracji burżuazyjnej i dyktaturze proletariatu 4 marca. I Kongres Mię-

dzynarodówki Komunistycznej 2-6 marca 1919 r., Dzieła Wszystkie, t. 37, Książka i Wiedza, Warszawa

1988, s. 478.

240

ścią, postulował, by robotnicy bronili się przed własnym państwem. Dla prze-

zwyciężenia sprzeczności pomiędzy mniejszością a większością zalecał sojusz

proletariatu z stanowiącym większość chłopstwem oraz ścisłą więź awangardy

(partii politycznej) z masami pracującymi.

Gdy Kautsky postawił pytanie: po co potrzebna jest dyktatura masom

pracującym, skoro stanowią większość społeczeństwa? – Lenin odpowiadał,

że po to, aby złamać opór burżuazji, by wzbudzić strach wśród reakcjonistów,

by proletariat mógł trzymać w karbach swoich przeciwników. „Kautsky tych

wyjaśnień nie rozumie. Zakochany w »czystości« demokracji, nie widzi on jej

burżuazyjnego charakteru i »konsekwentnie« obstaje przy tym, że większość,

skoro jest większością, nie ma potrzeby »łamać oporu« mniejszości, nie ma

potrzeby »trzymać w karbach« jej »przemocą« - wystarczy, jeżeli dławić bę-

dzie wypadki naruszania demokracji. Zakochany w »czystości« demokracji,

Kautsky niechcący popełnia ten sam maleńki błąd, który zawsze robią wszy-

scy burżuazyjni demokraci, mianowicie: formalną równość (na wskroś kłam-

liwą i obłudną w warunkach kapitalizmu) bierze za faktyczną”55

.

Zdaniem Lenina problemu nie można sprowadzać do liczbowej więk-

szości wyzyskiwanych, lecz trzeba widzieć, że wyzyskiwacze zachowują fak-

tyczną przewagę nawet po przewrocie rewolucyjnym, pomimo swej liczebnie

mniejszej. Posiadają oni pieniądze, majątki, lepsze wykształcenie, znajomości

ludzi, umiejętności rządzenia i zarządzania, wpływy wśród warstw wykształ-

conych itd. W tych warunkach „przypuszczenie, że w choć trochę głębokiej i

poważnej rewolucji sprawę rozstrzyga po prostu stosunek większości do

mniejszości, jest największą tępotą, jest najbardziej bzdurnym przesądem

tuzinkowego liberała, jest oszukiwaniem mas […]. Nigdy […] wyzyskiwacze

nie podporządkowują się decyzji większości wyzyskiwanych, zanim nie wy-

próbują w ostatniej, rozpaczliwej bitwie, w szeregu bitew swej przewagi.

Przejście od kapitalizmu do komunizmu – to cała epoka dziejowa. Póki ona

się nie zakończyła, wyzyskiwaczom nieuchronnie pozostaje nadzieje na re-

staurację, a nadzieje ta przeistacza się w próby restauracji”56

.

Lenin wskazał także na dialektykę pojęcia mniejszości, opozycji i

wroga. Mniejszość, pod nazwą opozycji, może cieszyć się pewną ograniczoną

55 W.I. Lenin, Rewolucja proletariacka a renegat Kautsky, [w:] W.I. Lenin, Dzieła Wszystkie, t. 37, Książ-

ka i Wiedza, Warszawa 1988, s. 248. 56 Tamże, s. 249.

241

swobodą w czasach pokojowych. Według Lenina „»opozycja« - to pojęcie

dotyczące walki pokojowej i wyłącznie parlamentarnej, czyli pojęcie odpo-

wiadające sytuacji nierewolucyjnej, pojęcie, które ma zastosowanie wtedy,

gdy nie ma rewolucji. Podczas rewolucji mamy do czynienia z nieubłaganym

wrogiem w wojnie domowej […]. Wówczas gdy burżuazja gotowa jest popeł-

niać wszelkie zbrodnie […] gdy […] wzywa na pomoc obce państwa i intry-

guje wraz z nimi przeciw rewolucji, rozpatrywać zagadnienia bezlitosnej woj-

ny domowej z punktu widzenia »opozycji« - to komiczne”57

.

Teoria awangardy przewodzącej nieświadomym masom jest wyrazem

sprzeczności, a zarazem próbą jej rozwiązania. Do roli awangardy społecznej

lub politycznej pretendują uczeni, eksperci czy niektóre organizacje społeczne

i partie polityczne i chcą wyznaczać cele oraz środki i metody ich osiągania.

Awangarda, stanowiąca nieliczną mniejszość, ma poczucie więzi z innymi i

wyobcowania jednocześnie. Dlatego paradoksem awangardy jest między in-

nymi to, że zrealizowanie jej pomysłów czyni ją zbędną, a klęska utwierdza ją

w przekonaniu o słuszności wyznaczanych celów. Awangarda ma poczucie

wyobcowania w sytuacji braku społecznego uznania, ale popularność i po-

klask utożsamia ją z masami. Paradoks awangardy polega m.in. na tym, że

słuszność swych racji i radykalność mierzy głębią osamotnienia i siłą oporu

społecznego. Awangarda podlega heglowskiej triadzie: teza – antyteza – syn-

teza, ale kiedy nie chce zaakceptować poglądu, że jej awangardowość zależy

od kontekstu społecznego, w którym funkcjonuje, popada w dogmatyzm,

przemienia się w siłę konserwatywną i siłom postępowym i niezadowolonym

przestaje być dłużej potrzebna. Kiedy awangarda nie potrafi skompensować

błędów wynikających z błędnego rozpoznania rzeczywistości, zaczyna dosto-

sowywać fakty do swoich koncepcji przy pomocy przemocy – przemocy w

stosunku do środowiska zewnętrznego, jak i w stosunku do swoich przedsta-

wicieli, którzy widzą potrzebę dostosowania się do nowych warunków lub

chcą odegrać rolę nowej awangardy w awangardzie. Ale to oznacza defini-

tywny koniec starej awangardy58

.

Wszelkie prawo do uszczęśliwiania mas przez elity oznacza jednak

powstawanie ekonomicznych i politycznych przywilejów dla „uszczęśliwia-

57 Tamże, s. 268. 58 Szerzej o dialektyce awangardy patrz: Katarzyna Growiec, Paradoksy awangardy, [w:] Paradoksy

polityki. Redakcja naukowa Mirosław Karwat, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2007, s. 270-284.

242

czy”, dążenie do utrzymania monopolu na program uszczęśliwiania większo-

ści, oczekiwanie bierności mas, potrzebę manipulowania ich świadomością i

zachowaniem w życiu codziennym i politycznym.

Od antagonizmu do agonizmu

Rozwiązywanie problemów politycznych poprzez utrzymanie zasady

większościowej jest z pewnością wyrazem chęci zapewnienia jedności społe-

czeństwa w warunkach antagonizmów społecznych. Identyfikacja większości

poprzez głosowanie określa m.in. ramy tożsamościowe danej grupy społecz-

nej. Nie likwiduje ona samych źródeł antagonizmów społecznych, ale daje

poczucie siły w ewentualnym konflikcie z mniejszością, która dostrzegając, że

jest mniejszością nie widzi szans stawienia oporu lub zachowuje się biernie,

pozwalając tym samym na realizację postulatów i interesów większości.

Demokracja deliberacyjna

Dominująca w ostatnich dziesięcioleciach koncepcja demokracji deli-

beracyjnej opiera się na założeniu, że obywatele biorą aktywny udział w pu-

blicznych dyskusjach dotyczących kwestii politycznych. Jej celem jest osią-

gnięcie consensusu wykraczającego poza zgodę na określone procedury. W

wyniku deliberacji wolni i równi obywatele (oraz ich przedstawiciele) legity-

mizują decyzje, które są zrozumiałe i mogą być przez wszystkich zaakcepto-

wane. Podjęte w danym momencie decyzje obowiązują wszystkich obywateli,

ale mogą podlegać krytyce w przyszłości. Punkt widzenia ludzi odnośnie roz-

wiązania określonej kwestii może zostać zmodyfikowany w toku dalszych

deliberacji. Deliberacja pozwala na uświadomienie i wypracowanie pojęcia

wspólnego dobra. Dążenie do consensusu jest więc w demokracji deliberacyj-

nej wartością samą w sobie, czymś, co jest przeciwieństwem konfrontacji i

rywalizacji. W koncepcji demokracji deliberacyjnej każdy może przekonać

każdego – jeśli nie udało się dziś, to może udać się jutro. „W gruncie rzeczy w

tej wizji nie ma miejsca na opozycję. Chyba, że jest to opozycja, która nie daje

się wciągnąć w rozumny dialog. Jeśli jednak już się ona pojawia, jest tylko

zagrożeniem dla demokracji jako takiej. Opozycję taką należy zatem wyelimi-

243

nować w imię ogólnego kompromisu i otwartej debaty. W praktyce oznacza to

trzy rzeczy. Po pierwsze, pogodzenie z kapitalizmem jako nieprzekraczalnym

horyzontem uspołecznienia i zredukowanie polityki do eksperckiej dziedziny

zarządzania systemem. Po wtóre, uznanie postaw antykapitalistycznych za

irracjonalne i wrogie demokracji. Po trzecie, odrzucenie związku między par-

tią polityczną a jej społeczną bazą”59

.

Chantal Mouffe, przeciwstawiając się formalnie koncepcji demokracji

deliberacyjnej, uważa, że zadaniem demokracji nie jest dążenie do uznawane-

go przez wszystkie siły polityczne consensusu, ale ucywilizowanie form

sprzecznych interesów. W procesie dochodzenia do consensusu, następuje z

reguły odwoływanie się do racjonalizmu. Skutkiem osiągniętego w wyniku

deliberacji consensusu może być jednak, jej zdaniem, brak reprezentacji wy-

kluczonych grup interesów, których postulaty traktuje się, jako nieracjonalne i

zbyt radykalne. Tym wykluczeniem autorka tłumaczy wzrost znaczenia

wpływów populizmu i roli ugrupowań populistycznych szczególnie w Euro-

pie.

Zdaniem Chantal Mouffe, zwolennicy koncepcji demokracji delibera-

cyjnej zakładają, że antagonizm, który konstytuuje polityczność, jest usuwal-

ny i może istnieć wolna od wykluczeń sfera publiczna. Jej zdaniem, zwolenni-

cy tej koncepcji negują konfliktową naturę nowoczesnego pluralizmu, nie

dostrzegają, że zakończenie deliberacji wyklucza inne możliwości. Jeżeli z

systemu opartego na walce antagonizmów, chce się je wyeliminować, to

wówczas rozmyciu ulegają granice polityczne i proces konstytuowania się

odrębnych tożsamości politycznych, co odwodzi wielu ludzi od uczestnictwa

w życiu politycznym. Według niej brak demokratycznego sporu na temat re-

alnych alternatyw politycznych powoduje, iż antagonizmy manifestują się w

formach osłabiających podstawy demokracji. Rozwój skrajnych form indywi-

dualizmu, charakterystycznego dla neoliberalizmu, prowadzi wielu ludzi do

poszukiwania innych form identyfikacji, w postaci fundamentalizmów religij-

nych, moralnych, etnicznych. Powstanie tych form identyfikacji jest więc

bezpośrednią konsekwencją braku demokracji i nie sprzyja procesowi demo-

kratyzacji. „Rozwój moralizatorskiego dyskursu, obsesyjne ujawnianie skan-

dali we wszystkich sferach życia i rozrost różnych odmian fundamentalizmu

59 Przemysław Wielgosz, Chantal Mouffe i paradoksy demokracji, http://nowakrytyka.pl/spip.php?article251,

9.07.2012.

244

religijnego zbyt często są wynikiem pustki w życiu politycznym spowodowa-

nej brakiem demokratycznych form identyfikacji, wiążących się z rywalizują-

cymi wartościami politycznymi”60

. W grach politycznych przy braku poli-

tycznych linii demarkacyjnych, wykorzystuje się problem seksualności, pro-

klamuje krucjatę przeciwko „korupcji i brudnym interesom”. Panujące ugru-

powania polityczne starają się nakreślić granice polityczne „wokół tożsamości

religijnych bądź niepodlegających negocjacjom wartości moralnych”61

. Jest to

widoczne w nagłaśnianych sprawach bezczeszczenia symboli religijnych i

cmentarzy; potępianiu aborcji, którą przedstawia się jako morderstwo; stosun-

ku do bicia lub zabójstwa dzieci; znęcania się nad starymi rodzicami; mole-

stowania seksualnego dzieci, chorych, aresztowanych lub podległych pracow-

ników.

Agonizm

Chantal Mouffe marginalizuje problem stosunku między większością

i mniejszością. U podłoża jest stanowiska leży rozróżnienie dwóch form anta-

gonizmu: antagonizmu właściwego i agonizmu. „Antagonizm to walka pomię-

dzy wrogami, natomiast agonizm jest walką toczoną przez przeciwników”.

Postuluje przekształcenie antagonizmu w agonizm, aby uniknąć przekształce-

nia oponenta we wroga, a konsens będzie wówczas „konsensem konflikto-

wym”. Dobrze funkcjonująca demokracja wymaga bowiem możliwości ży-

wiołowego starcia się demokratycznych stanowisk politycznych. „Musimy

pogodzić się z tym, że każdy konsens jest chwilowym rezultatem niestałej

hegemonii, stabilizacją władzy i zawsze wiąże się z jakąś formą wykluczenia.

Koncepcje głoszące możliwość zaniku władzy w następstwie racjonalnej de-

baty oraz oparcia legitymizacji na czystej racjonalności, są złudzeniami mogą-

cymi zagrozić demokratycznym instytucjom”62

. Demokracja agonistyczna,

uznając naturalną granicę sprzecznych stanowisk politycznych, będzie uzna-

wać za naturalne wykluczenia i nie będzie skrywać ich „za zasłoną racjonal-

ności lub moralności. Godząc się z hegemoniczną naturą społecznych stosun-

60 Chantal Mouffe, Paradoks demokracji, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Wyższej Edukacji TWP

we Wrocławiu, Wrocław 2005, s. 131. 61 Tamże, s. 132. 62 Tamże, s. 122.

245

ków i tożsamości, może przyczynić się do pokonania wszechobecnej w demo-

kratycznych społeczeństwach pokusy naturalizacji swych granic i esencjaliza-

cji tożsamości”63

.

Chantal Mouffe, przeciwstawiając się koncepcji demokracji delibera-

cyjnej, uważa, że specyfiką współczesnej demokracji powinno więc być uzna-

nie i legitymizacja konfliktu. Jest przekonana, że w ten sposób formułuje al-

ternatywę dla modelu deliberacyjnego, jak i agregacyjnego. Jej zdaniem daw-

na polityka i polityczność miały antagonistyczny wymiar i dlatego stosunki

między ludźmi były obciążone potencjalnym konfliktem. Natomiast w jej pro-

pozycji chodzi o „oswojenie wrogości” i „zażegnanie potencjalnego antagoni-

zmu” oraz o „ustalenie różnicy my/oni w sposób dający się uzgodnić z plura-

listyczną demokracją”. Chce ona stworzyć „przestrzeń dla różnicy zdań” i in-

stytucje, w których się one mogą ujawniać. „Oni”, jej zdaniem, nie powinni

być spostrzegani jako „wrogowie”, których należy zniszczyć, lecz jako „prze-

ciwnicy”, których idee się zwalcza, lecz których praw do obrony tych idei się

nie kwestionuje. Jest to, jak pisze Chantal Mouffe, zgodne z liberalno-

demokratyczną tolerancją. Nie likwiduje to więc antagonizmu, który, podob-

nie jak pluralizm, jest trwałym elementem rzeczywistości. „Przeciwnik jest

wrogiem, lecz wrogiem posiadającym pełnię praw, kimś, z kim łączy nas

pewna wspólnota podstaw, dzielimy z nim bowiem poparcie dla etyczno-

politycznych zasad liberalnej demokracji: wolności i równości”64

.

Chantal Mouffe pomija w swoich rozważaniach problem tożsamości

większości i mniejszości. W koncepcji demokracji agonistycznej przestaje on

bowiem być istotny i nie ma programowego charakteru. Polityka zostaje w

niej sprowadzona do pewnej przepychanki i gry, w której różne siły polityczne

przedstawiają swoje wizje „dobra wspólnego” i realizują własne przejściowe

formy hegemonii nie określone żadnymi ramami czasowymi. Wbrew deklara-

cjom Chantal Mouffe, agonizm nie musi prowadzić do zaniku różnych form

kolektywnej identyfikacji i polityki tożsamości, czy też nagłego wzrostu ak-

tywności i optymizmu w polityce. Z pewnością jednak apel Chantal Mouffe o

stworzenie przestrzeni dla różnicy zdań i rozwijanie instytucji, w których mo-

że się ona ujawniać ma w warunkach dominacji oligarchii praktyczny i demo-

kratyczny sens.

63 Tamże, s. 122-123. 64 Tamże, s. 118-119.

246

Chantal Mouffe dostrzega, że centrolewica, której przedstawicielami

byli Blair i Schröder, nie chciała już reprezentować najemnej siły roboczej. W

jej języku nie było już nawet takich pojęć jak klasy panujące i podporządko-

wane, posiadające i nieposiadające środki produkcji. Zamiast tego ta centro-

lewica mówiła o tych, którym się nie udało, o przegranych i niedostosowa-

nych. Najemni pracownicy zmieniani zostali w samą sobie winną mniejszość

nieudaczników. Mouffe słusznie nawołuje do porzucenia idei polityki ponad

podziałami społecznymi i politycznymi i do przywrócenia antagonizmom ich

należnej roli w systemie demokratycznym. Sama idea władzy ludu zakłada

pluralizm postaw i nieuchronny konflikt między antagonistycznymi interesa-

mi. Jej sensem jest właśnie stworzenie przestrzeni dla politycznej artykulacji

owego konfliktu. Demokracja jest dla niej płaszczyzną i mechanizmem, po-

przez który te sprzeczności mogą się ujawniać i ścierać.

Przemysław Wielgosz zasadnie pisał, że Mouffe jednak „w gruncie

rzeczy stoi na pozycjach bliskich deliberacjonizmowi – uznaje, że nie ma kry-

terium pozwalającego odróżnić słuszną pozycję od niesłusznej, że rozstrzyga

tylko siła (której nie towarzyszy racja klasowego interesu), że zatem interesy

klasowe pracowników i kapitalistów mają w ostateczności ten sam status. W

ten sposób […] umyka prosty fakt istnienia systemu kapitalistycznego, który

sprawia, że antagonizm praca-kapitał wyraża konflikt między władzą a sta-

wianym jej oporem, że zatem znaku równości między antagonistami postawić

się nie da. Deliberacjoniści uznają nieprzekraczalność kapitalizmu twierdząc,

że jest on elementem ładu poręczonego przez komunikacyjny rozum, agoniści

robią to samo, gdy przyjmują, że stanowi on ramy starcia politycznego. Pier-

wsi chcą wyeliminować antagonizmy i reprezentować całe społeczeństwo,

drudzy rewindykują antagonizmy, ale abstrahują od ich ekonomicznego wy-

miaru, i wskutek tego stawiają między nimi niebezpieczny znak równości. A

wreszcie, co najważniejsze, i jedni i drudzy stawiają się ponad antagonizmami

zakorzenionymi w przynależnościach społecznych wyznaczonych przez sto-

sunek do władzy i środków produkcji. Pojednanie czy zrównanie statusu róż-

nic wychodzi w tej sytuacji na jedno. […] Alternatywa między centrolewicą a

postmarksistami okazuje się złudna. Koncepcje Mouffe są tak samo konfor-

mizujące jak teksty Giddensa. […] Nie sposób nie zgodzić się z jej koncepcją

demokracji jako formy żywiącej się antagonizmami społecznymi. Jednakże

nie sposób się z nią zgodzić, gdy odrywa owe antagonizmy od antagonistycz-

247

nego charakteru samego kapitalizmu. […] Dzisiaj nie chodzi o odzyskanie

jakiegokolwiek antagonizmu jak sugeruje Mouffe, ale o ożywienie tego rodza-

ju antagonizmu, który decyduje o kształcie społeczeństwa. Aby to zrobić, le-

wica winna nie tylko porzucić centrolewicowe mrzonki o polityce ponad po-

działami, ale także wyzwolić się od postmarksistowskiej wiary w politykę

ponad kapitalizmem”65

.

Jeśli dopuszcza się antagonizm jako podstawę demokracji, należy do-

strzec problem większości i mniejszości w rozstrzyganiu jej problemów. Na-

wet jeśli antagonizm zastąpi się agonizmem, problem większości-mniejszości

pozostaje.

Relatywizm Gustawa Radbrucha

Zgodnie z zasadą relatywizmu społecznego, kierownictwo państwem

w warunkach demokracji oddaje się tej sile politycznej, która zdobywa więk-

szość w wyborach. Nie ma innego i jednoznacznego kryterium oceny słuszno-

ści poglądów, koncepcji i programów politycznych. „Każde stanowisko, a w

tym każdy światopogląd, można zwalczać ze stanowiska innego, ale zarazem

każdy wymaga również szacunku ze stanowiska przeciwnego. […] Radbruch

wykazuje niezbędność traktowania wszelkich poglądów społecznych, praw-

nych i politycznych równowartościowo i z tego powodu najwyżej ceni demo-

krację, u podłoża której zawiera się relatywizm. Demokrację wiąże z warto-

ścią fundamentalną, to znaczy wolnością. Przestrzega, że dyktatura może po-

wstać w ustroju demokratycznym, a więc fakt występowania instytucji demo-

kratycznych nie znaczy jeszcze, że ustrój jest demokratyczny”66

.

Gustaw Radbruch rozważa sytuację, w której następuje zamiana miej-

scami pomiędzy mniejszością i większością, mniejszość staje się rządzącą

większością, a większość staje się opozycyjną (lub nawet pozbawioną praw

politycznych) mniejszością oraz konsekwencje tego dla funkcjonowania sys-

temu sprawiedliwości. Gustaw Radbruch w okresie Republiki Weimarskiej

był zdecydowanym zwolennikiem pozytywizmu prawniczego. Zgodnie z po-

zytywistycznym stanowiskiem teoretycznym, nie można byłoby pozbawić

65 Przemysław Wielgosz, Chantal Mouffe i paradoksy demokracji, jw. 66 Maria Szyszkowska, Teoria i filozofia prawa, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2008, s. 190.

248

ustawodawstwa Niemiec hitlerowskich ważności prawnej. Sędzia musi bo-

wiem wydawać wyroki jedynie w oparciu o zgodność z prawem, a nie zgodnie

z zasadą sprawiedliwości czy własnym sumieniem. Na gruncie pozytywizmu

prawniczego przeprowadzenie linii demarkacyjnej między przepisami obo-

wiązującymi, ustanowionymi przez większość, a niesprawiedliwym i ustawo-

wym bezprawiem było niemożliwe. Radbruch po doświadczeniach Niemiec z

narodowym socjalizmem zdystansował się od swej pierwotnej teorii i zwrócił

się ku teorii prawa naturalnego. Uważał, że: „Także to prawo ponadustawowe

może przybrać formę ustawy”67

. Odmówił w związku z tym miana prawa

takiemu prawu pozytywnemu (ustawom), które traktowało jakiegoś człowieka

jako podczłowieka, świadomie naruszało sprawiedliwość czy prawo natury.

Prawo ponadustawowe czyni fałszywym pozytywistyczny znak równości

prawa i ustawy. Słynna „formuła Radbrucha” głosi, że jeśli norma prawna

(ustawa) w drastyczny sposób narusza normy moralne, to nie obowiązuje.

Taka norma (ustawa) nie staje się prawem i obywatele nie mają obowiązku jej

przestrzegania, a sądy i administracja stosowania.

„Formuła Radbrucha” zaprezentowana po raz pierwszy w 1946 roku,

pozwoliła na podważenie wielu krzywdzących aktów prawnych i wyroków

wydanych w czasach III Rzeszy. Na jej podstawie za bezprawne uznano po-

zbawienie majątku i obywatelstwa emigrantów pochodzenia żydowskiego

oraz wyroki przeciwko dezerterom w wojnach zaborczych. Pozwalała ona na

ukaranie osób odpowiedzialnych za zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko

pokojowi i zbrodnie przeciwko ludzkości, a także strzelanie do osób uciekają-

cych z NRD przez Mur Berliński. Odrzucenie przez tę formułę skorupy do-

gmatyzmu prawniczego pozwalało ukarać denuncjatorów do Gestapo za po-

moc w „mordzie sądowym”, ponieważ czyn będący przedmiotem denuncjacji

nie stanowił zdrady stanu nawet według wówczas obowiązującego prawa.

Można było również pociągnąć do odpowiedzialności karnej sędziego za wy-

dane przez niego „nieludzkie” wyroki karne, nawet jeśli były wydane na pod-

stawie narodowosocjalistycznych ustaw. Formuła ta pozwoliła również skazać

lekarzy za udział w programie eutanazji, nawet jeśli przeprowadzano ją na

podstawie formalnie zgodnej z prawem decyzji Hitlera, gdyż ze względu na

treść była bezprawiem. „Formuła Radbrucha” wymaga od sędziów apolitycz-

67 Gustaw Radbruch, Ustawa i prawo, [w:] „Ius et lex” nr 1/2002, Przedruki, s. 160.

249

ności, silnego charakteru i cywilnej odwagi. Twierdzenia, że sędzia ma odwo-

ływać się przy osądzaniu oskarżonych do własnego sumienia, oznacza jednak

zgodę na indywidualną ocenę przepisów prawnych i wiarę w istnienie moral-

ności uniwersalnej ucieleśnionej w osobie sędziego. Bez względu na konse-

kwencje prawne, „formuła Radbrucha” była pewną próbą prawno-

filozoficznego usankcjonowania politycznych praw mniejszości, jednakże

traktowanych jako wyjątek, a nie norma powszechna.

Radbruch zdawał sobie sprawy z tego, że nie można w sposób trwały

rozwiązać sprzeczności pomiędzy wolą większości i mniejszości w polityce,

która wyraża się w sprzeczności między pozytywizmem prawniczym i ponad-

ustawowym prawem natury. W związku z tym, uznając prawa rządzącej więk-

szości, pisał, że z jednej strony „musi zachować aktualność pozytywistyczna

teza, że ustawa powinna być uznawana za obowiązujące prawo bez względu

na swoją treść. Państwo prawa i bezpieczeństwo prawne wymagają zasadni-

czego związania ustawą. Tylko w pojedynczych, wyjątkowych przypadkach

można od niego odstąpić, tylko w przypadkach, które przeżyliśmy w okresie

nazizmu”, kiedy doszło do podważenia „idei równości wobec prawa, idei

równych praw człowieka dla wszystkich noszących ludzkie oblicze; gdy wy-

daje rozkazy, a nie normy prawne”. A z drugiej strony, uznając prawo i moż-

liwość przekształcenia się mniejszości w rządzącą większość, wskazywał

niebezpieczeństwa odwołania się i „uznania prawa ponadustawowego”68

.

Sprzeczność pomiędzy sprawiedliwością a bezpieczeństwem prawnym, tak

jak i sprzeczność pomiędzy większością i mniejszością, wpisana jest bowiem

w każde prawo. Rozwiązanie jej przestaje być celem, a staje się jej niekończą-

cym się ruchem.

DIALECTICS OF THE MAJORITY AND MINORITY

In the term democracy, there is a contradiction between the businesses of the majority

and the minority of citizens. In antagonistic societies, this contradiction took dramatic

forms. To solve this problem, officials were drawn, a plural voting system was used,

new political institutions came into being, theories of „the vocal minority” and „the

silent majority” became famous, elites and specialists governed, and dictatorship was

68 Tamże, s. 163.

250

established. The number of rights of the minority is often a measure of democracy.

Achieving a majority of votes does not mean possessing the truth or acting according

to the rules of justice. The majority may become the minority and the other way

round. In order to challenge decisions made in compliance with democratic proce-

dures, which constantly stigmatize and marginalize the minority, people refer to the

concept of natural and moral rules. Oligarchy pretends to rule in businesses of the

majority. To legitimize decisions, deliberative democracy assumes reaching consen-

sus. The need to avoid contradictions between the majority and the minority is ex-

pressed as a proposal to transform antagonism into agonism.

Dr Edward Karolczuk – Konsultant w Rejonowym Ośrodku Doskonalenia Nauczy-

cieli i Informacji Pedagogicznej „WOM” w Rybniku


251

Wiktor SZEWCZAK

DYSKURS PUBLICZNY JAKO SUBSTYTUT REPREZENTA-

CJI POLITYCZNEJ – WYMIAR PARAINSTYTUCJONALNY

WSPÓŁCZESNEJ DEMOKRACJI

Wprowadzenie: Znaczenie reprezentacji dla demokracji

Zasada reprezentacji jest jednym z fundamentów nowożytnej demo-

kracji. Jest ona na tyle mocno wpisana w ustrój demokratyczny, że niektórzy

filozofowie polityki wykazują skłonność nawet do ich utożsamiania1. Istot-

ność zasady reprezentacji wyraża się również w tym, że znajduje ona często

oparcie konstytucyjne. W Polsce jest tak w obowiązującej dziś Konstytucji RP

z 1997 roku, gdzie w art. 4 ust. 2 wskazuje się, że „naród sprawuje władzę

przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio”2. Już z samej konstrukcji tego

zapisu wnioskować można, że władza sprawowana poprzez reprezentantów

jest najbardziej istotną jej formą, zaś bezpośrednie jej sprawowanie przez

suwerena ma znaczenie drugorzędne. Potwierdził zresztą taką interpretację

zapisów ustawy zasadniczej Trybunał Konstytucyjny, który w 2006 roku

orzekł, że to władza przedstawicielska jest w Polsce regułą, zaś bezpośrednia

władza suwerena jedynie od niej wyjątkiem czy uzupełnieniem3. I taka jest

praktyka funkcjonowania współczesnych systemów demokratycznych – od-

wołanie bezpośrednie do woli suwerena następuje rzadko, zaś większość de-

cyzji politycznych jest podejmowana przez organy przedstawicielskie ją re-

prezentujące. Nie zmieniają tego pojawiające się niekiedy projekty demokracji

deliberatywnej, partycypacyjnej czy cyberdemokracji itp., w których to oby-

watele, a nie ich reprezentanci, mieliby być bezpośrednio zaangażowani w

1 Zob. np. D. Plotke, Representation Is Democracy, „Constellations” 1997, Vol. 4, No. 1, s. 30-32. Z

drugiej strony należy zauważyć, że w niektórych koncepcjach reprezentacja nie musi mieć charakteru

demokratycznego i – w zależności od zastosowanych tzw. reguł oceny (rules of recognition) przez repre-

zentowanych – reprezentacja niedemokratyczna jest również jak najbardziej możliwa (zob. A. Rehfeld, Towards a General Theory of Political Representation, „The Journal of Politics” 2006, Vol. 68, No. 1, s.

1-20). 2 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483). 3 Uzasadnienie Wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 listopada 2006 roku, sygn. akt. K 31/06 (Dz.

U. Nr 202, poz. 1493).

252

procesy decyzyjne. Nawet jeżeli te koncepcje są niekiedy wdrażane, to ich

znaczenie jest póki co marginalne4. Nie stanowią one zresztą, wbrew pierwot-

nym oczekiwaniom, rozwiązania idealnego. Bezpośrednie sprawowanie całej

władzy przez suwerena w skali makro wiązałoby się bowiem z całym szere-

giem negatywnych konsekwencji, takich jak zagrożenie systemową tyranią

większości, sprowadzenie polityki do gry o sumie zerowej, obciążenie opinii

publicznej brzemieniem znacznej odpowiedzialności i zobowiązaniem do

pozyskiwania ogromnej wiedzy, zagrożenie polaryzacją społeczeństwa i eks-

tremizmami itd.5

Demokracja przedstawicielska nie jest jednak pierwotną formą tego

ustroju politycznego6. Stworzona ona została i rozpowszechniona w wyniku

tzw. drugiej transformacji demokratycznej (określenie Roberta A. Dahla), w

trakcie której bezpośrednie rządy ludu zostały zastąpione rządami przedstawi-

cielskimi, przy zachowaniu jednakże zasady realizowania woli obywateli two-

rzących wspólnotę polityczną7. Reprezentacja jest więc przede wszystkim

rozwiązaniem problemu o charakterze technicznym, związanego z wytworze-

niem się państwa narodowego i przejmowaniem przez nie roli – pełnionej

wcześniej przez zbiorowości o mniejszym zasięgu – podstawowej areny de-

mokratycznej polityki8. Polega on na tym, że niewykonalne jest zgromadzenie

wszystkich obywateli przeciętnej wielkości państwa narodowego w celu

wspólnego podjęcia decyzji zbiorowej, zaś inne sposoby jej bezpośredniego

podjęcia przez demos (takie jak np. referendum) są na tyle kosztowne i niedo-

skonałe, że niemożliwe jest ich zastosowanie do bieżącego zarządzania orga-

nizacją państwową9. Aby to umożliwić, stworzono zatem system przedstawi-

cielstwa, w którym obywatele nie biorą udziału bezpośrednio w podejmowa-

4 Zob. np. P. Lissewski, Cyberdemokracja? Internetowe iluzje, „Przegląd Politologiczny” 2002, nr 3, s.

117-118. 5 G. Sartori, Teoria demokracji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 150-156. 6 J. Miklaszewska, Demokracja – dzieje pojęcia, w: Oblicza demokracji, red. R. Legutko i J. Kloczkowski,

Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2002, s. 14-15. 7 R. A. Dahl, Demokracja i jej krytycy, Wydawnictwo Znak, Kraków 1995, s. 39-52. 8 Por. R. A. Dahl, O demokracji, Wydawnictwo Znak, Kraków 2000, s. 13-28. 9 Nawet w kolebce demokracji bezpośredniej – starożytnych Atenach, nie wszystkie decyzje polityczne

podejmowane były przez zgromadzenie ludowe. Bieżące zarządzanie wspólnotą pozostawało w rękach

urzędników, których można traktować jako reprezentantów demos, zaś same obrady zgromadzenia lu-

dowego i podejmowane tam decyzje były przygotowywane przez mniej liczebne organy (D. Judge, Re-presentation. Theory and practice in Britain, Routledge, London 1999, s. 3-5; zob. też D. Held, Modele

demokracji, Wydawnictwo UJ, Kraków 2010, s. 21-23). Już stosunkowo nieliczna zbiorowość miesz-

kańców Aten byłaby więc niemożliwa do efektywnego zarządzania wyłącznie w drodze demokracji bez-pośredniej, zaś przy powstawaniu państw narodowych, zwykle dużo liczebniejszych i większych teryto-

rialnie, problem ów miał znaczenie kluczowe.

253

niu decyzji politycznych, ale wyłaniają swoich reprezentantów, uprawnionych

do tego, by czynić to w ich imieniu.

Modele reprezentacji politycznej

W praktyce funkcjonowania systemów demokratycznych wytworzyło

się dotąd wiele modeli instytucjonalnych reprezentacji, zaś w teorii demokra-

cji – wypracowano wiele ich uzasadnień i aksjologicznych fundamentów10

.

Sama reprezentacja może być rozumiana przynajmniej na kilka sposobów. Na

przykład Andrew Heywood wskazuje na cztery możliwe jej modele:

1. Powiernictwo – reprezentant to kierujący się samodzielnym osądem po-

wiernik, działający dla interesu mniej od niego rozumnych i słabiej roze-

znanych reprezentowanych oraz biorący za nich odpowiedzialność,

2. Delegacja – reprezentant jest jedynie bezwiednym nośnikiem opinii in-

nych, zobowiązanym do działania według ściśle wytyczonych wskazówek

czy instrukcji i nie mogącym poza nie wykroczyć,

3. Mandat – reprezentant ma mandat od ugrupowania, pod którego szyldem

dostał się do ciała przedstawicielskiego i dlatego jest zobowiązany, by re-

alizować jego program, który został poparty w wyborach przez obywateli,

4. Podobieństwo – reprezentant to osoba typowa dla reprezentowanej grupy,

zaś struktura ciała przedstawicielskiego winna możliwie wiernie odzwier-

ciedlać strukturę demos, na przykład pod względem wieku, wykształcenia,

interesów grupowych itd.11

Modele te kładą nacisk na różne aspekty reprezentacji, pozostają jed-

nak zgodne pod pewnym względem, odpowiadającym zresztą etymologii po-

jęcia. Łacińskie określenie „repraesentare” oznacza tyle, co „ponownie ujaw-

nić, ponownie przedstawić, ponownie zamanifestować”12

. Dosłownie tłuma-

czyć je można jako „przedstawiać coś czy kogoś, co nie jest obecne, ale istnie-

10 Zob. np. N. Urbinati, M. E. Warren, The Concept of Representation in Contemporary Democratic Theo-

ry, “Annual Review of Political Science” 2008, Vol. 11. 11 A. Heywood, Klucz do politologii. Najważniejsze ideologie, systemy, postacie, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2008, s. 133-134; A. Heywood, Politologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 279-284.

12 Na temat etymologii, a także historycznych przemian w znaczeniu słowa „reprezentacja” patrz: H. F.

Pitkin, The Concept of Representation, The University of California Press, Berkeley – Los Angeles – London 1967, s. 241 i nast.; D. Runciman, M. Brito Vieira, Reprezentacja, Wydawnictwo Sic!, Warsza-

wa 2011, s. 19-42.

254

je w rzeczywistości”13

. Reprezentacja – etymologicznie – jest więc „obra-

zem”, „podobieństwem” czy „odbiciem”. Najdalej odbiega od tego model

powiernictwa, jednak i w nim zachowana zostaje zasada wtórności reprezen-

tanta wobec reprezentowanych: to ich interesy mają tu zasadnicze znaczenie.

Przedrostek „re-” wskazuje, że reprezentowanie jest pochodne, jest odbiciem

(„ponownym prezentowaniem”) tego, co pierwotne i znajduje się po stronie

reprezentowanych. Im większa zaś różnica między tym co reprezentowane, a

tym co reprezentuje, z tym bardziej niedoskonałą reprezentacją mamy do czy-

nienia – idealna miałaby charakter „przezroczysty”14

.

Różnice między poszczególnymi modelami stają się nieistotne gdy

spojrzymy na problem reprezentacji z punktu widzenia teorii racjonalnego

wyboru, zaś samą demokrację potraktujemy jako instytucjonalny mechanizm

decyzyjny, który charakteryzuje się specyficznymi właściwościami, dzięki

którym podejmowanie rozstrzygnięć w zbiorze dostępnych alternatyw może-

my określić jako demokratyczne15

. Tak pojmowana demokracja opiera się

przede wszystkim na konfrontowaniu różnych systemów preferencji jednost-

kowych, charakteryzujących obywateli i składające się z nich grupy oraz usta-

laniu w ten sposób wspólnej preferencji społecznej16

. W takim przypadku

reprezentacja będzie polegała na odtworzeniu struktury preferencji w społe-

czeństwie przez decydentów i uczynienia z niej podstawy procesów decyzyj-

nych. Perspektywa racjonalnego wyboru zakłada, że wyborcy, chcąc zapewnić

sobie realizację interesów czy preferencji, głosują (lub przynajmniej powinni

głosować) na tych kandydatów do ciała przedstawicielskiego, których system

preferencji, wyrażany w postaci programu politycznego, jest najbardziej zbli-

żony do ich własnego w istotnych dla nich kwestiach17

. W takim ujęciu miarą

reprezentacji jest stopień podobieństwa struktury preferencji jednostkowych w

13 B. Ponikowski, Pojęcie reprezentacji jako kategoria teorii polityki, w: Studia z teorii polityki, Tom III,

red. A. Czajowski i L. Sobkowiak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2000, s. 164. 14 E. Laclau, Emancipation(s), Verso – New Left Books, London 1996, s. 85 oraz 97. Równocześnie autor

ten zauważa, że idealna, w pełni „przeźroczysta” reprezentacja jest z samej swojej istoty niemożliwa.

Patrz też: L. Rasiński, Dyskurs i władza. Zarys polityki agonistycznej, Wydawnictwo Naukowe Dolno-

śląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław 2010, s. 51-54. 15 Por. G. Lissowski, Demokratyczne sposoby podejmowania decyzji, „Prakseologia” 1983, nr 3-4, s. 67-71;

J. Haman, Demokracja, decyzje, wybory, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2003, s. 39-46. 16 Jest to tzw. agregatywna koncepcja demokracji i dobra wspólnego (zob. I. Shapiro, Stan teorii demokra-

cji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 14-28). 17 G. Lissowski, Wprowadzenie do przestrzennej teorii głosowania, „Studia Socjologiczne” 2003, nr 1, s.

10-34; zob. też J. Raciborski, Zachowania wyborcze Polaków, w: Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, red. M. Marody, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002, s. 228-

230.

255

społeczeństwie i struktury preferencji reprezentantów tworzących ciało przed-

stawicielskie.

Gdy pojęcie reprezentacji odniesiemy do zgodności systemów prefe-

rencji, to różnice pomiędzy poszczególnymi jej modelami zanikają bądź

sprowadzają się do kwestii czysto technicznych, nie mających wpływu na

ostatecznie przyjmowane decyzje polityczne. Najdłużej będzie się tu bronił

przed takim ujednoliceniem model powiernictwa, jednak i on mu się nie oprze

w momencie, gdy przyjmie się postulowane przez R. Dahla zasady postępo-

wania demokratycznego, odnoszące się do kompetencji obywateli oraz rów-

nego traktowania ich preferencji (słabą i mocną zasadę równości oraz zasadę

presumpcji osobistej autonomii). I w istocie, model reprezentacji jako uwol-

nionego od preferencji reprezentowanych powiernictwa, opierać by musiał się

na koncepcji kurateli, uznawanej przez R. Dahla za niedemokratyczną – a

zatem reprezentacja demokratyczna musi, zdaniem tego teoretyka, zakładać,

że możliwości rozpoznawania własnych interesów oraz kompetencje w zakre-

sie rozstrzygania o losie swoim i społeczności są wśród jej członków zbliżo-

ne18

. Tym samym nie można przyjąć, że przedstawiciel w demokratycznym

systemie sprawowania władzy będzie potrafił lepiej rozpoznawać interesy

obywateli niż oni sami. W swoich działaniach w sferze polityki będzie musiał

zawsze jako punkt odniesienia przyjmować poglądy, interesy i preferencje

swoich wyborców. Z drugiej natomiast strony wyborcy będą starali się odczy-

tywać to, jakie rozwiązania określonych problemów decyzyjnych proponują

im poszczególni kandydaci, a następnie wybierać tych, których propozycje są

najbardziej zbliżone do ich systemu preferencji.

Tradycyjny model reprezentacji

Powyższy model reprezentacji zakłada wzajemne komunikowanie i

odczytywanie systemów preferencji między obywatelami i ich przedstawicie-

lami bądź kandydatami na przedstawicieli. Obywatele potrzebują tej informa-

cji, by dokonywać racjonalnych decyzji wyborczych, zaś przedstawiciele – by

móc konstruować programy polityczne i podejmować decyzje polityczne

oparte na przedstawicielstwie. Używając terminologii wprowadzonej przez

18 R. Dahl, Demokracja i jej krytycy, op. cit., s. 77-169.

256

Niklasa Luhmanna, można powiedzieć, że we współczesnej demokracji doko-

nują się „komunikacyjne procesy okrężne”, polegające na tym, że obywatele

(publiczność) oraz reprezentanci (władza) dokonują wzajemnej obserwacji19

.

Zauważają to również Juliet Roper, Christina Holtz-Bacha i Gianpietro Maz-

zoleni, którzy piszą: „Na reprezentację można patrzeć z dwóch stron. Z jednej

strony, jednostki (obywatele) poszukują reprezentacji swoich interesów w

kształtowaniu polityki publicznej. Z drugiej strony, ci którzy dążą do tego, by

być [ponownie] wybranymi reprezentują samych siebie wyborcom poprzez

kreowanie tożsamości mającej artykułować bądź łączyć interesy reprezento-

wanych z reprezentantami. (…) Obie strony spotykają się poprzez media, co

składa na nie szczególną odpowiedzialność za funkcjonowanie sfery publicz-

nej”20

.

Wzajemna obserwacja umożliwia wzajemne pozyskiwanie informacji

o preferencjach uczestników drugiej strony i podejmowanie takich działań,

które będą prowadziły do tego, by preferencje obu stron były jak najbardziej

zbliżone do siebie. Wyborcy czynią to głosując na tych kandydatów, którzy

przedstawiają i realizują programy najbliższe ich systemowi preferencji, zaś

kandydaci (lub już wybrani przedstawiciele) – dopasowując swoje działania i

formułowane programy do systemów preferencji zdefiniowanych przez nich

własnych elektoratów. Oprócz aktów wyborczych, które w demokracji odby-

wają się stosunkowo rzadko i dlatego nie mogłyby stanowić wyczerpującej

podstawy informacyjnej, wzajemna obserwacja dokonuje się również na co

dzień, w miarę pojawiania się kolejnych spraw w agendzie publicznej.

Warunkiem koniecznym skutecznej obserwacji jest wzajemne komu-

nikowanie się stron stosunku reprezentacji. W okresie pomiędzy poszczegól-

nymi elekcjami istnieje wiele kanałów przepływu informacji, z których repre-

zentanci działający w obrębie systemu politycznego mogą czerpać wiedzę na

temat preferencji członków społeczeństwa – od sondaży i badań marketingo-

wych, po osobiste spotkania z wyborcami i postulaty przekazywane przez

instytucje społeczeństwa obywatelskiego; z drugiej strony również obywatele

19 N. Luhmann, Teoria polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 1994, s. 52-57. W koncepcji N. Luhmanna w proces komunikacji okrężnej zaangażowany jest

jeszcze jeden podmiot, a mianowicie administracja państwowa. Jednak nie jest ona istotna z punktu wi-

dzenia problematyki niniejszego tekstu, a zatem – dla uproszczenia – ją pomijam. 20 J. Roper, Ch. Holtz-Bacha, G. Mazzoleni, The Politics of Representation. Election Campaigning and

Proportional Representation, Peter Lang Publishing, New York 2004, s. 1-2.

257

mogą wykorzystywać wiele kanałów pozyskiwania informacji o swoich repre-

zentantach – od bezpośrednich z nimi kontaktów, poprzez oficjalne, przygo-

towane przez nich informacje, po przekazy w mediach masowych21

. Komuni-

kowanie odbywa się więc za pośrednictwem szeroko pojmowanych mediów i

bez nich nie byłoby możliwe. Media te – w najbardziej idealizacyjnym ujęciu

– pełnią jedynie rolę bezwiednego przekaźnika informacji. Zobowiązane

etycznie do obiektywności (np. dziennikarze czy media masowe) bądź neu-

tralne z samej swojej istoty (np. dzienniki ustaw czy kartki wyborcze), umoż-

liwiają każdej ze stron obserwację rzeczywistości politycznej drugiej strony

„takiej, jaka ona jest”. W efekcie w tradycyjnym modelu reprezentacji mamy

do czynienia z dwoma stronami jej stosunku, dokonującymi wzajemnej ob-

serwacji za pośrednictwem „przezroczystych” mediów.

Rysunek 1. Tradycyjny model reprezentacji politycznej, opartej na komunikacji

i wzajemnej obserwacji stron stosunku reprezentacji.

Źródło: opracowanie własne.

Z jednej strony zatem obywatele dokonują obserwacji polityków, aby

z formułowanych przez nich programów oraz oceny dotychczasowych działań

wywnioskować, którzy z nich najbliżsi są ich poglądom i dają największe

gwarancje realizacji ich interesów. Należy przy tym jednak zauważyć, że za-

21 W. Szewczak, Media a efektywność polityki - krótki zarys problemu, w: Media a polityka, red. A. M.

Zarychta, Ł. Donaj, M. Kosiarz i A. Barański, Wyższa Szkoła Studiów Międzynarodowych, Łódź 2007, s. 365-369. Por. także: D. Easton, An Approach to the Analysis of Political Systems, "World Politics"

1957, Vol. 9, No. 3, s. 386-390.

258

łożenia R. Dahla dotyczące umiejętności rozpoznawania własnych interesów i

w miarę zbliżonych kompetencji wszystkich obywateli mają charakter ideali-

zacyjny i w praktyce funkcjonowania systemów demokratycznych się nie

sprawdzają. Przeciętni obywatele nie mają takiego rozeznania w sprawach

publicznych, jak zajmujący się tym zawodowo politycy pretendujący do bycia

przedstawicielami. Najbardziej zagorzali krytycy ignorancji obywateli okre-

ślają nawet demokrację przydomkiem „idiotokracji” czy „głupkokracji”. Ich

zdaniem, obywatele, w swojej masie, nie mają nawet minimalnej informacji

niezbędnej do podejmowania rozsądnych decyzji. I jest to stan nieusuwalny,

gdyż nawet najwyższy wyobrażalny czy realistyczny poziom ich poinformo-

wania byłby współcześnie zbyt niski22

. Co więcej, obywatele nie mają żadne-

go interesu w tym, by takie rozeznanie czynić. Zgodnie bowiem ze spostrze-

żeniem o tzw. paradoksie racjonalnego wyborcy, obywatel, niezależnie od

tego czy i ile czasu oraz wysiłku włoży w rozpoznanie spraw istotnych dla

zbiorowości, otrzymuje od systemu politycznego dokładnie takie same korzy-

ści. W takim razie najbardziej opłacalną indywidualną strategią wyborcy jest

pozostanie ignorantem, korzystającym z wysiłku poznawczego innych23

.

Z tym problemem tradycyjna teoria reprezentacji może sobie jednak

poradzić. Reprezentacja może być bowiem w takim przypadku swoistą „pro-

tezą”, zastępującą wykwalifikowanego i zaangażowanego (przynajmniej po-

znawczo) w sprawy publiczne obywatela – wyborcy cedują na swoich repre-

zentantów nie tylko samo uczestnictwo w procesach decyzyjnych, ale również

obowiązek zdobywania kwalifikacji i kompetencji niezbędnych do rozstrzy-

gania problemów decyzyjnych, a także wiedzy na temat konkretnych proble-

mów będących w agendzie politycznej. I rzeczywiście, wyniki badań empi-

rycznych wskazują , że wyborcy w systemach demokratycznych w akcie gło-

sowania nie popierają zazwyczaj konkretnych programów politycznych, nie

22 Zob. B. Gilley, Is Democracy Possible?, “Journal of Democracy” 2009, No. 1, s. 117. 23 A. Downs, An Economic Theory of Political Action in a Democracy, “The Journal of Political Economy”

1957, Vol. 65, Issue 2, s. 145-148; W.H. Riker, P.C. Ordeshook, A Theory of the Calculus of Voting,

“The American Political Science Review” 1968 Vol. 62, No. 1, s. 25-42; M. Olson, The Logic of Collec-

tive Action. Public Goods and the Theory of Groups, Harvard University Press, Cambridge (MA) 1971, s. 163-165; T.J. Freddersen, Rational Choice Theory and the Paradox of Not Voting, “Journal of Eco-

nomical Perspectives” 2004, Vol. 18, No. 1, s. 99 i nast. Także: T. Michalak, Ekonomiczna teoria demo-

kracji Anthony’ego Downsa, w: Teoria wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej, red. J. Wilkin, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s. 75-

81. W praktyce ów paradoks partycypacji oczywiście często się nie sprawdza, albowiem wielu wybor-

ców podejmuje wysiłek głosowania mimo jego jednostkowej nieracjonalności. Nie podważa to jednak samego mechanizmu. Zob. W. Aksztejn, Racjonalność wyborcy a paradoks partycypacji. Znaczenie in-

strumentalnej motywacji dla wyjaśniania absencji wyborczej w 2005 r., „Decyzje” 2006, nr 5, s. 42-50.

259

kierują się szczegółowymi preferencjami dotyczącymi konkretnych proble-

mów decyzyjnych, ale raczej dają ogólne wytyczne co do tego, w jakim kie-

runku powinna zmierzać prowadzona polityka oraz kto uosabia ten kierunek i

styl w jakim winno się go realizować24

. Jest to zresztą – z punktu widzenia

stabilności i efektywności działania systemów demokratycznych – nie tylko

zrozumiałe, ale i pożądane. Nadmierne zaangażowanie obywateli w sprawy

publiczne mogłoby zaowocować szeregiem niepożądanych konsekwencji, z

paraliżem decyzyjnym włącznie25

. Wyborcy w sprawnie funkcjonującym sys-

temie demokratycznym na ogół nie angażują się więc w rozpoznawanie

wszystkich szczegółowych kwestii będących przedmiotem decyzji politycz-

nych, ale ograniczają się jedynie do bardzo generalnego oglądu spraw pu-

blicznych i wizerunku kandydatów na przedstawicieli.

Oznacza to, że szczególną rolę w reprezentacji musi pełnić drugi kie-

runek komunikacji między społeczeństwem a systemem politycznym. Jeżeli

wyborcy nie wykazują skłonności do tego, by zapoznawać się ze szczegóło-

wymi rozwiązaniami problemów decyzyjnych, jeżeli redukują oni do mini-

mum stopień znajomości programów politycznych i systemów preferencji,

jakie chcieliby wspierać poszczególni kandydaci, to zadanie rozpoznawania

preferencji społecznych spada przede wszystkim na przedstawicieli, wybra-

nych i sprawujących już swoje funkcje. To nie tyle wyborcy starają się więc

głosować na tych, którzy możliwie najwierniej odzwierciedlają ich system

preferencji; to sami wybrani przedstawiciele winni być zorientowani na reali-

zację funkcji reprezentacji politycznej poprzez odczytywanie struktury prefe-

rencji obywateli i przyjmowanie jej za punkt odniesienia w procesach decy-

zyjnych. Tym samym preferencją społeczną jest to, jaki jej obraz zostaje stwo-

rzony w umyśle decydentów politycznych – to sami decydenci rozpoznają

interesy i preferencje ludzi, a następnie konstruują z nich wspólną preferencję

społeczną26

. Jest to związane z charakterystyką systemu preferencji obywateli:

nie są one, pomijając najbardziej istotne kwestie, formułowane a priori, ale

konstruowane dopiero w konkretnej sytuacji decyzyjnej, niejako „wywoływa-

24 A. Hadenius, Democracy and Development, Cambridge University Press, Cambridge 1992, s. 12-23; V.

O. Key, Jr., The Responsible Electorate. Rationality in Presidential Voting 1936-1960, Harvard Univer-

sity Press, Cambridge (MA) 1966. 25 P. Braud, Rozkosze demokracji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 23-50. 26 Por. A. Sen, Racjonalność i wybór społeczny, w: Elementy teorii wyboru społecznego, wyb. G. Lissow-

ski, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2001, s. 53.

260

ne” przez to, co pojawia się w agendzie politycznej. W przypadku większości

kwestii obywatele nie mają sprecyzowanych preferencji, przynajmniej do

momentu, gdy staną one na forum publicznym. Często bywa, że są one kon-

struowane już po przeprowadzeniu całego procesu decyzyjnego i ujawnieniu

gotowego rozwiązania, które jest wówczas oceniane post factum27

. I w tym

momencie winny być odczytywane w akcie obserwacji przez pełniących rolę

reprezentantów politycznych.

Kryzys polityki i tradycyjnego modelu reprezentacji politycznej

Zarysowany powyżej tradycyjny model reprezentacji sprawdzał się

dość dobrze przez długi okres czasu – od „wynalezienia” demokracji przed-

stawicielskiej w okresie Oświecenia, aż do drugiej połowy, a może nawet

końca XX wieku. W pewnym stopniu działa również dzisiaj, jednak warunki

w jakich funkcjonuje obecnie polityka demokratyczna, wraz z będącą jej czę-

ścią zasadą przedstawicielstwa, ulegają zasadniczym zmianom, a zatem i on

zostaje zdezaktualizowany.

W ostatnich latach bądź dziesięcioleciach obserwujemy istotne zmia-

ny w mechanizmach funkcjonowania polityki w krajach demokratycznych. Są

one na tyle istotne, że niektórzy określają je mianem kryzysu polityki28

, inni

mówią o przejściu od polityki do postpolityki29

, niektórzy zaś proponują prze-

budowę jej instytucjonalnego szkieletu30

. Wśród tych symptomów przemian,

które najsilniej wpływają na funkcjonowanie reprezentacji politycznej, można

27 Jest to związane z logiką działania mediów we współczesnych systemach demokratycznych. Skoncen-

trowane na poszukiwaniu tematów wzbudzających silniejsze zaangażowanie emocjonalne odbiorców, wykazują one tendencje do krytycznego informowania o już przyjętych rozwiązaniach (tym bardziej, że

są one łatwiej dostępne dziennikarzom), aniżeli o dopiero przygotowywanych propozycjach legislacyj-

nych. Z tego powodu informacje o konkretnych kwestiach decyzyjnych często docierają do obywateli dopiero po ich rozstrzygnięciu i – w konsekwencji – dopiero w tej perspektywy poddawane są one oby-

watelskiej ewaluacji. 28 Patrz np.: B. Kaczmarek, Polityka a władza. Kryzys paradygmatu?, „Studia Politologiczne” 2004, Vol. 8

(zeszyt monograficzny: Współczesne teorie polityki – od logiki do retoryki, red. T. Klementewicz), s.

195-200. 29 Na przykład: J. Golinowski, Perspektywa porządku postpolitycznego. W stronę technologii władzy,

Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa 2007; B. Michalak, Czy grozi nam depolityzacja polityki?

Rozważania na temat wizji postpolitycznej, "Studia Polityczne" 2010, Vol. 25, s. 129-145; J. Macała, Postpolityka – niepewna przyszłość demokracji?, w: Odsłony współczesnej polityki, red. J. Golinowski i

A. Laska, Wydawnictwo UKW, Bydgoszcz 2012, s. 66-80. 30 Na przykład: A. Toffler, H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji. Polityka nowej fali, Zysk i S-ka Wydaw-

nictwo, Poznań 1996, s. 88-109; G. Rydlewski, Rządzenie w świecie megazmian (Studium politologicz-

ne), Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2009, s. 165-179.

261

by wymienić:

kryzys obywatelskości – czyli obniżający się poziom zaangażowania (w

tym poznawczego) obywateli w politykę,

mediatyzacja polityki i tabloidyzacja mediów masowych – powodująca,

że programy polityczne reprezentantów, z natury nie stanowiące atrakcyj-

nego dla odbiorców mediów contentu, zostają wypierane przez treści roz-

rywkowe i mało istotne,

zaostrzająca się konkurencja na rynku politycznym, wymagająca stoso-

wania środków marketingowych i manipulacji politycznej,

kryzys wartości i ideologii – wyrażający się w rozmyciu ideowym partii

politycznych, odrywaniu się partii od sztywnych programów wyborczych

i ustabilizowanych elektoratów, tworzeniu się partii typu catch-all itp.31

Wszystkie te czynniki, jakkolwiek mają swoją własną dynamikę, są

przede wszystkim produktem przemian społecznych o szerszym zakresie,

m.in. takich jak: globalizacja i pojawienie się sieci powiązań międzynarodo-

wych, organizacji ponadpaństwowych oraz problemów o zasięgu globalnym,

nasilanie się tempa zmian społecznych, zasadnicza nieprzewidywalność kie-

runków rozwoju społecznego, rosnące zróżnicowanie wewnętrzne systemów

społecznych i wiele innych32

. Można powiedzieć, że tradycyjne instytucjonal-

ne instrumentarium demokracji przedstawicielskiej stworzone zostało w zu-

pełnie odmiennym kontekście społecznym i nic dziwnego, że w dzisiejszych

warunkach w coraz mniejszym stopniu jest ono zdolne do pełnienia przewi-

dzianych dlań funkcji. Również leżące u jego podstaw mechanizmy reprezen-

tacji politycznej ulegać muszą zmianom i adaptacjom.

Płynność i amorficzny charakter współczesnej polityki oraz kontekstu

jej funkcjonowania, jak również permanentna zmienność sytuacji decyzyjnych

powodują, że komunikacja między reprezentantami a reprezentowanymi jest

coraz trudniejsza. I w rezultacie każda ze stron wie coraz mniej na temat pre-

ferencji drugiej. Wyborcy coraz mniej wiedzą o kandydatach, coraz bardziej

31 Zob. W. Szewczak, O pojęciu kryzysu polityki, w: Od teorii do praktyki politycznej. Księga jubileuszowa

dedykowana Profesorowi Zbigniewowi Blokowi z okazji 40-lecia pracy naukowej i 70-lecia urodzin, red.

M. Kołodziejczak i R. Rosicki, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań 2012, s. 225-237. 32 Patrz np. A. Toffler, Trzecia fala, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2001; M. Hirszowicz,

Spory o przyszłość. Klasa, polityka, jednostka, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1998; M. Hirszo-

wicz, Stąd, ale dokąd? Społeczeństwo u progu nowej ery, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007.

262

rozmytych ideologicznie i dostosowujących poglądy do aktualnego układu sił

politycznych oraz wskazań specjalistów od marketingu. Kandydaci coraz

mniej wiedzą o wyborcach, którzy nie tworzą już zwartych i homogenicznych

elektoratów, są coraz bardziej rozproszeni i różnorodni, ale też w odniesieniu

do wielu kwestii nie mają jednoznacznych preferencji. Obie strony nie są też

w stanie przewidzieć tego, jakie sprawy będą przedmiotem regulacji politycz-

nej w najbliższej przyszłości, ani jakie i dotyczące czego decyzje przyjdzie w

tym czasie podejmować. Wyborcy nie wiedzą już więc na kogo tak naprawdę

głosują, przedstawiciele nie wiedzą czego tak naprawdę oczekują od nich

wyborcy (często i sami wyborcy nie potrafiliby tego określić), nikt nie wie

jakie dylematy przyjdzie w przyszłości rozstrzygać i jakim systemem prefe-

rencji się przy tym kierować. W tej sytuacji obywatele i ich przedstawiciele

przestają być dla siebie punktem wzajemnego odniesienia, zaś sama reprezen-

tacja i mechanizmy wyłaniania reprezentantów stają się w coraz większym

stopniu fasadą i jedynie pozostałością po systemie instytucjonalnym tradycyj-

nej demokracji przedstawicielskiej.

Nie oznacza to jednak zerwania z reprezentacją w ramach systemów

demokratycznych. Teza, jaką chciałbym postawić, zakłada, że obie te grupy –

zarówno reprezentanci, jak i reprezentowani – będące wcześniej dla siebie

wzajemnie punktem odniesienia dla podejmowanych działań i decyzji, potrze-

bują obecnie innego dla nich oparcia. Nie wyrzekają się paradygmatu repre-

zentacji, ale musi on być oparty na odmiennych niż do tej pory zasadach i

mechanizmach jej powstawania. Te nowe mechanizmy muszą zapewniać

większą niż do tej pory elastyczność relacji między reprezentantami i repre-

zentowanymi. Reprezentanci nie mogą dążyć do odtwarzania struktury prefe-

rencji demos, gdyż ta w klasycznym znaczeniu często w ogóle nie istnieje, a z

pewnością nie jest możliwa do dokładnego rozpoznania nawet przy zastoso-

waniu najbardziej wyrafinowanych narzędzi badawczych. Obywatele nie mo-

gą natomiast liczyć na to, że znajdą kandydatów wiarygodnych i ideologicznie

stabilnych, a nawet na to, że dane im będzie poznać szczegółowe programy

polityczne. W tej sytuacji potrzebne jest zaistnienie pomiędzy tymi grupami

swoistego bufora, rekompensującego te niedostatki. Elastycznego, działające-

go wraz z pojawianiem się nowych kwestii w agendzie politycznej i dającego

możliwość kompensacji tych luk poznawczych. Tym buforem jest obecny w

mediach dyskurs publiczny.

263

Nowy model reprezentacji – reprezentacja oparta o dyskurs

W tradycyjnym modelu reprezentacji każda z jej stron była równocze-

śnie obserwatorem i przedmiotem obserwacji, jednak w społeczeństwach ery

ponowoczesności nie jest to już możliwe. W tej sytuacji każda ze stron zaczy-

na orientować się na to, co jest jej najbliższe, najbardziej widoczne i najlepiej

dostrzegalne w sferze polityki – a mianowicie na będący jej zewnętrznym

przejawem dyskurs polityczny, uzyskujący współcześnie quasi-autonomiczny

charakter. Rozumiany jest on jako „dyskurs elit symbolicznych na tematy

polityczne (…). Należą do niego publiczne wypowiedzi polityków poza wła-

ściwym kontekstem sprawowania funkcji politycznych (np. niektóre wypo-

wiedzi dla środków masowego przekazu) oraz wypowiedzi wszystkich innych

uczestników elit symbolicznych na tematy polityczne (publicystyka politycz-

na, publiczne wypowiedzi artystów, intelektualistów, duchownych, naukow-

ców, ekspertów i ludzi biznesu na tematy polityczne)”33

. Wypowiedzi te od-

noszą się do kwestii będących częścią agendy politycznej, ale również same

wpływają na jej tworzenie. O ile zatem w tradycyjnym modelu reprezentacji

przedstawiciele i obywatele wzajemnie się obserwowali i komunikowali, to w

modelu nowym obserwowany jest sam dyskurs, który staje się tym samym

punktem odniesienia dla własnych działań w sferze polityki. Zarówno obywa-

tele, jak i reprezentanci obserwują dyskurs publiczny, równocześnie w nim

uczestnicząc.

Ten rodzaj dyskursu publicznego, który stanowi istotny punkt odnie-

sienia i tworzy ramy interpretacyjne (zarówno dla publiczności, jak i dla re-

prezentantów) oraz uzyskuje przez to funkcje quasi-reprezentacyjne, ma cha-

rakter zinstytucjonalizowany i sprofesjonalizowany. Jest to dyskurs prowa-

dzony w mediach o charakterze masowym, adresowanych i docierających do

szerokiej publiczności o względnie szerokim spektrum poglądów i orientacji

politycznych. Pojawia się on w gazetach i czasopismach, programach telewi-

zyjnych i radiowych, a także na największych portalach internetowych. Media

33 M. Czyżewski, S. Kowalski, A. Piotrowski, Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, Wydawnic-

twa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010, s. 25. W tym tekście – inaczej niż proponują to

wspomniani autorzy – będę traktował dla uproszczenia synonimicznie pojęcia dyskursu politycznego i

dyskursu publicznego. Ograniczam też zakres dyskursu publicznego do tych wypowiedzi, które pojawia-ją się w mediach masowych, mających możliwość istotnego wpływu na politykę i preferencje stron sto-

sunku reprezentacji w szerokiej skali.

264

te mają największy zasięg oddziaływania (oglądalność, słuchalność, czytelnic-

two) oraz najwyższy potencjał opiniotwórczy. Wytworzyły one również swo-

isty etos uczestnictwa w procesie komunikacji politycznej i pretendują do

miana „obiektywnych”, a przynajmniej nie związanych z tylko jedną opcją

polityczną. Dlatego są one postrzegane przynajmniej przez dużą część odbior-

ców jako godne zaufania źródło wiedzy o kwestiach będących przedmiotem

politycznych rozstrzygnięć.

Media te tworzą pole dla dyskursu publicznego, chociażby poprzez

fakt stosowania i udostępniania infrastruktury technicznej umożliwiającej

docieranie komunikatów uczestników dyskursu do szerokich rzesz odbiorców.

Ich rola w tworzeniu pola dyskursu publicznego nie ma jednak jedynie takie-

go, technicznego charakteru. Ustanawianie pola dla dyskursu polega również

między innymi na:

ustalaniu i narzucaniu reguł wypowiadania się,

kontrolowaniu stosowania się do tych reguł, mniej lub bardziej konse-

kwentnym wobec różnych uczestników dyskursu,

kreowaniu agendy, czyli tematów będących przedmiotem dyskursu,

dopuszczaniu lub wykluczaniu różnych podmiotów z dyskursu,

kreowaniu i narzucaniu konwencji wypowiedzi (np. poważna vs. saty-

ryczna, emocjonalna vs. racjonalna) itd.

Wszystko to sprawia, że media nie tylko ustanawiają pole dla dyskur-

su publicznego, ale także wpływają na jego kształt i zawartość. Takim wpły-

wem może być na przykład faworyzowanie niektórych podmiotów lub orien-

tacji ideowych w dyskursie34

, przemilczanie niektórych tematów bądź niektó-

rych ich aspektów35

czy takie ustanawianie agendy medialnej (a poprzez to

również i publicznej), które służyć będzie interesom określonych grup (na

przykład własnym)36

. Wreszcie przedstawiciele mediów są również aktywny-

34 Zob. np. B. Dobek-Ostrowska, Polski system medialny na rozdrożu. Media w polityce, polityka w me-

diach, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2011, s. 68-78. 35 Zob. R. Necel, Sfery przemilczeń w dyskursie publicznym. Praktyki unieważniania w polskiej debacie

publicznej, rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem Krzysztofa Podemskiego, UAM, Poznań 2012,

dostępna online: https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/2809/1/sfery%20przemilczeń%20R%20%20Necel

.pdf [dost. 11-05-2013]; P. Bourdieu, O telewizji. Panowanie dziennikarstwa, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2009, s. 44-48. 36 Por. M. McCombs, Ustanawianie agendy. Media masowe i opinia publiczna, Wydawnictwo Uniwersyte-

tu Jagiellońskiego, Kraków 2008.

265

mi uczestnikami samego dyskursu.

Uczestnicy dyskursu publicznego

W ramach dyskursu publicznego w mediach masowych można wyróżnić czte-

ry zasadnicze typy uczestników, w zależności od tego w jakiej roli oni wystę-

pują, jakie funkcje pełnione w dyskursie są z tą rolą związane oraz w jaki

sposób są oni odbierani przez obserwujących dyskurs. Podział ten nie ma cha-

rakteru klasyfikacji, ale typologii, a zatem poszczególni uczestnicy dyskursu

publicznego mogą być kwalifikowani jako członkowie jednej z poniższych

grup, ale nie muszą w pełni odpowiadać ich charakterystyce. Te cztery grupy

to:

1. Politycy i przedstawiciele zorganizowanych grup interesów (np. związ-

ków zawodowych, stowarzyszeń ukierunkowanych na realizację partyku-

larnych celów itd.),

2. Obywatele – osoby bez szczególnego zaangażowania w dane kwestie,

jednak wyrażające swoje zdanie jako „przeciętny człowiek” (np. uczestni-

cy sondy ulicznej czy publiczność programu publicystycznego w studio,

której członkowie są proszeni o zabranie głosu),

3. Dziennikarze, publicyści i inne osoby związane z mediami, uczestniczące

w dyskursie publicznym w ramach pracy zawodowej,

4. Eksperci – czyli osoby nie pracujące w mediach, jednak zapraszane do

zabierania głosu ze względu na domniemane wysokie kompetencje w da-

nej kwestii (np. pracownicy uczelni wyższych, firm consultingowych, au-

torzy specjalistycznych publikacji itp.).

W tradycyjnym modelu reprezentacji członkowie dwóch pierwszych

grup stanowią strony tej relacji, zaś dwóch pozostałych mają za zadanie

usprawnianie komunikacji między nimi. W modelu reprezentacji zorientowa-

nej na dyskurs tak już nie jest. Role poszczególnych grup się bowiem zmienia-

ją, zaś sam dyskurs nie jest jedynie komunikacją pomiędzy politykami a oby-

watelami i uzyskuje status quasi-autonomiczny, staje się na wpół niezależnym

od jego uczestników tworem sui generis. Komunikacja coraz bardziej nabiera

cech wielostronnej, w której poszczególne strony zatracają autonomiczny

266

charakter obserwatora/obserwowanego, zaś konkluzywne i zamknięte stają się

nie tyle wypowiedzi tych stron, co sam dyskurs jako całość.

Różne grupy mogą wpływać na kształt dyskursu w różny sposób i z

różnym skutkiem, a poprzez to odmienny może być ich wpływ na obserwato-

rów dyskursu. Zróżnicowanie to jest skutkiem dwóch zasadniczych charakte-

rystyk tych grup, które przesądzają o tym, która z nich jest najbardziej istotna

w stanowieniu punktu odniesienia dla pozostałych w procesie reprezentacji

politycznej. Tymi kryteriami są:

1. Poziom kompetencji w zakresie spraw będących przedmiotem dyskursu –

czyli czy uczestnicy dyskursu są postrzegani jako ci, który dysponują po-

nadprzeciętną, specjalistyczną wiedzą w określonej kwestii, czy wiedza ta

daje podstawę do formułowania optymalnych rozwiązań i czy jest przez

nich w ten sposób wykorzystywana.

2. Poziom obiektywności – czy uczestnicy dyskursu nie są związani partyku-

larnymi interesami swoimi lub określonych grup, bądź też własnym sys-

temem aksjologiczno-ideologicznym, a zatem: czy w swoich wypowie-

dziach kierują się interesem całego społeczeństwa, czy też jedynie jego

części, wyróżnionej przez wspólnotę interesów grupowych lub poglądów

politycznych.

Trzeba zauważyć, że powyższe charakterystyki nie dotyczą absolut-

nych cech grup uczestniczących w dyskursie, ale ich „charakterystyki wize-

runkowej”, czyli tego jak są one postrzegane przez odbiorców mediów, śle-

dzących dyskurs publiczny i wypowiedzi przedstawicieli poszczególnych grup

w jego ramach. Nie jest zatem istotne czy np. dziennikarze są rzeczywiście

obiektywni (abstrahując od zagadnienia, czy obiektywność jest w ogóle moż-

liwa), ale czy są jako tacy odbierani przez innych; nie ma znaczenia czy eks-

perci rzeczywiście dysponują specjalistyczną wiedzą, ale czy inni tak uważają

itd. Niejednokrotnie zresztą przez członków tych grup celowo podejmowane

są działania w ramach strategii mających zapewnić im taki wizerunek, z róż-

nym wszakże skutkiem.

Z punktu widzenia problemu reprezentacji, to właśnie odbiór po-

szczególnych grup przez obserwatorów dyskursu publicznego, a nie ich rze-

czywista charakterystyka, ma kluczowy charakter. Liczy się przede wszystkim

to, w jaki sposób poszczególne grupy uczestników dyskursu są postrzegane

267

przez pozostałych. Na tym poziomie różnice są istotne i mają zasadniczy

wpływ na kształt reprezentacji politycznej. Od niego bowiem zależy, kto jest

punktem odniesienia dla oceny interesu społecznego i preferencji społecznej

w procesie reprezentacji.

Przejdźmy zatem do dokładniejszego przedstawienia poszczególnych

grup uczestniczących w dyskursie publicznym, ze szczególnym uwzględnie-

niem powyższych dwóch kryteriów. Gdyby wyodrębnić to, co najbardziej w

tych grupach typowe i najbardziej interesujące z punktu widzenia problematy-

ki niniejszego tekstu, to ich charakterystyka wyglądałaby jak poniżej.

1. Członkowie ugrupowań politycznych i przedstawiciele grup inte-

resu, związków zawodowych itp.

Cechują się oni zróżnicowanym poziomem kompetencji. Z jednej

strony mamy do czynienia ze stereotypowym wizerunkiem polityka-dyletanta,

którego jedynym polem rzeczywistej kompetencji są rozgrywki personalne i

rywalizacja partyjna, zaś pozostałe, istotne dla społeczeństwa sprawy pozosta-

ją poza jego polem uwagi bądź pozostawia on je ekspertom oraz partyjnym

władzom, których opinie bezkrytycznie akceptuje. Z drugiej strony, z pewno-

ścią istnieje pewne grono aktywnych polityków, którzy są mocno zaintereso-

wani jakąś – zazwyczaj dość wąską – problematyką i ich wiedza w tym zakre-

sie jest głęboka. Dotyczy to również przedstawicieli zorganizowanych grup

interesu, którzy zazwyczaj są uznawani za kompetentnych, ale w wąskim za-

kresie spraw, które ich bezpośrednio dotyczą. Tak czy inaczej, przedstawiciele

tej grupy uczestników dyskursu publicznego mogą być uważani za przeciętnie

lepiej poinformowanych i bardziej kompetentnych niż „zwykli obywatele”, co

wynika chociażby z ich silniejszego zaangażowania w wypracowywane roz-

strzygnięcia i debatę wokół nich. Wiedza ta jednak rzadko ma charakter rozle-

głej wiedzy eksperckiej, jej poziom jest także bardzo zróżnicowany w zależ-

ności od konkretnej jednostki.

Zdecydowanie niski jest w przypadku tej grupy natomiast poziom

obiektywizmu. Z jednej strony mamy tu bowiem do czynienia z przedstawi-

cielami grup interesu czy lobbystycznych, których istotą działalności jest dą-

żenie do realizacji tych rozwiązań, które są najbardziej dla nich korzystne. Do

268

tego typu uczestników dyskursu publicznego można zazwyczaj zaliczyć

przedstawicieli związków zawodowych, ale i organizacji pracodawców, pod-

miotów gospodarczych, organizacji terytorialnych itd. Z drugiej strony nato-

miast mamy do czynienia z członkami ugrupowań politycznych, rywalizują-

cych – w krótszej lub dłuższej perspektywie czasowej – o władzę i poparcie

elektoratu. Tu pojawiają się często deklaracje o działaniu w interesie całego

społeczeństwa, jednak w społecznym odbiorze są one raczej mało wiarygod-

ne. Zazwyczaj politycy postrzegani są jako ci, którzy dbają przede wszystkim

o interes swój i swojego ugrupowania, w najlepszym zaś przypadku – o inte-

res własnego elektoratu, kosztem pozostałych grup37

. Pomimo więc deklaracji

werbalnych, ocena poziomu ich obiektywności przez odbiorców dyskursu

publicznego jest bardzo niska (choć zapewne uzależniona w pewnym stopniu

od uwarunkowań kulturowych). Ich wypowiedzi są natomiast interpretowane

przede wszystkim w kontekście kalkulacji wyborczych i zabiegania o względy

elektoratu, a nie dbania o wspólny interes społeczny.

Podsumowując, można powiedzieć, że przedstawiciele tej grupy

uczestników dyskursu publicznego cechują się zróżnicowaną kompetencją,

której poziom zazwyczaj przekracza jednak poziom kompetencji przeciętnego

obywatela, chociaż dość rzadko jest to wiedza o charakterze eksperckim. Zde-

cydowanie niski jest tu natomiast poziom obiektywności, praktycznie zawsze

ich wypowiedzi są postrzegane jako motywowane partykularyzmem – czy to

w postaci interesów grupowych, czy kalkulacji wyborczych.

2. „Zwykli obywatele”

Niekiedy w ramach dyskursu publicznego okazję do wypowiedzi mają

osoby, które są traktowane jako „zwykli obywatele”, tzn. niczym się nie wy-

różniający, przypadkowo dobrani ludzie, których wypowiedzi mogą być od-

bierane jako głos „człowieka przeciętnego”. Ich udział w dyskursie publicz-

nym jest jednak bardzo ograniczony, jak również fragmentaryczny, incyden-

37 Dla przykładu, w badaniu – wprawdzie niereprezentatywnym, ale przynoszącym bardzo sugestywne

wyniki – przeprowadzonym przez A. Węgrzyna, dotyczącym postrzegania polityków przez obywateli,

największy odsetek, bo aż 82% badanych, wskazywało, że cechę polityków jest „Dbanie wyłącznie o

własne interesy, egoizm, materializm, stawianie własnego interesu ponad interes ogółu (…)”. Zob. A. Węgrzyn, Postrzeganie polityków polskich przez mieszkańców Wałbrzycha, dost. online:

http://www.draw.nazwa.pl/controlling2/assets/publikacje/postrzeganie.pdf [13.05.2013].

269

talny oraz skażony domniemaniem niekompetencji bądź nieobiektywności

(partykularyzmu interesów). Ów „zwykły obywatel” w dyskursie publicznym

w mediach masowych przybiera najczęściej jedną z dwóch ról. Pierwszą z

nich jest głos „przeciętnego człowieka”, zagadniętego na ulicy lub w innym

równie przypadkowym miejscu i mającego na poczekaniu sformułować opinię

na jakiś temat. Nie wykracza ona jednak poza jedno-, dwuzdaniowy ogólnik,

oparty najczęściej na myśleniu stereotypowym lub emocjach. Podobną rolę

pełni też publiczność w studio telewizyjnym, proszona niekiedy o zabranie

głosu, jednak bez możliwości szczegółowego uzasadnienia czy choćby wy-

czerpującego przedstawienia. Drugą rolą jest natomiast rola reprezentanta

jakiejś partykularnej grupy interesu, starającego się forsować korzystne dla

siebie rozwiązanie w określonej, wąskiej kwestii, czyli na przykład protestują-

cego przeciwko zamknięciu lokalnej szkoły czy budowie uciążliwej fabryki

koło swojego miejsca zamieszkania38

. Ani w pierwszej, ani w drugiej z tych

ról obywatele przebijający się do dyskursu publicznego nie mogą stanowić

stałego punktu odniesienia dla decydentów politycznych. W pierwszej bo-

wiem są oni traktowani jako osoby o bardzo ograniczonej kompetencji, zaś

ich wypowiedzi mają charakter ogólnikowy i niewiele wskazujący decyden-

tom. W drugiej natomiast występuje silny partykularyzm, znoszący możli-

wość reprezentowania społeczeństwa i różnorodnych interesów w jego ra-

mach. Zresztą w tym drugim przypadku kwestie poruszane w dyskursie mają

zwykle charakter jednostkowy i nie powinny być wprost traktowane jako pod-

stawa informacyjna decyzji politycznych, które mają ze swojej natury charak-

ter syntetyczny i abstrakcyjny39

. Istotna w obu przypadkach jest natomiast

incydentalność uczestnictwa w dyskursie publicznym, która uniemożliwia

uczynienie z tych jego uczestników stałej podstawy dla reprezentacji.

„Zwykli obywatele” mają natomiast możliwość uczestniczenia – i

często uczestniczą – w innym obiegu dyskursu publicznego, charakteryzują-

cym się dużą autonomicznością i funkcjonowaniem w dużej mierze niezależ-

nym od tego oficjalnego, sprofesjonalizowanego i będącego domeną mediów

38 Typowym przypadkiem byłby tu uczestnik grupy działającej według syndromu NIMBY („not in my

backyard”). Zob. np. P. Matczak, Społeczne uwarunkowania eliminacji syndromu NIMBY, w: Podmio-

towość społeczności lokalnych. Praktyczne programy wspomagania rozwoju, Media – G.T., Poznań

1996. 39 Por. W. Szewczak, Istota i mechanizmy funkcjonowania demokracji ad hoc, „Studia Socjologiczne”

2010 nr 2.

270

masowych. Ten autonomiczny dyskurs toczy się przede wszystkim w Interne-

cie, zarówno w postaci komentarzy na portalach masowych, jak i w mniej-

szych, tworzonych for, grup dyskusyjnych, blogów itd. Ta forma komunikacji

jest jednak rozproszona, a przez to trudna do ogarnięcia i przełożenia na

wspólną preferencję społeczną. Nastawiona jest też przede wszystkim na

utwierdzanie własnych poglądów i konfrontację z innymi, a nie na ścieranie

dla wypracowania wspólnych punktów widzenia. Nie ma ona bezpośredniego

połączenia i przełożenia na system polityczny, wypowiedzi w ramach tego

autonomicznego pola dyskursu nie docierają najczęściej w ogóle do reprezen-

tantów zasiadających w ciałach przedstawicielskich, a nawet jeżeli, to nie

tworzą one spójnego obrazu preferencji grupowych, jak również – jako skażo-

ne internetową anonimowością wypowiedzi – pozostawiają poważne wątpli-

wości co do ich reprezentatywności i możliwości jej zmanipulowania oraz nie

pozwalają na zidentyfikowanie elektoratów.

Podsumowując, można powiedzieć, że „zwykli obywatele” to incy-

dentalni uczestnicy dyskursu w mediach masowych, wykazujący zwykle niski

poziom zaangażowania w sprawy publiczne, a co za tym idzie – również

kompetencji w ich zakresie. Wyjątkiem będzie grupa tych obywateli, którzy są

bezpośrednio zainteresowani jakąś kwestią i działają w celu realizacji własne-

go interesu w tej sprawie – wówczas jednak ich zaangażowanie jest jedynie

aspektowe, zaś poziom neutralności bardzo niski, co oznacza, że mogą oni być

traktowani raczej jako partykularnie zorientowani przedstawiciele grup intere-

su.

3. Dziennikarze, pracownicy mediów

Kolejną grupą uczestniczącą w dyskursie publicznym są osoby zawo-

dowo związane z mediami i uczestniczące w dyskursie w ramach pracy w

nich. Są to przede wszystkim dziennikarze programów o tematyce politycznej

(publicystycznych, informacyjnych), publicyści, komentatorzy polityczni itp.

Przedstawiciele mediów zajmują w dyskursie pozycję, którą można określić

jako uprzywilejowaną. Są oni bowiem z jednej strony postrzegani jako bez-

stronni, nie angażujący się w sam dyskurs, kompetentni arbitrzy. Z drugiej

natomiast strony – równocześnie jako wyraziciele przekonań i interesów prze-

271

ciętnych ludzi, ich sprzymierzeńcy w kontrolowaniu władzy, która bez tej

kontroli skłonna jest stale te interesy naruszać. Można powiedzieć, że spełnia-

ją oni kryterium obiektywności (przypomnijmy – w odbiorze społecznym) i

działania w interesie ogółu, nie obarczonego partykularyzmem grupowym.

Wizerunek ten jest umacniany i pielęgnowany, między innymi instytucjonal-

nie – poprzez odpowiednie zapisy w kodeksach etyki zawodowej i statutach

stowarzyszeń dziennikarskich, ale często własna obiektywność jest również

deklarowana i podkreślana przez samych dziennikarzy w przekazach medial-

nych. Nawet w samej teorii demokracji oraz komunikowania społecznego jest

głęboko zakorzenione oczekiwanie tego, że dziennikarze będą pełnili role

obiektywnego arbitra i czynnika kontrolującego władzę polityczną, realizują-

cego przede wszystkim interes publiczny40

.

Przekonanie o bezstronności i obiektywizmie dziennikarzy jest

wprawdzie mocno na wyrost41

. Przedstawiciele mediów prezentują często

swoje orientacje ideowe, dokonują ocen wypowiedzi innych uczestników

dyskursu i formułują wypowiedzi o charakterze normatywnym42

. Niektórzy

dziennikarze na swojej wyrazistości ideowej budują nawet całą swoją obec-

ność w dyskursie. Jednak gdy weźmiemy pod uwagę grupę przedstawicieli

mediów jako całość, to postrzega się ich jako obiektywnych43

.

Równocześnie dziennikarze są uważani zazwyczaj za dość kompe-

tentnych w zakresie spraw, jakimi się zajmują44

. To przekonanie również czę-

40 Zob. np. R. E. Denton Jr., G. C. Woodward, Jak zdefiniować komunikację polityczną, w: Władza i społe-

czeństwo 2. Antologia tekstów z zakresu socjologii polityki, wyb. J. Szczupaczyński, Wydawnictwo Na-

ukowe Scholar, Warszawa 1998, s. 198-199; D. McQuail, Teoria komunikowania masowego, Wydaw-nictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 177-179.

41 P. Legutko, D. Rodziewicz, Mity czwartej władzy: dla widzów, słuchaczy i czytaczy, Wydawnictwo

Literackie, Kraków 2002, s. 113-130. 42 Zob. np. G. Pawlik, Stronniczość polityczna mediów w demokracji, w: Mediatyzacja kampanii politycz-

nych, red. M. Kolczyński, M. Mazur i S. Michalczyk, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2009, s. 147-156. 43 Szczególnie mocno jest to widoczne, gdy porówna się ten wizerunek z odbiorem innej grupy uczestni-

czącej w dyskursie publicznym – polityków. Dla przykładu można podać, że w badaniu CBOS z 2006

roku aż ośmiokrotnie więcej respondentów wskazało, że interesem społecznym w swoich działaniach kierują się dziennikarze (40% wskazań) niż politycy (zaledwie 5% badanych). Zob. M. Wenzel, Oceny

pracy dziennikarzy, komunikat z badań CBOS nr BS/179/2006, Warszawa 2006, s. 1). 44 Potwierdzają to prowadzone niekiedy badania empiryczne. Na przykład, w badaniu ankietowym CBOS z

kwietnia 2002 r. na pytanie o kompetencje dziennikarzy 60% respondentów odpowiedziało, że uważają,

iż solidnie przygotowują się oni do poruszanych tematów, zaś zaledwie 18% badanych stwierdziło, że

często są oni nieprzygotowani i słabo znają poruszane tematy (M. Strzeszewski, Jacy są, a jacy powinni być dziennikarze?, komunikat z badań CBOS nr BS/68/2002, Warszawa 2002, s. 6). W podobnym bada-

niu z 2012 roku proporcje te pozostały zbliżone – wynosiły 57% do 23% (M. Omyła-Rudzka, Opinie na

temat pracy dziennikarzy, komunikat z badań CBOS nr BS/164/2012, Warszawa 2012, s. 7). Oznacza to, że znaczna większość społeczeństwa uważa dziennikarzy in genero za kompetentnych w zakresie spraw,

którymi się zajmują.

272

sto nie przystaje do rzeczywistości45

. Łatwo je jednak podtrzymywać, między

innymi dzięki specyfice roli pełnionej przez dziennikarzy w przekazach me-

dialnych: to oni narzucają jakie tematy są poruszane, mogą kierować wypo-

wiedzi innych na te kwestie, do których się wcześniej przygotowali, nie są

narażeni na pytania weryfikujące ich kompetencje ze strony innych uczestni-

ków dyskursu, podczas gdy sami są władni innym takie pytania zadawać.

Przedstawiciele mediów zatem postrzegani są jako obiektywni i dość

kompetentni wyraziciele preferencji społeczeństwa w danych kwestiach („głos

ludu”) oraz kontrolerzy poczynań przedstawicieli władzy pod kątem ich zgod-

ności z interesem społecznym, który sami definiują.

4. Eksperci

Podobne cechy specyficznego położenia przejawiają się względem

innej grupy uczestników dyskursu publicznego, a mianowicie osób biorących

w nim udział z pozycji eksperckich. Są to zwykle komentatorzy nie zatrudnie-

ni w mediach i nie będący dziennikarzami, ale proszeni o udzielanie wypo-

wiedzi w określonych kwestiach, co do których istnieje domniemanie o ich

wysokiej kompetencji. Często są oni zresztą wprost anonsowani w mediach

jako eksperci w określonych kwestiach. Zaproszenie danego eksperta do

udziału w dyskursie ma niekiedy charakter jednorazowy czy incydentalny,

jednak istnieje dość wąski krąg takich osób pojawiających się w mediach re-

gularnie, aczkolwiek zakres tematyki ich wypowiedzi jest ograniczony. Jak

policzono, w Polsce taki status „stałego eksperta” z różnych dziedzin w me-

diach ogólnokrajowych ma około stu osób, które praktycznie wyczerpują pulę

osób zapraszanych do wypowiadania się z pozycji eksperckich46

. Jest to spo-

wodowane pragmatyką pracy dziennikarskiej – łatwiej jest utrzymywać stałe

kontakty z wybranymi osobami, aniżeli poszukiwać kolejnych ekspertów do

kolejnych programów czy artykułów prasowych.

Eksperci najczęściej wywodzą się z kręgów świata nauki, ale też z

firm doradczych, stowarzyszeń, fundacji i innych organizacji skupiających

swoją działalność na określonym zakresie problemów. Niekiedy są to osoby

45 P. Legutko, D. Rodziewicz, Mity czwartej władzy…, op. cit., s. 53-71. 46 G. Rzeczkowski, Znani z tego, że się znają, „Press” 2008, nr 5(148), s. 42.

273

nie związane instytucjonalnie, jak na przykład samodzielni analitycy rynkowi

czy osoby, które wcześniej zajmowały wysokie pozycje w administracji pu-

blicznej bądź w sferze gospodarki. Pozycja „eksperta” wynika więc zwykle z

działalności zawodowej, badawczej lub społecznej. Wypowiedzi osób ją zaj-

mujących zazwyczaj są bardzo autorytatywne, choć często nie ma to wystar-

czającego uzasadnienia w poziomie ich kompetencji w kwestiach szczegóło-

wych47

. Co więcej, również niezależność i obiektywność ekspertów jest tylko

iluzoryczna, jako że często łączą ich powiązania ideowe, a niekiedy również

po prostu finansowe, z pewnymi grupami interesów czy stronami dyskursu

publicznego48

. Tym niemniej, ich pozycja w dyskursie publicznym jest o tyle

silna, że stanowią oni zwykle źródło wiedzy oraz punkt odniesienia dla przed-

stawicieli mediów, czyli mających zazwyczaj zaledwie ogólnikowe rozezna-

nie w danej kwestii dziennikarzy, a tym bardziej dla odbiorców przekazów

medialnych.

Specyfika roli ekspertów w dyskursie publicznym wyraża się w

dwóch stereotypowych założeniach dotyczących formułowanych przez nich

wypowiedzi medialnych:

1. założenie o obiektywności – eksperci są postrzegani jako ci, który nie są

zaangażowani po żadnej stronie politycznego sporu, nie są z żadną ze

stron w jakikolwiek sposób związani, nie wyrażają swoich poglądów, ale

jedynie „obiektywne” racje,

2. założenie o wiedzy instrumentalnej – wyraża się ono w technokratycznym

przekonaniu, że dla każdego problemu istnieje jedno optymalne rozwiąza-

nie, które może być odnalezione i sformułowane przez osobę o odpowied-

nim zasobie wiedzy na dany temat; eksperci są postrzegani jako ci, którzy

te rozwiązania znają bądź przynajmniej potrafią dla każdej pary alterna-

tywnych rozwiązań wskazać to, które jest lepsze z punktu widzenia czysto

instrumentalnych i oczywistych, nie podlegających dyskusji kryteriów.

47 Zob. np.: M. Rotkiewicz, Aureola profesora, „Polityka” 2013, nr 7 (2895), 12 luty 2013, s. 20-22. Pozy-

cja eksperta daje danej osobie często prawo, ale i zobowiązanie do wypowiadania się na różne, luźno

powiązane tematy, co do których nie zawsze osoba ta ma kompetencje. Jeden z dziennikarzy telewizyj-nych, często korzystających z pomocy ekspertów, mówi o nich wprost: „Nie znam nikogo, kto powie-

działby, że się na czymś nie zna.” (cyt. za: E. Winnicka, Anatomia niusa, „Polityka” 2008, nr 37 (2671),

13 września 2008, s. 22). 48 Por. S. Krimsky, Nauka skorumpowana? O niejasnych związkach nauki i biznesu, Państwowy Instytut

Wydawniczy, Warszawa 2006.

274

Obydwa powyższe założenia są błędne i bezzasadne. Z jednej bowiem

strony, kwestie podnoszone w dyskursie publicznym odnoszą się zazwyczaj

do wyborów o charakterze politycznym i aksjologicznym, a nie instrumental-

nym. Nie rozstrzyga się tu tego, w jaki sposób realizować przyjęte wcześniej

cele, ale to, jakie te cele powinny być, jakim celom i wartościom dawać prio-

rytet oraz jak te wartości definiować49

. Oznacza to, że w przypadku większo-

ści kwestii poruszanych w dyskursie publicznym nie istnieje jedno obiektyw-

nie najlepsze rozwiązanie, które mogłoby być wskazane przez niezależnego,

neutralnego i nieomylnego eksperta. Jego udział w dyskursie publicznym jest

zazwyczaj – mniej lub bardziej świadomym i otwartym – opowiedzeniem się

po jednej ze stron, deklaracją dokonanego wyboru o charakterze politycznym

(w niepotocznym znaczeniu tego słowa).

Status eksperta nie jest więc zwykle odzwierciedleniem rzeczywiste-

go, ontologicznego statusu danej osoby, ale raczej swoistą „etykietą” legity-

mizującą subiektywne poglądy i arbitralne sądy przezeń formułowane. Jej

nadanie wypływa z potrzeby mediów uwiarygodniania przekazów i budowa-

nia mitu własnej obiektywności. Jednak – w kontekście dyskursu publicznego

– jest ono często na granicy manipulacji, ma znaczenie przede wszystkim

wizerunkowe, w dużo mniejszym zaś stopniu merytoryczne.

Pomimo powyższych zastrzeżeń, w odbiorze społecznym eksperci są

postrzegani jako neutralni aksjologicznie i wysoce kompetentni w zakresie

spraw, których dotyczą ich wypowiedzi w dyskursie publicznym. Te ich pozy-

tywne charakterystyki oraz znaczenie w dyskursie publicznym rosną tym bar-

dziej, im bardziej skomplikowane i słabo znane ogółowi kwestie są jego

przedmiotem, co w miarę wzrostu złożoności systemów społecznych staje się

coraz częstsze.

49 Jeżeli uznalibyśmy nawet, że istnieją pewne wartości uznawane przez wszystkich członków społeczeń-

stwa za godne realizacji i priorytetowe, to z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że zgodność

ta jest jedynie efektem ogólnikowego charakteru takich wartości, zaś rzeczywiste zakresy znaczeniowe

im przypisywane przez różne podmioty są nawet zasadniczo odmienne. Na przykład, można śmiało przy-jąć, że wyznawcy wszystkich opcji ideologicznych i teorii etycznych dążą do realizacji jakoś zarysowa-

nej idei równości i sprawiedliwości (zob. A. Sen, Nierówności. Dalsze rozważania, Wydawnictwo Znak,

Kraków 2000, s. 16-17). Tak naprawdę postulują oni jednak realizację różnych rodzajów równości, wy-rażających się w różnych formułach sprawiedliwości (por. m.in. Ch. Perelman, O sprawiedliwości, Pań-

stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1959, s. 19-29; Z. Ziembiński, Sprawiedliwość społeczna

jako pojęcie prawne, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1996, s. 20-39). W takim przypadku dyskurs publiczny polega przede wszystkim na ustalaniu bądź przeforsowywaniu własnego rozumienia (definicji)

powszechnie uznawanej wartości.

275

Mechanizm reprezentacji opartej o dyskurs

Powyższe charakterystyki są oczywiście jedynie przybliżeniem, ide-

alizacją, chociażby dlatego, że żadna z powyższych grup nie jest jednorodna,

ani też ich przedstawiciele nie zachowują się jednakowo w każdej sytuacji

obecności w mediach. Poszczególni uczestnicy dyskursu publicznego mogą

też pretendować do występowania w kilku rolach naprzemiennie lub nawet

równocześnie, mogą też odbiegać w pewnym stopniu od podanych charakte-

rystyk (np. publicyści i część innych dziennikarzy nie pretenduje do neutral-

ności, niektórzy politycy starają się reprezentować całe społeczeństwo, a nie

tylko swój elektorat itd.). Mając jednak świadomość skrótów myślowych,

można te charakterystyki w syntetyczny sposób przedstawić następująco:

Tabela 1. Zróżnicowanie podmiotów dyskursu publicznego pod względem odbio-

ru ich kompetencji i obiektywności.

Podmiot dyskursu publicznego Postrzegany poziom

kompetencji

Postrzegany poziom

obiektywności (neutralno-

ści)

Politycy, związkowcy, przed-

stawiciele grup interesu Zróżnicowany Bardzo niski lub brak

„Przeciętni obywatele” Bardzo niski Zróżnicowany

Dziennikarze, pracownicy

mediów, komentatorzy Wysoki Wysoki

Eksperci Bardzo wysoki Bardzo wysoki

Powyższa tabela uwidacznia, że obie strony, na których wzajemnej

obserwacji opierał się tradycyjny model reprezentacji politycznej, we współ-

czesnych realiach obciążone są wyraźnymi mankamentami. Politycy postrze-

gani są przez obywateli jako nieobiektywni, związani partykularyzmem i sie-

cią interesów grupowych, a także – gdy weźmiemy pod uwagę ich grupę jako

całość – co najwyżej umiarkowanie kompetentni. Obywatele z kolei postrze-

gani są przez polityków jako zdecydowanie niekompetentni i z dużym praw-

dopodobieństwem nieobiektywni, przedkładający własne, partykularne intere-

sy nad interes społeczny. Te „mankamenty” sprawiają, że we współczesnych

demokracjach wzajemna obserwacja tych grup przestaje pełnić swoje funkcje,

staje się nieatrakcyjna dla jej stron i de facto powoli zanika. Zamiast tego obie

276

strony przenoszą swoją uwagę na dyskurs sam w sobie, stający się podstawo-

wym obiektem obserwacji. W szczególności zaś obserwacji poddawane są te

podmioty, które są tychże mankamentów pozbawione, zaś w tradycyjnym

modelu reprezentacji miały charakter „przeźroczysty”. I to one stają się dla

nich punktem odniesienia:

Obywatele patrzą na ekspertów jako na źródło objaśniania im kwestii

będących przedmiotem dyskursu, w tym przede wszystkim konsekwencji,

jakie płyną dla nich z poszczególnych rozwiązań; dziennikarzy zaś traktu-

ją jako tych, którzy umiejętnie definiują preferencję i interes społeczny –

przyjmują zatem ich punkt widzenia i proponowane przez ekspertów zale-

cenia,

Politycy za pośrednictwem dziennikarzy starają się poznać preferencję

społeczną, zaś eksperci są dla nich źródłem wiedzy instrumentalnej.

Orientacja na dyskurs publiczny oznacza, że obserwujący go obywa-

tele i politycy przyjmują go nie tylko jako podstawowe źródło informacji o

sferze publicznej, ale także jako źródło orientacji afektywnej oraz kryteriów

ewaluacji i samych ocen. Obywatele (wyborcy), którzy sami niewiele wiedzą

na temat reprezentantów (kandydatów), oddają zadanie poszukiwania kompe-

tencji poznawczej uczestnikom dyskursu publicznego i z niego czerpią ewen-

tualne informacje, już wyselekcjonowane i poddane interpretacji. Co więcej,

również oceny i emocje w głównej mierze nie powstają w pełni bezpośrednio

w ich w umysłach, ale są tworzone i okazywane w ramach dyskursu publicz-

nego, a następnie transponowane w stronę przyjmującej je pozarefleksyjnie

publiczności. Inaczej mówiąc, w poszerzającej się grupie zewnątrzsterownych

obywateli50

, informacje, ale również ich interpretacje, oceny i emocje są

przejmowane od uczestników dyskursu publicznego.

Z kolei politycy, zdający sobie sprawę (mniej lub bardziej świadomie)

z powyższego faktu, również zaczynają przyjmować jako punkt odniesienia

dla własnych działań i programów dyskurs publiczny i jego uczestników. Nie

50 Pojęcie zewnątrzsterowności zaczerpnięte zostało z pracy Davida Riesmana. Charakteryzując grupę

zewnątrzsterownych obywateli w polityce, zwraca on uwagę przede wszystkim na to, że jej członkowie

nie mają własnej autonomii moralnej, zestawu stałych poglądów i wartości, zaś uczestnictwo i znajo-

mość zagadnień politycznych służy im przede wszystkim do umacniania poczucia przynależności gru-powej i zdobywania uznania innych, np. z tytułu bycia „dobrze poinformowanym” (zob. D. Riesman, N.

Glazer, R. Denney, Samotny tłum, Wydawnictwo Muza, Warszawa 1996, s. 244-252).

277

są w stanie łatwo zidentyfikować swoje elektoraty, ani tym bardziej określić

jakie oczekiwania i interesy mają ich wyborcy. Łatwo natomiast im określić

takie oczekiwania ze strony dominujących uczestników dyskursu publicznego,

a zatem – przyjmując, że i tak zostaną one przetransponowane do publiczności

politycznej – uznają je za równoważne oczekiwaniom wyborców. Tym sa-

mym, punktem odniesienia dla decyzji politycznych podejmowanych przez

ciała przedstawicielskie i zasiadających w nich reprezentantów przestają być

interesy i oczekiwania wyborców, natomiast stają się nim przewidywane reak-

cje ze strony tych, którzy odgrywają najbardziej istotną rolę w dyskursie pu-

blicznym: komentarze dziennikarzy i oceny medialnych ekspertów.

Rysunek 2. Nowy model reprezentacji politycznej, opartej o uczestnictwo i obserwa-

cję dyskursu publicznego.


Grupy ekspertów i dziennikarzy uzyskują zatem status autonomiczny i

to oni stają się de facto w coraz większym stopniu źródłem reprezentacji. A

właściwie jej substytutu, gdyż logika tego nowego mechanizmu normatyw-

nym założeniom reprezentacji zaprzecza, spełniając i zastępując jednakże

równocześnie jej funkcje.

Konsekwencje

Zarysowane powyżej zmiany w mechanizmie reprezentacji przyczy-

niają się do przemian w funkcjonowaniu współczesnych systemów demokra-

278

tycznych. To, że tradycyjne mechanizmy procesu demokratycznego są nie do

utrzymania w obliczu coraz bardziej skomplikowanej materii decyzji poli-

tycznych, wieszczono już niemal pół wieku temu51

. I rzeczywiście, gdyby

spojrzeć na systemy demokratyczne państw zachodnich z początku lat 70. XX

wieku i współcześnie, to widać, że – pomimo zasadniczo nie zmienionego

instrumentarium instytucjonalnego – działają one dziś w odmienny sposób niż

kiedyś. Nie sposób nie zauważyć przemian w samym dyskursie publicznym i

sposobie przedstawiania kwestii politycznych52

, tabloidyzacji mediów i me-

diatyzacji polityki53

czy przemian w strategiach pozyskiwania elektoratów i

głosów wyborczych oraz pozyskiwania podporządkowania władzy54

. Za jedną

z najważniejszych konsekwencji można uznać technokratyzację polityki, wy-

rażającą się w przekonaniu, że problemy polityczne mogą być (i powinny)

przedmiotem racjonalnego, obiektywnego rozstrzygnięcia, a nie aksjologicz-

nego wyboru55

. Prowadzi to do wytworzenia się „polityki zmierzającej do

centrum” i dogmatu braku alternatywy, które tłumią ujawnianie różnic w spo-

łeczeństwie i poszukiwanie alternatywnych rozwiązań kwestii politycznych56

.

Zarówno dziennikarze najbardziej wpływowych mediów, jak i przede wszyst-

kim występujący w nich eksperci stanowią grupę znacznie bardziej homoge-

niczną, aniżeli całe społeczeństwo. Reprezentują oni zaledwie wąski wycinek,

stanowiącego zasób dostępnych rozwiązań, spektrum ideologicznego. W ten

sposób utrwala się zastany porządek, zaś wybór staje się jedynie pozorem.

Dalej idące konsekwencje przemiany mechanizmów reprezentacji

wydają się mieć dla teorii demokracji. Tradycyjne jej uzasadnienie i aksjolo-

giczne podłoże przestają być aktualne. Skoro bowiem zarówno reprezentanci,

51 Patrz np.: A. Toffler, Szok przyszłości, Wydawnictwo Kurpisz S.A., Przeźmierowo 2007, s. 405-419

(wyd. oryg. 1970 r.). 52 Zob. np. H.M. Kepplinger, Demontaż polityki w społeczeństwie informacyjnym, Wydawnictwo Uniwer-

sytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007. 53 Zob. np.: B. Abramowicz, Demokratyczny system polityczny i medialny a komunikowanie polityczne.

Dylematy demokracji komunikacyjnej, w: Media a polityka, op. cit., s. 331-334; W. Adamczyk, Tablo-idyzacja mediów mainstreamowych: przyczyny i konsekwencje, „Przegląd Politologiczny” 2008, nr 1, s.

129-141; C. Sparks, Żegnaj, Hildy Johnson! – upadek „poważnej prasy”, w: Komunikowanie i obywatel-

skość. Mass media w społeczeństwie, czyli atak na system nadawców publicznych. Plotki, sensacje, do-niesienia, red. P. Dahlgren i C. Sparks, Wydawnictwo Astrum, Wrocław 2007, s. 67-80.

54 Zob. W. Szostak, Kierunki zmian w inżynierii społecznej w XX wieku, w: Socjotechnika w polityce wczo-

raj i dziś. Tom 1, red. A. Kasińska-Metryka i K. Kasowska-Pedrycz, Wydawnictwo Uniwersytetu Huma-nistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego, Kielce 2009, s. 37-48.

55 Zob. A. Laska, Politologiczne determinanty technokratyzacji polityki, w: Odsłony współczesnej polityki,

op. cit., s. 52-55. 56 Ch. Mouffe, Paradoks demokracji, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji

TWP we Wrocławiu, Wrocław 2005, s. 115 i nast.

279

jak i reprezentowani przestają się wzajemnie obserwować, przestają być dla

siebie wzajemnie punktem odniesienia i kierują swoją uwagę ku innym gru-

pom, to oznacza odchodzenie od licolnowskiej formuły demokracji jako „rzą-

dów ludu, przez lud i dla ludu”57

. Ciężar reprezentacji zostaje przeniesiony z

całego społeczeństwa na jedynie wąski jego wycinek. W procesie dyskursu

publicznego w mediach masowych nie obowiązują bowiem zasady równości

formalnej oraz inkluzji politycznej58

. Status eksperta czy „neutralnego” dzien-

nikarza uprzywilejowuje jednostkę wraz z wyznawanym przez nią systemem

wartości, nadając im status obiektywnej konieczności. Przy niezmienionym

szkielecie instytucjonalnym pozycja suwerena zaczyna więc coraz bardziej

przenosić się od demos do jego wąskiego, względnie homogenicznego wycin-

ka, który jest władny narzucać pozostałym sposób myślenia o sprawach pu-

blicznych, wyznaczać ich agendę oraz wskazywać bezalternatywne, prefero-

wane rozstrzygnięcia.

Nie byłoby tu niczego nowego, wszak umiejętność narzucania innym

korzystnego dla siebie, własnego sposobu postrzegania rzeczywistości i war-

tościowania jej elementów przez wąskie, uprzywilejowane segmenty społe-

czeństwa była dostrzegana już wcześniej59

. Grupy te jednak były zwykle zako-

rzenione w strukturze społecznej, teraz natomiast ich dobór nosi znamiona

dużej przypadkowości. Wszak o tym, kto zostanie popularnym dziennikarzem

czy często zapraszanym do studia telewizyjnego ekspertem, decydują kryteria

– z punktu widzenia systemu politycznego i mechanizmu reprezentacji – nie-

relewantne. Co więcej, grupy te są bardzo wąskie, zaś ich pozycja opiera się

na regularnym dostępie do środków masowego przekazu. O ile więc mieliśmy

wcześniej do czynienia z – używając sformułowania P. Bourdieu – władzą elit

symbolicznych, to w tym przypadku możemy mówić o jeszcze węższych eli-

tach komunikacyjnych. Ich członkowie spełniają w pełni sformułowane przez

J. Higleya, M. Burtona i R. Gunthera kryteria przynależności do elity poli-

tycznej: regularność i substancjalność wpływu na polityczne procesy decyzyj-

57 A. Lincoln, The Gettysburg Address, cyt. za: R. C. White, Jr., The Words That Moved a Nation, w:

Abraham Lincoln. A Legacy of Freedom, U. S. Department of State – Global Publishing Solutions,

Washington 2008, s. 58. 58 Na temat znaczenia tych wartości dla tradycyjnych modeli demokracji patrz np.: S. White, Równość,

Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008, s. 40-74; K. Dziubka, Inkluzja polityczna jako wartość demokra-

tyczna, w: Studia z teorii polityki, Tom III, op. cit., s. 25-50. 59 Zob. na przykład: P. Bourdieu, Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, Wydawnictwo Nauko-

we PWN, Warszawa 2006.

280

ne60

. Ich wyłanianie nie ma natomiast charakteru demokratycznego, nie są oni

reprezentantami społeczeństwa, choć często pretendują do definiowania inte-

resu społecznego. A stąd już tylko krok do modelu kurateli, uznawanego przez

jego twórcę, Roberta Dahla, za zaprzeczenie demokracji61

.

We współczesnych systemach demokratycznych można zatem do-

strzec niekiedy mechanizmy ich przemian prowadzące do obniżania poziomu

ich „demokratyczności”. Niekiedy mówi się nawet o kryzysie demokracji62

.

Jest to jednak kryzys demokracji, jaką znamy i „demokratyczności” takiej, jak

ją rozumiemy współcześnie. Jak zauważa sam R. Dahl, demokracja w swoich

dziejach przechodziła już transformacje radykalnie zmieniające jej oblicze63

.

Teoria demokracji musiała zaś sobie radzić z tymi zmianami i podobnie bę-

dzie sobie musiała poradzić ze współczesnymi. Dlatego nie stawiam tu tezy o

zniesieniu reprezentacji, ale o tym, że mamy do czynienia z jej substytutem,

być może początkami jej innego, nowego modelu. Potrzeba poszukiwania

nowego paradygmatu reprezentacji, który lepiej odzwierciedlałby współcze-

sne realia jest zresztą dostrzegana64

. I formułowane są też konkretne propozy-

cje, niektóre nawiązujące do relacji między reprezentacją a dyskursem. Na

przykład, John Dryzek i Simon Niemeyer piszą wprost o „reprezentacji dys-

kursowej”, czyli takim jej modelu, w którym poszczególni gracze polityczni

nie reprezentują ludzi, ale aktualne dyskursy65

. Jej projekt formułowany przez

filozofię polityki nie musi się wprawdzie spełnić, ale chyba taki już jest los

badacza zjawisk politycznych, które często wymykają się racjonalnym projek-

tom i przewidywaniom, zdążając w zupełnie inną stronę. Nam zaś pozostaje

poszukiwanie i modyfikowanie teorii w ten sposób, aby mogła ona podążać

śladami stale zmieniającej się rzeczywistości politycznej.

60 M. Burton, J. Higley, R. Gunther, Elity a rozwój demokracji, w: Władza i społeczeństwo. Antologia

tekstów z zakresu socjologii polityki, wyb. J. Szczupaczyński, Wydawnictwo Naukowe Scholar, War-szawa 1995, s. 18.

61 R. Dahl, Demokracja i jej krytycy, op. cit., s. 78-116. 62 Zob. np. R. Rosicki, Kryzys demokracji liberalnej - wybrane problemy rządzenia, legitymizacji i repre-

zentacji, w: Od teorii do praktyki politycznej…, op. cit., s. 241 - 258. 63 R. Dahl, Demokracja i jej krytycy, op. cit., s. 19-52. 64 Zob. np. J. Mansbridge, Representation Revisited: Introduction to the Case against Electoral Accounta-

bility, “Democracy & Society” 2004, Vol. 2, Issue 1; M. Warren, D. Castiglione, The Transformation of

Democratic Representation, “Democracy & Society” 2004, Vol. 2, Issue 1. 65 J. S. Dryzek, S. Niemeyer, Discursive Representation, “American Political Science Review” 2008, Vol.

102, No. 4, s. 481 i nast. Tym, co odróżnia stanowisko tych badaczy od przedstawionego w powyższym

tekście, jest przekonanie o pluralizmie dyskursów, podczas gdy tutaj przyjmuję założenie, że dają się one sprowadzić do wspólnego dyskursu publicznego, który staje się odniesieniem dla reprezentacji politycz-

nej.

281

PUBLIC DISCOURSE AS A SUBSTITUTE TO POLITICAL

REPRESENTATION – A PARAINSTITUTIONAL DIMENSION

OF CONTEMPORARY DEMOCRACY

Representation has been one of the foundations of democratic systems throughout the

ages. Since the invention of indirect democracy these two phenomena have been

closely related. In the article, a traditional model of political representation is exam-

ined, and it is stated that it no longer provides a good explanation of functioning mod-

ern democratic systems. As the context of contemporary politics changes, so social

systems grow more complex, fickle, instable and fuzzy. .It is no longer possible to

provide the function of representation by traditional means. Therefore, a new model of

representation arose in modern democracies, deriving from public discourse.

The issue of the article is to examine this new model of representation. As in tradi-

tional models both sides of the relation of representation were mutually observed

through transparent media, now the subject of observation is media and discourse

itself. This brings journalists and media experts to the foreground, who become more

and more important sources of quasi-representation in contemporary democracies.

The whole process and its main consequences to democratic theory are examined.

BIBLIOGRAFIA

1. Abramowicz B., Demokratyczny system polityczny i medialny a komunikowanie

polityczne. Dylematy demokracji komunikacyjnej, w: Media a polityka, red. A. M.

Zarychta, Ł. Donaj, M. Kosiarz i A. Barański, Wyższa Szkoła Studiów Między-

narodowych, Łódź 2007.

2. Adamczyk W., Tabloidyzacja mediów mainstreamowych: przyczyny i konse-

kwencje, „Przegląd Politologiczny” 2008, nr 1.

3. Aksztejn W., Racjonalność wyborcy a paradoks partycypacji. Znaczenie instru-

mentalnej motywacji dla wyjaśniania absencji wyborczej w 2005 r., „Decyzje”

2006, nr 5.

4. Bourdieu P., O telewizji. Panowanie dziennikarstwa, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 2009.

5. Bourdieu P., Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 2006.

6. Braud P., Rozkosze demokracji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

7. Burton M., Higley J., Gunther R., Elity a rozwój demokracji, w: Władza i społe-

czeństwo. Antologia tekstów z zakresu socjologii polityki, wyb. J. Szczupaczyń-

282

ski, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1995.

8. Czyżewski M., Kowalski S., Piotrowski A., Rytualny chaos. Studium dyskursu

publicznego, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010.

9. Dahl R. A., Demokracja i jej krytycy, Wydawnictwo Znak, Kraków 1995.

10. Dahl R. A., O demokracji, Wydawnictwo Znak, Kraków 2000.

11. Denton R. E., Jr., Woodward G. C., Jak zdefiniować komunikację polityczną, w:

Władza i społeczeństwo 2. Antologia tekstów z zakresu socjologii polityki, wyb. J.

Szczupaczyński, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1998.

12. Dobek-Ostrowska B., Polski system medialny na rozdrożu. Media w polityce,

polityka w mediach, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2011.

13. Downs A., An Economic Theory of Political Action in a Democracy, “The Jour-

nal of Political Economy” 1957, Vol. 65, Issue 2.

14. Dryzek J. S., S. Niemeyer, Discursive Representation, “American Political Sci-

ence Review” 2008, Vol. 102, No. 4.

15. Dziubka K., Inkluzja polityczna jako wartość demokratyczna, w: Studia z teorii

polityki, Tom III, red. A. Czajowski i L. Sobkowiak, Wydawnictwo Uniwersytetu

Wrocławskiego, Wrocław 2000.

16. Easton D., An Approach to the Analysis of Political Systems, "World Politics"

1957, Vol. 9, No. 3.

17. Freddersen T.J., Rational Choice Theory and the Paradox of Not Voting, “Journal

of Economical Perspectives” 2004, Vol. 18, No. 1.

18. Gilley B., Is Democracy Possible?, “Journal of Democracy” 2009, No. 1.

19. Golinowski J., Perspektywa porządku postpolitycznego. W stronę technologii

władzy, Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa 2007.

20. Hadenius A., Democracy and Development, Cambridge University Press, Cam-

bridge 1992.

21. Haman J., Demokracja, decyzje, wybory, Wydawnictwo Naukowe Scholar, War-

szawa 2003.

22. Held D., Modele demokracji, Wydawnictwo UJ, Kraków 2010.

23. Heywood A., Klucz do politologii. Najważniejsze ideologie, systemy, postacie,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

24. Heywood A., Politologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

25. Hirszowicz M., Spory o przyszłość. Klasa, polityka, jednostka, Wydawnictwo

IFiS PAN, Warszawa 1998.

26. Hirszowicz M., Stąd, ale dokąd? Społeczeństwo u progu nowej ery, Wydawnic-

two Sic!, Warszawa 2007.

27. Judge D., Representation. Theory and practice in Britain, Routledge, London

1999.

283

28. Kaczmarek B., Polityka a władza. Kryzys paradygmatu?, „Studia Politologiczne”

2004, Vol. 8 (zeszyt monograficzny: Współczesne teorie polityki – od logiki do

retoryki, red. T. Klementewicz).

29. Kepplinger H.M., Demontaż polityki w społeczeństwie informacyjnym, Wydaw-

nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007.

30. Key V. O., Jr., The Responsible Electorate. Rationality in Presidential Voting

1936-1960, Harvard University Press, Cambridge (MA) 1966.

31. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr

78 poz. 483).

32. Krimsky S., Nauka skorumpowana? O niejasnych związkach nauki i biznesu,

Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2006.

33. Laclau E., Emancipation(s), Verso – New Left Books, London 1996.

34. Laska A., Politologiczne determinanty technokratyzacji polityki, w: Odsłony

współczesnej polityki, red. J. Golinowski i A. Laska, Wydawnictwo UKW, Byd-

goszcz 2012.

35. Legutko P., Rodziewicz D., Mity czwartej władzy: dla widzów, słuchaczy i czyta-

czy, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.

36. Lissewski P., Cyberdemokracja? Internetowe iluzje, „Przegląd Politologiczny”

2002, nr 3.

37. Lissowski G., Demokratyczne sposoby podejmowania decyzji, „Prakseologia”

1983, nr 3-4.

38. Lissowski G., Wprowadzenie do przestrzennej teorii głosowania, „Studia Socjo-

logiczne” 2003, nr 1.

39. Luhmann N., Teoria polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego, Wydawnic-

two Naukowe PWN, Warszawa 1994.

40. Macała J., Postpolityka – niepewna przyszłość demokracji?, w: Odsłony współ-

czesnej polityki, red. J. Golinowski i A. Laska, Wydawnictwo UKW, Bydgoszcz

2012.

41. Mansbridge J., Representation Revisited: Introduction to the Case against Elec-

toral Accountability, “Democracy & Society” 2004, Vol. 2, Issue 1.

42. Matczak P., Społeczne uwarunkowania eliminacji syndromu NIMBY, w: Podmio-

towość społeczności lokalnych. Praktyczne programy wspomagania rozwoju,

Media – G.T., Poznań 1996.

43. McCombs M., Ustanawianie agendy. Media masowe i opinia publiczna, Wydaw-

nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008.

44. McQuail D., Teoria komunikowania masowego, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2007.

45. Michalak B., Czy grozi nam depolityzacja polityki? Rozważania na temat wizji

284

postpolitycznej, "Studia Polityczne" 2010, Vol. 25.

46. Michalak T., Ekonomiczna teoria demokracji Anthony’ego Downsa, w: Teoria

wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania

sfery publicznej, red. J. Wilkin, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa

2005.

47. Miklaszewska J., Demokracja – dzieje pojęcia, w: Oblicza demokracji, red. R.

Legutko i J. Kloczkowski, Ośrodek Myśli Politycznej, Kraków 2002.

48. Mouffe Ch., Paradoks demokracji, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szko-

ły Wyższej Edukacji TWP we Wrocławiu, Wrocław 2005.

49. Necel R., Sfery przemilczeń w dyskursie publicznym. Praktyki unieważniania w

polskiej debacie publicznej, rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem

Krzysztofa Podemskiego, UAM, Poznań 2012, dostępna online:

https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/2809/1/sfery%20przemilcz

eń%20R%20%20Necel.pdf [dost. 11-05-2013].

50. Olson M., The Logic of Collective Action. Public Goods and the Theory of

Groups, Harvard University Press, Cambridge (MA) 1971.

51. Omyła-Rudzka M., Opinie na temat pracy dziennikarzy, komunikat z badań

CBOS nr BS/164/2012, Warszawa 2012.

52. Pawlik G., Stronniczość polityczna mediów w demokracji, w: Mediatyzacja kam-

panii politycznych, red. M. Kolczyński, M. Mazur i S. Michalczyk, Wydawnic-

two UŚ, Katowice 2009.

53. Perelman Ch., O sprawiedliwości, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warsza-

wa 1959.

54. Pitkin H. F., The Concept of Representation, The University of California Press,

Berkeley – Los Angeles – London 1967.

55. Plotke D., Representation Is Democracy, „Constellations” 1997, Vol. 4, No. 1.

56. Ponikowski B., Pojęcie reprezentacji jako kategoria teorii polityki, w: Studia z

teorii polityki, Tom III, red. A. Czajowski i L. Sobkowiak, Wydawnictwo Uni-

wersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2000.

57. Raciborski J., Zachowania wyborcze Polaków, w: Wymiary życia społecznego.

Polska na przełomie XX i XXI wieku, red. M. Marody, Wydawnictwo Naukowe

Scholar, Warszawa 2002.

58. Rasiński L., Dyskurs i władza. Zarys polityki agonistycznej, Wydawnictwo Na-

ukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław 2010.

59. Rehfeld A., Towards a General Theory of Political Representation, „The Journal

of Politics” 2006, Vol. 68, No. 1.

60. Riesman D., Glazer N., Denney R., Samotny tłum, Wydawnictwo Muza, War-

szawa 1996.

285

61. Riker W.H., Ordeshook P.C., A Theory of the Calculus of Voting, “The American

Political Science Review” 1968 Vol. 62, No. 1.

62. Roper J., Holtz-Bacha Ch., Mazzoleni G., The Politics of Representation. Elec-

tion Campaigning and Proportional Representation, Peter Lang Publishing, New

York 2004.

63. Rosicki R., Kryzys demokracji liberalnej - wybrane problemy rządzenia, legitymi-

zacji i reprezentacji, w: Od teorii do praktyki politycznej. Księga jubileuszowa

dedykowana Profesorowi Zbigniewowi Blokowi z okazji 40-lecia pracy naukowej

i 70-lecia urodzin, red. M. Kołodziejczak i R. Rosicki, Wydawnictwo Naukowe

WNPiD UAM, Poznań 2012.

64. Rotkiewicz M., Aureola profesora, „Polityka” 2013, nr 7 (2895), 12 luty 2013.

65. Runciman D., Brito Vieira M., Reprezentacja, Wydawnictwo Sic!, Warszawa

2011.

66. Rydlewski G., Rządzenie w świecie megazmian (Studium politologiczne), Dom

Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2009.

67. Rzeczkowski G., Znani z tego, że się znają, „Press” 2008, nr 5(148).

68. Sartori G., Teoria demokracji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.

69. Sen A., Nierówności. Dalsze rozważania, Wydawnictwo Znak, Kraków 2000.

70. Sen A., Racjonalność i wybór społeczny, w: Elementy teorii wyboru społecznego,

wyb. G. Lissowski, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2001.

71. Shapiro I., Stan teorii demokracji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2006.

72. Sparks C., Żegnaj, Hildy Johnson! – upadek „poważnej prasy”, w: Komunikowa-

nie i obywatelskość. Mass media w społeczeństwie, czyli atak na system nadaw-

ców publicznych. Plotki, sensacje, doniesienia, red. P. Dahlgren i C. Sparks, Wy-

dawnictwo Astrum, Wrocław 2007.

73. Strzeszewski M., Jacy są, a jacy powinni być dziennikarze?, komunikat z badań

CBOS nr BS/68/2002, Warszawa 2002.

74. Szewczak W., Istota i mechanizmy funkcjonowania demokracji ad hoc, „Studia

Socjologiczne” 2010 nr 2.

75. Szewczak W., Media a efektywność polityki - krótki zarys problemu, w: Media a

polityka, red. A. M. Zarychta, Ł. Donaj, M. Kosiarz i A. Barański, Wyższa Szko-

ła Studiów Międzynarodowych, Łódź 2007.

76. Szewczak W., O pojęciu kryzysu polityki, w: Od teorii do praktyki politycznej.

Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Zbigniewowi Blokowi z okazji 40-

lecia pracy naukowej i 70-lecia urodzin, red. M. Kołodziejczak i R. Rosicki, Wy-

dawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań 2012.

77. Szostak W., Kierunki zmian w inżynierii społecznej w XX wieku, w: Socjotechnika

286

w polityce wczoraj i dziś. Tom 1, red. A. Kasińska-Metryka i K. Kasowska-

Pedrycz, Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Ko-

chanowskiego, Kielce 2009.

78. Toffler A., Szok przyszłości, Wydawnictwo Kurpisz S.A., Przeźmierowo 2007.

79. Toffler A., Toffler H., Budowa nowej cywilizacji. Polityka nowej fali, Zysk i S-ka

Wydawnictwo, Poznań 1996.

80. Toffler A., Trzecia fala, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2001.

81. Urbinati N., Warren M. E., The Concept of Representation in Contemporary

Democratic Theory, “Annual Review of Political Science” 2008, Vol. 11.

82. Uzasadnienie Wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 listopada 2006 roku,

sygn. akt. K 31/06 (Dz. U. Nr 202, poz. 1493).

83. Warren M., Castiglione D., The Transformation of Democratic Representation,

“Democracy & Society” 2004, Vol. 2, Issue 1.

84. Węgrzyn A., Postrzeganie polityków polskich przez mieszkańców Wałbrzycha,

dost. online:

http://www.draw.nazwa.pl/controlling2/assets/publikacje/postrzeganie.pdf

[13.05.2013].

85. Wenzel M., Oceny pracy dziennikarzy, komunikat z badań CBOS nr

BS/179/2006, Warszawa 2006.

86. White R. C., Jr., The Words That Moved a Nation, w: Abraham Lincoln. A Lega-

cy of Freedom, U. S. Department of State – Global Publishing Solutions, Wash-

ington 2008.

87. White S., Równość, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008.

88. Winnicka E., Anatomia niusa, „Polityka” 2008, nr 37 (2671), 13 września 2008.

89. Ziembiński Z., Sprawiedliwość społeczna jako pojęcie prawne, Wydawnictwo

Sejmowe, Warszawa 1996.

Dr Wiktor Szewczak – Katedra Teorii Polityki, Wydział Politologii i Studiów Mie-

dzynarodowych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toru-

niu


287

Janusz GOLINOWSKI

ANTYNOMIE I WYZWANIA POLSKIEJ TRANSFORMACJI

Podstawą stabilnej demokracji jest sytuacja, w której rządy są wystar-

czająco silne, aby skutecznie rządzić, ale jednocześnie wystarczająco słabe,

aby nie móc rządzić wbrew ważnym społecznym interesom. Skutecznym kata-

lizatorem „siły - słabości” demokratycznego ładu staje się instytucja społe-

czeństwa obywatelskiego, rozumiana jako zbiorowość zdolna do samoorgani-

zacji, posiadająca wobec państwa autonomię, w której pojawia się idea wspól-

nego dobra, przekraczającego interesy indywidualne1. Bez silnych instytucji

politycznych społeczeństwo jest pozbawione środków, aby zdefiniować i

osiągać wspólne cele. W tym procesie szczególna rola przypadała systemowi

politycznemu, ale o jego powodzeniu decydują jakościowe zmiany w systemie

ekonomicznym. Równolegle ze zmianami o charakterze ekonomicznym po-

winny postępować zmiany w strukturze społecznej, które mogłyby wymuszać

zwolnienie tempa, a nawet wywoływać impulsy w kierunku restauracji wcze-

śniejszych rozwiązań.

Innymi słowy, projekt demokratycznego ładu stoi przed koniecznością

sprostania kwadraturze koła, tj. jednoczesnego wypełnienia trzech głównych

zadań:

powinien stworzyć warunki do konkurencyjności, co wymaga złożonych

decyzji gospodarczych i podatkowych;

nie może zagrozić solidarności socjalnej, z czym wiąże się trudny proces

reformy państwa;

ma obowiązek również zachować wolności polityczne.

Wizytówką demokratyzacji społeczeństwa staje się jego aktywność,

którą można definiować jako zbiorowe i indywidualne działania o charakterze

obywatelskim, a więc odnoszące się przede wszystkim do sfery dobra wspól-

nego, sfery spraw publicznych, a także łączące w sobie zaangażowanie, zau-

1 W. Bokajło, Społeczeństwo obywatelskie: sfera publiczna jako problem teorii demokracji, [w:] W. Bokaj-

ło, K. Dziubka (red.), Społeczeństwo obywatelskie, Wrocław 2001, s. 17- 83.

288

fanie i solidarność społeczną oraz odpowiedzialność za wspólnotę2.

Polskie społeczeństwo kształtowało się w okresie transformacji pod

wpływem trzech głównych czynników sprawczych; prodemokratycznego

przełomu z roku 1989; mechanizmu samorozwoju i samoedukacji charaktery-

stycznego dla ruchów społecznych i obywatelskich oraz szeroko pojętego

wsparcia pomocy zagranicznej. Jednym z trzech podstawowych celów pol-

skiej transformacji – oprócz wprowadzenia instytucji rynku i demokracji –

miał być rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Obserwacja obecnej sytuacji

prowadzi do konkluzji, że pomimo rozwoju instytucji obywatelskich po roku

1989, to ostatnie zadanie zostało zrealizowane w stopniu wręcz minimalnym.

Struktury społeczeństwa obywatelskiego są w Polsce stosunkowo słabe, po-

siadają na ogół charakter enklawowy i nie stanowią równoważnego partnera

dla sfery biznesu i polityki3. Grzechem pierworodnym polskiej transformacji

było zaniedbanie u początku przemian kwestii związanych z procesami

instytucjonalizacji. Już w 1990 r. podnoszono kwestię lekceważenia wartości

ustroju państwa przez polityków i ich doradców oraz konsekwencji tego za-

niedbania. Zaufanie społeczne i zaufanie do rządu wraz z jego instytucjami są

ze sobą ściśle związane. Pozwala ono budować instytucje społeczne i poli-

tyczne zapewniające rządowi skuteczność działań, a to podnosi z kolei zaufa-

nie do instytucji publicznych. Możliwa jest też zależność odwrotna: niesku-

teczność rządu, ujawniająca się w korupcji politycznej, może powodować

cykle, które prowadzą do upowszechnienia się w społeczeństwie postaw nie-

ufności4.

Obecny model systemu politycznego, biorąc pod uwagę praktyki oli-

garchizacji partii, deficyt myślenia programowego oraz silne tendencje wo-

dzowskie, jest zamkniętym na nowe inicjatywy i nie znajduje przesłanek do

politycznej artykulacji. Poziom społecznej apatii stał się spustowym mechani-

2 P. Gliński, Aktywność aktorów społecznych – deficyt obywatelstwa wobec codziennej zaradności Polaków,

[ w:] W. Wesołowski i J. Włodarek (red.), Kręgi integracji i rodzaje tożsamości. Polska. Europa. Świat. Wydaw. Naukowe SCHOLAR, Warszawa, 2005, s. 225-226.

3 Jeżeli pojmujemy demokrację jako coś więcej, niż same zasady proceduralne, jako „inkluzywny” system,

gdzie wszyscy obywatele są prawowitymi członkami wspólnoty, a ludzie pracy włączeni są w system gospodarczy – dzisiejsza Polska jest systemem mało demokratycznym. Przy nawracającej tendencji do

wykluczania przeciwników ze wspólnoty oraz systematycznej erozji społecznych praw ludzi pracy, post-

komunistyczna Polska nigdy nie była szczególnie liberalna ani szczególnie inkluzywna. Zob. D. Ost, Klęska Solidarności. Gniew i polityka w postkomunistycznej Europie, Warszawa 2007, s. 380.

4 A. Zybertowicz, Demokracja jako fasada: przypadek III RP, [w:] E. Mokrzycki, A Rychard, A. Zyberto-

wicz (red.), Utracona dynamika ? O niedojrzałości polskiej demokracji, Wydaw. IFiS PAN, Warszawa 2002.

289

zmem do formowania populistycznych roszczeń, a brak istotnościowych róż-

nic wyboru między zwyczajową lewicą i prawicą jest zastępowany przez de-

magogów, dając im ogromną przewagę nad rzeczywistą polityką. Hasła de-

magogów i oferty, zarówno skrajnie prawicowych a także lewicowych ugru-

powań, nie rozwiązują problemu, tylko go pogłębiają. Problem polega na tym,

że współcześni populiści zazwyczaj mają dużo racji w opisie problemów, ale

zwykle odpowiadają na nie w kompletnie pozorowany, szkodliwy sposób.

Zestawiając normatywne wskazania dążeń Polaków do demokracji z

przebiegiem procesów transformacji, na pierwszy plan wysuwają się sprzecz-

ności i paradoksy towarzyszące przekształceniom ustrojowym5. U podstaw

wspomnianych antynomii leży teza o zatrzymanym rozwoju instytucjonal-

nym, a w konsekwencji utrzymaniu przepaści między obywatelem a pań-

stwem – wyrażającej się zarówno w postawie indywidualistycznego zatomi-

zowania, a także ukształtowaniu ukrytych, zakulisowych mechanizmów obro-

ny partykularnych interesów. Drugą tezą, w pewien sposób przeciwstawną

pierwszemu założeniu, jest niedostrzeganie horyzontu globalnej skali

zmian towarzyszących polskiej transformacji. Obecny kryzys może skłaniać

do wniosku, iż pod koniec ubiegłego wieku zaczęły występować oznaki naru-

szania ustabilizowanych, głównych odmian ustroju kapitalistycznego zarówno

w formach doktrynalnych, jak i realizowanych w praktyce. Przekształcenia w

systemie rynkowym postawiły pod znakiem zapytania względną trwałość

szwedzkiej odmiany kapitalizmu z opiekuńczymi funkcjami państwa, formę

francuskiego modelu zachowującą kapitalistyczne rozwiązania własnościowe i

wolnorynkowe, a także społeczną gospodarkę rynkową Niemiec z elementami

utrwalającymi zrównoważony porządek polityczno-społeczny i gospodarczy.

Ich miejsce zaczął skutecznie przejmować trend uniwersalizacji rynku inspi-

rowany pomysłami ideologii neoliberalnej. Po trzecie – i co być może naj-

ważniejsze – okazało się, iż coraz częściej Polacy spotykają się z nowymi

formami kształtowania relacji społecznych, a w konsekwencji braku równo-

wagi interesów między grupami społecznymi.

Syntetycznie zarysowane tło problemu prowadzi do wniosku, że kie-

runek zmian musi sprzyjać kreowaniu działań proinnowacyjnych, prowadzić

do wzrostu znaczenia ładu społecznego w powiązaniu z perspektywą awansu

5 J. Hardy, Nowy polski kapitalizm, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2010.

290

ale także stabilizacji jednostek i grup społecznych. W dłuższym okresie wła-

dza może liczyć na poparcie społeczeństwa, jeśli zdoła przebudować zało-

żony w swej wizji - petryfikujący ją - system ekonomiczny. Stąd tempo

przeobrażeń nie jest obojętne dla procesu transformacji6. Tutaj warunkiem

pomyślnego funkcjonowania demokratycznego państwa jest wysoki poziom

partycypacji obywatelskiej, a wskaźniki społecznego zaangażowania mogą

świadczyć o kondycji systemu politycznego i poziomie jego społecznej legi-

tymacji.

Innymi słowy, stajemy obecnie w obliczu dylematu; konieczności

wypracowania nowej formuły kontraktu społecznego, gwarantowanego dotąd

przez państwo narodowe, czy też wchodzimy w coraz bardziej globalizujący

się świat bez jakichkolwiek szerszych społecznych uzgodnień? Stąd także

pojawia się widmo zagrożeń, również w Europie, przed szeroko pojmowaną

integracją. Coraz więcej mówi się o globalizacji, ale jest ona pojmowana - nie

jako zbliżenie kultur i społeczeństw, lecz jako operacja finansowo-

ekonomiczna, jako prawo działania kapitału na wszystkich rynkach świata,

przepojone duchem- nie zbliżenia, tylko dominacji.

1. Od postulowanego solidaryzmu społecznego do permisywizmu

działania

Okres transformacji był szczególnie ważny dla Polski i całej Europy.

Dzięki zmianom zachodzącym w krajach Europy Środkowo -Wschodniej

wiele narodów zyskało takie atrybuty jak wolność, suwerenność, a w związku

z tym możliwość kształtowania otaczającej rzeczywistości. Praktyka okresu

przedtransformacyjnego ujawniała, że państwa całkowicie oderwane od spe-

cyfiki podłoża historycznego, nieuwzględniające faktycznego pluralizmu swo-

ich obywateli to organizmy silnie zetatyzowane i zbiurokratyzowane. Zasa-

dzały się one na skoncentrowaniu władzy politycznej w organach partii hege-

monistycznej, doprowadzając nie tyle do likwidacji, ale bardziej do zaostrze-

6 Bierność społeczna Polaków postawiła pod znakiem zapytania powszechne na początku transformacji

wyobrażenia o wyjątkowych prodemokratycznych, obywatelskich atrybutach polskiego społeczeństwa.

Wycofanie się dużych grup obywateli z przestrzeni publicznej, kontrastujące z aktywnością solidarno-

ściową sprzed 1989 r., przypisywano szokowi związanemu z transformacją, „traumą wielkiej zmiany”. Zob. P. Sztompka, Trauma wielkiej zmiany. Społeczne koszty transformacji, Warszawa 2000.

291

nia i skumulowania sprzeczności społecznych, a w rezultacie do głębokich

konfliktów i kryzysów. Wbrew deklaracjom o relatywnie dużym uwarunko-

waniu systemów społecznych przez ideologię i doktrynę ruchu komunistycz-

nego, w praktyce, zwłaszcza w ostatnich latach, znacznie ważniejszą rolę ode-

grał bieżący pragmatyzm, subiektywizm oraz woluntaryzm władzy politycz-

nej7. Przede wszystkim negowano prawo istnienia opozycji, której celem jest

jakościowa zmiana systemu i nadużywano siły do jej zwalczania. Dążono

również do wyeliminowania tych wszystkich sił politycznych, które nie chcia-

ły pełnić funkcji „transmisyjnych” w systemie politycznym. Wspomniane

czynniki wpłynęły naturalnie na rezygnację z idei sprawiedliwości społecznej,

równości i wolności obywatelskich w podejmowanych praktykach „realnego

socjalizmu”.

Proces modernizacji przyniósł Polakom nie znane dotąd doświadcze-

nia. Radykalne poszerzanie wolności gospodarczej i politycznej sprzyjało

kształtowaniu się nowych wzorów organizacji przestrzeni publicznej i rozwo-

jowi tendencji rynkowych w gospodarce. Architektura nowego ładu była kon-

struowana w prostych opozycjach do poprzedniego reżimu; a mianowicie -

socjalizm versus gospodarka rynkowa czy liberalna demokracja versus suwe-

renność. Typowa trajektoria ewolucji prowadziła od socjalizmu i gospodarki

planowej do pluralizmu i europeizacji. W założeniach transformacji ustrojo-

wej upatrywano realizację wielu celów; w zakresie ekonomii – stały wzrost

gospodarczy, masową prywatyzację gospodarki oraz powstanie kapitalistycz-

nych grup wpływu, natomiast w obrębie polityki, konsolidację społeczną po-

przez ukształtowanie stabilnych partii politycznych i ugruntowanie demokra-

tycznej kultury politycznej. Demokracja liberalna, pluralizm, indywidualizm

czy prawa człowieka miały być wartościami powszechnie pożądanymi i

uznawanymi za słuszne. A sama idea uniwersalizującej się cywilizacji, nawią-

zująca do rozwiązań rozwiniętych państw Zachodu, miała służyć jako legity-

mizacja zachodnich wartości na świecie.

Dokonując modernizacji społeczeństwo polskie zostało postawione

wobec możliwości ekonomicznego, społecznego i kulturowego otwarcia na

świat, ale jednocześnie potrzeby imitacji wzorów - zarówno gospodarczych,

jak i politycznych - społeczeństw zachodnich. Powrót do „normalności” za-

7 Z. Blok, Transformacja systemowa – próba scharakteryzowania procesu, [w:] Z. Blok (red.), Transforma-

cja systemowa w Polsce, Wydaw. Naukowe INPiD UAM, Poznań 1993, s. 8-9.

292

kładał, iż zmiany społeczne miały być oparte na stworzeniu stabilnego syste-

mu gospodarczego, opartego na gospodarce wolnorynkowej oraz demokracji

jako formie porządku politycznego. Ekonomiczna klęska „realnego socjali-

zmu” oraz impas idei państwa opiekuńczego spowodowały, że za skompromi-

towany uważano interwencjonizm państwowy i myślenie o gospodarce w

kategoriach interesu narodowego, a tym samym rywalizacji między narodami.

Można sądzić, iż kształt polskiego kapitalizmu byłby zdecydowanie inny,

gdyby demontaż poprzedniego systemu odbywał się w odmiennej atmosferze.

Obecnie można pokusić się o stwierdzenie, iż okres przejściowy mię-

dzy „starym” a „nowym porządkiem” (okres tranzycji) przedłuża się, a nawet

do pewnego stopnia zaczyna się utrwalać, ukazując własną logikę. Jego prak-

tycznym następstwem we wszystkich sferach życia publicznego jest kryterium

efektywności i zysku, czyli szybki rozwój konsumeryzmu jako filozofii

życia i przekształcenie środków przekazu w narzędzia rozrywki. A po-

nieważ konsumpcja i rozrywka wymagają dobrego nastroju, ów nastrój

zaczęły stwarzać media, usuwając z przestrzeni publicznej społeczeń-

stwa - realne problemy. Przyjęte praktyki pozostają poważną przeszkodą w

tworzeniu kapitału społecznego budowanego na zaufaniu i więziach społecz-

nych8. W sposób rozmyślny bądź nieświadomie polskie społeczeństwo na-

śladuje instytucje, wzory zachowań i wartości należące do kilku faz roz-

wojowych społeczeństwa zachodniego. Zostało ono, poprzez procesy mo-

dernizacji i westernizacji wystawione na oddziaływanie różnych elementów

oraz wzorów współczesnego systemu kapitalistycznego.

Należy podkreślić, że w polski konflikt od chwili powstania Solidar-

ności uwikłane były nie tylko żądania ekonomiczne, które można śledzić w

wymiarze nieakceptowanych zróżnicowań w podziale dóbr, ale również cele

natury politycznej, adresowane do władzy centralnej9. Sposób postrzegania

konfliktu, odwołujący się do dychotomicznego podziału społeczeństwa na

8 Demoralizacja wszczepiona w kulturę Polaków na poziomie zbiorowego organizowania się polega przede

wszystkim na rozpowszechnieniu się zjawisk klikowości, klientelizmu i kronizmu, a przejawia się głów-

nie poprzez funkcjonowanie specyficznego stylu działania niektórych polskich organizacji pozarządo-

wych, który określić można mianem stylu „nostalgicznego”. Styl ten wyraża również dyskutowane zja-wisko utraty podmiotowości, a jego cechą charakterystyczną jest specyficzna, nostalgiczna obyczajo-

wość organizacyjna i mentalność działaczy. Zob. P. Gliński. Style działania organizacji pozarządowych

w Polsce. Grupy interesu czy pożytku publicznego? Raport z wykonania projektu KBN. IFiS PAN. War-szawa 2006, s. 112.

9 Renesans idei społeczeństwa obywatelskiego zaczął się w Polsce razem z oporem przeciwko komuni-

stycznej władzy. Zob. J. Zakrzewska, Prawo w społeczeństwie obywatelskim, [w:] B. Markiewicz (red.), Obywatel. Odrodzenie pojęcia, Warszawa 1993, s. 98.

293

antagonistyczne strony, w którym „ my” oznacza społeczeństwo, a „oni” mo-

nocentryczną partię, a zwłaszcza jej aparat administracyjno-gospodarczy,

towarzyszył praktycznie od początku zmiany ustrojowej. Radykalizacji nastro-

jów społecznych i aktywizacji związków zawodowych oraz partii politycz-

nych sprzyjał nie tylko kryzys, ale także postępujący w latach „realnego socja-

lizmu” proces społecznej alienacji.

Dekompozycja ustrojowa oraz wejście Polski na drogę wiodącą ku

demokracji i gospodarce rynkowej oznaczały uruchomienie procesów kształ-

towania wzorów zachowań i artykulacji interesów często uważanych za „za-

skakujące i niezrozumiałe”, ponieważ niezgodnych z myśleniem życzenio-

wym, zarówno samych polityków, jak także obywateli. Takie wartości jak

demokracja, wolność słowa, własność prywatna czy pluralizm polityczny

zaczęły być postrzegane jako środki, o ile pomagają osiągnąć sukces material-

ny i prestiż społeczny. Współudział społeczeństwa w rozstrzyganiu o kierun-

kach dalszej transformacji zderzył się z poczuciem zagrożenia w postaci bez-

robocia, spadku poziomu życia i kurczenia się świadczeń socjalnych10

.

Wspomniani politycy stanęli wobec nowych wyzwań ujawniających antyno-

mie okresu przejściowego, w szczególności zaś problem jednoczesnej przebu-

dowy wspomnianych składowych procesu transformacji; a mianowicie:

konieczności stworzenia nowych ram ładu gospodarczego drogą odgór-

nych, politycznie narzuconych decyzji konfrontowanych z brakiem odpo-

wiedniego „kapitału” w społeczeństwie;

modernizacyjnych praktyk części elit politycznych i zainteresowanych

grup społecznych stojących w relacjach konfrontacyjnych wobec roszcze-

niowych postaw znacznej części społeczeństwa;

prób pogodzenia twardych reguł rynku, wymuszających marginalizację i

społeczne wykluczenie z głoszonymi wcześniej postulatami wrażliwości

na losy socjalnie słabszych członków społeczeństwa;

tendencji oligarchicznych w strukturze władzy wobec postulatów budowy

społeczeństwa samorządnego;

mobilizowania społeczeństwa do czynnego udziału w określaniu kierun-

ków dalszej transformacji ze społecznymi oczekiwaniami wobec władzy

10 L. Kolarska- Bobińska, Nowa rzeczywistość- stare konflikty, „Przegląd Polityczny”, nr 4, Gdańsk 1993.

294

mającej roztaczać nad obywatelem parasol ochronny11

.

Ruch Solidarności nie był tylko etapem walki kapitalizmu z okresem

„realnego socjalizmu”. Solidarność wyróżniała kluczowa cecha – nie mówiła

językiem interesów, lecz językiem praw. Jeszcze w pierwszej połowie 1990

roku panowało powszechne przekonanie, że nie będzie potrzeby istnienia par-

tii politycznych, ponieważ uda się stworzyć nowy model demokratycznego

ładu oparty na społeczeństwie obywatelskim z lat 80-tych. W tym sensie Soli-

darność nie tylko przeciwstawiła się konkretnemu systemowi opresji, nie tyl-

ko podejmowała się odbudowy polskiego społeczeństwa, lecz stała się waż-

nym etapem szerzenia oświeceniowego uniwersalizmu. Siłą projektu społe-

czeństwa solidarnego była jego jedność i o tę jedność nie było trudno, dopóki

program sprowadzał się do wspólnego działania na rzecz ograniczenia wpły-

wu i zwalczania poprzedniego reżimu. Obszary jego działania były ukierun-

kowane na ruch na rzecz emancypacji pracowniczej, praw obywatelskich i

demokratyzacji, a także ruch na rzecz suwerenności narodowej i modernizacji

państwa. Moralistyczny charakter działania projektu społeczeństwa solidarne-

go uniemożliwiał reprezentację jakichkolwiek bardziej uchwytnych, wspól-

nych celów ponad ogólne hasła wolności, niepodległości, suwerenności i soli-

darności. Ta jedność skrywała jednak różnice poglądów, programów i intere-

sów.

Kiedy po 1989 roku pojawiły się trudności z definiowaniem kategorii

solidaryzmu społecznego w tworzeniu stabilnej strategii rozwoju nie było

jasności, ani co do pozytywnej treści wspólnego dobra, ani co do instytucji,

jakie powinny służyć jego realizacji. Co więcej - okazjonalny kult Związku

kontrastował na co dzień z piętnowaniem związków zawodowych jako prze-

żytku, a związkowców (zwłaszcza strajkujących) jako populistów i awantur-

ników. Można sądzić, iż projekt obywatelski Solidarności, deklarując swoją

spontaniczność i autentyzm społecznych oczekiwań, był jednocześnie uwikła-

ny i wkalkulowany w strategie uczestników międzynarodowej rozgrywki o

wpływy w Polsce i krajach Europy Środkowo - Wschodniej. W sposób mniej

11 Wspomniane sprzeczności okresu przejściowego ujawniają, że przewaga autonomii państwa względem

społeczeństwa prowadzi do rozwoju tendencji oligarchicznych, natomiast przewaga mobilizacji społe-

czeństwa nad autonomiczną formułą funkcjonowania instytucji państwowych oznacza w konsekwencji anarchizację życia społecznego, znajdującą odwzorowanie w populizmie i korupcji dyskursu publiczne-

go Zob. J. Golinowski, Dylematy tożsamości społeczeństwa, ładu. postmonocentrycznego, [w:] Totalita-

ryzm. Wybrane problemy teorii i praktyki pod red. T. Wallasa. Wydaw. Naukowe INPiD UAM, Poznań 2003, s. 76- 83.

295

lub bardziej zamierzony zostało zmarginalizowane stanowisko, ujawniające,

że w społeczeństwie współistnieje wiele odmiennych, często sprzecznych

potrzeb i celów, a zadaniem polityki jest dokonywanie wyborów i osiąganie

kompromisów12

.

Eklektyzm i brak ideowej spójności ruchu znalazły wyraz w różnokie-

runkowych próbach wywierania wpływu, począwszy od tendencji niepodle-

głościowych i walce przeciw narzuceniu poprzedniego ustroju po ruch robot-

niczy, ruch na rzecz modernizacji, praw obywatelskich i emancypacji pracow-

niczej. Idea solidarności jako akuszerka porządku odwołującego się do walki

o godność pracy, podmiotowość pracownika i swobody związkowe zostaje

uwieńczona demokracją liberalną, paradoksalnie jako alibi dla liberalno-

technokratycznej transformacji kapitalizmu. Szeregowi liderzy Solidarności i

ich załogi, stając się moralnymi triumfatorami i zwycięzcami, poczuli się jed-

nocześnie ekonomicznie i życiowo przegranymi na skutek upadku przedsię-

biorstw lub planów redukcji załóg w praktykach transformacji. Poczucie soli-

darności i wzajemnej identyfikacji podczas walki w latach osiemdziesiątych

zostało w kolejnych fazach transformacji przeistoczone we wrogość, a nawet

nienawiść. Następuje autodestrukcja mitu Solidarności dokonywana rękami

jej uczestników, zwolenników, apologetów i sukcesorów.

Niektórzy badacze zwracają uwagę na postawę - a niejednokrotnie,

jak formułują to niektórzy socjologowie- „zdradę polskich elit”, oraz wiele

antyobywatelskich grup interesu, takich jak: grupa „klientelistyczna”, „etaty-

styczna”, „samorządowa” czy „korporacyjna”. Elity solidarnościowe, wywo-

dzące się z dawnej opozycji demokratycznej, które w czasach walki z syste-

mem, formułowały obywatelskie programy polityczne takie jak „nowy ewolu-

cjonizm” czy Program Samorządnej Rzeczypospolitej, które jednocześnie

uznały budowę społeczeństwa obywatelskiego za jeden z trzech głównych

(obok stworzenia instytucji rynku i demokracji) celów polskiej transformacji,

bardzo szybko przestały się interesować kwestią zapewnienia warunków roz-

12 W demokracji przedstawicielskiej zakłada się, że obywatele powierzają swoje sprawy wybranym przed-

stawicielom, wymagającym zaufania. W Polsce powstaje paradoksalna sytuacja, społeczeństwo coraz

gorzej ocenia polityków i ta sytuacja powoduje, że do wyborów kandyduje coraz więcej osób, które nie

mają odpowiedniego kapitału zaufania, które na starcie podejrzewa się o złe intencje i którym trudniej jest przełamać nieufność. Dane wynikające z badania CBOS, dotyczące zaangażowania Polaków w dzia-

łalność obywatelską w organizacjach społecznych pokazują, że ponad 68% dorosłych Polaków nie włą-

cza się w działania grup społecznych o charakterze obywatelskim. Zob. M. Grabowska (red.), Społeczeń-stwo obywatelskie w Polsce A.D. 2012, seria „Opinie i Diagnozy” nr 22, CBOS, Warszawa 2012.

296

woju instytucji obywatelskich w niepodległej Polsce13

.

Praktycznie od połowy lat 90-tych, mamy w Polsce do czynienia z

krytyczną analizą transformacji, obecną głównie w dyskursie naukowym,

opartą na przekonaniu, iż rzeczywistość rozmija się z projektem, do którego

Polska miała zmierzać, a więc projektem postępu i powrotu do „normalności”.

Naturalizacja zmian gospodarczych sprawiła, iż w dyskursie publicznym,

główne spory toczyły się o stan demokracji z pomijaniem reguł i źródeł

polskiego kapitalizmu, jego legitymizacji czyli obszarów pozostających

domeną głównie ekonomistów. A należy podkreślić, iż to kategorie z dyskursu

ekonomicznego, eksponowane w określonej wersji – ekonomii neoklasycz-

nej- wyznaczały i nadal wyznaczają prawomocność analiz funkcjonowania

gospodarki wolnorynkowej i społeczeństwa w Polsce14

. W dyskursie trans-

formacyjnym pojawiły się paradoksy, które trudno wyjaśnić na bazie modelu

modernizacji jako konwergencji i to w jego najbardziej „technologicznym”

wydaniu. Warto w tym sensie zwrócić uwagę na problem złożoności otocze-

nia, a wręcz paradoksu polskiej transformacji czyli ustanowienie kapitalizmu

pod parasolem Solidarności i w konsekwencji ograniczenia związkokracji.

Ów paradoks polega na tym, że o ile w 1990 roku większość społe-

czeństwa mogła dostrzec upadek komunistycznej utopii, o tyle nie zauważyła

załamania wielkiej utopii Zachodu - państwa opiekuńczego i społecznej gos-

podarki rynkowej utrwalającej zrównoważony porządek polityczno-społeczny

i gospodarczy. Można sądzić, iż paradoksalnie okres względnej równowagi

powojennego ćwierćwiecza kapitalizmu, zakotwiczonej w balansie głównych

sił społecznych – korporacyjnym kapitale i zorganizowanej pracy najemnej

został wymuszony przez rywalizację dwóch megasystemów – kapitalistyczne-

go i komunistycznego. Upadek muru berlińskiego w pewnym sensie otworzył

13 Na dylematy polskiej transformacji zwraca uwagę Witold Kieżun opisując specyfikę procesów, jakie

toczą się w Polsce od 1989 roku. Autor, opisując typowe patologie zarządzania publicznego, nadaje im

nazwy najbardziej dolegliwych dla społeczeństwa zjawisk: gigantomanii, luksusomanii, korupcji oraz

arogancji władzy. Zwraca uwagę, przykładowo na niekontrolowany rozrost zatrudnienia w administracji publicznej, które ze 156, 6 tys. w roku 1990 zwiększyło się do 440,5 tys. w roku 2010. Zob. W. Kieżun,

Patologia transformacji, Wydaw. Poltext, Warszawa 2012. 14 Robert Skidelsky, występując przeciwko zwolennikom Nowej Szkoły Klasycznej celnie obrazuje skrzy-

wienie współczesnej ekonomii polegające na idealizowaniu ludzkiego zachowania. Podkreśla, że uży-

teczność takiego podejścia można uzasadnić wyobrażając sobie mechaniczny świat wchodzących ze sobą

w interakcje robotów, wówczas ekonomia może zyskać status twardej, przewidywalnej nauki. Ekonomi-ści powinni łączyć swoją dyscyplinę z innymi naukami społecznymi, które badają ludzkie zachowania.

Ekonomiści woleli wybrać regresywny program badawczy, ukryty pod pozorem skomplikowanych mo-

deli matematycznych. Zob. R. Skidelsky, How to rebuild a shamed subject, “Financial Times” z 06.08.2009.

297

drzwi do upadku tego projektu wraz przemianą systemu kapitalistycznego i

jego ekspansji w kierunku nowoczesnego rynku, lokalizującego swoje sukcesy

w globalności, mobilności i deregulacji. W ślad za tymi zmianami można

obserwować symptomy postępującej materialnej polaryzacji społeczeństwa,

stagnacji dochodów większości pracowników, złamania siły związków zawo-

dowych oraz podporządkowania mediów wielkiemu kapitałowi, zaburzają-

cych w pewien sposób samonaprawcze mechanizmy gospodarki.

Postępy demokratyzacji przyniosły w ciągu minionych dekad upo-

wszechnienie systemów opartych na wolnych wyborach, ale w tym samym

czasie mechanizmy demokracji zaczęły tracić na znaczeniu. Realna władza

zaczęła przesuwać się ku ośrodkom siły ekonomicznej– korporacjom i insty-

tucjom gospodarczym, pozostającym poza wszelką kontrolą społeczeństw. O

ile w okresie PRL-u głównym mechanizmem regulacji, kontroli i nadzoru

społeczeństwa była władza polityczna wszechobecnego państwa, o tyle w

ładzie społecznym powstałym po 1989 roku głównym mechanizmem kontrol-

nym stała się władza ekonomiczna ze wszechobecną logiką rynku. Jednocze-

śnie obok egzorcyzmów i totalnego „wykreślenia” PRL następuje wstydliwe

wykorzystanie i konsumowanie elementów jej dorobku gospodarczego czy

naukowego, tyle że w oprawie standaryzacji, rywalizacji, konkurencji, uprzed-

miotawiania, kalkulacyjności i manipulacji.

Transformacja to nie tylko problem techniczno-organizacyjny. To

przede wszystkim proces zmian świadomościowych, polegających na przyję-

ciu zupełnie odmiennego systemu wartości, w więc posiadający w gruncie

rzeczy znaczny wymiar ideowy15

. O ile transformację w wymiarze ustrojo-

wym można traktować jako swego rodzaju „powrót do normalności”, o tyle

radykalne zmiany w sferze gospodarczej nie próbuje się powiązać ze zmia-

nami w innych podsystemach społecznych. Paradoks tego myślenia o ewo-

lucji polegał także na tym, że instrumentem wprowadzania zmian, mają-

cych przynieść spontanicznie wykształcający się porządek społeczno-

15 Wraz z owym naturalnym procesem rozwoju ulegają rozpowszechnieniu zjawiska klikowości, klienteli-

zmu, przejawiające się głównie poprzez funkcjonowanie specyficznego stylu działania niektórych pol-

skich organizacji pozarządowych, który określić można mianem stylu „nostalgicznego”. Jego cechą cha-

rakterystyczną jest specyficzna, nostalgiczna właśnie obyczajowość organizacyjna i mentalność działa-czy w której „siłą napędową skłaniającą patronów do roztoczenia opieki nad stanowiącymi określoną

grupę interesu klientami stało się zabieganie o poparcie w wyborach parlamentarnych”. Zob. P. Gliński.

Style działania organizacji pozarządowych w Polsce. Grupy interesu czy pożytku publicznego? Raport z wykonania projektu KBN. IFiS PAN, Warszawa 2006, s. 114-115.

298

gospodarczy miało być państwo. Ale jednocześnie udział państwa w go-

spodarce był od początku uznawany za zło konieczne. Jego rola miała się

sprowadzać do niezmiernie aktywnego regulatora konfliktów społecznych,

poprzez instytucje oraz biernego regulatora zmian makroekonomicznych,

które należało maksymalnie oddzielić od kontekstu politycznego. Podejmo-

wane działania w intencjach ich reżyserów miały utrzymywać ową paradok-

salność zmiany, a w efekcie okazywały się dobrymi etykietami, które miały

określać na wskroś, jak chcieliby tego ich zwolennicy, racjonalne i naturalne

procesy rozwoju. Skutkiem tej sytuacji były zaniechania w tworzeniu warun-

ków dla kształtowania się struktur i kultury obywatelskiej: np. regulacji legi-

slacyjnych, programów aktywizacyjnych czy systemu edukacji obywatelskiej.

W grupie czynników mentalnościowych niesprzyjających budowaniu

etosu obywatelskiego można wskazać na chaos myślowy i uczucie pustki

uniemożliwiające podejmowanie racjonalnych decyzji. Nowe postsolidarno-

ściowe elity wchodziły na scenę polityczną z ogromnym kredytem zaufania.

Oczekiwano, że nowi politycy, wybrani w „prawdziwie demokratycznych”

wyborach będą różnić się od swoich komunistycznych poprzedników kompe-

tencjami, stylem uprawiania polityki i wyczuleniem na interes publiczny16

.

Rzeczywistość ukazała swoje przeciwne oblicze – przedstawiciele nowej wła-

dzy, zamiast stanowić dla społeczeństwa zachętę i wsparcie, zaczęli wzbudzać

coraz większą irytację i niesmak. Podziały i konflikty inspirowane często per-

sonalnymi utarczkami i towarzyskimi animozjami często przyczyniają się do

społecznej frustracji i niezadowolenia. Trudno więc dziwić się złym nastrojom

społeczeństwa poddawanemu przeżywaniu szoku kulturowego. Błahe zdarze-

nia wywołują przesadnie silne reakcje objawiające się w bezsensownej prze-

mocy. Upartyjnienie życia politycznego pociągnęło za sobą destrukcyjne upo-

litycznianie podmiotów społeczeństwa, a niechęć Polaków do polityki jako

takiej, coraz to bardziej odgrywa negatywną rolę, kładzie się bowiem cieniem

16 Według Eurostatu- w 2012 roku w Unii Europejskiej żyło 119,6 mln osób zagrożonych ubóstwem lub

wykluczeniem społecznym, czyli 24,2 proc. całej populacji UE. Czarnym punktem na europejskiej mapie

biedy jest Bułgaria, gdzie zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym było 49 proc. miesz-kańców, w Rumunii i na Łotwie (po 40 proc. społeczeństwa), a także na Litwie (33 proc.), w Grecji i na

Węgrzech (po 31 proc.). W Polsce zagrożonych biedą lub wykluczeniem jest w naszym kraju 27,2 proc.

mieszkańców. Tuż za nami plasuje się Hiszpania (27 proc.). Proporcjonalnie najmniej osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem jest w Czechach (15 proc. populacji), Holandii i Szwecji (po 16 proc.) oraz

w Luksemburgu i Austrii (po 17 proc.). Krytycy obecnego modelu rozwoju UE zwracają uwagę, że kon-

centruje się on na popieraniu mobilności pracowniczej w ramach Unii Europejskiej, zamiast skupić się na ochronie praw obywatelskich, politycznych i socjalnych.

299

na relacjach pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi.

2. Generatory antynomii systemowej zmiany

Z logiki holistycznego rozumienia zjawisk wynika, że systemy spo-

łeczne charakteryzują się określonym stopniem trwałości z jednej strony, z

drugiej zaś podlegają przekształceniom, posiadając zdolność do adoptowania

się i asymilacji wszelkich, nowych elementów świata zewnętrznego. Wycho-

dząc z założenia, iż całość jest czymś więcej, niż tylko sumą składników oraz,

że cechy części są determinowane przez całość, należy zwrócić uwagę na

wzajemne powiązania, oddziaływania i zależności między elementami, two-

rzącymi strukturę z jej swoistą dynamiką. Można przyjąć, że tej dynamice w

reorganizacji sprzyjają przede wszystkim: rozwój nauki, postęp naukowo-

techniczny i przemiany w sferze technologii (np. w sferze informatyzacji) czy

zmiany w mentalności społeczeństw itd.

Jako myśl przewodnią idei postępu zwykło się przyjmować przekona-

nie, że rodzaj kumulatywnego rozwoju, jaki ma miejsce w nauce, może zostać

powtórzony i odwzorowany w społeczeństwie. W gwałtownie zmieniającym

się świecie jest to wątła podstawa dla strategii politycznej. Takie stanowisko

nie wymaga świeckiej wiary w postęp, lecz trzeźwości i realizmu. Czasy prze-

łomów z reguły zapowiadają nadejście „nowej jakości”, która zdominuje wy-

łaniające się w czasie uniwersum - system polityczny17

. Rozważanie o przy-

szłości to czynność wymagająca permanentnego poddawania w wątpliwość

własnych osądów, to również zmaganie z projektem, który może być niejed-

nokrotnie gruntownie niezrozumiały. A prognozowanie to nie tylko poszuki-

wanie właściwszego scenariusza, ale ciągły proces weryfikacji faktów, tren-

dów, opinii, a więc czynność będąca w ciągłym ruchu.

17 Interesujące hipotezy w tym zakresie tj. sukcesu bądź porażki reprodukcji ładu społecznego, stawia Niall

Ferguson, Autor przekonuje, iż rozwój systemów finansowych w zmianach historycznych jest równie

istotny jak wynalazki czy rozwój wielkich cywilizacji. Dominacja Europy z końca XIX wieku już dawno

przeminęła, a hegemonia Stanów Zjednoczonych datowana od zakończenia II wojny światowej jest coraz częściej negowana. Tak długa dominacja Europy czy też Stanów Zjednoczonych musiała rozpowszech-

nić elementy zachodniej cywilizacji. Niemniej kultura zawsze podąża za władzą. Jeśli nadal chcemy wie-

rzyć, że cywilizacja zachodnia może być cywilizacją uniwersalną, a nie-zachodnie państwa mają znowu ulegać wpływom zachodniej kultury, to musi nastąpić to w wyniku ekspansji ekonomicznej i demogra-

ficznej, co wydaje się być mało prawdopodobne. Zob. N. Ferguson, Imperium. Jak Wielka Brytania zbu-

dowała nowoczesny świat, Wyd. Sprawy Polityczne Warszawa 2007, czy N. Ferguson, Potęga pienią-dza. Finansowa historia świata, Wydaw. Literackie Kraków: 2010.

300

W tym sensie współczesne projekty ładu społecznego coraz częściej

próbują dokonywać swoich redefinicji w oderwaniu od jakichkolwiek pojęć

odnoszących się do kategorii całości. Niechęć do całościowej oceny sytuacji

idzie w parze z tendencją do pomnażania działań mających charakter nadzwy-

czajny. „Konieczne reformy”, „wolny rynek”, „elastyczność”, „deregulacja”,

„restrukturyzacja”, „konkurencyjność”, „kapitał ludzki” to słowa, które prze-

wijają się w dzisiejszych debatach publicznych - niczym mantra. Ich natrętne

powtarzanie przyjmuje wręcz siłę magii, zaklinania rzeczywistości – nie tylko

nazywa rzeczy po imieniu, ale także oferuje jedynie słuszne rozwiązania. Klu-

czową rolę w tej strategii odgrywa pojęcie kryzysu, który w ostatnim dwu-

dziestoleciu pełni wręcz funkcję regulującą wobec wszelkich zamierzeń po-

szczególnych działań politycznych. W rezultacie kryzys uzyskuje status stanu

permanentnego, a rodzące się z takiej operacji uniwersum dyskursu zaczyna

nosić znamiona języka stanu wyjątkowego. Jeśli stan wyjątkowy staje się

normą, pytania o rozumienie schodzą na plan dalszy, a na porządku dziennym

pozostają jedynie kwestie natury bieżącej, których rozstrzygnięcie wymaga

nie tyle rozumienia, co bezpośredniej i natychmiastowej skuteczności. Ponie-

waż nie ma norm progowych miedzy demokracją a niedemokracją, to od ob-

serwatora i komentatora często zależy czy do określenia konkretnego systemu

użyje pojęcia „autokratyczny” czy „demokratyczny”. Przez samą nazwę czę-

sto nadaje się temu konkretnemu systemowi pewne określone cechy mimo, że

w rzeczywistości jest to zawsze ten sam system. Jak podkreśla Eric Hobs-

bawm -nigdy słowo „wspólnota” nie było tak chętnie używane i tak pozba-

wione znaczenia jak w dekadach, kiedy wspólnotę w sensie socjologicznym

trudno było znaleźć w realnym życiu18

.

Należy podkreślić, iż w ostatnich dekadach język publicznych debat

uległ całkowitej ekonomizacji. Kalkulacja kosztów i opłacalności stała się

głównym, jeśli nie jedynym, kryterium oceny słuszności bądź niecelowości

podejmowanych zadań i rozwiązywanych problemów. Pod koniec lat 80-tych

wśród zachodnich ekspertów zaczęło panować przekonanie, że jedynym spo-

sobem na pobudzenie wzrostu jest zbiór metod, które zwykło się nazywać

konsensusem waszyngtońskim. Oznaczał on wprowadzanie praktyk dyscypli-

ny budżetowej, konkurencyjnej waluty, liberalizacji handlu i finansów, prywa-

18 E. Hobsbawm, Wiek skrajności: spojrzenie na krótkie dwudzieste stulecie, Wydaw. Świat Książki, War-

szawa 1999, s.391.

301

tyzacji i deregulacji, wzbogacony w późniejszym czasie o takie sprawy jak

konieczność przeprowadzenia reform instytucjonalnych, czyli walkę z korup-

cją, poprawę pracy sądownictwa, ulepszenie ładu korporacyjnego. Po pomyśl-

nej fazie wdrożeniowej tego projektu w polityce gospodarczej USA za czasów

prezydenta Ronalda Reagana, a W. Brytanii rządów premier Margaret Tha-

tcher, zakończonej znacznym ożywieniem gospodarek obu państw, nasileniu

uległo dalsze propagowanie neoliberalizmu, którego przedstawiciele coraz

mocniej domagali się znoszenia regulacji państwa nad rynkami finansowymi.

Pod wpływem tych prądów następowało przekształcanie doktryny liberalizmu

gospodarczego w neoliberalną ideologię pozbawioną już nie tylko niezbędne-

go rygoryzmu naukowego, ale nawet elementarnych zasad kupieckiej uczci-

wości, nakłaniających do powstrzymywania się od działań podważających

zaufanie w biznesie. Jednocześnie konsensus waszyngtoński był oficjalną

polityką, którą bogaty Zachód zalecał pozostałym państwom świata. Po kilku-

nastu latach stosowania polityki gospodarczej, a zwłaszcza pieniężnej, opartej

na wspomnianej ideologii, w gospodarce USA i innych państwach zachodnich

objawiły się kryzysogenne dysfunkcje zarówno systemu rynkowego, jak i

organów państwa w realizowaniu ich podstawowych zadań.

Idea, że niczym nieskrępowany kapitalizm za każdym razem prowa-

dzi do dobrych rezultatów okazała się iluzją pozbawioną racjonalnego kry-

tycyzmu i racjonalizującego wpływu doświadczenia. Otworzyła ona pokaź-

ne możliwości wpływu dla grup o często egoistycznych interesach. Żadna re-

forma nie oddawała ducha ery Thatcher lepiej niż "wielki wybuch" finansowej

deregulacji w 1986 roku, która przygotowała grunt pod nieuchronny wzrost

znaczenia londyńskiego City. Wiele rozwiązań politycznych zastosowanych

po raz pierwszy przez rząd brytyjski było naśladowanych w znaczącej części

państw na świecie. Podejmowane działania dotyczyły praktyk prywatyzacji,

deregulacji, cięć podatkowych, zniesienia kontroli kursu wymiany oraz czyn-

ności raczej celebrowania i wirtualnego tworzenia bogactwa niż jego redy-

strybucji. Jeden z najbardziej znanych zwrotów Thatcher brzmiał: "Nie ma

alternatywy". Jak dotąd, żadna znacząca polityczna postać w świecie zachod-

nim tak naprawdę nie przedstawiła spójnej alternatywy odziedziczonych po

thatcheryzmie zasad wolnorynkowych19

.

19 Stare dobrze ugruntowane systemy społeczne muszą zwykle ponieść wyraźną porażkę, zanim będzie

302

Paradoks neoliberalnej gospodarki polega na tym, że gdy osiąga suk-

ces, przestaje być liberalną i demokratyczną, bowiem na co dzień kierowana

jest przez lobbystów20

. To dzięki finansjeryzacji współczesny kapitalizm zbli-

ża się do swojego „czystego funkcjonowania”, stopniowo uwalniając się od

tego wszystkiego, co mogłoby trzymać go w pewnych ramach czy regulować.

Narzędziami służącymi do wzmocnienia praktyk „czystego funkcjonowania”

współczesnego kapitalizmu były działania na rzecz:

wzrostu znaczenia instytucji handlowych typu Międzynarodowy Fundusz

Walutowy, które wraz z pokrewnymi instytucjami w innych krajach ode-

grały istotną rolę w budowie globalnej gospodarki korporacyjnej, aczkol-

wiek nie był to wyłącznie sukces wolnego rynku;

włączanie gospodarek narodowych w globalną gospodarkę korporacyjną

poprzez powoływanie wyspecjalizowanych komisji ds. finansów, polityki

handlowej i innych filarów gospodarki;

udział państwa w funkcjonowaniu ogólnoświatowego systemu gospo-

darczego za pośrednictwem współpracy międzynarodowej między wyspe-

cjalizowanymi agendami rządowymi, które zajmują się takimi obszarami

jak globalizacja rynków kapitałowych, międzynarodowe normy czy poli-

tyka konkurencji;

podniesienie rangi procesu deregulacji ekonomicznej, a wraz z nim pry-

watyzacji funkcji dawniej niepublicznych, zarezerwowanych dla instytucji

państwa.

Dotychczas trzema głównymi czynnikami zasilającymi współczesny

kapitalizm była globalizacja, rozrost sektora finansowego oraz rewolucja

technologiczna. Dziś wszystkie trzy straciły swój rozmach ekspansji, z wyjąt-

kiem czynnika technologicznego, aczkolwiek fundamenty tego ładu nie uległy

zmianie21

. Chociaż globalny kapitał zdobywa coraz większą przewagę nad

możliwe ich przystosowanie do nowego środowiska. Bez widocznej porażki „większość umysłów pozo-

staje zamknięta” Stanowisko takie syntetycznie charakteryzuje praca Roubiniego i Mihma, rozdziały

Tektonika płyt i Wszystko w rozpadzie. Zob. N. Roubini, S. Mihm, Ekonomia kryzysu, Wydaw. Wolters Kluwer Business, Warszawa 2011, s. 84–141.

20 Saskia Sassen, amerykańska socjolog, opisuje zmiany w obrębie państwa liberalnego wymuszone przez

globalną gospodarkę korporacyjną. Dostrzegany w Stanach Zjednoczonych poziom asymetrii władzy nie jest tak widoczny w Europie (z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, gdzie asymetria ta stanowi jedno ze źródeł

kryzysu instytucjonalnego). Ale również na Starym Kontynencie dają się odczuć wspomniane procesy i

tendencje. Zob. S. Sassen, Dysfunkcjonalna demokracja „Newsweek” z 25.07.2009 roku 21 Bardziej istotne dla naszych czasów jest jednak to, że bogaci są dziś również różni od bogatych z wczo-

303

narodowymi procesami reprodukcji, nie oznacza to końca samych państw

narodowych, mamy tu raczej do czynienia z ich transformacją - od homoge-

nicznych bytów, w ramach których ma miejsce połączenie społeczeństwa z

ich państwem, do separacji państwa od społeczeństwa. Samo państwo, staje

się coraz bardziej nastawione na międzynarodowy przepływ kapitału, na jego

autoregulację, co wpływa na zdolność do utrzymania przy życiu poszczegól-

nych jednostek gospodarczych, działających na danym terytorium. Rynek nie

jest w stanie zagregować wszystkich potrzeb, ponadto nie jest w stanie za-

pewnić trwałości wzrostu gospodarczego. Rynki są bardziej zainteresowane

krótkim okresem, niż perspektywą wielu lat. Forsują rozwiązania, które

wzmacniają gospodarkę w krótkim okresie, jednakże w dłuższym horyzoncie

czasowym nierzadko ją osłabiają. Okazało się, iż deregulacja nie zawsze

uwalnia wielkie moce produkcyjne, a wręcz przeciwnie, częściej je dławi oraz

kreuje nowe źródła konfliktu interesów22

.

Dostrzegalne coraz bardziej trendy i kierunki zmian występujące we

współczesnym świecie można określić wspólnym mianem „neomediewali-

zmu” - nowego Średniowiecza. Dzisiejszy rynek globalny przypomina grę bez

jasnych reguł i arbitra. Mamy zaawansowany proces globalizacji, ale nie two-

rzy się gospodarka globalna. Trudno mówić o gospodarce globalnej, gdy nie

ma podmiotu i mechanizmu identyfikującego cele globalne i racjonalność

globalną. Powstał więc system niespójny, hybrydowy z elementami logiki

przejętej z ładu opartego na państwie narodowym i elementami logiki zacho-

wań wynikającej z możliwości działania w sferze ponadnarodowej, niepodda-

nej żadnej kontroli i koordynacji. Praktyki władzy, zarówno na szczeblu naro-

dowym, międzynarodowym czy globalnym dowodzą, że funkcjonowanie

wszystkich instytucji publicznych zrywa z demokratycznymi ideami na rzecz

autokracji.

Współczesny projekt ładu społecznego dzieli ludzi według kryteriów

ekonomicznych w podobny sposób, co jego średniowieczny odpowiednik.

Elity finansowe żyją w odizolowaniu od zwykłych ludzi, tak samo jak śre-

raj. Powstanie nowej plutokracji jest nierozerwalnie połączone z dwoma zjawiskami: rewolucją w dzie-

dzinie technologii informatycznych i liberalizacją handlu światowego. Super-bogaci już dawno zauważy-

li, że filantropia, oprócz swoich nagród moralnych, może również służyć jako droga do społecznej ak-ceptacji, a nawet nieśmiertelności, badają, jak kupić sobie drogę do świata idei. Finansowane przez plu-

tokratów think tanki niestrudzenie wymyślają argumenty przeciw samoorganizacji społeczeństw. Zob.

Ch. Freeland, The Rise of the New Global Elite, “The Atlantic Magazine” 2011 January/February. 22 J. Stiglitz, Szalone lata dziewięćdziesiąte, Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 239 – 243.

304

dniowieczne klasy społeczne. Owi „oligarchowie” nie będący formalną ary-

stokracją, ale w istocie posiadający jej prawa, określają parametry sukcesu

bądź porażki reprodukcyjne cywilizacyjnego przełomu. Metropolie XXI wie-

ku wyzbyte kulturowej unifikacji przypominają dziś mediewalne miasta, pełne

nie asymilujących się mniejszości. Ich dotychczasowi obywatele – nazywani

umownie ludźmi Zachodu - opuszczają swoje centra i przenoszą się do wyizo-

lowanych dzielnic lub na przedmieścia. Następstwem narastających procesów

społecznej polaryzacji jest wzrastająca liczba ludzi wykluczonych, którzy w

żadnej postaci nie biorą udziału w wymianie rynkowej czy w życiu społecz-

nym. Najbardziej dotkliwą perspektywę rysuje koncepcja „20/80”, która ma

oznaczać, że w przyszłości dostęp do pracy będzie miała tylko jedna piąta

część społeczeństwa, na którą spadnie ciężar utrzymania pozostałych 80 proc.

ludności. Oligarchiczne struktury kapitału znajdują się w węzłowym konflik-

cie z demokratycznym systemem politycznym, tworząc podłoże dla demokra-

cji oligarchicznej.

Powyższe konkluzje korespondują z określeniem Josepha Stiglitza

„wielki nieobecny”, które skłoniło go do konstatacji, że działania niewidzial-

nej ręki rynku są niewidoczne, bo jej tam po prostu nie ma. Jej miejsce zajmu-

ją często ponadnarodowe korporacje i gdy „rynek domaga się” większej wol-

ności, to przypuszczalnie chodzi o większą wolność dla korporacji, a nie o

wolny rynek sugerujący wolną konkurencję. Nie tyle konkurencja, ile rywali-

zacja pomiędzy gigantami decyduje o możliwościach działania tradycyjnie

pojmowanych mechanizmów rynkowych23

. Owe przeobrażenia zarówno w

gospodarce, jak i w systemie władzy, wespół z tradycyjną skłonnością gospo-

darki rynkowej do cyklicznego rozwoju tworzą nową fazę kapitalizmu, ostat-

nio nieprzypadkowo zwaną kapitalizmem finansowym.

Jeżeli z takiej perspektywy zadamy pytanie o wyzwania XXI stulecia,

to odpowiedź sprowadza się do rozpoznania pola możliwości działania, jakie

występuje w naszym kraju, w obrębie którego otwierają się różne scenariusze

dla przyszłości. Pole to ma jednak pewną fundamentalną właściwość. Jest nią

ambiwalencja, niejednoznaczność występujących tendencji i stojących za nimi

wartości, a często ich wzajemna przeciwstawność.

23 J. Stiglitz, Szalone lata…, s. 205-206.

305

3. Polska modernizacja w perspektywie indyferentnych zmian oto-

czenia

W Europie Środkowo - Wschodniej, w tym także w Polsce, mamy do

czynienia nie tyle z impasem demokracji czy nawet liberalizmu, ile z po-

wszechną niechęcią do polityki okresu transformacji. Społeczeństwom post-

komunistycznym udało się pokojowo rozmontować reżim komunistyczny oraz

utworzyć instytucje rynkowe. Jednocześnie transformacja doprowadziła do

szybkiego rozwarstwienia społeczeństwa, a grupa przegranych okazała się

znacznie liczniejsza niż grupa wygranych. Populizm przestał być domeną

niektórych partii politycznych. Nadaje dzisiaj charakter europejskiemu życiu

politycznemu. W rezultacie główna linia podziału przebiega już nie między

lewicą i prawicą, ale między coraz bardziej nieufnymi wobec demokracji eli-

tami i coraz bardziej wrogimi wobec liberalizmu społeczeństwami24

.

Sytuacja Polski na tle innych krajów pogrążonej w impasie Europy

wygląda korzystnie z uwagi na dość tradycyjny, w sumie nienowoczesny cha-

rakter gospodarki, który okazał się dobrym neutralizatorem zjawisk kryzyso-

wych. Wychodząc naprzeciw niebezpieczeństwom dryfu rozwojowego, pań-

stwo polskie stoi przed koniecznością określenia silnych stron i słabości oraz

celów i sposobów ich realizacji. Sformułowany raport „Polska 2030 - Solidar-

ność pokoleń” przedstawił najważniejsze wyzwania, które państwo powinno

zrealizować, aby sprostać gospodarczej konkurencyjności. Wspominany ra-

port, stanowiący o kierunkach formułowania strategii, proponuje model „pola-

ryzacyjno-dyfuzyjnego rozwoju”, czyli wspieranie „biegunów wzrostu”, jaki-

mi mają być w Polsce metropolie - konkurujące z europejskimi - ale także,

usuwanie przeszkód w rozwoju pozostałych regionów. Dyfuzja ma sprzyjać

m.in. wyrównywaniu szans edukacyjnych, budowaniu solidarności pokoleń.

Aby Polska mogła się rozwijać, musi zmienić się ze społeczeństwa żyjącego z

transferów w społeczeństwo utrzymujące się z pracy25

.

24 Przebieg polskiej transformacji można charakteryzować poprzez praktyki imitacyjne społeczeństw za-

chodnich. Stosownie do pojęcia „transformacja imitacyjna”, można też mówić o ‘modernizacji imitacyj-

nej’. Zob. M. Ziółkowski, O imitacyjnej modernizacji społeczeństwa polskiego, [w:] P. Sztompka (red.)

Imponderabilia wielkiej zmiany: mentalność, wartości i więzi społeczne czasów transformacji. Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa, Kraków 1999, s. 41.

25 Polska 2030 „Solidarność pokoleń” przedstawia najważniejsze wyzwania dla przyszłości takie jak ;

wzrost konkurencyjności gospodarki; poprawa sytuacji demograficznej; poprawa wskaźnika zatrudnie-nia; budowa infrastruktury; poprawa bezpieczeństwa energetycznego oraz ochrona środowiska natural-

306

Kontury projektowanych zmian są w pewien sposób odpowiedzią

pod postacią starych recept na nowe wyzwania rozwojowe. Wyścig eko-

nomiczny o uzyskanie jak większych wpływów stanowi z pewnością zrozu-

miały powód koncentrowania się na długookresowym wzroście gospodar-

czym. Jeśli rywalizacja ta ma być jednak głównym uzasadnieniem takiego

działania, to należy ponownie przyjrzeć się standardowym modelom makro-

ekonomicznym, które jak na razie całkowicie ignorują to zagadnienie. Formy

demokratyczne odgrywają bardzo ograniczoną rolę w sytuacji, gdy decyzje w

sprawie podstawowych aspektów życia spoczywają w rękach nieponoszącej

odpowiedzialności, skoncentrowanej władzy prywatnej, a społeczeństwo

znajduje się pod panowaniem interesów dążących do prywatnego zysku przez

prywatną kontrolę nad bankowością, przemysłem, wzmocnionych przez kon-

trolę nad prasą i agencjami informacyjnymi.

Można lakonicznie powiedzieć, iż obecny model systemu rynkowego

stał się ofiarą swojego własnego sukcesu. Po upadku reżimu komunistycznego

"intelektualna hegemonia kapitalizmu” doprowadziła do samozadowolenia i

ekstremizmu: samozadowolenia w formie degeneracji systemu, a ekstremi-

zmu w formie wdrażania własnych ideologii. Żyjemy w czasach, gdy prawie

wszystko można kupić lub sprzedać. Lata poprzedzające kryzys finansowy z

2008 roku były czasem beztroskiej wiary w wolny rynek i deregulację, a eko-

nomia stawała się domeną imperialną. Logika kupna i sprzedaży nie odnosi

się już do dóbr materialnych, ale stopniowo zaczyna rządzić całym naszym

życiem26

. Demokracja– według Michaela Sandela – wcale nie wymaga jakiejś

doskonałej równości. Wymaga natomiast, by obywatele dzielili wspólne ży-

cie, gdyż tylko w ten sposób uczymy się negocjować, tolerować różnice, osią-

gać kompromis i troszczyć o dobro wspólne.

Obserwatorzy sceny politycznej w przeciągu ostatniej dekady wyraża-

li przekonanie, że w Europie, a nawet na całym świecie, jesteśmy świadkami

narodzin nowego porządku politycznego, w którym państwo narodowe – w tej

formie, w jakiej je znamy – zostanie podporządkowane jakiegoś rodzaju no-

wym instytucjom. Entuzjaści projektu europejskiego wierzyli, że Unia Euro-

nego; tworzenie gospodarki opartej na wiedzy oraz rozwój kapitału ludzkiego; zwiększenie spójności regionalnej; zmiana struktury administracji i tworzenie sprawnego państwa. Zob. Raport „Polska 2030.

Wyzwania rozwojowe” www.polska2030.pl . 26 M. Sandel, Czego nie można kupić za pieniądze. Moralne granice rynku, Kurhaus Publishing, Warszawa

2012, s. 18.

307

pejska przestanie być organizacją międzyrządową i stanie się jednostką wy-

kraczającą poza porządek państw narodowych. Niektórzy twierdzili, że pod

parasolem amerykańskiej potęgi militarnej narodzi się nowy, ogólnoświatowy

ład27

. Praktyczne wdrażanie ideologii neoliberalnej, mającej udoskonalać

ustrój kapitalistyczny, polegało na zabiegach nadających mechanizmowi wol-

norynkowemu charakter ponadpaństwowy, łagodzonych pomysłem „państwa

minimum”. Polityka państwa redukującego zakres i stopień regulacji wobec

firm, a zwłaszcza działalności banków i instytucji rynkowych, spotykała się

nie tylko z aprobatą Wall Street, ale z wyraźną akceptacją elit rządzących,

poddających się ewolucji w kierunku oligarchicznym. Aksjomatem stało się

założenie, że kapitał nie ma ojczyzny ani narodowości, że żyjemy w świecie

bez granic, w świecie coraz bardziej zglobalizowanym. Za rzecz bezdyskusyj-

ną przyjęto, iż liberalizacja i deregulacja umożliwia odtworzenie w dowolnym

miejscu globu czegoś w rodzaju sposobu życia krajów bogatych. Wyjściem ze

stanu takiego „nacechowania Zachodem” byłoby więc odjęcie tym warto-

ściom charakteru przynależności do jednego typu kultury, szczególnie amery-

kańskiej i odkrywanie go w cechach uniwersalnych.

Utożsamianie uniwersalizacji z westernizacją okazało się błędem,

gdyż westernizacja, jak wskazuje Huntington, wyzwala obok przychylności -

postawy odrzucenia. Co więcej, polityka multikulturowości połączona z post-

modernizmem wzorów kulturowych doprowadziła do negacji fundamentów

cywilizacji zachodniej wśród samych Europejczyków. Klęska tej polityki jest

ostatnio dobrze widoczna, co przyznali i potwierdzili przywódcy europejscy.

W świecie, gdzie zanikają dotychczasowe różnice ekonomiczne i polityczne,

ludzie tracą możliwość odróżniania się od siebie w dotychczasowy sposób i

muszą poszukiwać nowych różnic celem określenia tożsamości. Przy zaniku

różnic politycznych i gospodarczych najbardziej rzucają się w oczy różnice

kulturowe. Dlatego nie tracą one na znaczeniu, ale wręcz przeci-wnie, zysku-

ją. Gdy różnice gospodarcze i polityczne zanikają, nie stanowiąc podstawy do

określenia swojego „ja”, naczelnego znaczenia nabierają partykularne warto-

27 Ideologia neoliberalna okazała się, pod wpływem propagowania jej przez mass-media, atrakcyjną projek-

cją przeszłości. Zachwyt dla kapitalizmu - ówczesny szef FED - Alan Greenspan ocenił w następujący sposób: żyjemy w nowym świecie - świecie globalnej kapitalistycznej gospodarki, znacznie bardziej ela-

stycznej, odpornej, otwartej, samoregulującej się i podlegającej szybszym zmianom, niż jeszcze dwa-

dzieścia pięć lat wcześniej. Zob. A. Greenspan, Era zawirowań. Krok w nowy wiek. Wydaw. MUZA, Warszawa 2008, s.18.

308

ści, będące podstawą procesów separatystycznych – dzielenia się ludzi.

W tym kontekście warto podkreślić, iż jedną z głównych przeszkód

dla harmonijnego rozwoju jest zjawisko przerostu globalnej dominacji gos-

podarczej i technologicznej nad zdolnością do nadania jej kierunku przez

politykę ograniczoną do państw narodowych. Kapitał, terroryzm czy tech-

nologie bez problemu przenikają dziś przez granice państwowe, ale jednocze-

śnie powstaje obszar wymykający się wszelkiej kontroli, rządzący się wła-

snymi prawami28

. Następuje przy tym swoiste obniżenie etycznych standar-

dów zachowania, świat bowiem traktowany jest nie jak dobro wspólne, lecz

jako źródło łupów. Dlatego właśnie wiarę w demokratyczny uniwersalizm

można uznawać za niebezpieczne złudzenie. Podsyca ją globalizacja, podkre-

ślająca, że skoro stacje benzynowe, ipody i gry komputerowe są takie same na

całym świecie, to czemu nie instytucje polityczne? Standaryzacji w technice

nie należy jednak przenosić do świata instytucji politycznych. Obecni poli-

tycy, bez względu na to, jak bardzo odległe wydawaliby się reprezentować

stanowiska, sprawiają wrażenie uczestniczenia w permanentnej procedurze

wyboru najsprawniejszego zarządcy, który podjąłby się bieżącego admini-

strowania najbardziej aktywnym modelem. W tym sensie pytania o miejsce

namysłu w procesie sprawowania władzy razi całkowitym oderwaniem od

społecznego kontekstu polityki, ujawniając zdepolityzowaną praktykę zmian.

Możliwość stworzenia ponadnarodowego porządku na poziomie świa-

towym zależałaby od uzyskania absolutnej przewagi jednego państwa nad in-

nymi aktorami sceny politycznej. A obecne społeczeństwa i narody nie żyją w

wielobiegunowym świecie, jak twierdzą niektórzy, lecz w świecie całkowicie

pozbawionym biegunów29

. Żadne z państw nie osiągnie w najbliższej przy-

szłości pozycji analogicznej do tej, jaką USA właśnie traci - podkreśla John

Gray. O sile westernizacji miało zdecydować to, iż nie tylko wpływa ona na

każdą niemal sferę działań człowieka, od zawodowej po codzienny styl życia,

28 Na palcach jednej ręki można w Polsce policzyć sprowokowane przez polityków dyskusje o wyzwaniach

stojących przed krajem, nie mówiąc już o dyskusji o świecie, którego wpływ na Polskę przekształcił się

szybko z pośredniego w bezpośredni. W dużym stopniu scena polityczna ma głowę odwróconą do tyłu,

kontemplując bliższą i dalszą przeszłość. Zob. W. Szymański, Niepewność i niestabilność gospodarcza. Gwałtowny wzrost i co dalej. Wyd. Difin SA Warszawa 2011, s.253.

29 W ostatnich dekadach pojawiło się wiele nowych etykiet dotyczących cywilizacji, gospodarki, społeczeń-

stwa wskutek zarówno radykalnych transformacji i zmian, jak i wskutek hołdowania pewnym modom naukowym, etykietującym – nie bez znaczącej arbitralności –nowe zjawiska i procesy. Etykiety mogą

być gruntem dla iluzji, złudzeń, fałszywych ocen, utopijnych wizji. Etykiety pojawiają się i znikają

szybko a w ich rozgłosie dużą rolę odgrywają media i polityka. Zob. L. W. Zacher, Gry o przyszłe świa-ty, Wyd. PAN, Warszawa 2006, s. 185- 189.

309

ale ma zdolność „oddzielenia od pierwotnego źródła”. Czyli stworzenia pozo-

rów oderwania od naznaczenia przez wartości amerykańskie przez wtopienie

się jej zasad do lokalnych struktur. W tym kluczowym przypadku, na przekór

ufnym oczekiwaniom zachodniej opinii publicznej, nie nastąpił proces uni-

wersalizacji wzorów i umasowienia, zachodniego stylu myślenia i działa-

nia. Nie tylko w biedniejszych częściach świata, lecz także w Europie nie uda-

ło się przełamać układu instytucjonalno-politycznego wypracowanego w epo-

ce nowoczesności. Zamiast ogólnoeuropejskiego porządku mamy do czynie-

nia z interwencjami dokonywanymi przez rządy narodowe w celu obrony

swoich partykularnych interesów.

W obecnym etapie ów proces, zamiast jednego modelu, wytwarza ca-

łą gamę systemów „hybrydowych”. Jednak przekonanie, że oto wyłania się

jeden powszechnie akceptowany typ społeczeństwa wciąż kształtuje sposób,

w jaki przedstawiciele nauk społecznych i publicyści myślą o kondycji współ-

czesnych społeczeństw30

. „Globalna iluzja” jest jednym z najważniejszych

elementów zachodniego myślenia o postępie i rozwoju ekonomicznym, po-

cząwszy od XIX wieku – powiada John Gray. W XIX i XX wieku teoretycy

społeczeństwa i ekonomiści sądzili, że proces industrializacji umożliwia po-

wstanie nowego systemu globalnego, gdzie w końcu rozprawimy się z wszel-

kimi brakami uniemożliwiającymi godne życie. Ogarniająca cały świat indu-

strializacja, podkreśla Gray - odtwarza przeszłe konflikty o bogactwa natural-

ne. Z jedną różnicą - tym razem na większą skalę. Wolny rynek bardziej niż

demokracji wymaga stabilizacji. Twierdzenie to jest szczególnie prawdziwe

w sytuacji, gdy proces produkcji rozprasza się po całym globie31

.

Nie trudno dostrzec, że rozwój gospodarczy to proces podlegający

nieprzerwanej ewolucji i dlatego utrzymanie wzrostu jest trudniejsze niż jego

zainicjowanie32

. Obecny rynek staje się systemem globalnym, z jednej strony

ujednolicając gusta ludzi na całym świecie, z drugiej zaś likwiduje w nich

30 T. Kowalik, W kierunku „realnych utopii” [w:] Spotkania z utopią w XXI wieku, pod red. P. Żuk, Oficyna

Naukowa, Warszawa 2008, s. 19 – 48. 31 John Gray sugeruje, iż tak jak w przeszłości państwa mają obecnie rozbieżne cele strategiczne. Wysoko

cenią własne bezpieczeństwo i w wypadku uznania, że siły globalnego rynku zagrażają temu, co uznają za żywotny interes narodowy, będą dążyły do ich zablokowania. Jest jak najbardziej zrozumiałe, że owe

różnice mogą w którymś momencie doprowadzić do wybuchu konfliktu. Zob. J. Gray, Globalne złudze-

nie, „Europa - Tygodnik Idei” 2006, nr 19. 32 Niektórzy badacze twierdzą, że kreowanie przez globalizację agresywnej strategii eksportowej w wielu

krajach jest samoistnym czynnikiem destabilizującym światowa gospodarkę, co może oznaczać, że zbli-

ża się koniec modelu wzrostu gospodarczego opartego na eksporcie. Zob. T.T. Kaczmarek, Globalistyka- przyszłość globalnej gospodarki, Wydaw. Difin Warszawa 2007, s. 84.

310

poczucie wspólnoty. Prowadzi przez to do pojawienia się zupełnie nowych,

regionalnych i globalnych problemów. Nie wystarczy osiągnąć stabilności

makroekonomicznej, bowiem ważniejszym zadaniem jest zdolność rządu do

odpowiedniego stymulowania aktywności gospodarczej i przedsiębiorczości,

szczególnie w nietradycyjnych, nowatorskich dziedzinach. W praktyce – cza-

sem uważane za przebrzmiałe – takie hasła jak polityka przemysłowa czy

pozycja ekonomiczna potrafią stworzyć przesłanki do wzrostu i odblokować

powstające hamulce przedsiębiorczości33

.

Często wbrew quasi-religijnemu podejściu do demokracji, mającemu

źródło w wierze, w jej immanentne właściwości lecznicze – system rządów

sprowadzający się do okresowych wyborów powszechnych nie rozwiązuje

sam z siebie ani kwestii rozwoju społeczno-gospodarczego, ani też nie zapew-

nia sprawności rządzenia. Łączenie wolnego rynku z demokracją stało się

dość powszechnym nawykiem myślowym - także obecnie, co można tłuma-

czyć tym, iż rynek rozwinął współczesną demokrację i rozszerzył jej zasięg

społeczny, m.in. ze względu na zwiększenie udziału społeczeństwa w życiu

politycznym, a także w korzystaniu z konsumpcji masowo wytwarzanych

produktów i świadczonych usług. Zarówno udział w życiu politycznym, jak i

konsumpcja wytwarzanych dóbr przestają być reglamentowane przywilejami

stanowymi, jak to miało miejsce w systemie feudalnym. Ale w ich miejsce

system ten wprowadził ograniczenia ekonomiczne. Czynnikiem limitującym

udział w korzystaniu z dobrodziejstw demokracji staje się pieniądz. I on też

sprawia, że dla znacznej części obywateli udział w życiu politycznym zostaje

zredukowany do możliwości oddania w dniu wyborów głosu na „swojego

kandydata”, wyłonionego „demokratycznie” przez mniej lub bardziej osobli-

we socjotechniki wpływu stosowane przez elity wielkiego biznesu i mediów,

maskujące swoje działania istnieniem „niewidzialnej ręki” wolnego rynku.

Projekt demokracji działa skutecznie, gdy społeczeństwo cechuje się

dojrzałością i jest społecznie wyrównane, to znaczy ma zaspokojone podsta-

wowe potrzeby i umie wyłonić instytucje dostrzegające jego całościowe inte-

resy, potrafiące godzić się na kojarzenie wielu sprzecznych wektorów. Innymi

słowy, demokracja jest projektem umożliwiającym ludziom dostrzeganie swo-

33 L. Kenworthy, Institutional coherence and macroeconomic performance. “Socio-Economic Review”

2006, nr 4, s. 69-91.

311

ich interesów również w sferze publicznej, nie tylko prywatnej34

. Sam Adam

Smith uważał, że rynek i kapitał mogą dobrze wypełniać swoje funkcje pod

warunkiem wsparcia innych instytucji - w tym służb publicznych i wartości

innych niż zysk. Wymagają też hamulca i korekty innych instytucji, np. dob-

rze pomyślanych regulacji i programów przeciwdziałających destabilizacji,

nierównościom i niesprawiedliwościom35

. Produkcja rynkowa opiera się na

maksymalizacji zysków, ale też na szeregu innych działań, jak bezpieczeń-

stwo publiczne i świadczenia społeczne, dzięki którym można mówić o

względnej stabilności i przewidywalności gospodarki zarządzanej efektywnie.

Myśląc o alternatywnej wizji działalności gospodarczej uwzględniającej pra-

gmatyczny wybór usług publicznych i przemyślanych uregulowań, nie odcho-

dzi się od reform, które przewidywał Smith, krytykując kapitalizm, a zarazem

go broniąc.

W tym sensie „postępowe idee” stają się odwzorowaniem równorzęd-

ności przede wszystkim szans i wolności dla wszystkich, ale także - w miarę

możliwości - dochodów i standardu życia, bowiem społeczeństwa egalitarne,

także uwzględniając mechanizmy rynkowe, lepiej rozwiązują swoje problemy,

z czego korzystają nie tylko najubożsi obywatele. Drugim wyzwaniem dla

progresywnie myślących jest zmiana definicji jakości życia, odrzucająca

składniki starego paradygmatu wzrostu gospodarczego i przyrostu PKB jako

głównego kryterium sukcesu bądź niepowodzeń, bo niewiele mówią o kondy-

cji społeczeństwa. Bardziej ważna, od słupków wzrostu produkcji i sprzedaży

jest perspektywa awansu społecznego i cywilizacyjnego czy też ochrona śro-

dowiska i oferowana opieka zdrowotna. Dlatego też wiara w postęp i nowo-

34 Kiedy przeciwstawia się sobie dwa typy organizacji życia zbiorowego, z których jeden uosabia społe-

czeństwo obywatelskie, drugi zaś państwo, ma się na uwadze nie tylko represyjność tego drugiego, lecz

również to, że jest ono organicznie niezdolne do generowania prawdziwej wspólnoty. Organizacji pań-

stwowej przeciwstawia się nie tylko stosunki zawiązywane oddolnie, dobrowolnie i świadomie, lecz sto-sunki mające nadto tę cechę, że są mocne i wszechstronne – por. J. Szacki, Liberalizm po komunizmie,

Wyd. Znak, Kraków 1994, s. 122. 35 W polskiej debacie na temat ekonomii na dobre zagościło wytykanie niedogodności, z jakimi zderzają się

pracodawcy, że koszty pracy są wysokie, że trzeba tak dużo oddać w postaci zaliczki na PIT, składki na

NFZ i wszystkie pozostałe składki odprowadzane na ZUS. Problem polega na tym, że te opinie o zbyt

wysokich kosztach pracy w Polsce to mit skutecznie podtrzymywany przez rzeczników neoliberalizmu. Według statystyk OECD, organizacji zrzeszającej najbardziej rozwinięte gospodarki zachodniego świata

w 2010 r. koszt pracy sięgał w Polsce 10,4 dol. za godzinę. Taniej było tylko w Meksyku (6,1 dol. w

2009 r.). Natomiast reszta krajów OECD, i to również tych znajdujących się na podobnym do nas po-ziomie rozwoju, miała wyższy wskaźnik kosztów pracy. Węgierscy przedsiębiorcy płacili 11,4 dol., Es-

tończycy 12 dol., a Czesi 14,4 dol. za godzinę. Nie mówiąc już o Niemcach (31 dol.) czy Szwedach (27

dol.), Irlandczykach (26,5 dol.) czy Amerykanach (35,4 dol.). Zob. Największe mity polskiej gospodarki „Dziennik Gazeta Prawna” z 1 lutego 2013 roku.

312

czesność staje się dziś raczej wyrazem strachu i bezsilności człowieka ani-

żeli prawdziwego przekonania.

Te zjawiska można obserwować obecnie, gdy w wyniku rosnącej dy-

namiki zmian współczesne projekty ładu, także w naszym kraju, nabierają w

coraz większym stopniu cech doraźności. Wszystkie niemalże rodzaje działal-

ności człowieka, w tym także gospodarcze, stają się nietrwałe, a ich cykle

życia coraz krótsze. Dotyczy to nie tylko technologii, produktów, stanowisk

pracy, ale również metod komunikacji i wymiany handlowej, edukacji, a na-

wet modeli życia rodzinnego oraz zawodowego. Niemalże wszystko staje się

prowizoryczne. W takich warunkach nie tylko przyszłość, ale i teraźniejszość

jawią się jako coraz mniej przejrzyste i coraz bardziej chaotyczne, trudne do

zrozumienia, zwłaszcza w sytuacji mnożących się, sprzecznych źródeł infor-

macji36

. Problemem jest zacieranie się lub zanikanie wyrazistych punktów

odniesienia w kształtowaniu systemów wartości w działalności gospodarczej,

także w życiu ludzkim. Ironia obecnego etapu rozwoju polega na tym, że uni-

wersalizuje on popyt na lepsze życie, ale nie dostarcza narzędzi służących

jego zaspokojeniu. Dlatego schowany w rynkowym fundamentalizmie poten-

cjał społecznego darwinizmu znalazł upust nie tylko w polityce społecznej.

Bodziec zmiany wykreował zamknięty, w ramach rynkowego mechanizmu,

integralny obraz „normalności”, którego społeczne koszty zarazem dys-

kurs publiczny uwidacznia, eksternalizując je, jak mówią ekonomiści, poza

rynek, do gospodarki reprodukcyjnej37

. Jego następstwem jest narastająca

polaryzacja ekonomiczna, a koncentracja władzy i bogactwa w rękach nielicz-

nej elity odbiera strukturom demokratycznym realną treść. Stąd przywoływa-

na praktyka casino finance, shadow banking system oraz związany z tym

„powrót gospodarki kryzysowej”.

Rosnąca sprzeczność między logiką demokratycznego samostano-

wienia a logiką akumulacji kapitału uruchomiła „elastyczność” jako eufe-

36 "Duch kapitalizmu" wkroczył w ludzkie dzieje stosunkowo późno. Przedtem rynki kupna i sprzedaży

obwarowane były szeregiem moralnych i prawnych restrykcji. Nie był wzorem do naśladowania ktoś,

kto poświęcił życie robieniu pieniędzy. Do grzechów śmiertelnych zaliczano chciwość, zachłanność i zawiść. Lichwa (robienie pieniędzy z pieniędzy) była obrazą boską Zob. R. Skidelsky, Życie po kapitali-

zmie, „Gazeta Wyborcza” z 21.02.2011 roku. 37 Ekonomiści muszą zmierzyć się z niewygodną rzeczywistością, że rynki finansowe są niewystarczająco

perfekcyjne, że podlegają one zwyczajnym złudzeniom i szaleństwom tłumów, że ekonomia keynesow-

ska posiada lepsze narzędzia do identyfikowania recesji i depresji oraz że będą musieli zrobić wszystko,

aby uwzględnić realia finansów w makroekonomii. Zob. P. Krugman. How Did Economists Get It So Wrong? “The New York Times” 2009, September 2,

313

mizm wzrostu eksploatacji pracowników, a „wolny rynek” jako narzędzie

budowy monopolu korporacji. W tym sensie instytucje polityczne stały się

animatorami procesu, którego nie planowały, ani też na który nie mogą wpły-

wać, ale za który w praktyce muszą być odpowiedzialne. Natomiast decyzje

podejmowane w gospodarce są przesycone rzeczywistymi treściami politycz-

nymi, do których działający na tych płaszczyznach nie posiadają żadnej legi-

tymizacji. Liberalizacja barier dla przepływu kapitału sprawiła, że owa cyrku-

lacja stanowi niezwykle potężną broń przeciwko obecnemu państwu. Zdyscy-

plinowane państwo musi prowadzić politykę gospodarczą przychylną bizne-

sowi i światu finansów. W przeciwnym razie kapitał rozpocznie politykę re-

presyjną (np. wycofa się z danego kraju).

***

Mając na względzie oczekiwania polskiego społeczeństwa wynikające

z procesu transformacji, należy podkreślić, że pokonanie politycznie narzuco-

nej i ekonomicznie nieefektywnej władzy - traktowane było jako zwycięstwo.

Jednak poszukiwanie nowej wiary w reguły stabilizujące przestrzeń życia

społecznego napotyka na próżnię bądź selektywną imitacje fragmentów rze-

czywistości ładu zachodniego, który – jak stwierdzają niektórzy analitycy,

stanął wobec widma kryzysu legitymizacji. Losy transformacji rozstrzygają

się korzystnie, gdy społeczeństwo w zasadniczej części przyjmuje za własny

system wartości wyrosły z nowego ustroju społecznego. Aby to nastąpiło, nie

wystarczy samo przekonanie o jego atrakcyjności, ale również pozytywna

ocena na temat jego realizacji38

. A jego ocena powstaje w następstwie obywa-

telskiego zaangażowania dużej części uczestników zmian.

Strategia rozwoju w polskiej praktyce modernizacyjnej staje dzisiaj

naprzeciw trzem rodzajom deficytu; małej lojalności wobec instytucji,

zmniejszaniu się zaufania społecznego oraz zubożenia wiedzy instytucjo-

nalnej - czynników kapitału społecznego niezbędnych do modernizacji. Każ-

dy deficyt z osobna odbija się w sposób wymierny na życiu zwykłych obywa-

teli. Kapitał społeczny jest niski, kiedy ludzie uważają, że ich zaangażowanie

38 Już w 1999 roku Mirosława Marody w swoim eseju podkreślała, że polskie społeczeństwo osiągnęło

obecnie taki punkt na swojej drodze do nowego systemu społecznego, kiedy przestaje być już napędzane

w swych reakcjach przez prostą awersję do komunizmu i równie prosty podziw dla demokracji zachod-

nich”. Zob. M. Marody, Od społeczeństwa drugiego obiegu do społeczeństwa obywatelskiego, „Studia Socjologiczne” 1999, nr 4, s. 35-53.

314

jest niskiej jakości i vice versa. Do rozwoju społeczeństwa demokratycznego

potrzebna jest nie tylko gotowość obywateli do angażowania się, ale także ot-

wartość na taką aktywność po stronie struktur państwa. W rzeczonym kształ-

cie ładu sprawą priorytetową jest zapewnienie uczestnictwa w decyzjach naj-

większej liczbie członków wspólnoty oraz ustrukturyzowanie działań społecz-

nych w taki sposób, aby zapewniało możliwość rozwijania spontanicznych

inicjatyw. Zatem nacisk winien być położony na uczestnictwo, a nie na kon-

trolę, na aktywne zaangażowanie we wspólne dzieło, nie zaś na reprezentację

i funkcjonalne rozczłonkowanie życia z uwagi na pozorne swobody działań i

równość praw.

Taka jednak logika skutkuje sprzecznością wobec oczekiwań biznesu,

tj. działań na rzecz ekonomicznej racjonalizacji, która zaczyna dyktować swo-

je warunki nawet w tych dziedzinach, od których dotąd pozostawała z daleka.

Niech za przykład posłużą praktyki pracodawców, oczekujących lepszego do-

pasowania kompetencji i umiejętności praktycznych absolwentów. Gdy ich

zapytać, jakich umiejętności oczekiwaliby od młodych pracowników – wy-

mieniają kreatywność, analityczny rygor, myślenie interdyscyplinarne. A są to

umiejętności odległe od praktyki bodźców rynkowych, bardziej przyjazne ab-

solwentom humanistyki. W tych sprzecznościach można jednak dostrzegać

pewien sens. Perspektywa społeczeństwa jako całości została podporządkowa-

na strukturom konsumpcyjnego kapitalizmu, który przekuł ludzkie przywary

w cnoty. Sprywatyzowana wizja wolności i zindywidualizowana wizja sukce-

su nie mogą być w tej sytuacji komplementarne wobec jakiegokolwiek intere-

su pokoleniowego czy społecznego. Na społeczeństwo zaczynamy spoglądać

jak na „porowatą”, sfragmentaryzowaną strukturę. Egoizm jest zatem „dobry”,

ponieważ wydaje się być produktywnym. Dlatego rozwój społeczeństwa

obywatelskiego, wytworzenie „aktywnego obywatela”, wymaga restytucji

właściwej roli sfery publicznej, jako płaszczyzny negocjacji interesów spo-

łeczno-ekonomicznych i dyskursu publicznego.

ANTINOMIES AND CHALLENGES OF THE POLISH

TRANSFORMATION

The act of comparing normative aspirations of Poles to democracy with the course of

315

the transformation process, emphasises contradictions and paradoxes associated with

the transformation of a political system. The basis of these antinomies is comprised of

the thesis of restrained institutional development that has its consequences in main-

taining the gap between the citizen and the state – expressed both by individualistic

atomisation and formation of concealed mechanisms supporting particular interests.

On the contrary to the first statement, the second argument points out the lack of ca-

pability to analyze the Polish transformation in the context of global changes. The

current crisis may lead to the conclusion that it is the end of the last century when

symptoms of violation of stabilised, fundamental variations of capitalism -in terms of

doctrinal and practical forms - were exposed. Thirdly - and perhaps most importantly

– as it has occurred, even more often Poles are exposed to new ways of forming the

social relations that result in an inability to reach the balance between the interests of

particular social groups.

BIBLIOGRAFIA:

1. Blok Z., Transformacja systemowa – próba scharakteryzowania procesu, [w:] Z.

Blok (red.), Transformacja systemowa w Polsce, Wydaw. Naukowe INPiD UAM,

Poznań 1993.

2. Bokajło W., Społeczeństwo obywatelskie: sfera publiczna jako problem teorii

demokracji, [w:] W. Bokajło, K. Dziubka (red.), Społeczeństwo obywatelskie,

Wrocław 2001.

3. Ferguson N., Imperium. Jak Wielka Brytania zbudowała nowoczesny świat, Wyd.

Sprawy Polityczne Warszawa 2007.

4. Ferguson N., Potęga pieniądza. Finansowa historia świata, Wyd. Literackie

Kraków: 2010.

5. Freeland Ch., The Rise of the New Global Elite, The Atlantic Magazine 2011

January/February.

6. Gliński P., Aktywność aktorów społecznych – deficyt obywatelstwa wobec co-

dziennej zaradności Polaków, [w:] Wesołowski W. i Włodarek J. (red.), Kręgi in-

tegracji i rodzaje tożsamości. Polska. Europa. Świat, Wyd. Naukowe SCHO-

LAR, Warszawa, 2005.

7. Gliński P., Style działania organizacji pozarządowych w Polsce. Grupy interesu

czy pożytku publicznego? Raport z wykonania projektu KBN, IFiS PAN, Warsza-

wa 2006.

8. Golinowski J., Dylematy tożsamości społeczeństwa, ładu. postmonocentrycznego,

[w:] Totalitaryzm. Wybrane problemy teorii i praktyki pod red. T. Wallasa. Wyd.

Naukowe INPiD UAM, Poznań 2003.

316

9. Grabowska M., Społeczeństwo obywatelskie w Polsce A.D. 2012, (red.), seria

Opinie i Diagnozy nr 22, CBOS, Warszawa 2012.

10. Gray J., Globalne złudzenie, Europa - Tygodnik Idei 2006, nr 19.

11. Greenspan A., Era zawirowań. Krok w nowy wiek, Wyd. MUZA, Warszawa

2008.

12. Hardy J., Nowy polski kapitalizm, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, War-

szawa 2010.

13. Hobsbawm E., Wiek skrajności: spojrzenie na krótkie dwudzieste stulecie, Wyd.

Świat Książki, Warszawa 1999.

14. Kaczmarek T.T., Globalistyka- przyszłość globalnej gospodarki, Wyd. Difin

Warszawa 2007.

15. Kenworthy L., Institutional coherence and macroeconomic performance, Socio-

Economic Review, 2006, nr 4.

16. Kieżun W., Patologia transformacji, Wyd. Poltext, Warszawa 2012.

17. Kolarska- Bobińska L., Nowa rzeczywistość - stare konflikty, Przegląd Politycz-

ny, nr 4, Gdańsk 1993.

18. Kowalik T., W kierunku „realnych utopii [w:] Spotkania z utopią w XXI wieku,

pod red. P. Żuk, Oficyna Naukowa, Warszawa 2008.

19. Krugman P., How Did Economists Get It So Wrong ?, The New York Times,

2009, September 2 .

20. Marody M., Od społeczeństwa drugiego obiegu do społeczeństwa obywatelskie-

go, Studia Socjologiczne, 1999, nr 4.

21. Największe mity polskiej gospodarki, Dziennik Gazeta Prawna z 1 lutego 2013

roku.

22. Ost D., Klęska Solidarności. Gniew i polityka w postkomunistycznej Europie,

Warszawa 2007.

23. Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, www.polska2030.pl .

24. Roubini N., Mihm S., Ekonomia kryzysu, Wyd. Wolters Kluwer business, War-

szawa 2011.

25. Sandel M., Czego nie można kupić za pieniądze. Moralne granice rynku, Kurhaus

Publishing, Warszawa 2012.

26. Sassen S., Dysfunkcjonalna demokracja, Newsweek z 25.07.2009 roku.

27. Skidelsky R., How to rebuild a shamed subject, Financial Times z 06.08.2009.

28. Skidelsky R., Życie po kapitalizmie, Gazeta Wyborcza z 21.02.2011 roku.

29. Stiglitz J., Szalone lata dziewięćdziesiąte, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2006.

30. Szacki J., Liberalizm po komunizmie, Wyd. Znak Kraków 1994.

31. Sztompka P., Trauma wielkiej zmiany. Społeczne koszty transformacji, Warszawa

2000.

317

32. Szymański W., Niepewność i niestabilność gospodarcza. Gwałtowny wzrost i co

dalej, Wyd. Difin SA Warszawa 2011.

33. Zacher L. W., Gry o przyszłe światy, Wyd. PAN, Warszawa 2006.

34. Zakrzewska J., Prawo w społeczeństwie obywatelskim, [w:] B. Markiewicz (red.),

Obywatel. Odrodzenie pojęcia, Warszawa 1993.

35. Ziółkowski M., O imitacyjnej modernizacji społeczeństwa polskiego, [w:] P.

Sztompka (red.) Imponderabilia wielkiej zmiany: mentalność, wartości i więzi

społeczne czasów transformacji, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, Kraków 1999.

36. Zybertowicz A., Demokracja jako fasada: przypadek III RP, [w:] E. Mokrzycki,

A Rychard, A. Zybertowicz (red.), Utracona dynamika ? O niedojrzałości pol-

skiej demokracji, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2002.

prof. nadzw. dr hab. Janusz Golinowski - Kierownik Zakładu Socjologii Polityki i

Komunikowania Społecznego Instytutu

Nauk Politycznych, Uniwersytetu Ka-

zimierza Wielkiego w Bydgoszczy.


319

VI.

EKONOMIA – MARKETING:

POSZUKIWANIE NOWYCH IDEI

ECONOMY – MARKETING:

LOOKING FOR NEW IDEAS

320

Wiesław SZTUMSKI

KILKA REFLEKSJI ZWIĄZANYCH

Z FILOZOFIĄ EKONOMII

Zagajenie

Filozofia ekonomii jest specyficzną, wystarczająco ugruntowaną sub-

dziedziną filozofii, która skupia się na konceptualnych, metodologicznych i e-

tycznych problemach właściwych gospodarowaniu. Jej problematyka zamyka

się w trzech grupach pytań. Jedna dotyczy racjonalnych wyborów, druga – o-

ceny efektów działalności gospodarczej instytucji i procesów ekonomicz-

nych, a trzecia - ontologii zjawisk ekonomicznych i możliwości zdobywania

wiedzy o nich.1 Chyba ta trzecia jest najbardziej godna refleksji filozoficznej,

ponieważ zgodnie z tym, jak filozofia ekonomii sama się określa, powinna

analizować fundamenty ekonomii - podstawowe jej założenia. Niestety, czyni

to raczej w niewielkim stopniu. Filozofów ekonomii bardziej interesują praw-

ne, etyczne i socjologiczne aspekty, aniżeli stricte filozoficzne, tj. ontologicz-

ne, epistemologiczne i metodologiczne, a więc te, jakimi zajmują się filozofo-

wie nauki. Można się o tym przekonać na podstawie liczby publikacji i syla-

busów zajęć z filozofii ekonomii. Wskutek tego wkraczają oni bardziej do ob-

szaru badań filozofii biznesu. Dlatego chyba, że to jest łatwiejsze od analizy

podstaw ekonomii za pomocą instrumentarium filozofii nauki. Tu należy od-

nieść się do wątpliwości, czy w ramach filozofii nauki powinna w ogóle zna-

leźć się filozofia ekonomii. To zależy od tego, czy ekonomię uznaje się za na-

ukę w sensie rygorystycznym, scjentystycznym, jak np. biologię, fizykę itp.

nauki przyrodnicze - jak funkcjonuje w świadomości filozofów nauki2. czy w

1 Zob. Daniel M. Hausman, Philosophy of Economics, w: Routledge Encyclopedia of the Philosophy of

Science (red. E. Craig), Vol., London 1998 2 Ekonomię określa się jako naukę o prawidłowościach rządzących procesem gospodarowania, tj. produk-

cją, podziałem, wymianą i konsumpcją środków zaspokajania potrzeb. Podobnie jak inne nauki społecz-ne, różni się np. od nauk przyrodniczych ze względu na możliwość prognozowania zdarzeń oraz weryfi-

kacji tez. Trudno formułować w ekonomii prawidłowości i uogólnienia, gdyż obiekty badań są w zasa-

dzie jednopojawieniowe, a o prawidłowości można mówić w przypadku zjawisk powtarzalnych. Z tego samego powodu nie da się weryfikować albo falsyfikować twierdzeń w ekonomii, gdyż nie ma sensu

odwoływanie się do zgodności z rzeczywistością (klasycznego kryterium prawdy), kiedy rzeczywistość

321

słabszym, jak np. medycynę, pedagogikę, nauki techniczne, artystyczne itp.

Podstawowe problemy filozofii ekonomii zawierają się na przykład w

pytaniach:

Czy założenia ekonomii są realistyczne?

Czy prawa ekonomii są sprawdzalne lub falsyfikowane?

Czy teorie ekonomiczne są prostymi systemami matematycznymi bez

praktycznego znaczenia?

Jaki jest status pojęcia racjonalności ekonomicznej?

Jaka jest rola wartości etycznych w ekonomii?

Czy naukowcy z dziedziny ekonomii badają dystrybutywną sprawiedli-

wość w rozumieniu Arystotelesa?

Czy istnieje jakaś podstawa dla racjonalnej dyskusji o instytucjach gospo-

darczych?

Czy są alternatywne instytucje gospodarcze, które mogłyby funkcjonować

we współczesnej ekonomii?

Czego można się nauczyć z porównawczych analiz ekonomicznych?

Ta lista problemów nie jest pełna ani zamknięta. Nowe sytuacje go-

spodarcze przynoszą nowe tematy do rozważań filozoficznych. Tutaj rozmy-

ślania koncentrują się tylko na kilku kwestiach - na dekoncentracji gospodarki

rozpatrywanej ze względu na efektywność przedsięwzięć oraz na potrzebie

redefinicji fundamentalnych kategorii ekonomii i ewentualnej potrzebie doko-

nania rekonstrukcji filozoficznych fundamentów ekonomii.

Rozpraszać czy skupiać podmioty gospodarcze?

Rozważanie tego dylematu ze względu na sprawność działań należy

do filozofii praktycznej i do prakseologii, a z punktu widzenia efektywności

przedsięwzięć gospodarczych i instytucji ekonomicznych mieści się także w

polu zainteresowań filozofii ekonomii. U podstaw aktywności gospodarczej,

modelu ekonomii oraz sposobu gospodarowania, podobnie jak w przypadku

innych działań podejmowanych w sferze społecznej, leży zawsze jakaś idea

ekonomiczna jest ulotna i nie widomo, jak się ma do rzeczywistości fizycznej.

322

przewodnia, która w ostatecznym rachunku wywodzi się z filozofii. Z tej racji

filozofia jest pierwotna w stosunku do ekonomii nie tylko w sensie temporal-

nym, ale i funkcjonalnym. Współczesna ekonomia jest realizowana według

modelu postmodernistyczno-neoliberalistycznego, ukształtowanego pod wpły-

wem myśli postmodernistycznej oraz ideologii neoliberalizmu. Po prostu,

przeniesiono ideę dekompozycji modernistycznej z dziedziny filozofii na

grunt ekonomii. Dlatego model ten zakłada dekompozycję działań i instytucji

ekonomicznych, czyli rozproszenie podmiotów i czynności gospodarczych. W

wyniku jego realizacji we współczesnej fazie rozwoju gospodarki wolnoryn-

kowej wytworzył się tzw. kapitalizm zdezorganizowany.3 Dekoncentrację sto-

suje się do pomiotów i działań gospodarczych. Zakłada się, że każdy człowiek

powinien być aktywnym podmiotem gospodarczym –członkiem jakiejś spółki

handlowej, przedsiębiorcą, mieć własną firmę wytwarzającą towary, świad-

czącą usługi albo pośredniczącą w wymianie dóbr. Dzięki temu każdy obywa-

tel przysparzałby bogactwa swojemu krajowi. Bowiem wychodzi się z prze-

konania, jakoby, po pierwsze, najlepiej dbało się o własne interesy, a po dru-

gie, jakoby najbardziej wydajnie pracowało się dla siebie. Jednak to wcale nie

jest tak bezsporne, jak się zrazu wydawało. Przecież nie każdy człowiek ma

predyspozycje fizyczne i psychiczne - odpowiedni zasób wiedzy, umiejętno-

ści, cech charakteru oraz osobowości - do tego, by być biznesmenem i na do-

datek bardzo efektywnym. Gdyby nawet tak było, to chyba nieciekawie było-

by żyć w społeczeństwie złożonym z samych przedsiębiorców, kupców i po-

średników. W moim przekonaniu nigdy, na szczęście, nie dojdzie do tego.

Oprócz producentów i usługodawców muszą być jeszcze konsumenci, którzy

kupią towary i usługi i - dzięki temu - bezpośrednio zapewnią zysk biznesme-

nom, a pośrednio krajowi. Można sobie wprawdzie wyobrazić, że towary i

usługi będą cyrkulować między biznesmenami, którzy będą, tak jak w rekla-

mie, prezentować sobą „trzy w jednym”, tzn. będą jednocześnie funkcjonować

w gospodarce w rolach producentów, usługodawców oraz konsumentów, ale

przypominałoby to jakąś formę gospodarki wymiennej, gdzie każdy z każdym

coś wymienia i w czymś pośredniczy. Tylko, czy wtedy wytwarzano by jakąś

wartość dodatkową – zysk i kapitał?

Pośredniczenie upowszechnia się coraz bardziej w różnych dziedzi-

3 Zob. S. J. Urry, Economies of Signs and Space, Sage, London 1994

323

nach życia i zarządzania, ale przede wszystkim w handlu. Handel detaliczny

był zawsze ogniwem pośrednim między hurtownią a klientem, ale właściciel

sklepu miał odpowiednią ilość towarów na wystawie i zapleczu, które w każ-

dej chwili można było nabyć. Teraz to się zmieniło. W sklepach nie są skła-

dowane towary; znajdują się tam tylko pojedyncze egzemplarze, właściwie na

pokaz, których zazwyczaj nie można zakupić od ręki, tylko zamówić w hur-

towni przez sprzedawcę i czekać jeden lub więcej dni dopóki nie nadejdzie

transport z hurtowni (jednej rzeczy nie opłaca się przecież wozić). Tak samo

wyglądają zakupy w aptekach, gdzie nawet pospolite leki trzeba zamawiać i

czekać na dostawę. Rozproszona sieć detalicznego i drobnego handlu zaopa-

truje się w towary w najbliższych hurtowniach (przeważnie w obrębie powiatu

lub województwa) ze względu na niskie koszty transportu. Wobec tego klient

nie ma w pełni swobodnego wyboru towarów, lecz jest skazany na łaskę i gust

hurtownika - jak mu się nie podoba, to niech nie kupuje. Przy ogromnej mar-

ży, sięgającej nawet 70%, właścicielowi sklepu nie zależy na tym, ile towarów

sprzeda. A oprócz tego prawie wszystkie hurtownie zaopatrują się w towary

najtańsze i tandetne, najczęściej importowane z krajów trzeciego świata. W

ten sposób klienci faktycznie pozbawieni są swobodnego wyboru – muszą

kupować buble produkowane masowo na jedno kopyto i byle jak. Toż to jest

kpina z wolnego handlu i kolejny przykład na pozorowaną wolność w liberal-

nej demokracji.

Wydaje się, że koncepcja społeczeństwa biznesmenów lub kapitali-

stów i pośredników opiera się na iluzji, podobnie jak komunistyczna wizja

społeczeństwa producentów. Jeśli tak, to jest zwykłym instrumentem oszu-

stwa w rękach ”krupierów dziejów”4, czyli przedstawicieli finansjery świato-

wej, która dyktuje światu najefektywniejsze modele ekonomiczne, najlepsze

dla nich. Oprócz tego daje ona złudną nadzieję na likwidację podziału na „ka-

pitał” i „pracę” oraz na wynikające z tego podziału sprzeczności społeczne,

międzyklasowe i międzywarstwowe – między pracodawcami a pracobiorcami,

między wyzyskiwaczami a wyzyskiwanymi, między biedą a bogactwem, mię-

dzy głodującymi a sytymi itd. Chodzi bowiem o to, żeby „finansowi władcy

świata” zapewnili sobie osiąganie maksymalnych zysków bez obawy o jakieś

4 Zob. W. Sztumski, Kto kształtuje historię? Jednostki? Masy społeczne? Obiektywnie istniejące prawa?,

w: „Sprawy Nauki”, Nr 1, 2011.

324

radykalne lub anarchistyczne ruchy społeczne, które mogłyby spowodować

zmianę ustroju gospodarczego i zepchnąć ich na margines społeczny, tak, jak

to miało miejsce na przykład w wyniku rewolucji francuskiej i socjalistycznej.

Wizja społeczeństwa jednoklasowego - złożonego z samych tylko kapitali-

stów - ma stępić nastroje buntownicze, które stopniowo narastają wśród rzesz

ludzi niezadowolonych z obecnego systemu ekonomicznego, ludzi spycha-

nych do obszaru bezrobocia oraz ubóstwa i żyjących na granicy minimum

socjalnego, a nawet biologicznego. Jest to jednak pomysł iluzoryczny między

innymi dlatego, że nie ma na celu likwidacji ogromnych dysproporcji mająt-

kowych. Mimo wszystko, dotychczasowy system gospodarki będzie utrzy-

mywany przez siły konserwatywne tak długo, jak tylko będzie to możliwe. A

jeśli będzie reformowany, to w taki sposób, żeby jego istota nie zmieniła się.

Wróćmy do zasadniczego pytania: rozpraszać czy skupiać? Stwier-

dzenie, że z pewnością jedno i drugie ma swoje wady i zalety - jest truizmem.

Przekazywanie gospodarki coraz mniejszym podmiotom, które w granicznym

- i idealnym - przypadku doprowadziłoby do uczynienia z każdego człowieka

jakiegoś przedsiębiorcy, jest dobre, ale raczej z punktu widzenia właśnie ta-

kich drobnych organizacji w postaci jednostkowych albo bardzo małych pod-

miotów gospodarczych. Faktycznie, poza nielicznymi wyjątkami, lepiej kieru-

je się bardzo małą firmą i bardziej troszczy się o wyniki pracy swojej własnej

firmy, czyli bezpośrednio o siebie. Wydajność firmy zależy nie tylko od czyn-

ników subiektywnych - predyspozycji właściciela i pracowników, ich dobrych

chęci i skutecznych działań, lecz również od obiektywnych – od kontekstu

społecznego, w jakim ona funkcjonuje. Niewiele krajów oferuje dobre warun-

ki dla działalności biznesowej małych i średnich przedsiębiorców. Oprócz

tego, wyniki pracy jednostek nie muszą przekładać się na dobro ogółu - wszak

właściwości poszczególnych elementów zbioru mogą różnić się od właściwo-

ści zbioru. Do tego, troska o jak najlepsze wyniki własnej pracy wynika bar-

dziej z pobudek egoistycznych niż z altruizmu. Biznesmen dba o swoje kon-

kretne interesy, a nie o jakieś abstrakcyjne dobro wspólne, nie mówiąc już o

dobru ludzkości. Wobec tego, z mocno rozproszonej gospodarki, nawet, gdy-

by była wielce wydajna, wątpliwy mógłby być pożytek dla społeczeństwa,

kraju, narodu albo ludzkości.

Faktycznie, o wiele lepiej i skuteczniej zarządza się prostymi, małymi

i nieskomplikowanymi systemami (niewielka organizacja gospodarcza albo

325

firma jest zazwyczaj małym i nieskomplikowanym systemem) niż wielkimi,

złożonymi i skomplikowanymi. Na przykład, w przypadku systemów prostych

wystarczy na ogół znać warunki wyjściowe, aby przewidzieć efekty końcowe.

Natomiast w systemach złożonych te same warunki początkowe mogą gene-

rować różne skutki, zależnie od przebiegu interakcji między poszczególnymi

elementami tego systemu. Im więcej elementów i relacji między nimi zawiera

jakiś system, czyli im bardziej złożoną ma strukturę, tym słabiej jest zdeter-

minowany. W konsekwencji tego jest mniej stabilny i prawdopodobnie także

bardziej dynamiczny, turbulentny i chaotyczny, a w jego funkcjonowaniu

większą rolę grają przypadki i bifurkacje aniżeli regularności i konieczności.

Taki system jest również bardziej podatny na wpływy czynników zewnętrz-

nych i łatwiej daje się nim manipulować z zewnątrz

Im większy i bardziej złożony jest system, tym mniej jest przewidy-

walny i dlatego jest bardziej narażony na zdarzenia losowe i nieoczekiwane.

Zawsze kryje się w nim dość duży element ryzyka, że jakieś wydarzenie przy-

padkowe w jego otoczeniu - żywiołowe lub zaplanowane – zdestabilizuje go,

naruszy jego homeostazę i zakłóci prawidłowe funkcjonowanie, a nawet spo-

woduje kryzys. Szkopuł jednak w tym, że żyjemy w świecie, w którym

wszystko coraz bardziej komplikuje się. Zwracają na to uwagę między innymi

profesorowie Gökçe Sargut i Rita Gunther McGrath w artykule "Uczyć się żyć

ze złożonością"5. Piszą tam, że zawsze istniały systemy złożone, również w

gospodarce, a cechami biznesu były: nieprzewidywalność, niespodzianki i

nieoczekiwanie. Jeśli jednak dawniej skomplikowanie było właściwe przede

wszystkim systemom wielkim, to teraz jest cechą coraz mniejszych systemów.

Od kilku dziesięcioleci wciąż bardziej komplikują się przedmioty codziennego

użytku, praca, narzędzia (oprócz nielicznych narzędzi prostych, takich, jak

młotek, łopata itp), technologie, zadania, sprawy i problemy, zarządzanie, or-

ganizacje i życie ludzkie głównie w wyniku niebywałego postępu techniki

oraz rewolucji informatycznej. To, co dawniej było oddzielne i samodzielne,

teraz w hiperskomunikowanym świecie, pozostaje w coraz liczniejszych i

jakościowo innych powiązaniach i zależnościach wzajemnych; a to powoduje

przełamywanie izolacji, niesamodzielność i komplikuje funkcjonowanie.

Czymś skomplikowanym znacznie trudniej jest zarządzać ze względu na dużą

5 G. Sargut, R. Gunther McGrath, Learning to Live with Complexity, w: „Harvard Biznes Review”, Sep-

tember 2011.

326

liczebność elementów i relacji, które trudno ogarnąć i kontrolować. Ale

przede wszystkim z uwagi na nieprzewidywalność efektów działań i niemoż-

ność posługiwania się myśleniem historycznym, czyli wnioskowaniem o tym,

co będzie, na podstawie tego, co było, oraz ze względu na zawodność kiero-

wania się wartościami średnimi, ponieważ często okazuje się, że wartość

przypadkowa (odchylenie od wartości przeciętnej lub odstępstwo od standar-

du) gra większą rolę od wartości średniej lub standardowej. Małe organizacje

(firmy, sklepy, zakłady usługowe itp.) funkcjonujące w hiperskomunikowanej

i nadmiernie złożonej strukturze ekonomicznej świata - inaczej zresztą nie

mogą funkcjonować – stają się z czasem elementami tej struktury i w konse-

kwencji tracą stopniowo swą samodzielność i zmuszone są do wchodzenia - w

większości przypadków nieformalnie - w skład większych organizacji. W

związku z tym występuje tendencja do wchłaniania mniejszych organizacji

kolejno przez większe, a w granicznym przypadku przez globalne. Struktura

organizacji przypomina coraz bardziej architekturę zabawki rosyjskiej – ma-

trioszki. Wobec tego współczesna gospodarka siłą rzeczy, nawet w niezamie-

rzony sposób, urzeczywistnia jakoby obiektywną (o ile w rzeczywistości spo-

łecznej w ogóle ma miejsce jakiś obiektywizm) tendencję do centralizacji na

przekór ideologiom postmodernizmu, indywidualizmu, atomizmu oraz libera-

lizmu demokratycznego.

Wobec tego, że globalizacja instytucji i procesów gospodarczych oraz

związany z nią wzrost usieciowienia między organizacjami coraz bardziej

powoduje zanik izolacji i samodzielności gospodarczej małych organizacji,

rodzą się pytania:

Czy mimo to należy w dalszym ciągu preferować działalność małych

organizacji i dążyć do rozpraszania (atomizacji) gospodarki?

Czy w ogóle racjonalnie uzasadnione jest opieranie gospodarki na małych

organizacjach?

Czy rozpraszanie organizacji ma nadal sens, czy nie jest przypadkiem

przejawem anachronizmu?

Na te pytania można dawać różne odpowiedzi w zależności od tego,

jakie przyjmie się koncepcje, kryteria i supozycje odnośnie rozwoju ekono-

micznego. Poszukując odpowiedzi można kierować się wyłącznie dobrem

ogółu, albo dobrem jednostek lub grup; można uznawać tendencję rozwoju

327

gospodarczego za fatum, któremu należy się bezwzględnie podporządkować

albo opowiadać się za decydującym wpływem czynnika subiektywnego na

przebieg procesów gospodarczych. Są to, oczywiście, stanowiska krańcowe i

odzwierciedlające jednostronne ujęcie problemu. A prawda - jak zwykle - leży

gdzieś po środku. Z punktu widzenia interesu jednostki albo małej grupy le-

piej rozwijać przedsiębiorczość gospodarczą małych firm lub średniej wielko-

ści. Można jednak mieć wątpliwości, czy ich indywidualne prosperity od-

zwierciedli się we wzroście dobrobytu innych i całego społeczeństwa. Żeby

tak było, trzeba zastosować odpowiednie środki prawne, a więc pewien przy-

mus, co nie wszystkim się podoba, zwłaszcza przedsiębiorcom, i może być

uznane za sprzeczne z ideą demokracji i restytucję rządów dyktatorskich. Z

kolei pozostawienie wolnej gry czynnikom subiektywnym i atomizacja go-

spodarki grozi anarchizacją życia gospodarczego oraz nieprzewidzianymi i

żywiołowymi kryzysami. Z punktu widzenia dobra ogółu chyba korzystniej-

sza jest scentralizowana działalność gospodarcza w wymiarze regionalnym,

krajowym i światowym. Skupienie gospodarki w jednym systemie (regional-

nym, państwowym, światowym) pozwala łatwiej zarządzać nią, planować i

być może czynić ją efektywniejszą. We wszystkich tych pytaniach chodzi w

ostatecznym rachunku o ocenę gospodarki na podstawie efektywności; jest

ona wyznacznikiem jakości gospodarowania. Jednak, żeby był on przydatnym

narzędziem ewaluacji, musi być wielkością obiektywnie mierzalną. A co do

tego są wątpliwości. W literaturze z dziedziny ekonomii i zarządzania efek-

tywność występuje w dwóch znaczeniach: wąskim i szerokim. W pierwszym

jest ilorazem wartości poniesionych nakładów i wartości efektów uzyskanych

dzięki tym nakładom. W szerszym – pojmuje się ją jako najlepszy rezultat

osiągany w produkcji oraz dystrybucji towarów i usług po najniższych kosz-

tach. O ile w wąskim sensie pojęcie efektywności jest w miarę zrozumiałe, a

sama efektywność wyrażona w postaci matematycznej może być w jakimś

stopniu przydatna do oceny działań gospodarczych, to w szerokim sensie

efektywność jest pojęciem nieścisłym i wieloznacznym, a właściwie, nie wia-

domo, o co chodzi, kiedy się nim posługuje. Wystarczy poznać różne definicje

i definicjo-podobne określenia lub omówienia efektywności podawane przez

różnych autorów, a nawet tylko przez jednego, Prof. Elżbietę Skrzypek,6 żeby

6 Zob. E. Skrzypek, Efektywność ekonomiczna jako ważny czynnik sukcesu organizacji; (www.efektyw

328

przekonać się o tym i kompletnie zagubić się w tych wypowiedziach. Kiedy

czyta się tę specjalistyczną literaturę, od razu rzucają się w oczy mankamenty

w znajomości metodologii naukowej wielu autorów. Efektywność miesza się

z optymalizacją, skutecznością, opłacalnością, celowością, użytecznością i

racjonalnością, co czyni ją coraz bardziej niezrozumiałą w miarę zagłębiania

się w jej istotę. Autorzy zwracają uwagę na różne aspekty efektywności eko-

nomicznej - produkcji, wymiany oraz relacji produkcja-wymiana i na wiele jej

wymiarów: ekonomiczny, rynkowy, systemowy, polityczny, kulturowy, spo-

łeczny i ekologiczny. W każdym z tych aspektów i wymiarów jest ona inaczej

określana. W związku z tym funkcjonuje w ekonomii nie tyle jak rzetelne

narzędzie ewaluacji, lecz jak słowo-wytrych podatne na nadużycia seman-

tyczne. Można by przypuszczać, że pojęcie efektywności celowo jest zaciem-

niane, by dobrze albo źle oceniać badane instytucje i przedsięwzięcia w zależ-

ności od potrzeb, koniunktury, konkurencji itp. (Podobne zjawisko występuje

też w prawie, gdzie wieloznaczności służą gmatwaniu sformułowań i dowol-

ności interpretacji przepisów w zależności od potrzeb i okoliczności.) Są jesz-

cze dwie wątpliwości: czy można tą samą miarą mierzyć efektywność małej i

dużej organizacji i czy każdą organizację da się oceniać za pomocą kryterium

wydajności. Choćby dlatego, że duża organizacja, w przeciwieństwie do ma-

łej, ma większe możliwości oraz obszary oddziaływania i dlatego jej efektyw-

ność powinno się określać w wielu wymiarach. Ale nie tylko z tego względu.

Bo jak na przykład określić wydajność takich organizacji, jak szpitale, przy-

chodnie zdrowia, szkoły i różne instytucje oświatowe, uczelnie i ośrodki ba-

dawcze itp.? Kuriozalny jest pomysł, aby wydajność szpitali wyznaczać za

pomocą skuteczności leczenia, czyli liczby wyleczonych pacjentów w pew-

nym okresie czasu. Gdyby go brać „na poważnie”, to rozsądny dyrektor szpi-

tala nakazałby przyjmować tylko takich chorych, którzy rokują nadzieję na

szybkie i skuteczne wyleczenie, ale wówczas, dokąd mieli by się udawać cho-

rzy wymagający długotrwałego i ryzykownego leczenia. Dzięki temu poronio-

nemu pomysłowi szpitale byłyby dostępne wyłącznie dla ludzi niezbyt cho-

rych. Innym przykładem „genialnego” pomysłu jest bezpośredni pomiar wy-

dajności pracowników naukowych, a pośredni - placówek badawczych i

uczelni za pomocą liczby publikacji z uwzględnieniem punktacji według okre-

ność.konferencja.org/ufiles/File/ Skrzypek_Elzbieta.pdf; 2.12.2012),

329

ślonej listy czasopism ustalanej arbitralnie przez urzędników. W tym przypad-

ku także rozsądny naukowiec zamiast rozwijać kreatywność badawczą zajmu-

je się radosną twórczością pisarską, aby zdobyć jak najwięcej punktów, z cze-

go na ogół jest niewielki pożytek.

Realizacja modelu gospodarki rozproszonej doprowadziła do za-

ostrzającej się sprzeczności między indywidualnymi sposobami gospodaro-

wania a polityką ekonomiczną instytucji centralnych (rządowych) odpowie-

dzialnych za stan gospodarki w kraju. Chodzi tu o sprzeczność między nową

tendencją do dyspersji gospodarki a starą formą jej centralizacji. Z jednej stro-

ny, jest swobodne procedowanie biznesowe, „nanoekonomiczne”, drobnych

(rozproszonych) przedsiębiorców, kierujących się własną wiedzą, doświad-

czeniem i rozsądkiem, a z drugiej strony, jest narzucanie - w sposób bezpo-

średni lub pośredni – odgórnie ustalonych i nie zawsze mądrych ani trafnych

wytycznych sformułowanych na gruncie makroekonomii, które ograniczają

liberalizm ekonomiczny przedsiębiorczych obywateli. Skutki tej sprzeczności

widać między innymi na przykładzie naszej służby zdrowia. Odgórne i nie

mające wiele wspólnego z rzeczywistością sztywne planowanie wydatków

przez NFZ na leczenie w rozproszonych placówkach i realne wydatki na le-

czenie zmieniającej się liczby pacjentów doprowadziło do autentycznej zapa-

ści, a reformy ministerialne mające na celu łagodzenie tego kryzysu mają ra-

czej charakter zabiegów kosmetycznych, a nie terapeutycznych. Z doświad-

czenia historycznego wiadomo, że scentralizowany system planowania eko-

nomicznego nie sprawdził się, a system polityczny, oparty na takim planowa-

niu, stał się tak niewydolny, że znalazł się w końcu na śmietniku historii.

Rozpraszanie organizacji w sposób nielimitowany może dać pozy-

tywne efekty na krótszą metę dopóki nie przekroczy stanu optymalnego. Nie

jest go łatwo określić w sytuacji szybko zmieniającej się i coraz bardziej ryzy-

kownej sferze gospodarowania. Przekroczenie tego stanu grozi anarchią. Nie

da się zlikwidować centralnych instytucji zarządzających gospodarką, krajo-

wych i o zasięgu światowym, ponieważ postępująca globalizacja będzie je

stopniowo rozwijać i umacniać. Wciąż aktualny będzie problem znalezienia

złotego środka między gospodarowaniem centralnym i planowanym odgórnie

a dyspersyjnym i żywiołowym. Dopóki się go nie znajdzie, gospodarka będzie

narażona na kryzysy, które z czasem będą następować coraz częściej i praw-

dopodobnie w ostrzejszych formach.

330

Paradoksem wolnej i zdecentralizowanej gospodarki jest to, że korpo-

racje wielkich biznesmenów działających w warunkach daleko posuniętego

liberalizmu domagają się interwencji państwa w przypadku krachu. Chcą, że-

by budżet państwa, czyli pieniądze podatników, ratował ich upadające banki i

koncerny i niektóre państwa na to przystają, jak w przypadku kryzysu ostat-

nich lat. Z jednej strony, gospodarowanie ma przebiegać bez ingerencji pań-

stwa, a z drugiej - państwo ma płacić za błędne decyzje biznesmenów, z któ-

rych każdy działa na swój strój w celu osiągania egoistycznego celu nadmier-

nego bogacenia się i w zasadzie bez ponoszenia odpowiedzialności. W takim

razie, nie trzeba mamić społeczeństwa ideologią liberalizmu ekonomicznego,

tylko oddać gospodarkę pod zarząd państwa.

Rozrzutność i brak rozsądku siłą napędową rozwoju gospodarki

Dobra działalność w sferze ekonomii to taka, której efektem jest pop-

rawne funkcjonowanie gospodarki i rozwój gospodarczy, a w ostateczności –

stagnacja. Takie działania zwykło się określać jako racjonalne. Z jednej stro-

ny, dlatego, by nadać im wartość, ponieważ to, co racjonalne, uważane jest za

lepsze. Z drugiej - ponieważ większość ludzi przekonana jest o tym, że efe-

ktywność ekonomii zależy wyłącznie od wiedzy racjonalnej, w szczególności

naukowej o prawidłowościach i mechanizmach funkcjonowania gospodarki.

Dotychczas racjonalne gospodarowanie opierało się na oszczędzaniu materia-

łów, zasobów, energii, pieniędzy, siły roboczej, narzędzi itp. – wszystkiego,

czego się używa w celu wytwarzania dóbr i usług. Zresztą jednym ze znaczeń

słowa „ekonomiczny” jest „oszczędny”. Ekonomia jako nauka o racjonalnym

prowadzeniu gospodarstwa uczyła oszczędzania. Oszczędne gospodarowanie

uznawano za zaletę, a oszczędność była cnotą. Racjonalne gospodarowanie

polegało na wykorzystaniu zasad poprawnego myślenia (wiedzy z zakresu lo-

giki) i skutecznego działania (wiedzy z zakresu prakseologii) dla osiągnięcia

założonego efektu ekonomicznego. Racjonalnie gospodarować znaczy osiągać

założony efekt, kierując się zasadą oszczędności oraz zasadą największej wy-

dajności, wiążącej się z oszczędnością czasu. Teraz jesteśmy świadkami dość

radykalnej zmiany pojęcia racjonalności w ekonomii i odchodzenia od racjo-

nalności gospodarowania w tradycyjnym sensie. Okazało się bowiem, że pos-

331

tęp w dziedzinie ekonomii i maksymalizację zysku można skutecznie osiągać

w wyniku odwoływania się do irracjonalności i nieoszczędzania. Oszczędność

jest cechą ludzi biednych, a najlepszym nauczycielem racjonalnej gospodarki

jest bieda. Niestety, współczesne modele ekonomiczne tworzone są przez

bogatych i przede wszystkim z myślą o nich. Wobec tego, racjonalne stało się

to, co wiąże się z marnotrawstwem, ponieważ ono zapewnia postęp ekono-

miczny krajów bogatych. Teraz zaletą dobrego gospodarowania jest marno-

trawstwo, a rozrzutność uchodzi za cnotę współczesnego człowieka.

Oszczędność można rozumieć na dwa sposoby: albo jako robienie

czegoś na zapas i odkładanie na potem, żeby mieć pewne nadwyżki w stosun-

ku do bieżących potrzeb i korzystać z nich, gdy zajdzie taka konieczność, albo

jako korzystanie z czegoś lub użytkowanie czegoś w jak najmniejszym stop-

niu, żeby na jak najdłużej wystarczyło. Nie zawsze oszczędność jest dobra;

niekiedy może okazać się zła. Gdy nie zachowuje się umiaru, oszczędzanie

przeradza się w chciwość i chorobliwe sknerstwo. Zdarza się też, że na

oszczędzaniu można stracić, na przykład zaoszczędzone pieniądze lokuje się

w niepewnym banku albo gdy się je inwestuje w podejrzane przedsięwzięcia

finansowe. Jednak oszczędność w rozsądnych granicach jest pożyteczna i nie-

wątpliwie stanowi warunek przetrwania. Wiedzą o tym nawet zwierzęta, które

gromadzą zapasy na zimę. Pod wpływem gospodarki wolnorynkowej ukie-

runkowanej na maksymalizację zysku rozumność człowieka łączyła się z osz-

czędnością. W wyniku walki o byt ekonomiczny czy ekonomiczne przetrwa-

nie w warunkach narastającej konkurencji homo rationalis (człowiek rozum-

ny) coraz bardziej przekształcał się homo frugi (człowieka oszczędnego).

Jednak ten sam system ekonomiczny w obecnym stadium rozwoju

spowodował pojawienie się u ludzi - z wyjątkiem biedoty, która i tak nie ma

co oszczędzać i praktycznie nie ma żadnego wpływu na politykę gospodarczą

- cech krańcowo różniących się od oszczędności, a mianowicie rozrzutność i

marnotrawstwo. Gospodarka ukierunkowana na maksymalizację zysku wyko-

rzystuje wszelkie sposoby i środki, które służą temu celowi. Najprostszym z

nich jest stałe obniżanie kosztów produkcji zazwyczaj w wyniku obniżania

płac realnych i podnoszenie cen sprzedaży, ale jedno i drugie ma swoje grani-

ce. Obniżanie płac nie może przekroczyć minimum socjalnego określonego

dla poszczególnych krajów, a podwyższanie cen ogranicza siła nabywczą

ludzi, która zależy od wysokości ich zarobków. Z reguły, za podwyżkami cen

332

idą roszczenia płacowe, a ich zaspokajanie implikuje kolejne podwyżki cen i

tak w sposób irracjonalny napędza się spiralę płac i cen. Nie wydaje się to być

korzystne dla gospodarki ani nie zadowala ludzi. Raczej w momentach nie-

równowagi między płacami i cenami wywołuje niezadowolenie społeczne i

nastroje buntownicze.

Pod koniec ubiegłego wieku siłą motoryczną gospodarki uczyniono

wzrost konsumpcji, który z konieczności pociąga za sobą wzrost produkcji

towarów oraz usług i powoduje coraz szybszą cyrkulację towarów oraz kapita-

łu, która korzystnie wpływa na rozwój ekonomiczny. Już pod koniec XIX

wieku Charles Gide zwracał uwagę na to, że pierwszą przyczyną rozwoju

gospodarki jest konsumpcja i że jej znaczenie jest o wiele większe niż się wy-

daje.7 Uwypuklenie roli konsumpcji znalazło wyraz w ideologii konsumpcjo-

niżmu, propagowanej i realizowanej od niedawna. Ta ideologia jest instru-

mentem do kształtowania odpowiednich postaw społecznych odnośnie do za-

kupów; niech każdy kupuje, co się da i ile się da, czy mu to potrzebne, czy

nie, a jak nie ma za co kupić, to na kredyt – banki chętnie udzielają pożyczek.

We współczesnej gospodarce najważniejsze jest konsumowanie dóbr. Chodzi

o to, by ludzie konsumowali jak najwięcej dóbr, czyli niszczyli je - konsump-

cja sprowadza się w zasadzie do niszczenia - i by dzięki temu dokonywał się

postęp w gospodarce. Znaczny spadek konsumpcji pociąga za sobą lawinę zja-

wisk negatywnych i szkodliwych: wstrzymanie produkcji, likwidację przed-

siębiorstw i sklepów, zmniejszenie podatków od sprzedaży, zwiększenie defi-

cytu finansów publicznych, wzrost bezrobocia, powiększanie się sfery ubós-

twa, narastanie niezadowolenia społecznego itp. Toteż współcześni teoretycy

ekonomii nie wskazują alternatywy dla nieograniczonego i przyspieszanego

wzrostu konsumpcji, ponieważ nie odkryli jej. Obawiają się drastycznego

spadku konsumpcji, który może spowodować kryzys. Dobitnym przykładem

świadczącym o słuszności ich obaw był światowy kryzys gospodarczy lat

2008-2010, którego główną i bezpośrednią przyczyną było załamanie się

sprzedaży (konsumpcji) najważniejszych dóbr, tj. mieszkań i samochodów

oraz większości towarów komplementarnych8. Wymuszanie konsumpcji stało

się warunkiem sine qua non rozwoju gospodarczego. Spełnienie tego warunku

7 Zob. K. Gide, Zasady ekonomii społecznej, Warszawa 1907. 8 Zob. C. Bywalec, Konsumpcja a rozwój gospodarczy i społeczny, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa

2010.

333

wymaga tworzenia ponadnaturalnych potrzeb i kreowania sztucznego popytu.

Trzeba więc rozbudzać odczucie braku dóbr i wzmacniać pożądanie wykra-

czające daleko poza naturalne potrzeby posiadania czegoś. I to się udaje. Lu-

dzie pożądają i kupują różne rzeczy, które są tanie i szybko się psują, a na-

prawa się nie opłaca. Zresztą nawet gdyby warto było naprawić, to one po co-

raz krótszym czasie wychodzą z mody. Są fizycznie dobre, ale moralnie zuży-

te, więc nadają się tylko do wyrzucenia. O to właśnie chodzi. Wobec tego

zmienia się moda w coraz krótszych przedziałach czasu. Wskutek tego sterty

rzeczy nadających się jeszcze do użycia, ale już niemodnych, ląduje na śmiet-

nikach. A producenci kuszą wciąż nowszymi i zabawniejszymi towarami i ga-

dżetami. Duży wpływ na to ma postęp techniczny, przede wszystkim w dzie-

dzinie telekomunikacji, telefonii komórkowej, telewizji i komputerów. Wyt-

warzane są coraz nowsze generacje urządzeń – lepszych, inteligentniejszych i

ładniejszych, które kuszą nabywców i których posiadanie jest oznaką bycia

trendy. Wzrost marnotrawstwa stał się faktem i jest procesem nieodwracalnym

we współczesnym modelu gospodarki światowej. Nawet lansowana idea roz-

woju zrównoważonego nie zdoła chyba spowodować spowolnienia go. Nota

bene, ta idea ma na celu nie tyle oszczędne gospodarowanie zasobami energe-

tycznymi, ile zastępowanie tradycyjnych surowców energetycznych (węgla,

drewna i ropy naftowej) alternatywnymi źródłami energii (wiatr, woda, słoń-

ce). Nie głosi ona wcale rezygnacji z nadmiernego wykorzystywania energii

np. na iluminacje, reklamy itp. ani z przesadnego zużycia materiałów. Mieści

się bowiem w ramach modelu gospodarki nastawionej na wzrost konsumpcji

ponad rozsądne potrzeby, czyli na nadkonsumpcję i - co za tym idzie – na

nadprodukcję, a więc na coraz większe i szybsze nad-zużywanie energii oraz

różnych materiałów. Wzrost zużycia energii będzie postępować w związku ze

wzrostem produkcji, mimo stosowania energooszczędnych urządzeń technicz-

nych. Nie ma wszak pewności, czy zaoszczędzona przez nie energia zrekom-

pensuje narastające zapotrzebowanie na energię, wynikające ze wzrostu pro-

dukcji i usług. W przypadku energii nie chodzi o to, by zmniejszyć ilość jej

zużycia w ogóle, a o to, by nie zabrakło jej do postępującej nadprodukcji wo-

bec perspektywy szybkiego wyczerpywania się tradycyjnych źródeł energii. A

że przy okazji spełnia się jakieś wymogi ekologiczne, to całkiem inna i raczej

drugorzędna sprawa.

Rozrzutność i marnotrawstwo idzie w parze z postępem cywilizacji i

334

wzrostem stopy życiowej. Przejawia się w różnych formach i dotyczy różnych

dóbr. Najbardziej widoczne i oburzające jest marnotrawstwo żywności, sprzę-

tu, obuwia, odzieży i papieru. Wyrzuca się żywność kupowaną w nadmiarze

(im więcej się kupuje i w większych ilościach, tym jest taniej), której nie jest

się w stanie potem skonsumować. Według badań przeprowadzonych w 2011

r. przez Szwedzki Instytut Żywności i Biotechnologii w ramach międzynaro-

dowego programu Global Food Losses and Food Waste pod auspicjami FAO

każdego roku traci się około 1,3 mld ton żywności, co stanowi 1/3 całkowitej

globalnej produkcji rocznej. W krajach uprzemysłowionych 40% żywności

zdatnej do spożycia wyrzucają detaliści i konsumenci z różnych powodów.

Można by tym nakarmić 12 mld ludzi. W Niemczech badania przeprowadzone

w marcu 2012 r. w Uniwersytecie w Stuttgarcie pokazały, że rocznie marnuje

się 11 mln ton żywności, z czego 60% w gospodarstwach domowych, tj. ok.

82 kg przez jednego mieszkańca. Ogromne jest też marnotrawstwo papieru.

Do nadmiernego i niepotrzebnego zużycia papieru przyczyniło się masowe -

w urzędach i domach - korzystanie z drukarek i kserokopiarek. Pisanie ręczne

i maszynowe wyszło z obiegu, bo jest zanadto męczące. Pisanie „na kompute-

rze” nie wymaga wysiłku, podobnie jak drukowanie. Teraz już nikt nie liczy

się z papierem. Szczególne marnotrawstwo papieru występuje w reklamie i

propagandzie przedwyborczej. Wytwarza się ogromne ilości różnych ulotek i

plakatów, które wciska się przechodniom, wiesza na słupach i wysyła pocztą.

(np. w Niemczech wrzuca się rocznie do skrzynki pocztowej jednego miesz-

kańca około 30 kg ulotek reklamowych, których prawie nikt nie czyta i szyb-

ko lądują w koszach na śmieci. A płacą za nie konsumenci i podatnicy. To

samo dotyczy druków urzędowych (nasz Sejm zużywa prawie 6 tys. kartek

papieru dziennie), gazet i czasopism, których ukazuje się bez liku (prawie 7,5

tys. tytułów wydawanych jest obecnie, podczas gdy dziesięć lat temu było ich

5,5 tys., a dwadzieścia lat temu 3,2 tys.), chociaż wystarczyłoby kilka, bo

wszystkie zawierają te same informacje i ilustracje czerpane z jednego źródła,

jednej światowej agencji informacyjnej i odpowiednio wyselekcjonowane czy

ocenzurowane. W ciągu ostatnich 40 lat, mimo, a może dzięki, komputeryza-

cji 4-krotnie wzrosło zużycie papieru w świecie. U nas jedna przeciętna insty-

tucja państwowa zużywa rocznie 4 863 029, 33 stron papieru formatu A4; ich

wyprodukowanie wymaga wyrębu 405 drzew (z jednego drzewa otrzymuje się

ok. 60 kg papieru). Roczne zużycie papieru w Polsce wynosiło w końcu lat

335

80-tych ok. 40 kg na osobę, a ostatnio wynosi już 72 kg. Dla porównania w

USA wynosiło ono w 2012 r. 340 kg (najwięcej na świecie), a w Szwecji,

Finlandii i Niemczech jest dwukrotnie wyższe niż w Polsce (Niemcy zużywa-

ją tyle, ile Ameryka Płd. i Afryka razem). Zanim zaczęto wprowadzać kompu-

tery do masowego użytku, twierdzono - a to miało między innymi świadczyć

o zaletach komputeryzacji - że w wyniku informatyzacji i dygitalizacji doku-

mentów nastąpi znaczny spadek zużycia papieru. Ale to się wcale nie spraw-

dziło. Wręcz przeciwnie, zużycie papieru i jego marnotrawstwo znacznie

wzrosło. A ilość zużywanego papieru uznaje się – o zgrozo, bo to przypomina

czasy, kiedy o postępie decydowały ilości ton stali na głowę mieszkańca - za

jeden ze wskaźników postępu cywilizacyjnego. Drukuje się różne mniej lub

bardziej potrzebne dokumenty w niezliczonych ilościach, powiela się je, ko-

piuje i gromadzi, chociaż wszystkie dane można zapisywać na nośnikach pa-

mięci komputerowej i sięgać do nich w każdej chwili w razie potrzeby.

Współczesny człowiek w konsekwencji postępu zachodniej cywiliza-

cji, ekonomii żywiącej się zbyteczną nadprodukcją i braku umiaru oraz roz-

sądku szasta bez namysłu, czym się da i ile się da, byleby tylko zaspokajać

swoje zachcianki i dzięki temu zapewnić zyski koncernom globalnym i finan-

sjerze. Ideologia konsumpcjonizmu wypiera skutecznie racjonalność z życia

ludzi i sprowadza ich do istot jeszcze w jakimś sensie racjonalnych, ale z

pewnością pozbawionych rozsądku. Przyczyniła się do redukcji odpowie-

dzialności, której należy domagać się od istot myślących, co w znacznej mie-

rze uszczupla racjonalność. Człowiek oszczędny – wytwór racjonalności -

zauważalnie przekształca się w człowieka rozrzutnego (homo prodigus) i nic

nie wskazuje na to, żeby miało być inaczej w dającej się przewidzieć przy-

szłości. Warto przypomnieć, że marnotrawstwo obce jest zwierzętom.

Problem pracy jako podstawowego pojęcia ekonomii

Kwestia fundamentalnych pojęć dotyczy filozoficznych postaw eko-

nomii. Podstawowymi pojęciami, wokół których koncentruje się ekonomia i

które wywierają wpływ na tworzenie modeli gospodarowania realizowanych

w praktyce są: kapitał, dochód narodowy i praca. Jednak właściwe rozumienie

pracy jest najważniejsze, bowiem kapitał i dochód narodowy są pochodnymi

336

pracy, jej efektami mniej lub bardziej wymiernymi. Praca jest procesem wie-

lowymiarowym przebiegającym na wielu płaszczyznach i w różnych sferach

życia. Mimo to postrzega się ją zazwyczaj w jakimś jednym wymiarze i tylko

z jednego punktu widzenia. Dlatego definiuje się ją na wiele sposobów w

zależności od tego, czemu ta definicja ma służyć. Najczęściej w ujęciu fizy-

kalnym, ekonomicznym, socjologicznym i psychologicznym i filozoficznym.

W fizyce pracę określa się jako wydatkowanie energii mechanicznej ludzi,

zwierząt, tzw. sił przyrody oraz urządzeń technicznych. W ekonomii pracę

rozumie się jako czynność ludzką służącą do wytwarzania towarów i świad-

czenia usług. (Przy tym, odkąd zaistniała gospodarka rynkowa sama praca -

proces pracy i nawet gotowość do pracy - jest towarem.) W socjologii praca

jest procesem, dzięki któremu w konsekwencji społecznego podziału pracy

następuje zróżnicowanie społeczeństwa i ról społecznych. W psychologii pra-

ca jest świadomą czynnością mającą na celu dokonanie zmian w otoczeniu,

żeby zaspokoić różne potrzeby, przede wszystkim potrzeby wyższego rzędu.

W filozoficznym jest interakcją między człowiekiem a środowiskiem, w trak-

cie której przekształca je wskutek wymiany substancji i energii. W naukach

społecznych rozumienie pracy zmienia się wraz z postępem techniki. Współ-

cześnie przeważa wąskie postrzeganie pracy przez pryzmat ekonomii oraz

świadomość pracy, ukształtowaną jeszcze w dawnych wiekach. Stąd wy-

obrażenie o pracy, jej odczuwanie i kryteria oceny nie są adekwatne naturze

pracy na obecnym etapie rozwoju techniki i cywilizacji. Bardziej odpowiada

pracy rzemieślników i robotników, którzy posługiwali się prostymi narzę-

dziami i nieskomplikowanymi maszynami, przeważnie wprawianymi w ruch

siłą mięśni ludzi lub zwierząt. Z tej racji praca kojarzy się wciąż z wysiłkiem

cielesnym, z zużywaniem energii endosomatycznej, mimo że już od dłuższego

czasu wykonuje się ją na koszt energii egzosomatycznej. Ekonomiczne poję-

cie pracy sprzęgło się z fizykalnym, mechanistycznym, a praca w potocznym

odczuciu kojarzy się z wysiłkiem mięśni i zmysłów. Jest to typowe rozumie-

nie pracy, jakie ukształtowało się na etapie produkcji maszynowej, w której

największą rolę gra czynnik podmiotowy produkcji – człowiek. Wskutek eko-

nomizacji pojęcia pracy postrzega się ją najczęściej jak źródło pozyskiwania

środków do życia, czyli zarabiania pieniędzy. Praca jest warunkiem koniecz-

nym do życia, bogacenia się i osiągania zysków. W ten sposób współczesną

świadomość pracy zdominował jej aspekt monetarystyczny. Jeśli dziś mówi

337

się o pracy, to ma się na myśli przeważnie i w zasadzie tylko jeden jej typ –

pracę wykonywaną przez pracownika najemnego.9 Poza pojęciem pracy pozo-

stawiono czynności, w wyniku których coś się osiąga lub realizuje się jakieś

cele, niekoniecznie produkcyjne, ale duchowe, artystyczne, zabawowe itp.

Dziś wiemy, że natura pracy jest bogatsza, a jej pojęcie szersze. Obejmuje ono

„pracę z konieczności”, czyli pracę zarobkową, dzięki której zaspokaja się

przede wszystkim potrzeby egzystencjalne oraz pracę dobrowolną (nieprzy-

muszoną), podejmowaną z potrzeby samorealizacji. Nowe pojęcie pracy po-

winno więc zawierać w sobie pracą zarobkową i niezarobkową, opłacaną i

nieopłacaną, pracę dla potrzeb bytowych - własnych i społecznych, jak też

pracę dla przyjemności. W taki sposób określają pracę ludzką niektóre słowni-

ki encyklopedyczne: praca jest aktywnością ciała albo umysłu, działalnością,

w której człowiek wykorzystuje swą siłę oraz umiejętności, aby coś wykonać

lub osiągnąć.10

Nowe określenie pracy musi uwzględnić fakt, że w pracy pro-

dukcyjnej coraz mniej uczestniczy ludzi, a coraz więcej robotów i że produk-

cja obywa się w coraz większym stopniu bez udziału czynnika ludzkiego,

podmiotowego.11

Wielu autorów zajmujących się problematyką pracy, stwier-

dza, że w przyszłości, tylko nieznaczna część ludzi zajmować się będzie pro-

dukcją, a coraz więcej usługami i inną działalnością pozaprodukcyjną. Nowe

pojęcie pracy kojarzy się raczej z greckim słowem ποίησις aniżeli τεχνή, jako

twórczość, która zapewnia ludziom samorealizację i maksymalną wolność;

bowiem „ludzka aktywność jest najważniejszym sposobem wyrażania osobo-

wości i wolności”12

. Gdy dzisiaj mówi się, że praca ma sens, to rozumie się

przez to, jak w starożytnej Grecji, że służy ona dobru, czyli dobremu życiu

człowieka lub dobrobytowi społecznemu.13

A dobre życie to nie tylko zaspo-

9 Zob. O. Nell-Breuning, Arbeitet der Mensch zuviel?, Herder Verl., Freiburg 1985, s.130. 10: “Work – activity in which one exerts strength or faculties to do or perform something”. (“Encyclopedia

Britannica”). 11 W rozwoju techniki występują trzy etapy redukcji czynnika osobowego, czyli przejmowania funkcji

roboczych człowieka przez urządzenia techniczne: do czasu pojawienia się maszyn (posługiwanie się narzędziami pracy wymagało wysiłku motorycznego, sensorycznego i intelektualnego), od pierwszej re-

wolucji przemysłowej (urządzenia mechaniczne przejęły tę rolę człowieka, która polegała na bezpośred-

nim oddziaływaniu na przedmiot pracy), od wprowadzenia automatów do procesów wytwórczych (prze-jęcie funkcji sterowania procesami technicznymi przez automaty lub roboty) i od zastosowania robotów,

odkąd udział człowieka w procesach technicznych zredukowany został do programowania. (zob. W.

Sztumski, Wybrane zagadnienia filozofii techniki, Wyd. PCz., Częstochowa 1988, s. 109-116). 12 J. Arkell, The Employment Dilemma and the Future of Work w: PROGRES Newsletter – Programme de

Recherche sur l’Économie des Services, Annex to Issue No. 27, Genève, 1998. s.1 13 Zob. P. Schmitz, How the concept of work changes in a sustainable society: ethical, philosophical and

theological perspectives. (Referat wygłoszony na IV Międzynarodowej konferencji o etyce i polityce

ekologicznej w Bressanone, 1999).

338

kojenie potrzeb życiowych, ale samorealizacja, solidarność i kreatywność.

Praca w ujęciu ekonomii była i nadal jest usytuowana w kontekście

klasyczno-deterministycznego modelu gospodarki. Ale ten model zdezaktuali-

zował się. W świecie pełnym dynamiki, w szybkozmiennym środowisku ży-

cia, nie ma dziś miejsca na pewność i stałość w gospodarce. Jest ona niezrów-

noważona pod wieloma względami, kieruje się prawami statystycznymi i co-

raz większą rolę grają w niej zdarzenia przypadkowe, często kreowane przez

światowe elity finansowe. Punktem wyjścia do sformułowania nowego poję-

cia pracy jest usytuowanie jej w kontekście warunków społecznych, ekono-

micznych i politycznych, pokazanych na diagramie Nr 1 oraz ukazanie zakre-

su pojęcia pracy na diagramie nr 2.14

Diagram 1: Usytuowanie pracy w kontekście społecznym

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA PRACĘ

Środowisko Polityka Porządek prawny Normy Zwyczaje

ZASOBY DYNAMIKA AKTORZY

Kapitał ludzki

demografia, zdrowie,

umiejętności,

wiedza,

interesy, motywacje

Kapitał środowiskowy

ziemia

surowce

dobra wolne

Kapitał rzeczowy

budynki

park maszynowy

urządzenia techniczne

narzędzia itp.

Kapitał finansowy

oszczędności

aktywa

ubezpieczenia

Procesy dystrybucji

i redystrybucji

Działalność ekonomiczna,

u której podstaw

leży praca.

Regulacje społeczne

i polityczne

Prywatne towarzystwa

(spółki)

Przedsiębiorstwa

państwowe

Zrzeszenia

samorządowe

Kościoły

i wspólnoty religijne

Gospodarstwa domowe

Indywidualne osoby

Diagram 2: Zakres pojęcia pracy i rodzaje pracy

14 V. Meister, A comment to “The Employment Dilemma and the Future of Work”, w: Annex to the Geneva

Association Information Newsletter on Insurance Economics, Nr. 43, 2001.

339

PRACA

Zarobkowa Niezarobkowa

Opłacana Nieodpłacana

Płatna Nieodpłatna (wymienna) Własna

PRZYKŁADY

Pielęgniarka w szpitalu Matka opiekująca się

chorym dzieckiem Leczenie się samemu

Urzędnik w banku

Prowadzenie rachunków

bankowych dla starych

rodziców

Prowadzenie własnego

rachunku bankowego w

gospodarstwie domowym

Praca kucharza w restau-

racji

Zbieranie żywności dla

biednych przez organiza-

cje samorządowe

Nabywanie produktów dla

własnych potrzeb

Praca farmera produkują-

cego owoce

Praca w ogrodzie przy

uprawie owoców dla ro-

dziny

Zbieranie owoców w celu

bezpośredniej konsumpcji

Na podstawie nowego pojęcia pracy, można by przyporządkować

pewną wymierną wartość ekonomiczną do pracy nieodpłatnej, którą na grun-

cie starego pojęcia pracy uznaje się za bezwartościową z ekonomicznego

punktu widzenia. Przecież w gruncie rzeczy efekty pracy niezarobkowej i

nieodpłatnej, jak np. wychowanie dzieci, opieka nad chorymi członkami ro-

dziny, samokształcenie i wiele prac charytatywnych wykonywanych przez

wolontariuszy, wnoszą wkład do bogactwa narodowego i zwiększają dochód

narodowy rozumiany w szerokim sensie. Umożliwiłoby to odpowiednie jej

wynagradzanie, proporcjonalnie do wartości efektów, które czasem trudno jest

wyliczyć bezpośrednio i z obiektywizmem matematycznym, ale da się wyce-

nić pośrednio, intersubiektywnie i konwencjonalnie. Twierdzenie, jakoby

praca nieopłacana nie miała wartości ekonomicznej ani nie przyczyniała się do

wzrostu dobrobytu społeczeństwa, jest nieuzasadnione i nonsensowne.15

Jeśli

wyjść poza ciasny horyzont myślenia monetarystycznego, ale mieszczącego

się w obrębie myślenia ekonomicznego, to w większości wypadków praca

nieodpłatna dostarcza produktów wzbogacających kapitał ludzki danego spo-

15 Zob. V. Meister, A comment to “The Employment Dilemma and the Future of Work” a report to the Club

of Rome by O. Giarini and P.M. Ledtke, w: “International Association for the Study of Insurance Eco-

nomics. The Geneva Association”, Nr. 43, 2001 (Annex), s. 6-7.

340

łeczeństwa, narodu i państwa w postaci

wzrostu populacji, a więc pomnożenia potencjalnej siły roboczej,

poprawy zdrowotności społeczeństwa, a więc potencjalnego wzrostu efek-

tywności produkcji i zmniejszenie wydatków z budżetu państwa na służbę

zdrowia,

rozwijania wiedzy i umiejętności, co na pewno skutkuje wzrostem efek-

tywności i racjonalizacji również w obszarze ekonomii i produkcji (wie-

dza jest już od dawna uznawana za bezpośredni składnik sił wytwórczych

społeczeństwa).

To nie jest tak, że na przykład kobieta wychowując dziecko nie przy-

sparza bogactwa państwu i nie powiększa dochodu narodowego. Swoją nie-

opłacaną pracą powiększa przecież kapitał ludzki państwa. Dlaczego więc nie

ma w pełni uczestniczyć w redystrybucji dochodu narodowego w formie go-

dziwej zapłaty za swoją „nieopłacaną pracę”? Tu nie chodzi o to, by dawać jej

jakiś groszowy zasiłek wychowawczy, ale dać jej wynagrodzenie adekwatne

do trudu wychowania dziecka. Do tego potrzebna jest jednak inna filozofia

gospodarowania, bardziej nowoczesny styl myślenia ekonomicznego i inny

sposób liczenia dochodu narodowego, uwzględniający wszystkie rodzaje kapi-

tału, wymienione w diagramie Nr 1. Potrzebne jest określenie parametrów

oceny pracy niezarobkowej i nieodpłatnej, np. ile warte jest w konkretnej wa-

lucie wychowanie dziecka na człowieka przygotowanego do uczestnictwa w

produkcji i pomnażaniu dochodu narodowego. Sądzę, że jest to technicznie

wykonalne, chociaż wymagające pewnego wysiłku umysłowego i dobrej woli

ekonomistów i polityków. Przecież w miarę rozwoju kapitalizmu wszystko

zamienia się w towar. Jest więc rzeczą bardzo dziwną, że praca nieopłacana

nie jest jeszcze towarem, tak jak praca opłacana. Trudną sprawą jest określe-

nie sposobu oceny pracy nieopłacanej. Kryteria ilościowe, jak np. wydajność

pracy, są raczej nieprzydatne, chyba żeby rozumieć ją szerzej jako stosunek

skutków pożądanych do niezamierzonych, energii uzyskanej do energii zuży-

tej do wytworzenia lub osiągnięcia czegoś oraz satysfakcji z pracy do nakładu

pracy.16

Może jednak lepszym kryterium byłby produktywizm (niem. Le-

16 Zob. J. S. Nørgård, Declining Efficiency in the Economy, GAIA 4 (1995). No. 5-6, s.277-279.

341

istung, ros. рабoтoспосoбнocть). Pojęcie produktywizmu jest szersze od

pojęcia wydajności pracy. Zawiera oprócz pojęcia wydajności w szerokim

sensie dodatkowo stosunek człowieka do pracy oraz chęć i gotowość do po-

dejmowania starań i wysiłków na rzecz osiągania jak najlepszych wyników.17

Miarą produktywizmu jest społeczna użyteczność i społecznie akceptowana

wartość efektów pracy. Nie musi ona pokrywać się z wartością rozumianą w

sensie monetarystycznym. W pojęciu produktywizm jest też komponent oceny

moralnej, ponieważ gotowość do osiągania coraz lepszych wyników pracy

świadczy o etosie pracy i postawie wobec pracy.

SOME REFLECTIONS

CONNECTED WITH THE PHILOSOPHY OF ECONOMICS

This article contains some thoughts on issues located in the philosophy of economics.

One issue is the dilemma of whether to distract the economy in the sense of logistics

and of multiplication of many small organizations, or to focus it in large organizations

- productive, commercial and service complexes - concentrated in small areas. The

second concerns the move away from the rational economy formerly identified with

frugality and reasonability of producers, servicers and consumers to the irrational

economy reigned by wastefulness and a lack of common sense. Economic irrational-

ism has become a real driving force of prosperity. The third is related to the needs of a

redefinition of the notion of work, which is a fundamental category of economics.

Understanding capital and national income depends on understanding work. The

concept of work changes with the level of technology. The present functioning con-

cept of work is still formed at the stage of handicraft and earlier industrial production.

So, it does not correspond to modern technology, that is more and more supported by

computers and robots.

BIBLIOGRAFIA

1. Arkell J., The Employment Dilemma and the Future of Work w: PROGRES

Newsletter – Programme de Recherche sur l’Économie des Services, Annex to Is-

sue No. 27, Genève, 1998

2. Bywalec C., Konsumpcja a rozwój gospodarczy i społeczny, Wydawnictwo C. H.

17 Zob. W. Sztumski, Szkic prospektywny (Ewolucja i możliwość przetrwania), Res-Type, Katowice 1996,

s.53.

342

Beck, Warszawa 2010

3. Gide K., Zasady ekonomii społecznej, Warszawa 1907

4. Hausman Daniel M., Philosophy of Economics, w: Routledge Encyclopedia of the

Philosophy of Science (red. E. Craig), Vol. 3, London 1998

5. Meister V., A comment to “The Employment Dilemma and the Future of Work”,

w: Annex to the Geneva Association Information Newsletter on Insurance Eco-

nomics, Nr. 43, 2001

6. Meister V., A comment to “The Employment Dilemma and the Future of Work”

a report to the Club of Rome by O. Giarini and P.M. Ledtke, w: “International

Association for the Study of Insurance Economics. The Geneva Association”, Nr.

43, 2001 (Annex)

7. Nell-Breuning O., Arbeitet der Mensch zuviel ?, Herder Verl., Freiburg 1985,

8. Nørgård J. S., Declining Efficiency in the Economy, GAIA 4 (1995). No. 5-6,

9. Sargut G., Gunther R., Learning to Live with Complexity, w: Harvard Business

Review, September 2011

10. Schmitz P., How the concept of work changes in a sustainable society: ethical,

philosophical and theological perspectives, Referat wygłoszony na IV

Międzynarodowej konferencji o etyce i polityce ekologicznej w Bressanone, 1999

11. Skrzypek E., Efektywność ekonomiczna jako ważny czynnik sukcesu organizacji,

www.efektywność.konferencja.org/ufiles/File/Skrzypek_Elzbieta.pdf; 2.12.2012

12. Sztumski W., Wybrane zagadnienia filozofii techniki, Wyd. Politechnika Często-

chowska, Częstochowa 1988

13. Sztumski W., Szkic prospektywny (Ewolucja i możliwość przetrwania), Res-Type,

Katowice 1996

14. Sztumski W., Kto kształtuje historię? Jednostki? Masy społeczne? Obiektywnie

istniejące prawa?, w: Sprawy Nauki, Nr 1, 2011

15. Urry S. J., Economies of Signs and Space, Sage, London 1994

Dr hab. Wiesław Sztumski – emer. profesor Uniwersytetu Śląskiego, obecnie pracu-

je w Instytucie Pedagogiki Wyższej Szkoły Lingwi-

stycznej w Częstochowie.


343

Lechosław GARBARSKI

MARKETING – MIĘDZY SCYLLĄ OCZEKIWAŃ

A CHARYBDĄ OSKARŻEŃ

Wprowadzenie

W powstałej ok. VIII wieku p.n.e Odysei, której autorstwo przypisuje

się Homerowi, opisywane są dzieje Odyseusza. Jako jednemu z nielicznych

udało mu się przepłynąć niezwykle niebezpieczny fragment Cieśniny Messyń-

skiej. Cieśnina ta, znajdująca się pomiędzy Sycylią a obszarem kontynental-

nych Włoch, pochłaniała wiele ofiar i była miejscem poważnych katastrof mo-

rskich. W mitologii greckiej za przyczynę tych zjawisk uznawano działania

dwóch potworów morskich – Scylli, która mieszkała w jednej z jaskiń na Sy-

cylii oraz Charybdy zajmującej miejsce po drugiej stronie cieśniny. Scylla ży-

wiła się porywanymi przez siebie marynarzami z przepływających statków,

natomiast Charybda trzykrotnie w ciągu dnia pochłaniała ogromne ilości wo-

dy wraz ze znajdującymi się w niej statkami. Współcześnie znajdowanie się

między Scyllą a Charybdą oznacza sytuację zagrożenia z dwóch stron. Wyda-

je się, że w takiej sytuacji znajduje się współcześnie marketing jako koncepcja

działania przedsiębiorstw i organizacji na rynku. Z jednej strony rosną lawino-

wo wobec niej oczekiwania skutecznego oddziaływania, z drugiej zaś liczne

głosy krytyki wobec marketingu w skrajnych przypadkach przyjmują postać

poważnych oskarżeń.

Dwa bieguny

Problematyka marketingu od dziesięcioleci przykuwa uwagę teorety-

ków i praktyków zarządzania. Już od dawna jest wykorzystywany on przez

przedsiębiorstwa, organizacje niekomercyjne czy instytucje samorządowe.

Aktywnemu stosowaniu marketingu towarzyszą nowe zjawiska, wyłaniają się

nowe koncepcje, przy czym opinie na jego temat są zróżnicowane. Z jednej

344

strony, jest on postrzegany jako koncepcja aktywnego, a co więcej skuteczne-

go działania na rynku i z tego punktu widzenia zyskuje akceptację i jest pod-

dawany intensywnym badaniom oraz rozwojowi. Ale też z tego powodu wyra-

stają przed nim stale rosnące oczekiwania. Z drugiej jednak strony, marketing

uważa się za agresywne działanie, przede wszystkim promocyjne i sprzedażo-

we, często prowadzące do manipulowania klientami i skłaniania ich do zaku-

pu mało lub wręcz niepotrzebnych produktów lub usług. Konsekwencją takie-

go postrzegania marketingu jest częsta krytyka, lekceważenie, a tym samym

społeczne upokarzanie samej koncepcji. Te diametralnie różne sposoby pos-

trzegania marketingu prowokują do podjęcia dyskusji nad istotą współczesne-

go marketingu, a zwłaszcza odniesienia się do tych opinii, które stawiają mar-

keting w szczególnie niekorzystnym świetle.

Zarzuty, jakie stawia się marketingowi dotyczą najczęściej:

1. niekorzystnego oddziaływania na konsumentów (np. irytująca i omamia-

jąca reklama oraz inne formy promocji kreujące nadmierną konsumpcję i

postawy materialistyczne, skłaniające do życia ponad stan),

2. kreowanie oferty przy braku dbałości o racjonalne wykorzystywanie za-

sobów (np. wytwarzanie produktów niebezpiecznych lub wręcz niepot-

rzebnych, produktów o niskiej jakości, mylące opakowania i oznakowa-

nia, oferowanie produktów zanieczyszczających środowisko),

3. sprzyjanie nieetycznym zachowaniom producentów i pośredników han-

dlowych (np. kreowanie chciwości w postawach menedżerów, zwiększa-

nie kosztów obrotu przez wydłużanie łańcucha dystrybucyjnego, kredy-

towanie zakupów tych produktów, które nie są zbyt potrzebne ich nabyw-

com, czy wręcz służenie bogatym i wykorzystywanie ubogich).

Oblicza marketingu

Do najbardziej rozpowszechnionych sposobów postrzegania marke-

tingu należą te, które ukazują go jako zbiór intensywnych działań promocyj-

nych (czasem tylko reklamy), tworzenie nowych produktów i modyfikacji is-

tniejących czy też działań wspierających sprzedaż produktów lub usług. Taki

obraz marketingu wyłania się często w głowach konsumentów, przedstawi-

cieli mediów, a często także przedsiębiorców i menedżerów. Prawdopodobnie

345

jest on skutkiem zróżnicowanych działań związanych ze sprzedażą produktów

i usług oraz poszukiwaniem sposobów skutecznego oddziaływania na poten-

cjalnych i aktualnych nabywców. Niezależnie od rzeczywistego związku z ko-

ncepcją marketingową, wszelkie działania tego typu są często bezkrytycznie

zaliczane do działań marketingowych.

Niestety, coraz częściej wykorzystuje się marketing jako wizytówkę

dla działań niewłaściwych, niepoprawnych, zawstydzających lub wręcz na-

gannych. Taki sposób wypowiadania się i w dużej części kształtowania nieko-

rzystnego wizerunku marketingu jest zwykle dziełem osób, które z marketin-

giem nie mają nic wspólnego. Uznają jednak one, że wsparcie własnych wy-

powiedzi znaną koncepcją uwiarygodni ich wypowiedzi. Koncepcja ta jest im

jednak nieznana i zazwyczaj jest rozumiana w absolutnie błędny sposób. Nie

chodzi przy tym często o brak dobrej woli, ale raczej o ignorancję w tym za-

kresie. W 2006 r. ukazaniu się nowej książki Güntera Grassa pt. „Przy obiera-

niu cebuli” stanowiącej tom wspomnień z dzieciństwa i lat młodzieńczych, to-

warzyszyła prasowa informacja na temat wojennego epizodu Autora. Spowo-

dowała ona uruchomienie publicznej debaty m.in. na temat pozbawienia go

honorowego obywatelstwa Miasta Gdańska. Pytani o opinię na ten temat poli-

tycy, twierdzili, że zasługi Güntera Grassa dla pojednania polsko-niemiec-

kiego są ogromne, a dwutygodniowy epizod nie ma tu większego znaczenia.

Ponieważ informacja ta pojawiła się tuż przed ukazaniem się nowej książki,

zaczęto podejrzewać, że stanowi ona coś w rodzaju „chwytu marketingowe-

go” sprzyjającego komercyjnemu sukcesowi książki. Przykładów tego rodza-

ju jest znacznie więcej; mamy do czynienia z rodzajem „wyścigu” całkowicie

nieuprawnionych wypowiedzi, w których marketing jest odmieniany przez

niedopuszczalne przypadki. Można je zwłaszcza odnaleźć w wypowiedziach

polityków atakujących oponentów lub też krytyków sztuki obniżających rangę

sukcesów odnoszonych przez niektórych artystów. Wydaje się jednak, że w

wielu przypadkach stanowi to wyraz własnej bezsilności, a wykorzystanie sło-

wa „marketing” ma służyć łatwemu zdezawuowaniu osiągnięć innych.

Zdarzają się też przypadki w pełni świadomego wypaczania znaczenia

słowa „marketing”. Rozpowszechnienie elementarnej wiedzy na temat marke-

tingu sprawia, że inteligentni sprzedawcy potrafią w skuteczny sposób przeko-

nać potencjalnych klientów do zakupu niepotrzebnych im produktów lub us-

ług, uwypuklić nieistotne lub wręcz nieistniejące zalety produktu, wykorzys-

346

tać strach lub obawę przed zwykle wyimaginowanym zagrożeniem jako silny

motyw zakupu. W następstwie takich i podobnych im sytuacji dochodzi do os-

karżania marketingu o manipulację i wykorzystywanie łatwowiernych klien-

tów. I nie chodzi tu jedynie o wąski krąg tzw. „domo-„ lub „biurokrążców”, a

więc ludzi działających w sumie na niewielką skalę. Światowy kryzys finan-

sowy obnażył mechanizmy gigantycznych oszustw wielkich korporacji finan-

sowych tworzących skomplikowane, kompletnie niezrozumiałe dla klientów

produkty finansowe, których sprzedaż bazowała na podstawowej potrzebie

tych klientów związanej z zapewnieniem bezpieczeństwa finansowego na ko-

lejne lata. Oszukańcze praktyki nie wynikają jednak z koncepcji marketingu,

lecz z działań ludzi kierujących się niskimi pobudkami i zmierzających do

szybkiego wzbogacenia się.

Koncepcja marketingu ulega zmianom i przewartościowaniom w wy-

niku zmian warunków, w których jest stosowana i którym podlegają wszelkie

działania biznesowe. Dlatego też można bez większego trudu odnaleźć ewolu-

cyjny mechanizm przekształceń w marketingu. Inaczej definiowano i rozu-

miano marketing w latach 40. XX wieku, inaczej w latach 70., 90., czy w pier-

wszej dekadzie XXI wieku. W znakomity sposób ewolucję myślenia o marke-

tingu obrazują często cytowane definicje najpotężniejszej chyba w świecie in-

stytucji zajmującej się marketingiem, a mianowicie American Marketing As-

sociation (Amerykańskiego Stowarzyszenia Marketingu).

W latach 40. marketing definiowano jako „podejmowanie działań biz-

nesowych skierowanych na i odnoszących się do przepływu dóbr i usług od

producenta do konsumenta i użytkownika”1. Punkt ciężkości był położony na

kwestiach działań biznesowych odnoszonych do, de facto, dwóch podmiotów

– uczestników rynku. W kolejnych latach upowszechnianie marketingu w pra-

ktycznych działaniach w znaczny sposób rozszerzało zakres jego zastosowań i

kierowało uwagę nie tylko na działanie podmiotów na rynku, ale także na fun-

kcjonowanie organizacji niekomercyjnych. Marketing był określany jako

„proces planowania i wdrażania koncepcji, idei, dóbr i usług, ich cen, promo-

cji i dystrybucji, mający na celu wywołanie wymiany, która umożliwi zreali-

zowanie celów indywidualnych i organizacyjnych”2. Z kolei w pierwszej de-

1 American Marketing Association 1948. Na podstawie: Ch. Hackley, Marketing. A critical introduction.

Sage Publications, London 2009. 2 American Marketing Association 1985. Na podstawie: Ch. Hackley, Marketing. A critical introduction.

347

kadzie XXI wieku bardziej eksponowano w marketingu identyfikację, tworze-

nie, komunikowanie i dostarczanie wartości. W myśl definicji z roku 2004,

marketing „to funkcja organizacji oraz zestaw procesów służących tworzeniu,

komunikowaniu i dostarczaniu wartości nabywcom, a także zarządzaniu rela-

cjami z nabywcami w taki sposób, aby zapewnić korzyści tej organizacji i jej

interesariuszom”3. Natomiast w roku 2007 uznano, że „marketing jest działal-

nością, zbiorem instytucji i procesów zmierzających do tworzenia, komuni-

kowania, dostarczania i wymiany ofert postrzeganych jako wartościowe przez

nabywców, klientów, partnerów i całe społeczeństwo”4.

Sposoby definiowania marketingu nie przesądzają oczywiście o jego

miejscu i roli w praktycznych działaniach gospodarczych i pozagospodar-

czych. Jednak definicje American Marketing Association nie zostały przyto-

czone bez powodu. Można by w tym miejscu ukazać dużą liczbę definicji za-

wartych w uznanych w Polsce i na świecie klasycznych, sztandarowych pod-

ręcznikach marketingu. To jednak mogłoby spotkać się z zarzutem prezentacji

wyidealizowanych koncepcji teoretycznych. Wprawdzie takie definicje nie

odbiegałyby znacznie od przytoczonych wcześniej, ale warto zdawać sobie

sprawę z faktu, że zawarte w definicjach AMA stwierdzenia pochodzą od

praktyków marketingu, a więc odzwierciedlają ich obserwacje praktycznych

działań marketingowych prowadzonych przez podmioty rynkowe oraz od-

zwierciedlają określone zmiany i tendencje w tych zjawiskach.

Marketing można zatem traktować jako „celowy sposób postępowania

na rynku, oparty na zintegrowanym zbiorze instrumentów i działań oraz orien-

tacji rynkowej”5. Wykorzystywanie marketingu oznacza respektowanie trzech

następujących zasad postępowania:

zorientowanie działalności na nabywców,

zintegrowany sposób stosowania instrumentów oddziaływania,

dążenie do osiągania przyjętych celów.

Pierwsza zasada związana z orientacją na nabywców oznacza, że pun-

Sage Publications, London 2009, s.32.

3 American Marketing Association 2004. Na podstawie: Ch. Gronroos, On Defining Marketing: Finding a New Roadmap for Marketing, Marketing Theory, 2006, nr 4, s.397.

4 American Marketing Association 2007. Na podstawie: Ch. Hackley, Marketing. A critical introduction.

Sage Publications, London 2009, s.32. 5 Marketing. Koncepcja skutecznych działań. Praca zbiorowa pod red. Lechosława Garbarskiego. PWE,

Warszawa 2011, s. 27.

348

ktem wyjścia działań są nabywcy i ich potrzeby. Oznacza to przewartościo-

wanie sposobu działania przedsiębiorstwa, w wyniku którego ważniejsze jest

zajmowanie się obecnymi i potencjalnymi nabywcami niż własnymi produkta-

mi. Klasyk marketingu Theodore Levitt ujął tę zasadę w zaleceniu wskazują-

cym, że każda firma musi nauczyć się myśleć o sobie nie jako o producencie i

sprzedawcy produktów, lecz jako o nabywcy przychylności klientów. Prak-

tyczne stosowanie pierwszej zasady marketingu wymaga szerokiego wykorzy-

stania różnych źródeł informacji oraz prowadzenia badań marketingowych.

Orientacja działalności na nabywców, szeroko utożsamiana z orienta-

cją rynkową często opisywaną w literaturze jako działanie napędzane przez

rynek (market driven) była przez wiele dziesięcioleci punktem odniesienia dla

działań praktycznych. Jednak w miarę upływu czasu okazało się, że tego typu

podejście jest z jednej strony (wbrew pozorom) podejściem biernym, z drugiej

zaś może prowadzić do poddawania się mało wymagającym gustom klientów

i ich schlebianiu. W latach 90. XX wieku, a także w pierwszej dekadzie wieku

XXI można obserwować bardziej aktywne działania związane ze zmianami

rynku (market driving). Działania tego typu to próby aktywnego oddziaływa-

nia na potencjalnych nabywców i swoistego rodzaju „podpowiadanie” im,

czego powinni chcieć (zamiast oferowania im tego, czego chcą), a więc ucze-

nie ich zachowań pożądanych. Klasycznym przykładem działań tego typu są

kampanie oferowania zimowych opon do samochodów. Gdyby postępować

według reguł „market-driven” to opony takie nie powstałyby, ponieważ klien-

ci nie byliby w stanie nazwać i opisać tego typu potrzeby. Niezbędne stają się

w takiej sytuacji kampanie uczące klientów stosowania takich technicznych

rozwiązań w samochodach, które zapewniałyby większe bezpieczeństwo jaz-

dy w trudnych warunkach zimowych („market-driving”). Dopiero świado-

mość klientów w tym zakresie może prowadzić do zmian utartych nawyków.

Druga zasada marketingowego sposobu myślenia i działania dotyczy

zintegrowanego sposobu stosowania przez przedsiębiorstwo instrumentów od-

działywania na rynek. Instrumenty, które stosują przedsiębiorstwa, obejmują

m.in. procesy komunikowania (np. reklamę, sprzedaż osobistą, public rela-

tions), kształtowanie cen (np. ustalanie poziomu cen, wyznaczanie marż, sto-

sowanie rabatów), produktu (np. kształtowanie właściwości produktu, opako-

wania, marki, gwarancji), dystrybucji (np. wybór pośredników handlowych,

fizyczny przepływ produktów). Nie chodzi jednak o samo wykorzystywanie

349

instrumentów lub wręcz tylko niektórych spośród nich. Istotny jest taki sposób

ich stosowania, który zakłada wykorzystywanie wzajemnych zależności i efe-

któw synergicznych, które mogą pojawić się w wyniku jednoczesnego ich

kształtowania. Często występujące skojarzenie marketingu z reklamą i innymi

działaniami promocyjnymi nie znajduje więc żadnego uzasadnienia w kon-

cepcji marketingu. Narzędzia te stanowią wprawdzie bardzo ważny instrument

marketingu, ale mogą być i często są stosowane w takich sposobach działania,

które z marketingiem nie mają nic wspólnego.

Trzecia zasada charakteryzująca marketingowy sposób działania i my-

ślenia jest związana z dążeniem przedsiębiorstwa do osiągania przyjętych ce-

lów. Cele przedsiębiorstwa są często utożsamiane z maksymalizacją zysku.

Ale ponieważ marketing jako koncepcja działania, co już wskazano, nie jest

wykorzystywany wyłącznie przez przedsiębiorstwa, to cele mogą być rozpat-

rywane także w innych wymiarach. Dotyczy to działania m.in. organizacji nie-

komercyjnych, instytucji administracji rządowej czy samorządowej. W wielu

dziedzinach życia (np. ochrona zdrowia, edukacja, kultura) osiąganie zysku

nie stanowi celu działania instytucji czy organizacji. Cele te raczej odnoszą się

do zaspokajania pewnych kategorii potrzeb (np. promowania aktywnego stylu

życia, wspomagania osób niepełnosprawnych, wspomagania rozwoju nauki

czy edukacji), a zatem nie mają charakteru komercyjnego. Klasycznymi przy-

kładami tego typu działań są obecnie prowadzone szerokie kampanie pomocy,

np. „First World Problems” nawołująca do wsparcia finansowego działań

zmierzających do udostępniania czystej wody tym, którzy jej nie mają bądź

też „World Humanitarian Day”, wykorzystującej wizerunki znanych osób do

u-dzielania pomocy potrzebującym. Także w Polsce mamy wiele przykładów

kampanii propagujących pożądane zachowania związane np. z bezpieczeń-

stwem na drogach6.

Wizerunek marketingu

Pomimo powszechności powyższych zasad i ich stałej obecności we

wszystkich podręcznikach i monografiach z zakresu marketingu, obserwacja

6 Kampanie odbywały się m.in. pod hasłami: „Zapnij pasy. Włącz myślenie”, „Piłeś? Nie jedź”, Stop

wariatom drogowym”.

350

rzeczywistych działań przedsiębiorstw wskazuje na liczne od nich odstępstwa.

Nieliczenie się z zasadami zdrowego żywienia, zwiększanie szybkości obrotu

poprzez działania promocyjne wspierające wzrost konsumpcji, przyczynianie

się do nadmiernego wykorzystywania zasobów naturalnych to kolejne przy-

kłady zarzutów stawianych marketingowi. Ale tego typu działania skłaniają do

postawienia pytania o kwestie etyki w marketingu. Sądzę, że nie jest to jednak

problem „etyczności marketingu”, lecz problem „etyczności” ludzi wykorzy-

stujących marketing w praktycznym działaniu.

Siła oddziaływania wielu instrumentów marketingu sprawia, iż nie-

uczciwi przedsiębiorcy i menedżerowie stosując je, przyczyniają się do oskar-

żania marketingu o manipulatorskie zapędy. Takie odczucia narastają w wielu

krajach, nie tylko w Polsce. Ta kwestia jest więc związana z pytaniem o spo-

łeczny wizerunek marketingu.

Kilka lat temu Katedra Marketingu Uniwersytetu Ekonomicznego w

Krakowie przeprowadziła badania dotyczące wizerunku marketingu w Pol-

sce7. W badaniach z 2008 roku na reprezentatywnej próbie Polaków stwier-

dzono, że odsetek respondentów określających działania marketingowe przed-

siębiorstw jako skuteczne wyniósł 85,7%, jako zgodne z prawem 70,4%, jako

natrętne 65,4%, jako kontrowersyjne 52,6%, jako agresywne 48,7%, jako

irytujące 48,5%, jako uczciwe i etyczne 41%8.

Zastanawiające są skojarzenia z marketingiem, które wykształciły się

w ostatnich latach w Polsce. Wprawdzie najszerzej akceptowane opinie na te-

mat marketingu mają charakter pozytywny (ponad 90% respondentów uważa,

że marketing jest czymś niezbędnym w biznesie i skutkuje większymi możli-

wościami wyboru produktów i usług dla klientów), to prawie połowa respon-

dentów uważa, że w wyniku działań marketingowych ceny produktów są wy-

ższe. Niepokojący jest fakt, iż 75% Polaków postrzega marketing jako sztukę

manipulowania klientem. Wśród tych osób, których stosunek do marketingu

jest negatywny odsetek ten wzrasta do blisko 90%. Natomiast wśród respon-

dentów deklarujących pozytywny stosunek do marketingu, upatrujący w mar-

ketingu manipulację stanowią ponad 70% respondentów. Jest to prawdopo-

dobnie rezultatem tych działań menedżerów, którzy są nakierowani na krótko-

7 Patrz szerzej: Wizerunek marketingu w Polsce. Pod redakcją Romana Niestroja. Wydawnictwo Uniwer-

sytetu Ekonomicznego w Krakowie. Kraków 2009. 8 Jw., s. 97.

351

okresowe wyniki finansowe. Ich działania prowadzą do „skrzywienia” obrazu

marketingu. Warto dodatkowo porównać opinie na temat roli marketingu wy-

rażane przez różne grupy respondentów, którzy brali udział w badaniu (próba

liczyła 1021 osób). Przedstawia je tabela 1.

Tab. 1. Opinie na temat roli marketingu w Polsce w przekroju poszczególnych grup

respondentów.

Opinie na temat marketingu Społe-

czeństwo

Studenci

i absol-

wenci

Firmy

Społe-

czeństwo

zdaniem

naukowców

Marketing to tak naprawdę to

samo co reklama i promocja 69,9 56,0 48,5 88,1

Marketing to sztuka manipulo-

wania klientem 81,3 87,4 63,6 88,5

Marketing to coś nieodzownego

w biznesie 93,6 92,4 95,5 78,9

Marketing to interesująca dzie-

dzina dla kariery zawodowej 83,3 70,0 88,1 71,9

Marketing to coś, co niepo-

trzebnie podnosi ceny produk-

tów

60,0 34,7 16,1 59,9

Marketing to różne techniki

zwiększania wielkości sprzeda-

ży firmy

96,2 97,3 97,1 95,2

Marketing to coś, co skutkuje

większymi możliwościami

wyboru dla klientów

83,5 80,6 79,3 53,4

Marketing to filozofia działania

firm uwzględniająca przede

wszystkim potrzeby klientów

69,1 66,0 73,6 34,8

Marketing to dziedzina wiedzy

oparta na solidnych naukowych

podstawach

72,1 71,4 82,4 26,1

Tak naprawdę nie wiadomo, o

co chodzi w tym całym marke-

tingu

54,4 16,8 4,9 -

Źródło: Wizerunek marketingu w Polsce …, op.cit., s.109 (wybrane opinie na pod-

stawie tabeli 5.1).

Analizując opinie w ramach wyróżnionych w tabeli grup, można za-

352

uważyć, że w obrębie przeważającej większości kategorii opinii nie ma

ogromnych różnic. Widać ją natomiast w ostatnim stwierdzeniu sprowadzają-

cego się do braku jasnego określenia istoty marketingu. Ponad połowa człon-

ków społeczeństwa nie wie o co chodzi w marketingu, natomiast w przypadku

firm to tylko niespełna 5%. Warto jednak odnotować, że ponad 80% społe-

czeństwa zauważa, że dzięki marketingowi zwiększają się możliwości wyboru

produktu na rynku. Natomiast niepokojąco wysoka opinia o manipulacjach

dokonywanych za pomocą marketingu skłania do postawienia pytania o etykę

działań marketingowych.

Etyka marketingu

Kategoria „etyka marketingu” może być rozumiana jako „…nazwa

ogólna etosu charakterystycznego dla działalności gospodarczej, a więc fak-

tycznych wartości i norm rządzących zachowaniami ludzi zaangażowanych w

ten rodzaj działalności”9. Można też definiować tę kategorię jako „… syste-

matyczne badania nad wpływem standardów moralnych na decyzje marketin-

gowe, zachowania i organizacje”10

. Normy moralne nie są jednak automatycz-

nie powszechnie respektowane. Dotyczy to zwłaszcza działań gospodarczych.

Ponieważ przedsiębiorstwa nie kierują się zazwyczaj w swoich działaniach

normami etycznymi, uważa się często, że obowiązkiem menedżerów i przed-

siębiorców jest podnoszenie zysków przedsiębiorstwa11

. Łamanie zasad

etycznych jest zatem konsekwencją pokusy uniknięcia niektórych kosztów,

które należałoby ponieść, uproszczenia działalności i niezbędnych przedsię-

wzięć, zwykłego wygodnictwa i niedbalstwa. Wymienione powyżej przyczy-

ny odnoszą się jednak do konkretnych osób, decydentów, wykonawców decy-

zji, a nie do marketingu jako takiego.

Niektóre z pokazanych powyżej dylematów są dylematami pozorny-

mi. Wydaje się powszechnie, że w krótkich okresach łamanie podstawowych

zasad etycznych przynosi decydentom szereg korzyści. Mają one głównie

9 W. Gasparski, Etyczność marketingu – marketingiem etyczności. W: Kontrowersje wokół marketingu w

Polsce – tożsamość, etyka, przyszłość. Redakcja naukowa Lechosław Garbarski. Wydawnictwo WSPiZ

im.L. Koźmińskiego, Warszawa 2004, s.206. 10 Murphy P.E., Laczniak G.R., Bowie N.E., Klein T.A., Ethical Marketing: Basic Ethics in Action. Pren-

tice Hall. Uppear Saddle River 2005, s.17. 11 Por. J. Dietl, W. Gasparski, Etyka biznesu. PWN, Warszawa 1997, s. 148.

353

wymiar finansowy. Jednak konsumenci, kontrahenci czy dostawcy w okresie

dłuższym, doświadczając różnego typu niedogodności lub wręcz nieuczciwo-

ści, zmieniają swoje nastawienie do tego typu przedsiębiorstw. W konsekwen-

cji łamanie zasad etycznych powoduje wiele negatywnych skutków, np. po-

gorszenie wizerunku przedsiębiorstw, utratę zaufania czy utratę wiarygodno-

ści.

Zasady etycznego postępowania w różnym stopniu mogą przenikać do

procesu podejmowania decyzji marketingowych przez menedżerów w przed-

siębiorstwach oraz organizacjach. P. Kotler, G. Armstrong, J. Saunders i V.

Wong wyróżniają w tym zakresie dwie odmienne postawy12

. Pierwsza z nich

czerpie uzasadnienie z podstawowych zasad wolnego rynku i w związku z

tym nakazuje respektowanie obowiązującego prawa, natomiast kwestia ocen

moralnych dotyczących podejmowanych decyzji gospodarczych jest poza

dyskusją. Oznacza to praktycznie respektowanie zasady: wszystko, co nie jest

zabronione jest dozwolone. Druga postawa nawiązuje do swoistego rodzaju

zobowiązania respektowania pewnego rodzaju „odpowiedzialności społecz-

nej”; to zaś oznacza kształtowanie zachowań społecznie odpowiedzialnych i

etycznych.

S. Hollensen, oceniając znaczenie etyki w działaniach podmiotów go-

spodarczych, wyróżnił cztery poziomy zaangażowania13

. Poziom pierwszy jest

związany z łamaniem prawa i w związku z tym jest oceniany jako typowe

działanie nieetyczne, a tym samym jest to działanie nie do zaakceptowania.

Poziom drugi na skali zachowań etycznych oznacza wypełnianie zo-

bowiązań przedsiębiorstwa najmniejszym kosztem, co w wielu sytuacjach

wręcz zbliża do granicy prawa. Wprawdzie przedsiębiorstwo z formalnego

punktu widzenia nie łamie prawa, ale zaangażowanie w sprawy etyki jest zni-

kome.

Poziom trzeci jest związany z zachowaniami, które można określić ja-

ko standardowe. W takiej sytuacji przedsiębiorstwa respektują, poza podsta-

wowymi zasadami i standardami wynikającymi z regulacji prawnych, także

akceptowane i uznawane powszechnie zasady działania innych podmiotów,

np. dostawców, konkurentów i organizacji społecznych. Oznacza to przygoto-

12 Por. P. Kotler, G. Armstrong, J. Saunders, V. Wong, Marketing. Podręcznik europejski. PWE, Warszawa

2002, s. 99. 13 S. Hollensen, Marketing Management. A Relationship Approach. FT Prentice Hall, Harlow 2003, s. 712,

354

wywanie, a później respektowanie dobrowolnych kodyfikacji branżowych

(Kodeksów Etyki) oraz innych zasad działania organizacji, korporacji, itp.

Taka postawa nie jest więc wymuszona regułami prawa, ale jest związana z

odczuwaną potrzebą pozytywnego oddziaływania na życie społeczne, warunki

środowiska naturalnego, sprzyjania społecznościom lokalnym, itp.

Czwarty poziom zaangażowania jest związany ze stałym działaniem

w myśl „ducha etyki”. S. Hollensen upatruje owego „ducha etyki” w odnie-

sieniu do działań w sześciu obszarach:14

organizacyjnym (konkurencja, alianse strategiczne, organizacje lokalne,

itp.),

ekonomicznym (źródła finansowania działalności, podatki, kształtowanie

cen, itp.),

pracowniczym (wynagradzanie, bezpieczeństwo, prawa pracownicze,

polityka niedyskryminacyjna, szkolenia, spory zbiorowe, itp.),

relacjach z klientami (ceny, jakość produktów, reklama, itp.),

relacjach branżowych (transfer technologii, badania i rozwój, rozwój in-

frastruktury, stabilność organizacyjna, itp.),

relacjach politycznych (respektowanie prawa, łapówki i inne działania o

charakterze korupcyjnym, ulgi podatkowe, ochrona środowiska, itp.).

W klasycznym podejściu do marketingu uwzględnia się kilka zasadni-

czych kategorii. Odnoszą się one do segmentacji rynku, wyboru tzw. rynku

docelowego, pozycjonowania oferty oraz opracowania struktury instrumentów

oddziaływania na rynek. Potencjalnie istotne zagrożenia etyczne występują

głównie w obrębie stosowania poszczególnych instrumentów marketingu15

, w

tym zwłaszcza:

produktu, np. wprowadzanie i wycofywanie produktów, ochrona patento-

wa, zmniejszenie wielkości opakowania przy nie zmienionej cenie, niska

jakość produktu, niekorzystne warunki gwarancji, produkty niebezpieczne

(zwłaszcza dla dzieci), brak lub słaba obsługa posprzedażowa, nieuczciwe

opakowania i oznakowanie, zanieczyszczanie środowiska opakowaniami,

14 Jw., s. 712-713. 15 Na podstawie: Peter J.P. Donelly J.H.,A Preface to Marketing Management. Richard D. Irwin, Burr

Ridge 2000; Pride W.M., Ferrell O.C., Marketing: Concepts and Strategies. Houghton Mifflin. Boston 1997; P. Kotler, G. Armstrong, J. Saunders, V. Wong, Marketing. Podręcznik europejski. PWE, War-

szawa 2002.

355

dodawanie bezużytecznych cech w celu podniesienia ceny,

komunikowania z rynkiem, np. nieuczciwa reklama porównawcza, prze-

sadzone (fałszywe) stwierdzenia dotyczące produktu, korumpowanie

przedstawicieli sprzedażowych, reklama skierowana do dzieci, apele re-

klamowe kreujące strach lub odwołujące się do seksu, sprzedawcy na-

chalni lub wprowadzający w błąd,

cen, np. zmowy cenowe konkurentów, ceny paskarskie, praktyki kredyto-

we wprowadzające w błąd,

dystrybucji, np. oportunistyczne zachowania uczestników kanałów dys-

trybucji, fundusze płacone detalistom za udostępnienie półek sklepowych,

kradzież sekretów handlowych, wymuszanie pieniędzy, kontrakty wiąza-

nej sprzedaży, wyłączność dystrybucji terytorialnej, dystrybucja podró-

bek.

B.B. Schlegelmilch i M. Oberseder, identyfikując obszary zaintereso-

wania badaczy problematyki marketingowej zagadnieniami zasad etycznych

w podejmowaniu decyzji, wskazali poza wymienionymi powyżej, także inne

kwestie:16

etyka w podejmowaniu decyzji w korporacjach (podejmowanie decyzji,

etyczne wartości i zachowania menedżerów, koncepcja społecznej odpo-

wiedzialności biznesu a marketing),

normy i kodeksy etyczne (teorie etyki marketingu, normy etyczne, kodek-

sy etyczne),

relacje i działania nakierowane na konsumentów (percepcja kwestii etycz-

nych przez konsumentów, etyczne aspekty decyzji marketingowych skie-

rowanych do dzieci, kwestia ludzi starszych i ubogich),

zasady etyczne w przypadku działań marketingowych na rynkach mię-

dzynarodowych (nieetyczne zarządzanie w korporacjach międzynarodo-

wych, porównania międzynarodowe takich kwestii jak podejmowanie

etycznych decyzji w korporacjach i przez konsumentów),

prowadzenie badań marketingowych (odpowiedzialność etyczna agencji

badań marketingowych i przedsiębiorstw - zleceniodawców badań, np.

16 B.B. Schlegelmilch, M. Oberseder, Half a Century of Marketing Ethics: Shifting Perspectives and

Emerging Trends. “Journal of Business Ethics” 2010, nr 1, s. 1-19. Por. Biznes, etyka, odpowiedzialność.

Redakcja naukowa Wojciech Gasparski. Wydawnictwa Profesjonalne PWN, Warszawa 2012, s. 69.

356

upiększanie wyników, ochrona prywatności),

edukacja marketingowa (zintegrowanie kwestii etycznych z innymi pro-

blemami w edukacji marketingowej),

problematyka marketingu społecznego (idea marketingu społecznego,

wymiar etyczny w marketingu społecznym, społeczna odpowiedzialność

menedżerów marketingu),

zagadnienia ochrony środowiska (społeczna odpowiedzialność i koszty

tzw. eko-marketingu),

prawne uwarunkowania decyzji marketingowych (prawo a etyka w obsza-

rze marketingu),

wyzwania technologiczne ze szczególnym uwzględnieniem działań w In-

ternecie (prywatność w sieci, kradzież wizerunku, aukcje internetowe),

religie jako uwarunkowanie działań marketingowych (wpływ religii i

wartości religijnych na etykę marketingu).

Aby ograniczać zakres nieetycznych działań marketingowych, niez-

będne jest przeciwdziałanie zachowaniom nieetycznym. Odbywa się to za-

zwyczaj poprzez regulacje prawne, działania specjalnie powołanych instytucji

państwowych, różne formy kontroli społecznej podejmowanej przez np. me-

dia, organizacje konsumenckie, tworzenie i dobrowolne działanie w myśl

kodeksów etycznych stowarzyszeń, organizacji czy korporacji.

* * *

Marketing w ostatnich dziesięcioleciach stał się szeroko wykorzysty-

waną koncepcją działania o dużej skuteczności. Jest stosowany nie tylko przez

przedsiębiorstwa w celach komercyjnych, ale również przez wiele podmiotów

pozagospodarczych, m.in. dla realizacji ważnych celów społecznych. Osiąga-

ne w ten sposób sukcesy skłaniają do poszukiwania nowych rozwiązań i do

nakręcania swoistej spirali oczekiwań. Formułowanie nadmiernych oczeki-

wań, niestety, prowadzi do „wynaturzenia” koncepcji i oderwania działań od

istoty koncepcji. Z drugiej strony, słabości charakterów ludzkich, chęć szyb-

kiego wzbogacenia, wręcz chciwość powodują wielokrotnie podejmowanie

działań pozbawionych jakichkolwiek zasad, w tym na pewno zasad etycznych.

Takie przykłady bardzo często stają się powodem formułowania pod adresem

357

marketingu poważnych oskarżeń. Zarówno nadmierne oczekiwania, jak i nie-

uzasadnione oskarżenia nie stanowią dobrej podstawy dla rzetelnej oceny

marketingu. Nie są także one dobrymi podstawami dla jego rozwoju. Stano-

wią bowiem istotne zagrożenia, podobnie jak Scylla i Charybda dla przepły-

wających cieśniną statków.

MARKETING – BETWEEN SCYLLA OF EXPECTATIONS

AND CHARIBDIS OF INDICTMENTS

During the last few decades, marketing has become a very important concept with a

high level of efficiency. It is used by enterprises for commercial purposes and also by

many non-for-profit organizations to solve contemporary social problems. Achieved

successes inclines one to seek new solutions but at the same time to formulate exces-

sive expectations. These kinds of expectations provide to marketing the concept of

degeneration. From another point of view, the fragility of human nature, desires for

quick enrichment or greed lead to actions being taken with no ethical principles.

These kinds of examples are causes of formulating very important indictments to-

wards marketing. But both excessive expectations and unfounded indictments are not

good bases for suitable evaluations of the marketing concept. Neither are they good

bases for its development. They are rather important threats like mythological Scylla

and Charybdis for ships entering the Straits of Messina.

Prof. dr hab. Lechosław Garbarski - Katedra Marketingu, Akademia Leona Koź-

mińskiego w Warszawie


358

Karolina DZIWAK

NOWE FORMY MARKETINGU

W LOKALNEJ PRZEDSIĘBIORCZOŚCI

Pojęcie marketingu towarzyszy nam niemal każdego dnia, ale mimo,

że posługujemy się tym terminem codziennie jego zdefiniowanie nie jest dla

nas jednoznaczne. Termin ten pochodzi od angielskiego słowa market, ozna-

czającego rynek. Takie rozumienie jest stosowane w wielu europejskich kra-

jach. Dzieje się tak ze względu na nieustanną ewolucję przedsiębiorstw w

procesie rozwoju gospodarki rynkowej. Wciąż postępujące zmiany doprowa-

dziły do poszukiwania sposobów dostosowywania się do coraz nowszych

potrzeb, warunków i możliwości, cechujących otoczenie zarówno społeczne,

jak i gospodarcze. Modyfikacje dokonały się na wielu płaszczyznach, zarazem

w stosunku przedsiębiorców do rynku jak i do metod postępowania. Stopnio-

wo z niezbędnej, lecz podrzędnej funkcji sprzedaży, czynności rynkowe prze-

kształciły się w decydującą o sukcesie lub porażce funkcję marketingu. Bar-

dzo wielu ludzi twierdzi, że działania i strategie marketingowe dotyczą wy-

łącznie dużych, globalnych przedsiębiorstw, zapominając, że w dobie rozwoju

technologicznego narzędzia promocji uległy ogromnej modyfikacji, umożli-

wiając lokalnym przedsiębiorstwom reklamę na światowym poziomie. Do-

tychczasowa hegemonia gigantów rynkowych spowodowana była siłą posia-

danych zasobów, zapleczem finansowym, wysoką pozycją negocjacyjną czy

rozpoznawalnością w określonej branży. Powyższe czynniki nadal są istotne

w drodze do osiągnięcia sukcesu, jednak brak przewidywalności spowodowa-

ny niestabilnością warunków konkurencji i nieograniczonością rynku powo-

duje, że ogromna dysproporcja pomiędzy wielkimi koncernami a lokalnym

przedsiębiorstwem ulega znacznemu zmniejszeniu. Bez wątpienia na prze-

strzeni ostatnich lat warunki budowania pozycji w świecie biznesu zmieniły

się, a tradycyjne metody okazują się mniej skuteczne.

„Początek XXI wieku to nie tylko era globalizacji, społeczeństwa

opartego na wiedzy, ale to także era e-konsumenta. Konsumenta, który, jak

nigdy przedtem, w jednym miejscu (na ekranie swojego komputera) może

359

przebierać w bogactwie ofert towarów i usług oferowanych w sieci, zarówno

w kraju, jak i za granicą. E-konsument to nowy konsument, który nie wycho-

dząc z domu, wydał w 2010 roku ponad 17 mld zł1.. Korzystanie z mediów

społecznościowych zmieniło nie tylko nasze komunikowanie się przez Inter-

net, ale samo podejście do komunikacji, znajomość portali społecznościowych

zmodyfikowała sposób konsumpcji zarówno w świecie online, jak i offline.

Zmiany te doprowadziły do zmodyfikowania dotychczasowych kampanii

promocyjnych i skupienia swojej uwagi na marketingu społecznościowym. Od

kilku lat teoretycy i specjaliści do spraw promocji zgodnie powtarzają, że

portale społecznościowe są nie tylko ogromną szansą dla przedsiębiorcy, ale

także swoistym wyzwaniem, któremu należy sprostać. Wbrew powszechnie

powielanym schematom prowadzenie profilu firmowego nie jest tożsame z

obsługą konta osobistego, odmienna jest charakterystyka owej komunikacji,

treść publikowanych wpisów oraz ich częstotliwość. Bardzo wielu moderato-

rów zapomina o dostosowaniu komunikatu do charakteru portalu, co prowadzi

do osłabienia zaangażowania odbiorców oraz braku interakcji z marką. Mar-

keting społecznościowy wraca bowiem do najprostszej formy reklamy jaką

jest rozmowa, gdyż badania wskazują, że ponad 50% polskich konsumentów

dokonuje wyboru zakupu określonego produktu na podstawie rekomendacji

znalezionych w przestrzeni internetowej.

Dokonując analizy marketingu społecznościowego realizowanego

przez lokalne przedsiębiorstwa, należy dostrzec, iż wielokanałowe działanie

nie musi wiązać się z ogromnymi nakładami finansowymi w celu pozyskania

skutecznych leadów. Szereg rozwiązań formalnych jest tożsamych z tymi,

wykorzystywanymi przez globalne marki. Zaprezentowane poniżej przykłady

jednoznacznie wskazują, iż to nie budżet jest największym ograniczeniem

lokalnego biznesu, ale brak interesującego contentu, a także treści dostosowa-

nych do charakteru portalu.

Historia sklepu internetowego ze zdrową żywnością Fitness-Food za-

częła się w roku 2011. Karol Napierała – założyciel firmy – prowadził bloga

kulinarnego, na którym zamieszczał przepisy dietetyczne. Platforma rozwijała

się bardzo szybko, a jej pomysłodawca cieszył się coraz większym uznaniem i

szacunkiem internautów zainteresowanych prowadzeniem zdrowego stylu

1 B. Kolny, M.Kucia, A. Stołecka, Produkty i marki w opinii e-konsumentów, Gliwice, 2011, s. 9.

360

życia. Nieustannie rosnąca ilość użytkowników oraz liczba pozytywnych ko-

mentarzy działały motywująco na autora, a jego prywatne zdjęcia podbijały

fora internetowe i stały się inspiracją kulinarną rzeszy czytelników. Niestety,

wielu produktów rekomendowanych przez blogera nie można było kupić w

osiedlowych sklepach spożywczych czy hipermarketach. Kolejne publikacje

zasypywano pytaniami o miejsce zakupu niszowych składników takich jak:

amarantus, mąka orkiszowa czy syrop z agawy. Rosnąca świadomość czytel-

ników i ogromne zainteresowanie żywnością ekologiczną sprawiło, że Karol

Napierała postanowił odpowiedzieć na oczekiwania swoich czytelników i

założył internetowy sklep ze zdrową żywnością. Ta niecodzienna droga roz-

woju doskonale obrazuje jak ogromne znaczenie mają w Internecie liderzy

opinii, którzy niejednokrotnie znacząco wpływają na tłumy użytkowników

Internetu, są bowiem traktowani jako eksperci w danej dziedzinie, a ich zdanie

okazuje się być kluczowe w procesie decyzyjnym.

Zarówno strona internetowa marki, jak i prowadzony przez nią blog

są efektem wdrożenia White SEO. Jest to swoisty zbiór technik w znacznym

stopniu ułatwiający optymalizację witryn internetowych ze względu na pozy-

cjonowanie w wyszukiwarkach. Są to „czyste” zasady oraz metody akcepto-

wane i zalecane przez Google. Niewątpliwy monopolista wśród wyszukiwarek

nałożył znaczne kary finansowe na duże przedsiębiorstwa, które nie stosowały

tych zasad, efektem tego działania jest pozytywna zmiana szczególnie wśród

małych firm, których nie byłoby stać na uregulowanie kary. Budowanie „przy-

jaznej strony” wymaga integralnych działań i swoistej rewolucji, której doko-

nanie okazuje się niezwykle skuteczne, a w efekcie również opłacalne. Pod-

stawowymi założeniami White SEO jest nadanie witrynie odpowiedniego, a

zarazem krótkiego tytułu, którego opis byłby streszczeniem zawartości strony,

będąc jednocześnie hasłem marketingowym przyciągającym internautów. Do

najważniejszych elementów należy: opis produktów, user generated content

oraz blog sklepu. Powyższe kategorie stanowią najczęściej podstawy działań

marketingowych. Fitness-Food stara się, aby każdy produkt był opatrzony uni-

kalnym opisem, niebędącym kopią z hurtowni danych. Przedstawiane zdjęcia

prezentują towar w opakowaniu, co nie jest, niestety, powszechną praktyką

sklepów internetowych. Takie działanie jest doceniane przez odbiorców, gdyż

nie zataja się informacji o wielkości produktu oraz jego wyglądzie. Jednym z

powodów rezygnacji z zakupów online jest ograniczenie związane z brakiem

361

możliwości dotknięcia produktu i jego obejrzenia. Fitness-Food wychodzi

naprzeciw oczekiwaniom klientów, każde zdjęcie można powiększyć do roz-

miaru 1:1. Wspomniany opis także stanowi kwestię wartą podkreślania, gdyż

poza dokładnym składem, zawartością witamin konsument otrzymuje również

informację od dietetyka na temat cennych właściwości produktu oraz link

kierujący go na bloga, gdzie umieszczony został przepis kulinarny z jego wy-

korzystaniem. Precyzyjne opisy pomagają wygenerować najlepiej sprzedające

się produkty, a także w ogromnym stopniu usprawniają działania wyszuki-

warki.

Mechanizm ten jest połączony ze wspomnianym już user generated

content - recenzja pochodząca bezpośrednio od konsumentów znajduje się w

zakładce tuż obok oficjalnego opisu. Ponadto osoba przeglądająca zawartość

sklepu i szeroką gamę jego produktów uzyskuje podpowiedzi jakich zakupów

dokonywali inni internauci oglądający dany składnik. Metoda ta jest już po-

wszechnie wykorzystywana na witrynach e-commerce, warto jednak podkre-

ślić, że analizując strategię marketingową sklepu spożywczego, funkcja ta wy-

kracza poza kategorię czystej wskazówki. Należy ją rozpatrywać w kontekście

inspiracji, gdyż każdy składnik jest częścią nowej potrawy. „Stworzenie me-

chanizmów premiujących i wspierających użytkowników w wyrażaniu szcze-

rych opinii o sklepie czy produkcie buduje długofalową wiarygodność. Do-

datkowo wielotysięczny portfel opinii budowany przez lata stanowi przewagę

konkurencyjną, której nie uda się konkurencji szybko nadrobić”2. Dobrze

zaprojektowana karta produktowa nie tylko bezpośrednio wpływa na sprze-

daż, ale pomaga połączyć wiele elementów interakcji, np. polecić dany pro-

dukt znajomym. Takie pragmatyczne podejście bezpośrednio oddziałuje na

zaangażowanie w społecznościach.

Istotnym elementem content marketing opierającego się na zasadach

White SEO jest prowadzenie firmowego bloga. Badania przeprowadzone

przez Tomasza Barana z Ariadny i Annę Miotk z Newspoint jednoznacznie

wskazują, iż ponad połowa użytkowników polskiego Internetu co najmniej raz

w miesiącu odwiedza blogi, 1/3 użytkowników regularnie inspiruje się wpi-

sami zamieszczanymi na platformach blogowych i stanowią one niezastąpiony

środek informacji w podejmowaniu decyzji dotyczących kupna danego pro-

2 B. Majewski, Content marketing w sklepach internetowych?, online [dostęp 28.04.2013]: http:// nowy-

marketing.pl/a/1332,content-marketing-w-sklepach-internetowych .

362

duktu3. Założenie bloga jest przeważnie kolejnym krokiem w drodze do uspo-

łecznienia firmy. Fitness-Food jest marką wyróżniającą się w tej kategorii,

gdyż popularność bloga kulinarnego doprowadziła do założenia firmy. „Blogi

takie można wykorzystać do budowania i wzmacniania relacji z klientami,

mediami, inwestorami lub podwykonawcami, dzielenia się wiedzą, wzmac-

niania wizerunku czy budowania świadomości marki organizacji. Co jednak

najważniejsze blog firmowy może posłużyć do strategicznego pozycjonowa-

nia firmy jako eksperta i lidera rynku”4. Posty umieszczane na blogu „żyją”

znacznie dłużej od wpisów na portalach społecznościowych, a podział strony

na poszczególne kategorie: aktualności, artykuły, drób, makarony itp. ułatwia

nawigację na stronie i niweluje ryzyko chaosu. Wpisy stricte kulinarne są

uzupełniane cennymi poradami dotyczącymi ogólnych zasad zdrowego odży-

wiania. Narracja jest prowadzona właśnie w oparciu o fotografie, które nie

tylko przedstawiają gotową potrawę, ale również streszczają daną publikację

pełniąc w ten sposób rolę wizualnego tytułu. Blog Fitness-Food jest elemen-

tem nie tylko wspierającym kampanię marketingową marki, ale stanowi jej

swoiste uzupełnienie, element kluczowy z punktu widzenia komunikacji.

Zgodnie z zaobserwowanymi trendami najczęściej wykorzystywanym

portalem komunikacji marketingowej jest Facebook, sytuacja ta to niewątpli-

wie skutek ogromnej liczby użytkowników witryny, ale także jej hybrydycz-

nego charakteru. Platforma pozwala na łączenie różnych rodzajów wpisów i

swoiste poszukiwanie właściwej drogi. Nie chciałabym sugerować, że jest to

łatwa komunikacja, ale porównując portal do innych witryn społecznościo-

wych, Facebook sprawia wrażenie najlepszej platformy dla firm nieposiadają-

cych określonej strategii społecznościowej. Oficjalny profil marki Fitness-

Food na Facebooku posiada ponad 5 tysięcy fanów5, a ich liczba stale wzrasta.

Zdjęcie znajdujące się w tle profilu oraz zdjęcie główne są zintegrowane z

wyglądem oficjalnej strony sklepu oraz bloga kulinarnego. Taka spójność daje

odbiorcy poczucie bezpieczeństwa, wzrasta również rozpoznawalność marki.

Codzienna komunikacja firmy na Facebooku opiera się na kilku filarach: pre-

zentowanie produktów i propozycji kulinarnych, ciekawostki zdrowotne, ak-

tywizacja użytkowników oraz konkursy. Za ogromny sukces marki uznać

3 Zob. T. Baran, A. Miotk, Blogerzy w Polsce 2012, znajomość, wizerunek, znaczenie, online [dostęp

28.04.13]: http://pbi.org.pl/aktualnosci/Blogerzy%20w%20Polsce%202013%20%2818kwi13%29.pdf . 4 G. Mazurek, Blogi i wirtualne społeczności – wykorzystanie w marketingu, Kraków 2008, s. 59. 5 Dane pochodzą z dnia 29.04.2013 http://www.facebook.com/fitnessfood?hc_location=stream .

363

należy fakt, iż bez względu na tematykę publikacji liczba osób lubiących i ko-

mentujących wpis oscyluje w granicach 20-30 osób.

Jedną z najczęściej podejmowanych dyskusji dotyczących marketingu

społecznościowego (social media marketing) jest próba odpowiedzi na pyta-

nie czy media społecznościowe sprzedają? Nie dochodzi do tego bezpośred-

nio, ale wykreowanie odpowiedniego contentu, a także nieustanne podtrzy-

mywanie zainteresowania odbiorców w sposób pośredni wywołuje wymierne

korzyści handlowe. Skuteczną metodą przyciągnięcia uwagi internautów jest

storytelling, polegający nie tylko na opowiadaniu historii marki, ale także

wizualizacji celów i założeń samych konsumentów. Seth Godin w jednej ze

swoich książek wysunął tezę, iż marketing to tworzenie historii, w którą kon-

sument będzie chciał uwierzyć6. W społecznościach najbardziej wyróżniają

się marki potrafiące opowiadać o sobie w formie graficznej. Główną strategią

Fitness-Food jest nawiązywanie do marzeń wizerunkowych oraz prezentowa-

nie metamorfoz zarówno psychicznych, jak i fizycznych. Zygmunt Bauman

zauważył, że w dobie postępującej globalizacji kult ciała rośnie niemal wprost

proporcjonalnie do osiągnięć technicznych, a współczesny człowiek nigdy nie

jest wystarczająco wysportowany, modny czy aktywny7. Nieustanne dążenie

do poprawy własnego wizerunku prowadzić może do zaburzeń odżywiania i

chorób cywilizacyjnych. Marka oferująca zdrową żywność jest szczególnie

narażona na insynuacje sugerujące nakłanianie do nadmiernego odchudzania.

Zalążki kryzysu wywołanego tą tematyką zauważyć można było na profilu

marki w okresie marca – kwietnia 2013. Komentarze umieszczane pod propo-

zycjami kulinarnymi coraz częściej zawierały negatywne wypowiedzi sugeru-

jące, iż artykuły spożywcze oferowane przez Fitness-Food nie należą do kate-

gorii zdrowych, ze względu na swoją kaloryczność. Zagrożenie dla marki było

poważne, gdyż została zakwestionowana jej wiarygodność, a skutki tej sytu-

acji mogły doprowadzić do upadku firmy. Nie doszło do tego dzięki nieustan-

nemu monitorowaniu profilu oraz szybkiej reakcji moderatorów. Właściciel

firmy zdecydował się na ryzykowne, ale w rezultacie skuteczne działanie –

zmianę lokalizacji dyskusji. Stanowisko marki nie zostało umieszczone w

komentarzach, ale zaprezentowano je w postaci odrębnej publikacji, której

zadaniem było przekonanie odbiorców, iż zdrowe odżywianie nie jest równo-

6 Zob. S. Godin, All marketers are liars, New York, 2009, s. 3-4. 7 Z. Bauman, 44 listy ze świata płynnej nowoczesności, Kraków 2011, s. 125.

364

znaczne z odchudzaniem, lecz odpowiednim dobieraniem składników i kom-

ponowaniem potraw bogatych w witaminy i wartości odżywcze niezbędne do

codziennego oraz prawidłowego funkcjonowania ludzkiego organizmu. Pro-

ponując lekturę artykułu na portalu Potreningu.pl marka pokazała, że wiedzę

na ten temat pozyskuje od osób kompetentnych w tej dziedzinie.

Kolejną strategią marketingu społecznościowego marki jest organiza-

cja konkursów, których swoisty przesyt na Facebooku sprawił, że internauci

biorą udział wyłącznie w tych rywalizacjach, które ich szczególnie interesują

oraz wymagają od nich większego zaangażowania. Wbrew powszechnym

tendencjom aplikacje wymagające zbierania „lajków” są uznawane za mało

atrakcyjne. Na przełomie marca i kwietnia 2013 roku Fitness-Food organizo-

wał na swoim profilu dwa konkursy. Pierwszy należał do kategorii długofalo-

wych rywalizacji i był nawiązaniem do strategii Nike, gdyż wykorzystywał

popularną w Polsce aplikację przeznaczoną na smartfony z androidem – en-

domondo. Program ten służy do kalkulowania spalonych kalorii w trakcie

treningu, rejestrowania trasy biegu, a także pomiaru tętna i nawodnienia orga-

nizmu. Sklep ze zdrową żywnością postanowił zachęcić swoich odbiorców do

większej aktywności i zaproponował im rywalizację rowerową, a dla osoby,

która w ciągu miesiąca przejedzie największą liczbę kilometrów przewidziany

był bon o wartości 100 zł do wykorzystania w sklepie internetowym marki.

Użytkownicy wymieniający się wynikami i wzajemnie się motywują-

cy przyznają, że jest to skierowanie aktywności na nowy poziom, a wykorzy-

stanie usług geolokalizacyjnych dostępnych w najnowszych telefonach ko-

mórkowych świadczy o nieustannym monitorowaniu gustów i poziomu ak-

tywności życia użytkowników. Wszystko to stanowi praktyczną odpowiedź na

naturalną potrzebę rywalizacji, o której pisał Paweł Tkaczyk oraz Grzegorz

Mazurek, który za D. Banksem przywołuje teorię Maslowa dostosowaną do

modelu rzeczywistości globalnej. Potrzeba akceptowania i szacunku jest za-

spokajana właśnie poprzez aktywne działanie w grupie internetowej, a samo-

realizacja dokonuje się poprzez dzielenie się własnymi osiągnięciami na fo-

rach czy portalach społecznościowych8. Kasina Stasiuk-Krajewska zauważa

natomiast, że w dobie Internetu zmieniły się podstawowe funkcje zabawy, jej

celem nie jest już oderwanie od świata rzeczywistego, ale nawiązanie z nim

8 Zob. G. Mazurek, Blogi i wirtualne społeczności – wykorzystanie w marketingu, Kraków 2008, s. 133.

365

głębszego kontaktu, próba płynnego przejścia i balansowania pomiędzy tymi

pozornie odrębnymi płaszczyznami. Świat zabawy i gry prowadzonej za po-

mocą nowoczesnych technologii ma niejako stanowić umocnienie związków z

rzeczywistością analogową. Straciła ona swoją nieautoteliczność i spontanicz-

ność, stając się czynnikiem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania

kultury. Jest to szczególnie widoczne właśnie przez wykorzystanie elementów

gry w działaniach promocyjnych9.

Drugi konkurs zastał zaprojektowany przez samych użytkowników

poprzez metodę crowdsourcing. Z okazji polubienia profilu przez 5 tysięcy

osób, marka poprosiła swoich odbiorców o wymyślenie konkursu, a także

nagrody. Tak duża swoboda pozostawiona internautom jest ryzykowną takty-

ką, gdyż istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo pojawienia się zbyt wygó-

rowanych żądań, marka Fitness-Food nie spotkała się jednak z tym proble-

mem, co świadczy o tym, że osoby odwiedzające jej profil są realnie zaintere-

sowane produktami. Pod wpisem z propozycjami konkursów wywiązała się

merytoryczna dyskusja dotycząca regulaminu organizowania rywalizacji na

Facebooku, tego, co jest dozwolone, a czego należy unikać. Konsumenci

przyznali, iż nie są zainteresowani konkursem, w którym zwycięzcą jest osoba

z największą liczbą subskrypcji czy „lajków”. Moderatorzy nie pozostawiali

wpisów bez odpowiedzi, każdy pomysł był analizowany. Ostateczna postać

konkursu jest niewątpliwie efektem tych dyskusji – rywalizacja polegała na

opublikowaniu zdjęcia przedstawiającego zawartość lodówki graczy, produkty

miały odwzorowywać zasady żywienia promowane przez markę. Pierwsze dni

zabawy upłynęły w atmosferze oczekiwania, gdyż nadesłana została tylko

jedna praca. Branżowe poradniki dotyczące marketingu społecznościowego w

takiej sytuacji nakazują czekać i nie przypominać zbyt często o konkursie,

nazywając taką komunikację zbyt inwazyjną10

. Fitness-Food nie skorzystał z

tych rad i po kilku dniach na profilu pojawił się wpis sugerujący, że osoba,

która wzięła dotychczas udział w konkursie ma ogromną szansę wygrać, gdyż

nikt inny nie jest zainteresowany nagrodą. Ten ironiczny komunikat okazał się

być doskonałym motywatorem, a w przeciągu kilku dni rywalizacja zyskała

kolejnych uczestników. Sytuacja ta dowodzi, że niejednokrotnie balansowanie

9 Zob. K. Stasiuk-Krajewska, Homo ludens jako przedmiot perswazji, o budowaniu wizerunku przez

zabawę, [w:] Homo creator czy homo ludens, Red. W. Muszyński, M. Sokołowski, Toruń 2008, s. 219. 10 P. Jaroszyński, 7 grzechów konkursów na FB, [w:] „Marketing w Praktyce” nr 3/2012.

366

na granicy ryzyka jest właściwą metodą, a odwołanie się do sumienia inter-

nautów przynosi zamierzone rezultaty.

Fitness-Food podobnie jak wiele innych marek (również tych świato-

wych) popełnia ogromny błąd, orientując całą swoją uwagę i strategię marke-

tingową wokół działań na Facebooku. W marcu 2013 roku na oficjalnym pro-

filu pojawiła się informacja zapraszająca użytkowników do odwiedzenia wi-

tryn firmy na Twitterze i Google+, niestety platformy te w przeciwieństwie do

Facebooka i bloga nie zostały docenione przez Fitness-Food, a umieszczane

na nich wpisy są kopiowane z Facebooka. Marka nie dostrzega procesu sy-

multanicznej komunikacji, która w dobie globalizacji funkcjonuje w postaci

syntezy kilku przestrzeni. Większość internautów korzysta co najmniej z

dwóch portali społecznościowych, właśnie ze względu na ich ogromną różno-

rodność, odmienne są ich cele i metody działania, więc strategia marki rów-

nież powinna być zróżnicowana. „Twitter stanowi nie tylko najszybsze oparte

na piśmie medium w historii, ale jest również najlepiej zintegrowaną kombi-

nację interpersonalnej i masowej komunikacji, jaka kiedykolwiek powstała”11

.

Moderatorzy Fitness-Food nie dokonują nawet drobnych przeformułowań

komunikatów, każdy z nich jest dokładną kopią wpisu z Facebooka i jest

wzbogacony o link do tej platformy. Działanie to powoduje, że marka posia-

dająca ponad 5 tysięcy fanów na Facebooku ma zaledwie 49 obserwujących

na platformie mikroblogowej. Generowanie wpisów wyprowadzających od-

biorcę z serwisu w kierunku zewnętrznych witryn jest bowiem uważane za

jeden z podstawowych błędów marketingu społecznościowego.

Portale społecznościowe są przestrzenią, w której reklamować się mo-

że niemal każdy. Badania marketingowe jednoznacznie wskazują, że zmienił

się nasz sposób kupowania. Istotny i ciekawy jest fakt, iż coraz częściej się-

gamy po produkty lokalne, wytwarzane przez małe przedsiębiorstwa. Jest to

skutek wielu przeprowadzonych kampanii społecznych wspierających lokalne

wartości. Konsumenci coraz chętniej sięgają po wyroby hand made czy regio-

nalne uprawy. Daje im to poczucie bezpieczeństwa, ale również wrażenie

walki z wielkimi korporacjami wykorzystującymi swoich pracowników. „W

sferze deklaratywnej nabywcy cenią przyjęcie przez przedsiębiorstwa odpo-

wiedzialności i przekładają ten fakt na pozytywny wizerunek przedsiębiorstwa

11 P. Levinson, Nowe nowe media, Kraków 2010, s. 210.

367

(...)”12

. Zygmunt Bauman zauważa, że znakiem współczesnej konsumpcji jest

zatarcie się granicy między kupowaniem a pozostałymi obszarami naszego

życia. Potoczne stwierdzenie, iż jesteśmy tym, co kupujemy stało się rzeczy-

wistością. Kupujemy określone przedmioty, gdyż chcemy być postrzegani

przez ich pryzmat13

. Nie nabywamy wyłącznie rzeczy, ale określony styl ży-

cia, do którego nieustannie dążymy. Świat współczesnej techniki oraz marke-

tingu zmienia kierunek, nie potrzebuje już masy, która jeszcze do niedawna

była jego osią. Przedsiębiorcy muszą być świadomi, iż nowy kierunek biznesu

zwany customization odrzuca ujednolicenie, zastępując je kreatywnością pro-

duktów tworzonych według indywidualnych potrzeb odbiorcy14

.

Zaprezentowane poniżej przedsiębiorstwa są prowadzone przez młode

kobiety, które zmieniły swoją pasję w sposób na życie (Beretta-art i Flower-

Felt Design). Produkowana przez nie biżuteria hand made staje się coraz bar-

dziej popularna, a firmy te stanowią niewątpliwie modelowe przykłady repre-

zentujące najpopularniejsze trendy w branży, pokazujące, iż tę samą kategorię

produktów, z tego samego stopnia rozwoju przedsiębiorstwa można promo-

wać mniej lub bardziej skutecznie. Analiza ta ma na celu ukazanie zależności

wyboru technik marketingowych na wzrost sprzedaży, obrazując równocze-

śnie, że sam produkt nie jest najistotniejszym czynnikiem decydującym o

sukcesie rynkowym.

Beretta-art wykorzystuje Facebookową tablicę w sposób nietypowy,

czy wręcz kontrowersyjny, gdyż stała się ona swoistym substytutem sklepu

internetowego. „Według zasady marketingu wartości firma powinna więk-

szość swych zasobów kierować na inwestycje marketingowe tworzące war-

tość. Wiele działań w ramach marketingu — jednorazowe promocje sprzeda-

ży, niewielkie zmiany opakowań, pompatyczna reklama — może zwiększyć

sprzedaż w krótkim okresie, jednak dodaje mniej wartości niż zrobiłaby to

rzeczywista poprawa jakości, cech użytkowych czy wygody produktu. Światły

marketing wzywa do budowania długofalowej lojalności u klientów przez

stałe zwiększanie wartości, jaką klient otrzymuje z oferty marketingowej fir-

12 M. Stefańska, Nabywcy a komunikacja marketingowa społecznie odpowiedzialnych przedsiębiorstw

hurtu detalicznego, [w:] Komunikacja rynkowa, strategie i instrumenty, Red. B. Pilarczyk, Poznań 2011, s. 327.

13 Zob. Z. Bauman, 44 listy ze świata płynnej nowoczesności, Kraków 2011, s. 90. 14 Zob. K. Krzysztofek, Skonsumowany konsument czyli samokonsumujące się społeczeństwo, [w:] Homo

creator czy homo ludens, Red. W. Muszyński, M. Sokołowski, Toruń 2008, s. 192.

368

my”15

. Brakuje tu angażujących komunikatów czy treści niezwiązanych bez-

pośrednio ze sprzedażą produktów. Sporadycznie autorka publikuje informa-

cje o wygranych przez siebie konkursach i zdobytych wyróżnieniach, główną

osią komunikacji są jednak wytwarzane przez nią elementy biżuterii, opatrzo-

ne bezpośrednią prośbą zachęcającą do ich zakupu. Bez wątpienia autorka

marki łamie szereg podstawowych zasad związanych z modelową komunika-

cją w przestrzeni społecznościowej. Jednym z kluczowych błędów powtarza-

nych jak mantra w magazynach branżowych jest swoista akwizycja, internauci

odwiedzają portale w celach towarzyskich. Osoby szukające rozrywki nie

będą zainteresowane bezpośrednią sprzedażą, można ich zachęcić wartością

dodaną: podzielić się sposobem wyrobu określonych produktów, wydarze-

niami w branży czy filmami instruktażowymi. Żaden z tych sposobów nie jest

wykorzystywany przez Beretta-art, brak tu najmniejszego elementu viral mar-

keting. Z drugiej jednak strony w niewielkim stopniu model ten nawiązuje do

panującej w świecie fashion strategii nie tworzenia bezwartościowych komu-

nikatów. Odbiorcy marek modowych i jubilerskich oczekują zaprezentowania

im najnowszej kolekcji, limitowanych edycji produktów, które nie są dostępne

w żadnym innym miejscu. Bez wątpienia projektantka skupiła swoją uwagę na

wpisach ukazujących charakter jej biżuterii, brakuje tu jednak historii, która

stałaby się bazą do dyskusji i stworzenia pasjonującej narracji.

Na profilu projektantki niemal nie dochodzi do sytuacji kryzysowych,

nie jest to jednak wynik doskonale prowadzonej strategii komunikacyjnej,

lecz niewielkiego zaangażowania ze strony internautów. Z tego samego po-

wodu 30 września 2012 roku artystka nie wzbudziła szumu wokół swojej

marki i nie wywołała poważnego kryzysu wizerunkowego. Zaistniała sytuacja

nie różni się znacznie od tych, które dotykają wielkie firmy – niezadowolony

bloger wyrażający negatywną opinię o produkcie lub korzystający ze zdjęć

marki bez jej zgody. Beretta-art umieściła na swojej osi czasu link do serwisu

aukcyjnego allegro, na którym pojawiła się aukcja opatrzona zdjęciem jej

biżuterii. Jest to niewątpliwe naruszenie i autorka bez wątpienia miała prawo

domagać się usunięcia zdjęcia, mimo to, metoda rozwiązania konfliktu ukaza-

ła projektantkę w negatywnym świetle. Beretta-art nie zdecydowała się na

koncyliacyjną publikację lub prywatną korespondencję z osobą wykorzystują-

15 P. Kotler, Marketing podręcznik europejski, Warszawa 2002, s. 53.

369

cą jej pracę, lecz zamieściła na swoim profilu niezwykle oskarżycielski i wul-

garny wpis. Brak reakcji ze strony internautów ukazuje, iż nie są oni związani

z marką na tyle, by osobiście jej bronić.

Odmienny sposób komunikacji zauważalny jest na profilu marki Flo-

werFelt Design, rozmowa z konsumentem poprzez ogólne pytania niezwiąza-

ne z branżą jest uznawana za swoisty wypełniacz właściwych i rzetelnych tre-

ści. Marka osobista działa jednak na odmiennych zasadach – aktywizujące

wpisy i dzielenie się sprawozdaniem własnego dnia jest postrzegane w katego-

rii opowiadania własnej historii. Autorka biżuterii każdą publikację na Face-

booku wzbogaca o zdjęcie, będące dopełnieniem krótkiej wiadomości. Głów-

ną osią komunikacji nie są produkty sprzedawane przez projektantkę, lecz co-

dzienne życie artystki. „Pierwotną przyczyną powstania Facebooka była próba

umożliwienia studentom poznawania się – swojego wyglądu, zainteresowań –

bez konieczności spotykania się w świecie rzeczywistym”16

. Aspekt ten bez

wątpienia zdeterminował kierunek komunikacji na profilu marki. Autorka sta-

ra się przybliżyć odbiorcom charakter swojej pracy, dzieli się wątpliwościami

dotyczącymi wyboru tkanin, kolorów czy półproduktów. Obrazy są swoistymi

wehikułami dokumentującymi proces twórczy.

Paweł Tkaczyk grę i zabawę postrzega jako ogromną okazję dla mar-

ketingu, który ma szansę wywołać w konsumentach chęć zatracenia się oraz

naturalnej spontaniczności. „Rzecz polega na tym, że zabawa traci swe odręb-

ne miejsce w kulturze, staje się zjawiskiem służącym czemuś, a tym samym w

istocie przestaje być zabawą, nie realizując jej podstawowych kryteriów”17.

Niestety, dla większości marek jedynym elementem grywalizacji jest organi-

zacja konkursu. Analizując kolejne strategie marketingowe, nietrudno dos-

trzec, iż jest to jedna z najczęściej wykorzystywanych form promowania włas-

nego produktu. Taka taktyka stanowi odpowiedź na potrzeby i oczekiwania

konsumentów, którzy chcą być nagradzani, gdyż jest to dla nich substytut

sukcesu.

Beretta-art i FlowerFelt Design wykorzystują ten sam schemat organi-

zacji konkursów, niestety, jest on niezgodny z regulaminem witryny. „Regu-

lamin promocji jasno mówi, że działania promocyjne mogą być prowadzone

16 P. Levinson, Nowe nowe media, Kraków 2010, s. 191. 17 K. Stasiuk-Krajewska, Homo ludens jako przedmiot perswazji, o budowaniu wizerunku przez zabawę,

[w:] Homo creator czy homo ludens, Red. W. Muszyński, M. Sokołowski, Toruń 2008, s. 219.

370

tylko za pomocą aplikacji promocyjnej, na stronie danej aplikacji, lub w za-

kładce powiązanej z aplikacją (…) Łamaniem zasad regulaminu jest również

informowanie o zwycięstwie w konkursie na tablicy fan page'a”18

. Rywaliza-

cja prowadzona jest bowiem za pomocą profilu marki, na którym pojawiają

się również wyniki, naruszając regulamin Facebooka. Poza kwestiami praw-

nymi należy wspomnieć również o zasadach zwyczajowych. Taka forma kon-

kursu jest jedną z najprostszych, nie wymaga bowiem żadnych przygotowań

(poza stworzeniem prostej grafiki w popularnym programie rysunkowym) czy

nakładu finansowego ze strony przedsiębiorcy, stanowi jednak najmniej sku-

teczną formę promocji. Przed stosowaniem takich narzędzi reklamy przestrze-

ga większość konsultantów social media, uznając je za spam, gdyż automa-

tyczne powiadomienia pojawiające się na newsfeedach użytkowników są nie-

jednokrotnie powodem anulowania subskrypcji treści danej marki. Ostatnim

błędem popełnionym przez obie projektantki jest brak konkretnego zadania

aktywizującego odbiorcę. Konkurs polegający na polubieniu marki i zapro-

szeniu do rywalizacji znajomych nie buduje więzi i zaangażowania internau-

tów. Jego działanie jest chwilowe, gdyż osoby zainteresowane określonym

gadżetem rezygnują z obserwacji marki tuż po zakończeniu konkursu. Dosko-

nale obrazuje to liczba lubiących grafikę informującą o konkursie. Beretta-art

otrzymała aż 139 polubień i 145 komentarzy, ten imponujący wynik traci jed-

nak na znaczeniu w porównaniu z innymi postami sugerującymi jaka jest real-

na wartość tej komunikacji (ilość polubień pozostałych postów waha się od 1

do 2). Paweł Tkaczyk przypomina, iż Roger Caillois wyróżnił cztery formy

grania. Wyznaczanie internautom swoistej misji – zrobienia pomysłowego

zdjęcia, wymyślenia hasła reklamowego itp. - budzi w nich chęć współzawod-

nictwa (agon). Gry losowe (alea) są bardziej chwilowe, element niepewności

jest wprawdzie elektryzujący, ale niestały19

. Brak określonej narracji wywołu-

jącej napięcie, budzi w konsumentach pytanie o powody zaangażowania, a

odpowiedź nie jest satysfakcjonująca dla przedsiębiorców.

Aby dotrzeć do jak najliczniejszej grupy odbiorców, lokalne przedsię-

biorstwa bardzo często korzystają z płatnych form promocji na Facebooku. Do

najpopularniejszych z nich należą sponsored stories, które do stycznia 2012

roku były umieszczane wyłącznie w prawej kolumnie, dziś są widoczne dla

18 B. Brzozowski, Zakręcony regulamin,[w:] „ Marketing w praktyce” nr 2/2011. 19 Zob. P. Tkaczyk, Punkty i nagrody to za mało, [w:] „Marketing w praktyce” nr 2/2012.

371

docelowej grupy konsumentów (wyselekcjonowanej na podstawie zaintere-

sowań) w dziale aktualności. Znacznie większa widoczność tych treści daje

marce możliwość uzyskania dodatkowych fanów. Do najpopularniejszych

odmian tej formy należą: Page Like Sponsored Stories oraz Page Post Sponso-

red Stories, automatycznie rekomendujące wydarzenie lub witrynę w przy-

padku polubienia czy promocji postu. Ze względu na zmiany w regulaminie

wszystkie zarejestrowane marki mają możliwość skorzystania z tej formy20

.

Jest to jedyny sposób dodatkowej promocji analizowanych profili. Żaden z

nich nie wykorzystuje metody triggerów, polegającej na wzbudzeniu maksy-

malnego zaangażowania odbiorcy i uatrakcyjnieniu treści oferowanych przez

markę. Kluczową zasadą jest ukazanie takich informacji, jakie będą istotne dla

potencjalnego klienta. Najbardziej powszechną, a zarazem skuteczną strategią

wykorzystywania triggerów jest zaoferowanie klientom bonów rabatowych

przy dokonaniu pierwszego zakupu, gwarancja niezmiennej ceny lub wzboga-

cenie transakcji o wartość niematerialną. Sklepy z ręcznie robioną biżuterią

poza kartami podarunkowymi mogłyby udostępniać poradnik produkcji po-

szczególnych elementów lub wymienne półprodukty umożliwiające modyfi-

kowanie zakupionego przedmiotu.

Przedstawione rozwiązania formalne obu marek reprezentują dwa

skrajne modele mierzenia efektów działań w social media. Beretta-art repre-

zentuje model tradycyjnego „lejka marketingowego”, w całości kształtującego

świadomość odbiorców. Wzór ten jest krytykowany przez ekspertów mediów

społecznościowych, których zdaniem w dobie wirtualnej konsumpcji nie ist-

nieje szansa na narzucenie klientom jednej, z góry ustalonej ścieżki działania.

Marketingowcy mają niewielki wpływ na postępowanie wewnątrz lejka, cała

siła oddziaływania należy bowiem do wzbierającego nurtu – konsumentów

wymieniających się opiniami. Odmienną teorię komunikacji marketingowej

prezentuje FlowerFelt Design – jest to model Dona Bartholomewa. Wzór

EEIA tłumaczy poszczególne efekty działań w social media. Pierwszymi, a

zarazem klasycznymi elementami były: ekspozycja – udostępnienie (ang.

exposure), zaangażowanie – interakcja z treścią (ang. engagement), wpływ –

zapamiętanie marki (ang. influence) oraz działanie – decyzje zakupowe (ang.

action). Ze względu na zmianę zachowań konsumentów autor uzupełnił swoje

20 M. Kulka, A ty znasz już wszystkie formy reklamowe na Facebooku?, online [dostęp 04.05.2013]:

http://socjomania.pl/a-ty-znasz-juz-wszystkie-formy-reklamowe-na-facebooku/ .

372

rozważania o kolejne elementy: Paid – treści płatne, Earned – treści dla dzien-

nikarzy, Shared – marketing szeptany, Owned – strony towarzyszące marce

(www, mikroblog, blog, Facebook)21

.

Współczesna kultura na wzór innych dziedzin życia i wartości, jest

nieustannie modyfikowana zgodnie z charakterem zachowań konsumentów.

Jej głównymi wyróżnikami nie są już normy, lecz atrakcyjne oferty, mające na

celu swoiste uwiedzenie odbiorców. Dynamika wzrostu i potencjału serwisów

społecznościowych jest tak duża, że nawet marki posiadające już określoną

tradycję, kojarzone wyłącznie z przestrzenią analogową, decydują się na

zmianę, a raczej poszerzenie kierunku zainteresowań marketingowych i roz-

poczynają prowadzenie kampanii w rzeczywistości wirtualnej. Połączenie

historii i tradycji antykwariatu z nowoczesnością platformy społecznościowej

ma charakter podróży w czasie. „Nasze społeczeństwo jest społeczeństwem

konsumentów, dlatego kultura, podobnie jak wszystkie inne elementy świata

widzianego oczami konsumentów, staje się magazynem towarów konsump-

cyjnych, które walczą o przelotne, przejściowe i nietrwałe zainteresowanie

potencjalnych klientów w nadziei, że uda im się przyciągnąć i utrzymać czyjąś

uwagę nieco dłużej niż przez krótką chwilę”22

.

Antykwariat Kwadryga został założony w 1988 w Warszawie z miło-

ści do literatury pięknej, ale także rysunków, szkiców i pocztówek. Mieści się

w niewielkim lokalu w podwórzu, ale jego goście zgodnie przyznają, że czuć

tutaj zapach książki wymieszany z przygodą i tajemnicą, coś, czego nie da się

poczuć w dużych i nowoczesnych księgarniach. Jest to lokalne przedsiębior-

stwo, którego tradycja sięga 15 lat, podążając jednak z duchem czasu jego

właściciele zdecydowali się w 2009 roku na promocję swojego biznesu w

Internecie. Można zastanawiać się czy istnieje odpowiedni sposób do promo-

cji antykwariatu w sieci, wiele osób uzna, że są branże, które nie powinny

zmieniać tradycyjnej i bezpiecznej dla siebie przestrzeni. Manuel Castells

uważa jednak, że „Internet został przystosowany w praktyce społecznej do

wszystkich aspektów życia, co wywiera także określony wpływ na samą tę

praktykę”23

.

21 Por. A. Miotk, Skuteczne social media, prowadź działania osiągają zamierzone efekty, Gliwice 2013, s.

118-123. 22 Z. Bauman, 44 listy ze świata płynnej nowoczesności, Kraków 2011, s. 119. 23 M. Castells, Galaktyka Internetu, refleksje nad internetem, biznesem i społeczeństwem, Poznań 2003, s.

137.

373

Pierwsze kroki marka stawiała na blogu, zapoznając się z wirtualną

rzeczywistością, „przedstawiając” się odbiorcom i zyskując kolejnych wielbi-

cieli. Blog jest postrzegany jako doskonały sposób promocji dla osób i firm

rozpoczynających integralną strategię społecznościową. „Blogi firmowe mogą

być bardzo skutecznym narzędziem marketingowym, szczególnie w wąskich,

specjalistycznych branżach, gdzie każda wiadomość ma swoją wagę i powin-

na być publikowana. (…) Blogi takie można wykorzystać do budowania i

wzmacniania relacji z klientami, mediami, inwestorami lub podwykonawcami,

dzielenia się wiedzą, wzmacniania wizerunku czy budowania świadomości

marki organizacji”24

. Pierwszy wpis został opublikowany 20 marca 2009 roku

i prezentował statystyki dotyczące czytelnictwa w Polsce, wyniki tego badania

były przerażające – 23 miliony Polaków nie przeczytało w roku 2008 żadnej

książki. Kolejne wnioski stanowią swoiste objaśnienie powodów, dla których

Antykwariat nagle postanowił zaistnieć w sieci globalnej – w roku 2008 roku

zaledwie 5% osób kupujących książki (0, 01% rodaków) dokonało zakupu w

antykwariacie25

.

Następne wpisy stanowiły wprowadzenie do rozpoczęcia aktywnych

działań marketingowych na portalach społecznościowych. Czynności te od-

bywały się na przełomie marca i kwietnia, co jest niewątpliwie związane z

Międzynarodowym Dniem Książki, obchodzonym 23 kwietnia w rocznicę

śmierci Miguela Cervantesa i Williama Szekspira. Doroczne święto nie tylko

czytelników, ale także księgarni jest doskonałym momentem na zaplanowaną

akcję promocyjną. Antykwariat Kwadryga rozpoczynając swoją przygodę w

sieci nie miał jeszcze sklepu online, mimo to skorzystał z popularnych w e-

commerce triggerów i zaproponował swoim konsumentom atrakcyjną promo-

cję: przy zakupie trzech książek, czwartą czytelnik otrzymywał bezpłatnie.

Należy nadmienić, że połączenie kampanii online i offline wzbudziło tak duży

entuzjazm wśród czytelników, iż marka postanowiła zmienić charakter pro-

mocji i uczynić z niej wydarzenie cykliczne.

Wszystkie profile społecznościowe od czterech lat obsługuje nie-

zmiennie Marcin Gałązka, co jest widoczne w syntezie publikowanych treści,

hipertekstualnym sposobie nawigacji, a także jednolitej taktyce. Każda z wi-

24 G. Mazurek, Blogi i wirtualne społeczności – wykorzystanie w marketingu, Kraków 2008, s. 59. 25 Zob. Polacy czytają coraz mniej książek, online [dostęp 4.05.2013]: http://kwadryga.blox.pl/html

/1310721,262146,14,15.html?2,2009 .

374

tryn Antykwariatu (od sklepu internetowego aż do Pinteresta) jest zachowana

w tym samym stylu, grafika, czcionka oraz sposób poruszania się są identycz-

ne, takie rozwiązanie nie tylko ułatwia funkcjonowanie w przestrzeni, ale

także daje odbiorcy poczucie bezpieczeństwa i znajomości marki. Doskona-

łym rozwiązaniem, o którym należy wspomnieć jest możliwość wirtualnego

zwiedzania Antykwariatu.

Moderator w znakomity sposób wykorzystuje cytaty z popularnych

książek do stworzenia wiadomości o charakterze wirusowym. Łącząc elemen-

ty rozrywkowe z codziennym życiem i charakterem marki uzyskać można nie-

bywały efekt. „Rozkręcenie kampanii wirusowej jest marketingowym idea-

łem. Promocja ma charakter masowy – przekaz dociera do szerokich grup od-

biorców i to za darmo, gdyż internauci sami go rozpowszechniają. Niestety,

stworzenie materiału, który tak doskonale zaskoczy jest niezwykle trudne.

Wymaga nie tylko błyskotliwego pomysłu, ale i sporego szczęścia, bo prze-

cież prawdopodobieństwo, że internauci wyłowią dany materiał spośród całej

masy treści publikowanych w sieci jest małe”26

. Wykorzystanie kampanii tea-

serowych, polegających na nieustannym pobudzaniu ciekawości odbiorców i

stopniowym prezentowaniu im przekazu reklamowego jest świetną taktyką

marketingu szeptanego. Szereg pomysłów wykorzystywanych przez modera-

tora nawiązuje do wydarzeń dnia codziennego, umożliwiając tym samym ma-

rce możliwość przekazania wiadomości jeszcze większej grupie odbiorców.

Tematem dominującym w polskiej przestrzeni sieci globalnej w kwietniu

2013 była pogoda, a mianowicie niespodziewane opady śniegu. Wokół ano-

malii pogodowych powstały liczne memy i komiksy, a największe firmy stara-

ły się stworzyć spontaniczny, ale interesujący content, nie zawsze jednak z po-

zytywnym rezultatem. Antykwariat Kwadryga również postanowił wykorzys-

tać panującą w sieci modę, nie zapominając jednak, że publikowane na profi-

lach firmowych treści zawsze powinny być pośrednio związane z branżą mar-

ki. Opublikowane zdjęcie z wizerunkiem Bolesława Prusa i cytatem z „Lalki”:

„Początek kwietnia, jeden z tych miesięcy, które służą za przejście między

zimą i wiosną. Śnieg już zniknął, ale nie ukazała się jeszcze zieloność; drzewa

są czarne, trawniki szare i niebo szare; wygląda jak marmur poprzecinany

srebrnymi i złotawymi nitkami” zostało opatrzone nieco ironicznym komenta-

26 T. Bonek, M. Smaga, Biznes w Internecie, praktyczny przewodnik o marketingu, sprzedaży, public

relations on-line i promocji w mediach społecznościowych, Warszawa 2012, s. 72.

375

rzem: „Początek kwietnia... Prus by się zdziwił, widząc to, co się dzieje za ok-

nem”27

. Wykorzystywanie modnych tematów stanowi nie tylko zaskakujący

content, ale zdaniem teoretyków jest wymogiem skutecznego Public Rela-

tions28

.

Wykorzystując marketing afiliacyjny, marka publikuje szereg cieka-

wych, zabawnych czy informacyjnych treści. Żadna z takich publikacji nie jest

jednak oderwana tematycznie od zainteresowań marki. Coroczny Światowy

Dzień Książki jest dla wielu firm okazją do opublikowania ciekawych treści,

w 2013 roku statystyki dotyczące czytelnictwa wyraźnie spadły, co stało się

motywacją do skupienia swoich publikacji właśnie wokół tego tematu. Kwa-

dryga wraz z wydawnictwem Hokus-Pokus zaprezentowała mini komiks Jan-

ka Kozy definiujący przyczyny spadku czytelnictwa, wniosek był stosunkowo

prosty: język polski ma zbyt dużo liter. Takie humorystyczne traktowanie tego

dnia dominowało w Internecie, a Antykwariat wpisał się w tę panującą kon-

wencję. Należy nadmienić, iż tablica Facebooka po najnowszych modyfika-

cjach jest przestrzenią nieco chaotyczną, Antykwariat stara się, aby najważ-

niejsze treści: powiadomienia o zbliżających się wydarzeniach kulturalnych,

spotkania z autorami (nie tylko te organizowane przez markę) zostały wyróż-

nione i do czasu ich wystąpienia były widoczne w centralnym punkcie, tuż

pod zdjęciem głównym będącym logo firmy.

„Tak zwana społeczność wirtualna, to coś więcej niż pewna liczba lu-

dzi mniej lub bardziej bezpośrednio, mniej lub bardziej permanentnie zaanga-

żowanych we wspólną aktywność. Jest to, tak jak pracujący umysł, bezpo-

średnia obecność i przygodność w czasie rzeczywistym. Komunikacja online

zrodziła nową kategorię umysłu – umysł otwarty, do którego można dołączyć

bez naruszenia integralności całej jego struktury”29

. Działania crowdsourcin-

gowe czy wykorzystywanie inteligencji tłumu są odpowiedzią na powstanie

nowej kategorii umysłu, większość firm wykorzystuje siłę konsumentów wy-

łącznie na poziomie konkursów czy gier. Crowdsourcing jest modelem roz-

wiązywania kwestii spornych czy problemów za pomocą głosu internautów,

niebędących w danej tematyce ekspertami, istnieje jednak znacznie prostsza

27 Oficjalny profil marki Antykwariat Kwadryga, online [dostęp 5.04.2013]: https://www.facebo

ok.com/photo.php?fbid=549331418423735&set=a.549331405090403.1073741825.359515877405291&t

ype=1&relevant_count=1 . 28 Zob. R. Laermer, M. Prichinello, Public Relations, Gdańsk 2004, s. 55-56. 29 D. de Kerckhove, Inteligencja otwarta, Warszawa 2001, s. 163.

376

forma będąca jednak efektem długofalowego zaangażowania ze strony od-

biorców oraz poprzednich działań marki – content stworzony przez odbior-

ców. Social media przyzwyczaiły internautów, że za wartościowe pomysły są

nagradzani, na tym bowiem polega crowdsourcing i jest to powszechnie sto-

sowana praktyka. Antykwariat Kwadryga to jednak jedna z niewielu marek,

która na swoim profilu nie organizuje konkursów, a mimo to odbiorcy niczym

nieprzymuszeni udostępniają jej interesujące zdjęcia i grafiki odnalezione w

sieci. Niezwykle ciekawym przykładem było stylizowane na lata 40. czarno-

białe zdjęcie młodej i popularnej aktorki Emmy Stone, czytającej książkę w

trakcie relaksu w basenie, przesłane przez fankę Antykwariatu. Połączenie

elementów kultury popularnej z kluczowymi zainteresowaniami marki dosko-

nale ukazało nie tylko kierunek strategii marketingowej, ale również jej obraz

w oczach użytkowników.

Mądrość zbiorowa jest tematem wielu publikacji, James Surowiecki

zauważył, że mówiąc o crowdsourcingu mamy do czynienia ze specyficzną

formą mądrości, która wydaje się być tym większa, im więcej osób jest zaan-

gażowanych w dany projekt30

. Pierre Lévy wskazywał, iż jest to proces niez-

wykły, przenikający niemal wszystkie sfery ludzkiej egzystencji, sytuacja ta

wynika z postępu, który sprawił, że nie możemy już traktować o wiedzy jako

pochodzącej jedynie od specjalistów. Mobilność dotyczy bowiem każdej

płaszczyzny naszego życia, a wiedza i umiejętności są uznawane za kluczowe

źródło rozwoju i bogactwa. W 1997 roku książka Collective Intelligence:

Mankind's Emerging World in Cyberspace była uznawana za wizję utopijną,

do której spełnienia potrzebne są lata rozwoju technologicznego, jednak pa-

trząc na obecny stan środków masowego przekazu, można stwierdzić, że owe

zapowiedzi powstawania knowledge communities (ang. społeczności wiedzy)

spełniają się na naszych oczach31

.

„Związek między YouTube a telewizją w relacjonowaniu wydarzeń

publicznych dopełnia związek między blogowaniem a prasą drukowaną i poz-

wala dokładnie określić pozycję nowych nowych mediów w naszej kulturze.

(…) YouTube oferuje audiowizualny zapis pokazanych w telewizji wydarzeń,

30 J. Surowiecki, Mądrość tłumu. Większość ma rację w ekonomii, biznesie i polityce, Gliwice 2010. 31 P. Lévy, Collective Intelligence: Mankind's Emerging Worls in Cyberspace, Cambidge 1997 s. 9, cyt.

Za: P. Siuda, Media początku XXI wieku (…) , Warszawa 2012, s. 27.

377

które w przeciwnym wypadku przepadłyby po emisji”32

. Sukces tego portalu

opiera się na perswazji ruchomych obrazów oferujących odbiorcom informa-

cję i rozrywkę. To swoista rewolucja nie tylko w dziedzinie rozrywki, demok-

racji, ale także kultury i nauki. Antykwariat Kwadryga na swoim profilu udos-

tępnia filmy dokumentujące niezwykłe wydarzenia kulturalne i spotkania z

autorami, umożliwiając ogromnej rzeszy internautów uczestniczenie w even-

tach, które z różnych względów znalazły się poza ich zasięgiem. Zdaniem

Philipa Kotlera, marketing oparty na poczuciu misji jest jednym z najbardziej

skutecznych dla firm promujących idee społeczne, dla których sprzedaż pro-

duktu jest elementem pośrednim33

. Wykorzystanie platformy wideo jako kole-

jnego kanału marketingowego stanowi ogromną szansę dla marek pragnących

dotrzeć do młodego pokolenia. Niestety, niemal wszystkie filmy publikowane

przez Antykwariat nie należą do niego, a są jedynie udostępnianym materia-

łem viral wideo. W przypadku firm rozpoczynających swoje działania w spo-

łecznościach takie działanie jest poprawną i „bezpieczną” taktyką, jednak An-

tykwariat, korzystając z innych witryn w maksymalnym stopniu, angażuje

użytkowników i poprzez niebanalne wpisy zachęca ich do nawiązania jeszcze

większej więzi. Odbiorca systematycznie czytający bloga lub Facebooka fir-

my może poczuć się zawiedziony jej niewielką kreatywnością na YouTube.

Platformą bezpośrednio zintegrowaną z YouTube wbrew pozorom nie

jest Facebook, ale Google+. Powiązanie tych dwóch witryn jest ciekawym,

aczkolwiek wciąż niedocenianym sposobem komunikacji biznesowej. Anty-

kwariat Kwadryga postanowił wykorzystać nowy serwis, jakim wciąż jest

Google+ do stworzenia bazy ciekawostek i kalendarza wydarzeń. Sporadycz-

nie zdarza się, iż wpisy publikowane w tym miejscu dublują się z aktualiza-

cjami na Facebooku, jednak w Google+ zyskują one zupełnie inny wymiar.

Poprzez umieszczenie marki w określonych kręgach zainteresowań jest ona

widoczna wyłącznie dla osób o podobnych zainteresowaniach, co sprawia, że

ruch na profilu firmy jest znacznie bardziej obiektywny, a odbiorcy zaintere-

sowani jej przekazem. Przynależność do wybranych kręgów daje marce rów-

nież możliwość subtelnego „podglądania” konkurentów i promowania ich

wydarzeń. Wbrew pozorom taka afiliacja jest niezwykle skuteczna i ceniona.

Antykwariat potraktował Google+ jako witrynę budującą wizerunek

32 P. Levinson, Nowe nowe media, Kraków 2010, s. 110. 33 Zob. P. Kotler, Marketing podręcznik europejski, Warszawa 2002, s. 94.

378

marki, zbyt duża liczba zapożyczeń na Facebooku razi jego użytkowników,

gdyż ze względu na jego kilkuletnią tradycję internauci wymagają takich tre-

ści, do których są przyzwyczajeni. Nowość i świeżość Google+ w sieci daje

firmie niemal nieograniczone możliwości eksperymentowania z nowymi na-

rzędziami i taktykami biznesowymi. Marka postanowiła porzucić dotychcza-

sową formalność na rzecz osobistych kontaktów z odbiorcą i udostępniania

subiektywnie interesujących treści (związanych z tematyką swojej branży).

Profil marki funkcjonuje w tej przestrzeni zaledwie od trzech miesięcy, w

czasie których 40 osób zdecydowało się na obserwowanie strony, a 10 umie-

ściło ją w swoich kręgach zainteresowań. Należy nadmienić, że wybór takiej

formy prowadzenia komunikacji jest wynikiem świadomego podejścia do

marketingu internetowego. Bardzo wiele omawianych przeze mnie firm usiłu-

je prowadzić profil na tych samych zasadach, na których opiera się Facebook.

Jest to niewątpliwy błąd wynikający nie tylko z powielania tych samych tre-

ści, ale również z innej specyfiki portalu. Charakter Google+ jest absolutnym

przeciwieństwem najpopularniejszych dotychczas portali. Witryna nie pozwa-

la bowiem na wykorzystywanie narzędzi niezintegrowanych z wyszukiwarką

Google, nie umożliwia rozsyłania newslettera, wymuszając w ten sposób na

markach innowacyjność i pomysłowość. Ograniczenia te są jednym z kluczo-

wych powodów niepowodzeń firm na portalu.

Profil na portalu Pinterest również został założony w marcu 2013, a

mimo to marka umieściła tam już 5 tablic, 72 pinezki, polubiła 52 zdjęcia

innych użytkowników i zyskała 7 stałych obserwatorów. Platforma ta jest

doskonałym rozwiązaniem dla Antykwariatu, gdyż pozwala mu na uporząd-

kowanie wszystkich zdjęć publikowanych w innych serwisach. Szczególnie

chaotyczne poszukiwania odbywają się na Facebooku, gdyż wzbogacając

publikację o zdjęcie automatycznie zostaje ono zakwalifikowane do folderu

„na tablicy”. Moderator Kwadrygi do każdej aktualizacji dodaje zdjęcie, co

sprawia, że jego późniejsze zlokalizowanie jest niezwykle trudne. Nie jest to

jednak wina marki, ale wynik rozwiązań formalno-technicznych platformy.

Doskonałym rozwiązaniem jest zintegrowanie obu witryn. Serwisy typu photo

sharing cieszą się coraz większą popularnością, a internauci powoli przyzwy-

czają się do uzurpowania przez nie prawa do visual content. Antykwariat

umieścił na swoim profilu cztery tablice, na których umieszcza zdjęcia i

okładki książek poszczególnych autorów, ostatnia kategoria to archiwalne

379

zdjęcia Warszawy. Pomimo braku rewolucyjnych kampanii reklamowych w

tej przestrzeni, marka świetnie się w niej odnalazła, wykorzystując ją do po-

układania tego, co w chaosie dostępne jest na innych portalach.

Antykwariat Kwadryga mimo pozornie trudnego zadania jakim jest

promocja kultury w sieci doskonale odnajduje się w tej przestrzeni. Prowa-

dzona przez markę komunikacja jest niewątpliwym przełamaniem stereoty-

pów i poparciem wniosków Manuela Castellsa, sugerującego, że nie ma tema-

tu, który byłby dla globalnej sieci niewłaściwy. Na profilach marki nie docho-

dzi do sporów z konsumentami czy sytuacji kryzysowych, w których wyma-

gana jest szybka reakcja, a mimo to firma dba, aby jej odbiorcy nie pozosta-

wali sami ze swoimi wątpliwościami. Wyrazy wdzięczności i szacunku są

widoczne w wielu komentarzach, co jest jedynie potwierdzeniem słuszności

obranej strategii.

Zygmunt Bauman porównuje Internet do pustyni, na której nie ma

wydeptanych ścieżek i drogowskazów, a wszystkie orientacyjne punkty są

zamazane i ruchome. Poruszanie się w tej przestrzeni jest intuicyjne, a odci-

śnięte w piasku ślady są jedynie chwilową wskazówką, której nie można

przegapić34

. Precyzyjnie dobrana strategia contentowa sprawia, że brandy pos-

ługujące się archiwalnymi zdjęciami, pack shotami (przedstawienie produktu

za pomocą ruchomego lub statycznego obrazu) czy nawiązaniami do wyda-

rzeń ważnych dla marki są postrzegane jako integralna część platform spo-

łecznościowych. Zaprezentowane przykłady doskonale obrazują najczęściej

powielane błędy marketingu społecznościowego, ale także dominujący sposób

myślenia, zakładający, iż social media marketing stanowi jedynie uzupełnie-

nie tradycyjnych form promocji. Należy bowiem pamiętać, że „znaczenie

jakie zdobyli konsumenci, wcale nie musi zapewniać wolności, wręcz prze-

ciwnie – stanowić może formę kontroli”35.

NEW MARKETING FORMS IN LOCAL INITIATIVE

The Internet does not constitute a separate communication space any more. Partition

between virtual and analogue reality disappears and marketing returns to its initial

34 Zob. Z. Bauman, R. Kubicki, A. Zeidler- Janiszewska, Życie w kontekstach. Rozmowy o tym, co za nami

i o tym,co przed nami, Warszawa 2009, s. 56-57. 35 P. Siuda, Media początku XXI wieku (…), Warszawa 2012, s. 149.

380

form of communication. Social media marketing is not a privilage but requirement for

effective promotion based and depending not on the budget but on interesting content.

BIBLIOGRAFIA:

1. Altkorn J. (red.), Podstawy marketingu, Instytut Marketingu, Kraków 2000.

2. Baran T., Miotk A., Blogerzy w Polsce 2012, znajomość, wizerunek, znaczenie,

online [dostęp 28.04.2013]: http://pbi.org.pl/aktualnosci/Blogerzy%20w%20Pol

sce%202013%20 %2818kwi13%29.pdf .

3. Bauman Z., 44 Listy ze świata płynnej nowoczesności, Wydawnictwo Literackie

Kraków 2011.

4. Bauman Z., Kubicki R., Zeidler- Janiszewska A., Życie w kontekstach. Rozmowy

o tym, co za nami i o tym, co przed nami, Wydawnictwa Akademickie i Profesjo-

nalne Warszawa 2009.

5. Bonek T., Smaga M., Biznes w Internecie, praktyczny przewodnik o marketingu,

sprzedaży, public relations on-line i promocji w mediach społecznościowych,

Wolter Kluwer, Warszawa 2012.

6. Brzozowski B., Zakręcony regulamin,[w:] „ Marketing w praktyce” nr 2/2011.

7. Castells M., Galaktyka Internetu, refleksje nad internetem, biznesem i społeczeń-

stwem, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2003, s. 137.

8. De Kerckhove D., Inteligencja otwarta, Mikom, Warszawa 2001, s. 163.

9. Jaroszyński P., 7 grzechów konkursów na FB, [w:] „Marketing w Praktyce” nr

3/2012.

10. Kolny B., Kucia M., Stołecka A., Produkty i marki w opinii e-konsumentów,

Helion, Gliwice 2011.

11. Krzysztofek K., Skonsumowany konsument czyli samokonsumujące się społeczeń-

stwo, [w:] Homo creator czy homo ludens, Red. Muszyński W., Sokołowski M.,

Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008.

12. Kotler P., Marketing podręcznik europejski, PWE, Warszawa 2002.

13. Kulka M., A ty znacz już wszystkie formy reklamowe na Facebooku?, online [do-

stęp 04.05.2013]: http://socjomania.pl/a-ty-znasz-juz-wszystkie-formy-reklamo

we-na-facebooku/ .

14. Laermer R., Prichinello M., Public Relations, Gdańskie Wydawnictwo Psycholo-

giczne, Gdańsk 2004.

15. Levinson P., Nowe nowe media, WAM, Kraków 2010.

16. Lévy P., Collective Intelligence: Mankind's Emerging Worls in Cyberspace,

Cambidge 1997.

17. Majewski B., Content marketing w sklepach internetowych?, online [dostęp

381

28.04.2013]: http://nowymarketing.pl/a/1332,content-marketing-w-sklepach-inter

netowych .

18. Mazurek B., Blogi i wirtualne społeczności – wykorzystanie w marketingu, Ofi-

cyna, Kraków 2008.

19. Miotk A., Skuteczne social media, prowadź działania osiągaj zamierzone efekty,

Helion, Gliwice 2013.

20. Siuda P., Media początku XXI wieku, kultury prosumpcji, o niemożności powsta-

nia globalnych i ponadpaństwowych społeczności fanów, Instytut Dziennikarstwa

UW, Warszawa 2012, s. 27.

21. Stasiuk-Krajewska K., Homo ludens jako przedmiot perswazji, o budowaniu

wizerunku przez zabawę, [w:] Homo creator czy homo ludens, Red. W. Muszyń-

ski, M. Sokołowski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008.

22. Stefańska M., Nabywcy a komunikacja marketingowa społecznie odpowiedzial-

nych przedsiębiorstw hurtu detalicznego, [w:] Komunikacja rynkowa, strategie i

instrumenty, Red. B. Pilarczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w

Poznaniu, Poznań 2011.

23. Tkaczyk P., Punkty i nagrody to za mało, [w:] „Marketing w praktyce” nr 2/2012.

24. Tkaczyk P., Grywalizacja, Helion, Gliwice 2012.

MATERIAŁY PODDANE ANALIZIE

1. Polacy czytają coraz mniej książek, online, [dostęp 10.05.2013]

http://kwadryga.blox.pl/html/1310721,262146,14,15.html?2,2009.

2. Profil marki Fitness- Food na Facebooku, online, [dostęp 10.05.2013]

https://www.facebook.com/fitnessfood?fref=ts .

3. Strona Internetowa marki Fitness-Food, online, [dostęp 10.05.2013]

http://www.fitness-food.pl/ .

4. Blog firmowy marki Fitness- Food, online, dostęp [10.05.2013]

http://www.fitness-food.pl/blog/

5. Profil marki Fitness- Food na Twitterze, online, dostęp [10.05.2013]

https://twitter.com/fitness_food_pl .

6. Profil marki Beretta-art na Facebooku, online, dostęp [10.05.2013]

https://twitter.com/fitness_food_pl .

7. Profil marki FlowerFelt Design na Facebooku, online, dostęp [10.05.2013]

https://www.facebook.com/FlowerFeltDesign?fref=ts .

8. Strona Internetowa marki Antykwariat Kwadryga, online, dostęp [10.05.2013]

http://www.kwadryga.com/ .

9. Blog firmowy marki Antykwariat Kwadryga, online, dostęp [10.05.2013]

382

http://kwadryga.blox.pl/html

10. Profil marki Antykwariat Kwadryga na Facebooku, online, dostęp [10.05.2013]

https://www.facebook.com/antykwariat.kwadryga?fref=ts

11. Profil marki Antykwariat Kwadryga na Twitterze, online, dostęp [10.05.2013]

https://twitter.com/AntykwariatK .

12. Profil marki Antykwariat Kwadryga na Google+ , online, dostęp [10.05.2013]

https://plus.google.com/u/0/107356062072957006191/posts .

13. Profil marki Antykwariat Kwadryga na YouTube, online, dostęp [10.05.2013]

http://www.youtube.com/user/antykwariatkwadryga .

14. Profil marki Antykwariat Kwadryga na Pintereście, online, dostęp [10.05.2013]

http://pinterest.com/kwadryga/ .

Mgr Karolina Dziwak - absolwentka Instytutu Nauk o Kulturze i Studiów Interdy-

scyplinarnych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.


383

Jan FAZLAGIĆ

NEGATYWNY KAPITAŁ INTELEKTUALNY

Wprowadzenie

Rachunkowość od zarania dziejów dążyła do wyjaśniania rzeczywis-

tości w sposób wiarygodny, rzetelny i obiektywny. Rozwijała się ona niejako

równolegle, obok rozwoju myśli ekonomicznej. Gdy w XIX wieku nowocze-

sna rachunkowość wkroczyła do przedsiębiorstw przemysłowych, w ekonomii

panował paradygmat racjonalności decyzji ekonomicznych. Poza tym główny-

mi aktywami przedsiębiorstw były aktywa materialne, a to, co dziś określamy

mianem „kapitału intelektualnego” miało znaczenie marginalne w gospodarce

industrialnej. Istnienie kapitału intelektualnego odnotowywano jedynie przy

okazji transakcji kupna-sprzedaży przedsiębiorstwa jako dobrą wolę kupują-

cego (goodwill).

Na fundamentach prac Adama Smitha kolejne pokolenia ekonomis-

tów zakładały, że ludzie są podmiotami racjonalnymi kierującymi się zesta-

wem zasad w dużym stopniu przypominających zasady fizyki Newtonowskiej.

Ekonomiści, choć niechętnie, to jednak od kilkunastu lat powoli oswajają się z

myślą, że ludzie, jako podmioty rynku zachowują się irracjonalnie.

O ile współczesna myśl ekonomiczna zaczyna się otwierać na poglą-

dy, które przeczą nadrzędności „niewidzialnej ręki rynku” i racjonalności za-

chowań inwestorów, to niewiele na ten temat ma do powiedzenia współczesna

rachunkowość. Przeciwnie, niejako wbrew trendom ekonomicznym rachunko-

wość zmierza do maksymalnego upraszczania rzeczywistości ekonomicznej,

np. przez stosowanie różnego rodzaju kart wyników, które mają przypominać

kokpit samolotu. Kontroler finansowy („pilot”) ma obserwować wyświetlają-

ce się wskaźniki („parametry lotu”) i w porę reagować na zmiany („zwiększa-

jąc ciąg silnika, manipulując sterami” itp.). Nieuwzględnienie aspektów beha-

wioralnych ekonomii było jedną z przyczyn kryzysu finansowego 2008 r.; np.

przed kryzysem zakładano, że konsumenci - podejmując decyzje o zaciąganiu

różnego rodzaju kredytów - podejmują racjonalne decyzje ekonomiczne.

384

Irracjonalny decydent w świecie rachunkowości

Badania nad czynnikami wpływającymi na percepcję rozpoczęto w la-

tach 50-tych XX wieku. Dopiero jednak badania Daniela Kahnemana i Amosa

Tversky’ego dokonały zauważalnego przełomu w ekonomii. Badacze ci mię-

dzy innymi analizowali błędy popełniane przy podejmowaniu decyzji oraz

wprowadzili do słownika ekonomicznego pojęcie „błąd poznawczy”. Opisali

także badania nad przypisywaniem większego prawdopodobieństwa zdarze-

niom, które łatwiej przywołać do świadomości – zauważyli, że ludzie przypi-

sują większe prawdopodobieństwo takim wydarzeniom, które znają np. bar-

dziej się boją lotu samolotem niż jazdy samochodem, (ponieważ katastrofy

lotnicze są zawsze opisywane w mediach i „znane” masowemu odbiorcy).

Wprowadzili także do ekonomii i psychologii pojęcie „heurystyki, czyli

uproszczonej reguły wnioskowania, czyli myślowego pójścia na skróty", któ-

rej stosowanie doprowadza do błędów przy ocenie rzeczywistości, a w konse-

kwencji przy podejmowaniu decyzji. Daniel Kahneman w roku 2002 otrzymał

Nagrodę Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii.

Tversky i Kahneman udowodnili, że nie jesteśmy istotami racjonal-

nymi, gdyż nasza tolerancja na ryzyko nie jest taka sama. Okazuje się, że to

od nas zależy czy szklanka jest w połowie pusta, a w połowie pełna. Naukow-

cy dowiedli, że kiedy w szklance o pojemności 120 ml znajduje się 60 ml

wody, 69 % ludzi określa ją jako w połowie pustą. Kiedy do pustej szklanki

dolejemy tyle samo wody, wówczas 88 % badanych określi ją jako w połowie

pełną. Jest to zjawisko ramowania. Czy zjawisko ramowania można zauważyć

w rachunkowości? Z pewnością tak: wystarczy zamiast o szklance wody po-

myśleć o pojemności magazynu w firmie i stopniu jego zapełnienia. W innym

słynnym badaniu Kahneman i Tversky przedstawili badanym dwa scenariusze

wypadków. Kazali im wyobrazić sobie sytuację, w której USA przygotują się

na wybuch epidemii mającej zabić 600 osób. Pierwszej grupie przedstawiono

dwa alternatywne plany działania: w pierwszym udaje się uratować 200 osób,

w drugim zaś prawdopodobieństwo uratowania wszystkich 600 osób wynosi 1

do 3, a prawdopodobieństwo, że nikogo się nie uratuje to 2 do 3. Drugiej gru-

pie przedstawili równolegle ten sam problem z inaczej sformułowanymi roz-

wiązaniami. Pierwszy plan zakładał, że umrze 400 osób, drugi zaś zakładał, że

385

nikt nie umrze z prawdopodobieństwem 1 do 3 i że umrze 600 osób z praw-

dopodobieństwem 2 do 3.1

Inne przykłady irracjonalności dotyczą subiektywnego postrzegania

wartości ze względu na stosowane liczby, np. reakcje na ceny towarów z koń-

cówką 9. Z ekonomicznego punktu widzenia różnica pomiędzy 1,99 zł a 2 zł

jest marginalna, z psychologicznego zaś – duża. W jednym z badań promo-

cyjna obniżka ceny z 0,83 dol. na 0,63 dol. przyniosła wzrost sprzedaży o

194%, zaś obniżka z 0,83 dol. do 0,59 dol. przyniosła wzrost sprzedaży o

406%. W innym badaniu informowano, że na drugim końcu miasta jest wy-

przedaż kalkulatorów. Można było zaoszczędzić 5 dol., kupując kalkulator,

który normalnie był wart 15 dol. Zgłosiło się wielu zainteresowanych, nato-

miast kiedy powiedziano o wyprzedaży płaszczów przecenionych z 125 dol.

na 120 dol., chętnych już nie było31. Pomimo że w obu przypadkach można

było zaoszczędzić tyle samo, tzn. pięć dolarów, różnice w podjęciu decyzji o

zaoszczędzeniu były znaczące. Według standardowego ludzkiego myślenia, w

pierwszym przypadku oszczędność wynosi 33%, a w drugim zaledwie 4%.

Ludzie myślą zatem w kategoriach względnych (proporcjonalnych), a nie

bezwzględnych (absolutnych).2

Po tych wszystkich przekonujących przykładach warto więc zadać

kardynalne pytanie: skoro wszyscy ludzie są irracjonalni to czy irracjonalni są

także księgowi?

Zanim jednak rozważymy możliwe konsekwencje tej niedawno

„zdemaskowanej” irracjonalności ludzi – w tym ludzi związanych ze światem

finansów - zajmijmy się zdefiniowaniem kapitału intelektualnego.

Kapitał intelektualny

„Kapitał intelektualny” jest pojęciem niezwykle mało precyzyjnym -

nawet jak na standardy nauk o organizacji i zarządzaniu. Wszelkie próby jego

zdefiniowania za pomocą „twardych” mierników takich, jak „Q Tobina” (róż-

1 G. Sadowski, Mózg nieracjonalny, Patrz: http://tvp.info/magazyn/po-godzinach/ mozg-nieracjonalny/

2852546, dostęp: 11.02.2013. 2 B. Zatwarnicka-Madura, Irracjonalność zachowań konsumenta, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i

Finansów, Zeszyt Naukowy 93, SGH, Warszawa 2009, s. 16, http://www.sgh.waw.pl/kolegia/kzif/pozos tale/zeszyty_naukowe/z.%2093.pdf, dostęp: 14.02.2013.

386

nica pomiędzy wartością księgową a wartością rynkową) są skazane na nie-

powodzenie. Pod koniec lat 90-tych XX wieku wiązano wielkie nadzieje z

perspektywami, jakie otwierały się przed pomiarem kapitału intelektualnego –

szczególnie po publikacji artykułu: „BrainPower” Thomasa Stewarta na ła-

mach miesięcznika Fortune w roku 1991. Pokusa zmierzenia kapitału intelek-

tualnego jest wielka – wszak na odkrywcę uniwersalnej metody wiarygodnego

i rzetelnego pomiaru kapitału intelektualnego czeka nagroda w postaci sławy

w środowisku naukowym i strumienia intratnych zleceń na usługi doradcze

płynących z całego świata. Obecnie, w roku 2012 można powiedzieć, że zapał

związany z pomiarem kapitału intelektualnego, jaki obserwowaliśmy 10 lat

temu bezpowrotnie (?) minął. W międzyczasie miejsce w gospodarce świato-

wej miejsce miały trzy kryzysy gospodarcze (2000 r. – „bańka internetowa”;,

2008 - „Lehmann Brothers”; 2011 - „Grecja”).

Zróżnicowanie definicji kapitału intelektualnego, jakie można zaob-

serwować w literaturze przedmiotu wynika przede wszystkim z faktu, że defi-

nicje te są sformułowane przez przedstawicieli różnych zawodów i dyscyplin

wiedzy (patrz: Tabela 1). Wśród alternatywnych wobec „kapitał intelektual-

nego” określeń w literaturze przedmiotu pojawiają się takie określenia, jak:

Aktywa wiedzy (knowledge assets),

Wartości niematerialne (intangibles)

Aktywa intelektualne (intellectual assets).

Żadne z tych określeń nie oddaje w pełni istoty zagadnienia – każde z

nich zawiera w sobie niedoskonałości i nieścisłości. Na przykład, w przedsię-

biorstwach przemysłowych, a więc niekojarzonych w pierwszej kolejności z

gospodarką opartą na wiedzy, zaawansowana technologicznie linia produk-

cyjna w fabryce mikroprocesorów jest „aktywem wiedzy” - co prawda mate-

rialnym, lecz jednocześnie „intelektualnym” ze względu na zaawansowaną

wiedzę, jaka była potrzebna do jej wyprodukowania. Innym przykładem są

technologie informatyczne: liczba serwerów w firmie nie jest skorelowana z

jej wydajnością. W Tabeli 1 przedstawiono różne sposoby rozumienia pojęcia

„kapitał intelektualny” uzależnione od tego, jaka grupa zawodowa ten kapitał

definiuje i wykorzystuje dla swoich celów profesjonalnych.

387

Tabela 1. Rozumienie pojęcia „kapitał intelektualny” ze względu na dyscyplinę

wiedzy lub grupę zawodową.

Perspektywa

rozumienia

pojęcia „kapi-

tał intelektu-

alny”

Grupa zawodo-

we, dla której

dana perspek-

tywa jest naj-

bardziej typowa

Definicje kapitału intelektualnego

Charakterystyczne dla

danej perspektywy

atrybuty bądź elemen-

ty kapitału intelektual-

nego

Perspektywa

menedżerska

Prezes zarządu

(CEO),

profesor

zarządzania,

przedsiębiorca

„Wiedza pracowników, skumulo-

wane doświadczenie, kultura orga-

nizacyjna, relacje wewnątrz firmy i

z jej otoczeniem, reputacja, siła

marki i umiejętności zawodowe

pracowników służące uzyskiwaniu

przewagi konkurencyjnej przedsię-

biorstwa na rynku dzięki posiada-

nym zasobom.”

„Wiedza będąca w dyspozycji

firmy, która może być zamieniona

na zyski”.

Marka

Relacje z otoczeniem

Perspektywa

rynków

finansowych

Analityk finan-

sowy,

prezes fundu-

szu inwesty-

cyjnego,

bankowiec

„Różnica pomiędzy wartością

rynkową a wartością księgową

przedsiębiorstwa”.

„Potencjał do generowania zysków

wynikający z posiadanych zaso-

bów niematerialnych”.

Rating przedsiębior-

stwa

Ceny transakcji ryn-

kowych dotyczących

podobnych do wyce-

nianego przedsię-

biorstw

Opinie analityków

Perspektywa

księgowego

Główny

księgowy,

przedstawiciele

agencji regulu-

jących rynek

finansowy

takich jak:

Bank central-

ny, Komisja

Nadzoru Fi-

nansowego,

Ministerstwo

Finansów

„Różnica między wartością rynko-

wą i księgową przedsiębiorstwa”.

„Aktywa nie uwzględniane w bila-

nsie przedsiębiorstwa, które mają

znaczący wpływ na jego wartość”.

„Goodwill” (wartość firmy - w ra-

chunkowości termin określający tę

część wartości przedsiębiorstwa,

która nie wynika bezpośrednio z

wyceny jego aktywów netto. Goo-

dwill powstaje jedynie w przypad-

ku przejęć i jest wykazywana w

skonsolidowanym sprawozdaniu

finansowym.”

Wartość

przedsiębiorstwa

Kwestia amortyzacji

nakładów na kapitał

intelektualny

Kwestia księgowania

strat z inwestycji w

kapitał intelektualny

Perspektywa

strategiczna

CEO,

profesorowie

zarządzania,

Zdolność do transformacji wiedzy

jaką dysponuje przedsiębiorstwo w

aktywa zdolne do tworzenia pozy-

tywnych przepływów pieniężnych.

Dylematy związane z

wyborem strategii in-

westycyjnej

Kaskadowanie stra-

tegii na poszczególne

obszary funkcjono-

wania przedsiębior-

stwa

Poszukiwanie mierni-

ków efektywności ka-

pitału intelektualnego


388

Pomiar kapitału intelektualnego w zasadzie we wszystkich znanych

obecnie modelach pomiaru sprowadza się do obliczenia wartości cząstkowych

wskaźników pomiarowych wg schematu przedstawionego w tabeli 2.

Tabela 2. Najczęściej stosowane podejścia do pomiaru kapitału intelektualnego.

Określenie

obszaru

pomiarowego

Uzasadnienie

Przykładowe

wskaźniki pomia-

rowe

Uzasadnienie wyboru

wskaźnika; założenia leżące

u podstaw wyboru dawnego

wskaźnika

Kapitał ludzki

Ludzie i zawarta w

ich umysłach wiedza

stanowią rdzeń kapi-

tału intelektualnego

każdej firmy.

Odsetek pracow-

ników z wykształ-

ceniem wyższym.

Odsetek pracow-

ników z tytułem

doktora.

Lepiej wykształceni pra-

cownicy są bardziej pro-

duktywni i szybciej adap-

tują innowacje wdrażane w

firmie.

Firmy zatrudniające pra-

cowników z przygotowa-

niem do prowadzenia prac

naukowych są w stanie

tworzyć więcej innowacji.

Struktura

wewnętrzna,

kapitał

organizacyjny

Produktywność pra-

cowników wiedzy

może być istotnie

zwiększona, jeśli zo-

staną wsparci przez

odpowiednią infras-

trukturę niematerial-

ną w postaci persone-

lu administracyjnego,

systemów IT, syste-

mów zarządzania w

tym PM itd.

Stosunek liczby

pracowników ad-

ministracyjnych

do liczby eksper-

tów.

Indeks satysfakcji

pracowników.

Produktywność pracowni-

ków kreatywnych najlepiej

zwiększyć delegując zada-

nia nie-kreatywne do reali-

zacji przez personel wspar-

cia.

Zadowoleni z pracy pra-

cownicy są bardziej wy-

dajni; mniejsza fluktuacja

personelu obniża koszty

funkcjonowania firmy.

Struktura

zewnętrzna,

kapitał

klienta

Kapitał klienta jest

uznawany za jeden z

trzech podstawowych

składników kapitału

intelektualnego (obok

kapitału ludzkiego i

organizacyjnego).

Dotyczy relacji z in-

teresariuszami zew-

nętrznymi firmy (np..

dostawcami, konku-

rentami, mediami,

potencjalnymi pra-

cownikami itp.)

Indeks satysfakcji

klientów.

Indeks satysfakcji

dostawców w łań-

cuchu dostaw.

Rozpoznawalność

marki.

Zadowoleni klienci gwa-

rantują większą lojalność

wobec marki (szczególnie,

gdy satysfakcja ma charak-

ter emocjonalny).

Zadowoleni dostawcy gwa-

rantują większą stabilność

dostaw i elastyczność w ro-

związywaniu problemów

pojawiających się w łańcu-

chu dostaw.

Większa rozpoznawalność

marki zwiększa sprzedaż i

uodparnia klientów na

działania konkurentów.


389

Inspiracje i założenia stojące za wysunięciem koncepcji „negatyw-

nego kapitału intelektualnego”

Prezentowana w niniejszym opracowaniu koncepcja negatywnego ka-

pitału intelektualnego opiera się na następujących założeniach:

1. Pewne elementy w klasycznej strukturze kapitału intelektualnego (tj. kapi-

tał ludzki + struktura wewnętrzna + struktura zewnętrzna) „nie sumują się

do zera”, co oznacza, że ta sama organizacja może (i zwykle tak jest) po-

siadać zarówno elementy tworzące wartości, jak i tę wartość niszczące. W

dotychczas opisywanych w literaturze przedmiotu koncepcjach ten aspekt

jest pomijany. Autorzy zakładają implicite, że kapitał intelektualny „jest

lub go nie ma” lub że „można mieć duży lub niewielki kapitał intelektual-

ny”. Poza tym waga negatywnych komponentów kapitału intelektualnego

często bywa inna niż waga pozytywnych. Np. posiadanie 10 klientów ne-

gatywnie nastawionych do naszej firmy nie może być skompensowane po-

siadaniem 10 klientów nastawionych pozytywnie. Obie kategorie klientów

są autonomiczne. Wprawdzie Stewart i Edvinsson pisali już pod koniec lat

90-tych XX wieku o tym, ze kapitał intelektualny jest raczej „pasywem”3

niż składnikiem aktywów, ponieważ jest on użyczany przez pracowników

(ale nie rozwinęli tego wątku i nie pokusili się o uogólnienia). Wszak re-

putacja marki, która dopiero weszła na rynek także jest „pożyczana” od

klientów; pracownik, który czuje się źle w organizacji staje się „wewnęt-

rznym emigrantem” itd.

2. Zmiany w wartości kapitału intelektualnego nie wyjaśnia(-ją) funkcja/’-e

liniowa/-e. Przy pewnym poziomie nakładów nie obserwujemy wyników,

chyba że przekroczona zostanie pewna wartość progowa. Np. inwestycje

w szkolenia mogą nie przynosić wymiernych efektów w postaci podnie-

sienia jakości obsługi klienta aż do przekroczenia jakiegoś progu, np. 20 h

na pracownika/kwartał. Takie założenie stanowi istotne implikacje dla po-

miaru kapitału intelektualnego, ponieważ zmienia możliwe interpretacje

jego wartości zarówno po stronie nakładów, jak i wyników. Dwa przed-

siębiorstwa, z których każde inwestuje porównywalne kwoty w szkolenia

pracowników mogą uzyskiwać diametralnie inne rezultaty wynikające z

3 Patrz: T. Stewart, Intellectual Capital. The New Wealth of Nations, Doubleday, New York, 1997.

390

faktu, że funkcja nakłady/efekty nie jest liniowa (patrz też ramka 1). I tak,

jedno przedsiębiorstwo inwestujące w 19 godzin szkoleniowych na pra-

cownika na kwartał może nie odnieść żadnych korzyści z tego faktu, dru-

gie - inwestujące 21h na kwartał na pracownika może uzyskać dużą stopę

zwrotu z inwestycji tylko dlatego, że przekroczyło progową wartość na-

kładów4.

3. Dużą rolę (jeśli nie centralną) odgrywają w wycenie kapitału intelektual-

nego emocje rozumiane jako stan umysłu, skutkujący odmiennym sposo-

bem interpretowania tych informacji w zależności od stanu emocji. Emo-

cje nadają kontekst informacjom, a zmienne emocje sprawiają, że ocena

kapitału intelektualnego może być odmienna, np. w zależności od inter-

pretacji ten sam składnik aktywów może być źródłem wartości dla przed-

siębiorstwa, jak i niszczyć tę wartość.

4. Postępowanie menedżera wg koncepcji negatywnego kapitału intelektual-

nego jest inne: ma on(ona) nie tylko dbać o wzrost (pozytywnego) kapita-

łu intelektualnego, lecz także o spadek wartości negatywnego kapitału.

Do wysunięcie koncepcji negatywnego kapitału intelektualnego zain-

spirowały autora (oprócz 15 letniej działalności naukowej i popularyzatorskiej

i wynikających z niej refleksji) następujące teorie z zakresu nauk o organizacji

i zarządzaniu oraz z zakresu ekonomii:

1. Dwuczynnikowa teoria Herzberga5: Zakłada ona, że satysfakcję oraz mo-

ty-wację do pracy zapewniają pracownikom dwa rodzaje czynników:

a. czynniki higieny nie prowadzą bezpośrednio do satysfakcji z pracy,

jednak wpływają na poziom niezadowolenia z pracy; do tej grupy

czynników można zalicza się m.in.: politykę przedsiębiorstwa, zarzą-

dzanie, stosunki międzyludzkie, wynagrodzenie, bezpieczeństwo pra-

cy, zajmowaną pozycję;

b. motywatory, które zapewniają satysfakcje z pracy; w skład tej grupy

czynników wchodzą m.in. uznanie ze strony przełożonych, satysfak-

cja czerpana z osiągnięć zawodowych, awanse, możliwość rozwoju

4 Analogiczne zjawisko zostało opisane przez Malcolma Gladwella, który spopularyzował zasadę „10 tys.

godzin”. Wedle tej zasady mistrzów w danej kompetencji uzyskuje się tylko wówczas, gdy cykl szkole-

niowy przekroczy objętość 10 tys. godzin. Patrz: M. Gladwell, Poza schematem, Znak, Kraków, 2009. 5 Pod red. H. Króla i A. Ludwiczyńskiego, Zarządzanie zasobami ludzkimi. Tworzenie kapitału ludzkiego

organizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.

391

osobistego.

2. Teoria perspektywy i inne teorie oraz odkrycia z zakresu ekonomii beha-

wioralnej6: Teoria perspektywy została sformułowana po raz pierwszy

przez dwóch psychologów z Izraela: Daniela Kahnemana i Amosa Tver-

sky’ego w roku 1979. Jest to teoria opisowa. Wyjaśnia zjawisko spadku

postrzeganej wartości inwestycji w miarę wzrostu zysków. Zawiera także

istotne twierdzenie, że „zyski cechują się mniejszą wartością obiektywną

niż starty o takiej samej wartości bezwzględnej”. Przedstawione w tabeli 2

podejście do pomiaru kapitału intelektualnego tak mocno utarło się w tra-

dycji, że od dawna nikt nie próbował go kwestionować. Tymczasem w

świetle wspomnianych wcześniej teorii dotyczących irracjonalności po-

dejmowania decyzji przez ludzi niemal oczywista wydaje się konieczność

radykalnego redefiniowania modelu pomiaru opartego na jednobieguno-

wym pomiarze.

Jeśli wprowadzimy metodę pomiaru dwubiegunowego oraz jeśli przyj-

miemy założenia związane z irracjonalnością podejmowania decyzji przez

człowieka, będziemy zmuszeni także zmienić sposoby pomiaru kapitału inte-

lektualnego. W takich innowacyjnych metodach kapitał intelektualny lub po-

szczególne jego komponenty będą przybierały wartość negatywną. Co gorsza,

dla przyzwyczajonych do liniowych funkcji, kontrolerów pomiarowych zmia-

ny wartości poszczególnych wskaźników będą wyjaśniane przez funkcje nie-

liniowe np. potęgową (patrz ramka 1) i nieciągłe.

Ramka 1. Krzywa dzwonowa.

Krzywa potęgowa inaczej jest określana mianem kija hoke-

jowego. Opisuje zjawiska, w których za 90% nasilenia odpowiada

garstka osobników np. za zanieczyszczenie środowiska przez samo-

chody odpowiada mały ułamek pojazdów na drogach. Podobnie

całoroczna emisja CO2 przez Polską gospodarkę odpowiada kilkudniowej emisji go-

spodarki chińskiej7.

„Krzywa Dzwonowa” (ang. bell curve) jest określeniem kształtu

geometrycznego przedstawiającego rozkład statystyczny (rozkład nor-

malny, krzywa Gaussa) intensywności danej cechy.

6 T. Zaleśkiewicz, Psychologia Ekonomiczna, PWN, Warszawa 2011, s. 103 – 106, a także: D. Ariely,

Potęga irracjonalności, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2009; D. Ariely, Zalety irracjonalności,

Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2011. 7 Patrz. M. Gladwell, Co widział pies, Znak, Kraków, 2011.

392

Krzywa dzwonowa stała się w ostatnich latach symbolem schematów my-

ślowych, które są obalane. Np. tezy Richarda J. Herrensteina i Charlesa Murray'a, że

brak zainteresowania dzieci szkołą, wysoka przestępczość, skłonności do alkoholu

i narkotyków to patologie wywołane wyłącznie przez środowisko społeczne, nie zna-

lazły potwierdzenia w badaniach, a większość programów naprawczych niemal cał-

kowicie zawiodła. Nowoczesny system oświaty zwiększa ruchliwość społeczną i dość

sprawnie wyławia inteligentne jednostki, nawet z zaniedbanych środowisk. W przysz-

łości społeczeństwo, w znacznie większym stopniu niż dziś, dzielić się będzie na

zdolnych i wykształconych, posiadających dobrze płatną pracę oraz mniej zdolnych,

z reguły bezrobotnych lub utrzymujących się z pracy dającej małe dochody.

Krzywa dzwonowa jest symbolem demokratycznego i egalitarnego myślenia

o rzeczywistości. Zgodnie z rozkładem normalnym wszystkie nakłady przyniosą efek-

ty, w niektórych miejscach znikome, w innych - bardzo duże. Schemat myślenia

przedstawiany krzywą potęgową symbolizuje duże ryzyko inwestycji w obszary, które

nie dadzą żadnych efektów, np. polityka innowacyjna prowadzona przez rząd „dziele-

nia po równo” - zgodnie z myśleniem krzywej dzwonowej powinna przynieść efekty

we wszystkich regionach.

Logika „krzywej potęgowej” wymaga przyjęcia, że cześć inwestycji będzie

całkowicie nietrafiona, a tylko kilka wąskich obszarów przyniesie duże zwroty. Pyta-

nie, jak te obszary odkryć. Sukcesy w przedsiębiorczości lepiej wyjaśnia krzywa po-

tęgowa i to zarówno, jeśli spoglądamy na historie poszczególnych przedsiębiorców,

jak i całej gospodarki. Większość przedsiębiorców zanim osiągnęło trwały sukces od-

niosło wiele porażek, a w biznesie porażka zwykle oznacza bankructwo firmy lub po-

ważny kryzys. Np. Steve Jobs miał na swoim koncie wiele porażek zanim osiągnął

sukces. Każda z nich oznaczała, że na krzywej potęgowej współrzędna y była bliska

zeru (gdzie x = zysk). W 1995 r. we współpracy z firmą Bandai Apple wypuściło na

rynek konsolę o nazwie Pippin. Ostatecznie na całym świecie sprzedano zaledwie 42

tysiące (!) sztuk Pippina. W 2006 r. magazyn PC World umieścił go na 22 miejscu na

liście 25 najgorszych produktów technologicznych w historii. Gdyby krzywa dzwo-

nowa miała wyjaśniać rozwój przedsiębiorczości (a niestety nie wyjaśnia), to porażki

w biznesie miałyby łagodniejszy wymiar: nie byłoby wielu zwycięzców ani bankru-

tów, nie powstałyby Apple, Skype, Google itd. W USA tylko 7 stanów odpowiada za

niemal 50% wydatków na badania i rozwój, sama Kalifornia - za 21% amerykańskich

wydatków na B+R (tzn. 77 mld dolarów) czyli więcej niż Niemcy i blisko dwa razy

więcej niż Wielka Brytania. Z badan OECD wynika, że połowa wydatków na B+R w

krajach OECD pochodzi z 10% regionów („Świat innowacji nie jest płaski”)8. Konsta-

tacja ta jest o tyle ważna, że obecnie planuje się inwestowanie dużych sum w innowa-

cyjność różnych regionów, miast i klastrów w Polsce. Logika dowodzi, że innowacyj-

ność musi być skoncentrowana. Polska jest często w rodzimej prasie przedstawiana

jako kraj mało innowacyjny, choć np. awans w ciągu jednego roku z pozycji 68 na 49

w The Networked Readiness Index napawa optymizmem.9

Źródłó: opracowanie własne w oparciu o: racjonalista.pl oraz „The Bell Curve, Intell-

gence and Class Structure in American Life", Free Press Paperbooks, New York 1996

oraz. M. Gladwell, Co widział pies, Znak, Kraków, 2011.

8 Patrz: Ministerial report on the OECD Innovation Strategy. Key Findings, OECD, Paris, Maj 2010, s.9. 9 Według The Networked Readiness Index 2009–2010 opracowanego przez World Economic Forum w roku

2010 zajmowaliśmy 65-tą pozycję na 133 kraje. W roku 2012 awansowaliśmy w tym rankingu na pozy-cją 49 (wartość indeksu: 4.16).

393

Pomiar kapitału intelektualnego zawsze był dodatkiem, często trakto-

wanym, jako „piąte koło u wozu” przy sprawozdaniach finansowych. Może

się jednak zdarzyć tak, że w miarę jak rozwijać się będą teorie na temat irra-

cjonalności podejmowania decyzji pomiar kapitału intelektualnego stanie się

nie piątym, lecz „pierwszym kołem u wozu” w wehikule nowoczesnej ra-

chunkowości. Oto kilka przykładów:

1. Wartości kapitału finansowego ujemna i dodatnia po zsumowaniu dają

wartość zerową. Jeśli „zsumujemy” pozytywny i negatywny kapitał intele-

ktualny, suma wcale nie musi być równa zero, np. nieufność wobec marki

ma silniejsza wartość niż wartość ufności. Kilku zrażonych do marki

klientów może wywołać gorszy negatywny PR dla firmy niż cała rzesza

zadowolonych klientów. Kilku skonfliktowanych pracowników w jednym

dziale firmy może zaprzepaścić prace kilkuset doskonale współpracują-

cych pracowników w pozostałych działach firmy

2. Niektóre komponenty kapitału intelektualnego wyjaśniają funkcje niecią-

głe, np. wiadomo, że innowacyjność firm spada znacznie po przekrocze-

niu pewnej liczby zatrudnionych. Np. małe firmy biotechnologiczne gene-

rują znacznie więcej patentów w przeliczeniu na pracownika niż duże

koncerny farmaceutyczne (choć te ostatnie dysponują większym budżetem

na badania i rozwój – w przeliczeniu na pracownika i w wartościach bez-

względnych). Innowacyjność firmy może rosnąć w miarę jak rośnie zat-

rudnienie, np. z poziomu 20 do 130 pracowników, po czym „nagle” ta

sama firma przestanie generować innowacje po przekroczeniu progu za-

trudnienia 150 (co będzie dziwne i niewytłumaczalne dla „racjonalnego”

inwestora giełdowego, który analizuje daną spółkę i nie zna najnowszych

wyników badań z zakresu innowacyjności10

).

3. Poziom transparentności kapitału intelektualnego pozytywnego i negatyw-

nego może się różnić. Wybitna osobowość CEO może być doskonale zna-

na inwestorom giełdowym, natomiast lobbing w pracy i skandale obycza-

jowe mogą być ukrywane (choć dotyczą tej samej osoby). Inwestorzy czę-

sto kupują dodatni kapitał intelektualny, lecz nie widzą skorelowanego z

nim kapitału negatywnego.

4. Pomiar kapitał intelektualnego (dodatniego) jest zadaniem trudnym. Na-

10 K. Rybiński, J. Fazlagić. A. Wodecki, Go Global Polish Pharma!, Raport o innowacyjności polskiej

branży farmaceutycznej, Uczelnia Vistula, Warszawa 2011.

394

tomiast pomiar kapitału negatywnego jest często wykonalny. Znacznie

trudniej zmierzyć porażki, nadużycia rynkowe, sabotaż, uchylanie się od

pracy, ukryte konflikty, rasizm w firmie i inne tego typu negatywne zjawi-

ska Poza tym często żadna ze stron (ani zarząd ani pracownicy) nie są za-

interesowani ujawnieniem wartości negatywnego kapitału intelektualnego.

W Tabeli 3 przedstawiono istotę koncepcji negatywnego kapitału inte-

lektualnego. Wynika z niej, że uzasadnionym się wydaje prowadzenie po-

dwójnej rachunkowości kapitału intelektualnego. Koncepcja ta ma zarówno

implikacje dla teoretyków nauk ekonomicznych, jak i dla praktyków. Teorety-

cy mogą na jej podstawie tworzyć np. nowe modele wartości przedsiębior-

stwa. Praktykom istnienie dwóch kategorii kapitału może ułatwić podejmo-

wanie decyzji inwestycyjnych: czy inwestujemy w niwelowanie negatywnego

czy też inwestujemy w pozytywny kapitał intelektualny; czy przedsiębiorstwo

będące obiektem przejęcia ma jakieś ukryte aktywa niematerialne o negatyw-

nej wartości ? itp.

Tabela 3. Struktura kapitału intelektualnego w organizacji gospodarczej.

Komponenty

kapitału Negatywny kapitał intelektualny Pozytywny kapitał intelektualny

Kapitał

ludzki

Kompetencje pracowników utrudniają-

ce rozwój przedsiębiorstwa (np. „stare

nawyki”)

Umowy o prace podpisane na długi

okres uniemożliwiające zwolnienie

niekompetentnych pracowników

Unikatowe na rynku pracy kompe-

tencje

Struktura

wewnętrzna

Konflikty

Pomiędzy pracownikami (np. po połą-

czeniu dwóch przedsiębiorstw podział

na „my” i „oni”)

Nepotyzm skutkujący niemożnością

zwolnienia niekompetentnych człon-

ków „sitwy”

Przyjazne relacje panujące w

miejscu pracy

Miejsce pracy przyjazne dla matek

małych dzieci

Pakiety socjalne dla pracowników

Kultura organizacyjna zoriento-

wana na uczenie się na błędach

Struktura

zewnętrzna

Negatywne konotacje marki (np. IBM

po ujawnieniu współpracy z Nazistami

przy eksterminacji Żydów)

Zła reputacja wśród dostawców (np.

nieterminowe płacenie faktur)

Zła reputacja wśród klientów (duża

awaryjność produktów, np. znany pro-

ces Rządu Amerykańskiego vs. Toyota)

Pozytywne emocje jakie wywołuje

marka (np. Apple, Facebook)


395

Podsumowanie

Jesteśmy obecnie świadkami procesu, który może potrwać 25-50 lat:

trwa właśnie proces transferu władzy z rąk właścicieli kapitału finansowego

do osób kontrolujących kapitał intelektualny. W specjalistycznych dziedzi-

nach pracy, do których przepustką są wyłącznie unikalne kwalifikacje, to fir-

my stają się petentami pozostając na łasce tych, którzy kontrolują najważniej-

sze i najrzadsze zasoby: kapitał intelektualny.

Wzrost gospodarki opartej na wiedzy jest często mierzony przez anali-

zę wydatków na innowacje. W przypadku sektora wysokich technologii są to

po prostu wydatki na badania i rozwój (B+R). Baruch Lev zauważył, że rocz-

ne wydatki na badania i rozwój w Stanach Zjednoczonych wzrastały z pozio-

mu 26 mld dolarów w roku 1970 w tempie 8% rocznie do poziomu 206 mld

dolarów w roku 1997. W tym samym okresie roczne tempo wzrostu inwesty-

cji w aktywa materialne wyniosło 6,8%11

. W sektorze usług odpowiednikami

wydatków na B+R są wydatki na szkolenia. Także tutaj obserwujemy dyna-

miczny wzrost sektora usług szkoleniowych dla pracodawców.

W takich warunkach makroekonomicznych powstawanie nowych me-

tod rachunkowości i kontrolingu jest nieuniknione. Na początku XXI wieku

powstało wiele metod pomiaru kapitału intelektualnego. Potem nastąpił regres

w tej dziedzinie, ale nie oznacza on, że wszystko, co można było zaoferować

w zakresie modeli pomiarowych dla aktywów niematerialnych zostało już

przedstawione. Zaprezentowane w niniejszym opracowaniu podejście pomia-

rowe, które polega na asymetrycznym rozumieniu i pomiarze kapitału intelek-

tualnego to nowy przyczynek do dyskusji na temat wyceny aktywów niemate-

rialnych.

NEGATIVE INTELLECTUAL CAPITAL

The main purpose of accounting has always been delivering up-to-date , reliable and

objective information regarding the assets and liabilities in a firm. The birth of the

industrial era coincided with the development of modern accounting. In industrial

enterprises the majority of assets were tangible items such as land, machinery, indus-

11 B. Lev, R&D and Capital Markets, „Journal of Applied Corporate Finance” 1999, Vol. 11, No. 4.

396

trial tools, raw materials etc. Only on the occasion of sale of an enterprise were intan-

gible assets accounted for – in the form of so called “goodwill”. Accounting principles

reflected the principles of economic theories which, until recently sternly emphasized

the rationality of the economic actors. Thanks to recent discoveries in the field of

behavioral economics, the myth of the rational decision maker has been abolished.

The consequences of this paradigm change have reached many fields of economic

studies, but so far have not affected the theories of intellectual capital measurement.

This paper aims at filling the gap and bringing to light the obvious implications for the

measurement of intangible assets in organizations. The concept of “negative intellec-

tual capital” implies that certain intangible assets have an intrinsic negative value

which cannot be easily compensated for by the positive value e.g. the negative value

of mistreated customers cannot be offset by the equivalent of satisfied customers.

Moreover, many intangible assets cease to manifest their value until they reach a criti-

cal mass. Therefore, the measurement of intellectual capital may not be performed

through on-pole measurement scales and linear functions. The author presents a series

of postulates which support the theory of negative intellectual capital understood as an

autonomous component of the total intellectual capital in a firm.

BIBLIOGRAFIA:

1. J. Fazlagić, Czy Twoja firma jest innowacyjna? Jak poszukiwać innowacji w

sektorze usług? Podpowiedzi, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, War-

szawa 2012, ISBN 978-83-7585-158-8.

2. M. Solomon, G. Bamossy, S. Askegaard, Consumer Behaviour, Prentice Hall

Europe, New York, 1999.

3. J. Fazlagić, Know-how w działaniu! Jak zdobyć przewagę konkurencyjną dzięki

zarządzaniu wiedzą, Helion, Gliwice 2010.

4. K. Rybiński, J. Fazlagić. A. Wodecki, Go Global Polish Pharma!, Raport o in-

nowacyjności polskiej branży farmaceutycznej, Uczelnia Vistula, Warszawa

2011.

5. K. Rybiński, J. Fazlagić. A. Wodecki, Go Global! Raport o innowacyjności Pol-

skiej Gospodarki 2011, Współautor, Uczelnia Vistula, Warszawa 2011.

6. T. Zaleśkiewicz, Psychologia Ekonomiczna, PWN, Warszawa 2011.

7. M. Gladwell, Poza schematem, Wyd. Znak, Kraków, 2009.

8. M. Gladwell, Błysk!, Wyd. Znak, Kraków, 2008.

9. D. Ariely, Potęga irracjonalności, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2009.

10. D. Ariely, Zalety irracjonalności, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2011.

397

Prof. nzw. dr hab. Jan Fazlagić - Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Akademia

Finansów i Biznesu Vistula w Warszawie


399

VII. PRZYSZŁOŚĆ – WIZJE,

INTERPRETACJE I OPOWIEŚCI

FUTURES – VISIONS,

INTERPRETATIONS

AND NARRATIVES

400

Małgorzata MOLĘDA-ZDZIECH

WIZJE KAPITALIZMU W PONOWOCZESNYCH

PODEJŚCIACH SOCJOLOGICZNYCH

– UJĘCIE PORÓWNAWCZE

(Z. BAUMAN, A. GIDDENS, R. SENNETT)

Wstęp

Celem artykułu jest porównawczy przegląd teoretycznych stanowisk

głównych badaczy ponowoczesności (Zygmunta Baumana, Anthony’ego Gid-

densa, Ulricha Becka i Scotta Lasha) w odniesieniu do kapitalizmu oraz

przedstawienie koncepcji „kultury nowego kapitalizmu” Richarda Sennetta.

Sennett buduje koncepcję „kultury nowego kapitalizmu” jako tej, która nastą-

piła po kapitalizmie przemysłowym, opartym na połączeniu militarnego mo-

delu Bismarckowskiego i Weberowskiego modelu biurokracji. Czy – Webero-

wska racjonalność (tzw. „żelazna klatka”) ma jeszcze wartość eksplikacyjną w

ponowoczesnym kontekście? Poszukując odpowiedzi na pytanie o przyszłość

kapitalizmu, poza wymienionymi autorami odwołuję się jeszcze do Richarda

Floridy.

1. Kapitalizm a ponowoczesność

Model organizacji pracy charakterystyczny dla modernizmu – for-

dyzm charakteryzował się następującymi cechami: fragmentacja pracy (po-

dział zadań), stałą wiedzą, zawodem raz wyuczonym na całe życie.

Wraz ze zmianami technologicznymi, politycznymi i społeczno-kul-

turowymi został wyparty przez postfordyzm, który możemy zdefiniować jako

umiejętność opanowywania wciąż nowych umiejętności zawodowych w zale-

żności od zapotrzebowania na nie, elastyczność i mobilność zawodowa, mo-

bilność geograficzna, jako elastyczne dostosowywanie się do potrzeb rynku,

reagowanie na potrzeby, a nawet ich kreowanie (ze strony firm). Model post-

401

fordowski organizacji pracy odpowiada różnym formom ponowoczesności, w

tym i rodzącemu się typowi ładu – społeczeństwu ryzyka (Beck U.). Ponowo-

czesność można opisać za pomocą pewnych procesów kulturowych. Szahaj

wymienia następujące z nich:

1. zmiana paradygmatów: od produkcji na rzecz konsumpcji, związana ze

zmianą światopoglądu (odejście do samodyscypliny, etyki pracy na rzecz

konsumpcji, samozadowolenia),

2. różnicowanie się stylów życia, pluralizacja przekonań i opinii, światopog-

lądów,

3. estetyzacja życia. Szahaj definiuje ją jako „nastawienie na traktowanie

własnego życia jako obszaru eksperymentu i autokreacji, prowadzące czę-

sto do świadomego manipulowania własną tożsamością, a także akcent na

estetyzację przestrzeni i otoczenia w jakiej się żyje” (Szahaj, 2004:936),

4. tolerancja dla odmienności, „życzliwe zainteresowanie innością” (ibidem)

5. wielokulturowość jako „ideologia nawołująca do pielęgnowania odmien-

ności, pozytywnie waloryzująca różnice kulturowe (etniczne, językowe i

wyznaniowe” (ibidem); jednocześnie towarzyszy jej niezgoda na narzuca-

nie jakiegoś wzorcowego standardu kulturowego,

6. dominująca pozycja mediów i kreowanych przez nie wizji świata, szyb-

kość i zmienność komunikatów kulturowych docierających do mieszkańca

ponowoczesnego świata, w tym w szczególności typowego dlań środowis-

ka: wielkiego, kosmopolitycznego miasta.1; komunikaty te są oderwane

od rzeczywistości, Baudrillard nazywa je simulacrum – znakiem bez od-

niesienia, „kopiami bez oryginału”, mapami bez terytorium” „kreują one

hiperrzeczywistość – świat kultury ponowoczesnej”. (ibidem),

7. kultura współczesna jest niczym patchwork, niespójna, zróżnicowana,

„pozbawiona jednoczącego standardu i dominującego motywu, wyraźne-

go centrum aksjologicznego czy światopoglądowego” (ibidem).

Przyjrzyjmy się zatem poszczególnym perspektywom wybranych so-

cjologicznych ujęć czasów ponowoczesnych .

1 Teoretycy ponowoczesności zaznaczają, że dotyczy ona jedynie najbardziej rozwiniętych krajów za-

chodnich i Stanów Zjednoczonych (Szahaj, 2004: 937)

402

1.2. Od późnej nowoczesności do modernizacji refleksyjnej (A. Gid-

dens, U. Beck, Lash)2

Jak uważa Giddens, „warto dokonać rozróżnienia na <<postmoder-

nizm>” i <<ponowoczesność>”. Za pomocą pierwszego pojęcia możemy opi-

sać zmiany (przyjmując, że faktycznie się one dokonują) w architekturze, lite-

raturze, sztuce i poezji. <<Ponowoczesność>> odnosi się z kolei do zmian in-

stytucjonalnych wpływających na obecny świat społeczny” (Giddens,

2009:251, w: Beck, Giddens, Lash). I dlatego – jak otwarcie i wręcz deklaruje

autor „problem ponowoczesności interesuje mnie bardziej od kwestii związa-

nych z postmodernizmem” (Giddens, 2009:251; w: Beck, Giddens, Lash).

Mamy do czynienia ze społeczeństwem posttradycyjnym, które jest

końcem, ale i zarazem początkiem „autentycznie nowego, społecznego wsze-

chświata działania i doświadczenia” (Giddens, 2009:143, w: Beck, Giddens,

Lash). Jest to zarazem społeczeństwo globalne „nie w sensie społeczeństwa

światowego”, ale - jak tłumaczy autor – „jedności, w pozbawionej barier prze-

strzeni” (Giddens, 2009:51 w: Beck, Giddens, Lash). W takim społeczeń-

stwie, więzi społeczne „trzeba wytwarzać”, a nie „dziedziczyć po przeszłoś-

ci”, „(…) na poziomie jednostek jest to przedsięwzięcie stresujące i trudne, ale

obiecujące wielkie korzyści” (Giddens, 2009:51 w: Beck, Giddens, Lash).

Zarazem Giddens przestrzega przed czynieniem z indywidualizmu „istoty po-

rządku posttradycyjnego”. Tkwi w nim bowiem wielki potencjał, a „otwarcie

się na innego jest warunkiem solidarności społecznej” (Giddens, 2009:52 w:

Beck, Giddens, Lash). Współczesny „globalny, porządek kosmopolityczny”

zakłada współpracę i „wyciągnięcie pomocnej ręki”. Autor zaznacza, że takie

ujęcie jest ujęciem od strony możliwości, praktyka może wyglądać inaczej.

Niezależnie od kontekstu historycznego, kulturowego, istnieją cztery

sposoby rozwiązywania konfliktów między systemami wartości w przypadku

ich niezgodności - jednostkowym a zbiorowym: zakorzenienie tradycji, uwol-

nienie się od nieprzyjaźnie nastawionego obcego, dyskurs lub dialog; przymus

lub przemoc. Wszystkie cztery sposoby występują we wszystkich kulturach,

jako wachlarz potencjalnych strategii, mających jednak indywidualne rangi.

2 W podrozdziale 1.1. i 1.2 sięgam częściowo do przygotowanej przeze mnie publikacji - tomu jubile-

uszowego dla prof. dr hab. Jolanty Polakowskiej-Kujawy, która ukazać się ma wkrótce. pod red. dr K. Górak-Sosnowskiej i dr A. Kozłowskiej, w Oficynie Wydawniczej SGH.

403

W społeczeństwach tradycyjnych, „tradycyjne wierzenia i praktyki przefiltro-

wane przez działania strażników <<eliminują z gry>> wiele możliwości. Za-

korzeniona władza pozostaje w znacznym stopniu w ukryciu, a przystosowa-

nie kulturowe przybiera przede wszystkim postać geograficznej segmentacji

(Giddens, 2009:141, w: Beck, Giddens, Lash). Uwolnienie się nie nabiera w

tym wypadku formy aktywnego procesu, ale jest wynikiem organizacji czaso-

przestrzennej systemów przednowoczesnych, czemu towarzyszą bariery stoją-

ce na drodze komunikacji ponadlokalnej. Ale komunikacja wydaje się być ko-

nieczna, bowiem „Kiedy kończą się rozmowy, często zaczyna się przemoc.”

(Giddens, 2009:143, w: Beck, Giddens, Lash). A sama globalizacja w wymia-

rze kulturowym – wobec komunikacji dopuszcza jedynie alternatywę w posta-

ci przemocy. Zderzenia kulturowe na globalnej arenie mogą rodzić przemoc;

mogą też generować dialog (Giddens, 2009:143, w: Beck, Giddens, Lash).

Sytuacja zmienia się czasach ponowoczesnych, szczególnie w związ-

ku z intensyfikacją procesów globalizacyjnych w ich różnych wymiarach. Na-

stępuje odwołanie się do tradycji jako instancji wyjaśniającej: „(…) tradycje

mogą przetrwać, jeśli poddają się dyskursywnemu uzasadnieniu i jeśli są goto-

we wejść w otwarty dialog nie tylko z innymi tradycjami, ale również z alter-

natywnymi sposobami postępowania” (Giddens, 2009:141 w: Beck, Giddens,

Lash).

Remedium na istniejące konflikty, podziały upatruje się w nowej for-

mie demokracji – „demokracji dialogicznej”, która rozciąga się od „demo-

kracji emocjonalnej w życiu prywatnym do najdalszych granic porządku

globalnego” (Giddens, 2009:52 w: Beck, Giddens, Lash). Demokracja dialo-

giczna zdefiniowana została jako „obustronne dostrzeżenie autentyczności in-

nego, którego poglądów i idei jesteśmy gotowi wysłuchać i o nich dyskuto-

wać, pozostaje jedyną alternatywą dla przemocy w wielu obszarach porządku

społecznego, gdzie nie istnieje realna szansa na uwolnienie” (Giddens,

2009:142 w: Beck, Giddens, Lash). Zdaniem autora „między możliwością

<<demokracji emocjonalnej>> na poziomie życia osobistego a możliwością

istnienia demokracji na poziomie porządku globalnego dostrzegamy wyraźną i

realną symetrię” (Giddens, 2009:142, w: Beck, Giddens, Lash).

Wizja Giddensa nie jest wizją pesymistyczną w odniesieniu do wy-

miaru kulturowego, bowiem, jak tłumaczy, nie jesteśmy skazani na zamknię-

cie w żelaznej klatce Weberowskiej racjonalności. „Poza kompulsywnością

404

znajduje się szansa rozwinięcia autentycznych form życia ludzkiego, które

niewiele zawdzięczają formulicznym prawom tradycji, ale w których obrona

tradycji pełni również istotną funkcję” (Giddens, 2009:144 w: Beck, Giddens,

Lash). Inaczej jednak wygląda ocena autora sytuacji kapitalizmu.

1.2. Ponowoczesność według Zygmunta Baumana

Ponowoczesność – jak tłumaczy Bauman - czerpie swój sens z dwu

opozycji pojęciowych: nowoczesności i postmodernizmu. „Gdy nazywa się

współczesne nam społeczeństwo „ponowoczesnym” mówi się o tym, że pew-

ne istotne normy i wartości regulujące byt ludzki i zasady organizacji ludzkie-

go współżycia, jakie zwykliśmy wiązać z erą nowoczesną (czyli tą, która po-

częła się w XVII –XVIII stuleciu wraz z rozkładem Ancien regime’u – daw-

nego ładu społeczeństwa stanowego) zanikły i zostały zastąpione innymi, albo

też, jeśli nie przeminęły całkowicie, znajdują się dziś w stanie całkowitego

kryzysu, jak dotąd daremnie czekając na nowy zestaw norm, wartości i zasad”

(Bauman 2004:902).

Podstawowym mechanizmem napędzającym płynną nowoczes-

ność jest zdaniem Baumana - mechanizm uwodzenia. Stanowi on zarazem

podstawę dla kultury płynnej nowoczesności. Dlaczego? Kultura posiada

dziś – jak mówi Bauman - „klientów do uwiedzenia” (2011). Uwiedzenie jest

terminem, który da się zastosować do opisu strategii na różnych poziomach

życia: społecznym (kult celebrytów, kiedyś określany mianem idolatrii i jej

różne odmiany, społeczny wymiar reklamy), ekonomicznym (np. strategii w

marketingu dóbr konsumpcyjnych, m.in. kampanie reklamowe i promocyjne z

udziałem celebrytów), jak i politycznym (np. marketing polityczny, strategie

prowadzenia kampanii politycznych, w tym tzw. kampanii permanentnej, por.

S. Blumenthal, 1980). Istotna jest możliwość zmienności preferencji na róż-

nych polach. „Obraz jednostki w ponowoczesności jest praktycznie zawsze

ten sam: staje się ona niepewnym podmiotem w świecie pełnym niepewności.

Nie jest ona podmiotem kulturowym, choć żyjemy w społeczeństwie wiedzy,

ale przedmiotem zabiegów rynkowych lub sama sprzedaje swoją pracę i wie-

dzę na rynku. Rynek sam konstruuje siebie przez sieci, które odpowiadają lu-

dziom, zawierającym układy odpowiadające ich wyższym potrzebom” (Mo-

405

rawski, 2011: 455).

Uwodzenie także Jean Baudrillard uważa za podstawowy mechanizm

napędzający społeczeństwo konsumpcyjne, „stanowiący przeciwieństwo pro-

dukcji” (Baudrillard, 2008:22). Mechanizm uwodzenia nie dotyczy jedynie

sfery relacji między płciami, ale wszystkich sfer: ekonomicznej, społecznej

czy politycznej. „Uwodzenie nie tyle stawia na pragnienie, ile z nim gra. Nie

neguje pragnienia i nie jest jego przeciwieństwem, raczej włącza je do gry”

(Baudrillard, 2008:24).

1.2.1. Jaki obraz jednostki-aktora w ponowoczesnej perspektywie?

Według Baumana w czasach nowoczesnych kreowanie jednostki od-

bywało się według „wytwórczo-wojskowego wzorca” (1995:53). Dominowa-

ło przygotowanie do ról wytwórców dóbr lub żołnierzy. Polegało ono przede

wszystkim na dostosowaniu jednostki do odtwarzania gotowego zestawu reguł

i wytycznych, opisujących wspomniane role. W pierwszym wyróżnionym

przez Baumana modelu jednostki w czasach nowoczesnych, energia kinetycz-

na „nadawała się do przekształcenia w twórczą lub niszczycielską pracę ro-

botnika lub żołnierza: energię tę wytwarzać winien systematycznie, w miarę

możliwości bez zmęczenia” (1995: 53). Druga cecha – zdyscyplinowanie sta-

nowiła zarazem element kontroli, podatności jednostki na regulacje zewnętrz-

ne. Kolejna charakterystyka człowieka to konieczność jego powiązania z inny-

mi, w różnych sytuacjach, czego wymagała realizacja nakładanych przez rolę,

którą pełnił, zadań. Realizacja trzech pierwszych zobowiązań zależała od os-

tatniej kategorii: zdrowia. Autor definiuje ją jako „silne ciało, obfitość energii,

zdolność do rytmicznego działania sprzężonego harmonijnie z działaniem in-

nych ludzi. (…) i odwrotnie – wątłość ciała, brak energii, chaotyczność dzia-

łań, niezdolność dopasowania się do ogólnego rytmu, uznawano za symptomy

patologiczne wymagające interwencji lekarskiej lub psychiatrycznej.” (Bau-

man, 1995:53)

W czasach ponowoczesnych wiodące role jednostek z czasów no-

woczesnych uległy przedefiniowaniu, na ich miejsce pojawiły się wzory

spożywczo-ludyczne. Miejsce ról wytwórców dóbr czy wojskowych zajęły

role konsumenta lub gracza (człowieka zabawy) (Bauman, 1995:54). Mo-

406

delowa indywidualność jednostki zarysowana przez Baumana charakteryzuje

się zatem następującymi cechami: po pierwsze, jednostka jest przede wszyst-

kim definiowana przez doświadczenie, poszukiwanie nowych doznań i prze-

żyć, chłonna i zawsze ich spragniona. Po wtóre, wyuczone, nabyte nawyki w

niewielkim stopniu ograniczają wolność i spontaniczne reakcje człowieka.

„Człowiek jest punktem wyjścia do działań” (Ibidem:54). Po trzecie, jednost-

ka - zdaniem autora - posiada zdolność do samoorganizacji i tworzenia równo-

wagi w interakcjach ze światem zewnętrznym. W miejsce zdrowia z czasów

nowoczesnych pojawia się nowa kategoria – sprawności: zarówno fizycznej,

jak i duchowej. „<<Sprawność fizyczna>> oznacza gotowość stawienia czoła

temu, co niecodzienne, nietypowe, nadzwyczajne – a przede wszystkim nowe i

nieoczekiwane. Można by powiedzieć, że jeśli istota zdrowia polega na tym,

aby <<mieścić się w normie>>, to istota sprawności fizycznej sprowadza się

do łamania wszelkich norm i przekraczania wcześniejszych osiągnięć” (Bau-

man, 2006:120)

Sprawność duchowa oznacza umiejętność przyswajania wrażeń, rea-

gowania na nie, podejmowania działań. Jej przeciwieństwem jest „niespraw-

ność”, której symptomami są: „sflaczałość cielesna, melancholia, Enniu -

zwiotczenie duchowe (zmniejszona chłonność na przeżycia, przesycenie doz-

naniami, wyblakłość wrażeń), jak i zakłócenia procesów samo-bilansowania

się konsumpcji” (Bauman, 1995:55).

Tabela 1. Porównanie modeli jednostki w czasach nowoczesnych i ponowoczesnych

(Bauman, 1995)

Model jednostki

Kryteria

Jednostka

w czasach nowoczesnych

Jednostka

w czasach ponowoczesnych

Rodzaj energii Człowiek jako nosiciel energii

kinetycznej

Człowiek

jako organizm doświadczający

Typ aktora

Aktor zdyscyplinowany:

regularność i powtarzalność (monotonność zachowań)

Człowiek jako punkt wyjścia działania:

jego zachowania są spontaniczne, urozmaicone i plastyczne

Relacja

do całości

Sam człowiek nie stanowił

całości; musiał się łączyć i wiązać z innymi

Każdy człowiek stanowi zamkniętą

całość

Wzór idealny

konstrukcji Zdrowie Sprawność

za: Bauman, 1995, Ciało i przemoc w warunkach ponowoczesności, UMK Toruń, s.

53-55

407

W wymiarze empirycznym, prawdziwość twierdzenia o ważności

sprawności (fizycznej i intelektualnej) potwierdza ponowoczesna idolatria -

kult celebrytów. Na corocznie publikowanych listach celebrytów przez tygod-

nik FORBES – dominują ludzie dbający o ową sprawność i bycie fit (sportow-

cy, aktorzy, artyści, tzw. show biznes). Liczy się również piękno ciała, o które

należy dbać – dominuje kult ciała i cielesności. Bauman określa „<<kulturę

doby płynnej nowoczesności>> jako kulturę cechującą się niezaangażowa-

niem, nieciągłością i zapomnieniem” (Bauman: po. cit.,:67).

W sposób dość emocjonalny Giddens uzasadnia wybór terminu „póź-

na nowoczesność”, którego dokonał w sposób świadomy i celowy. „ Aby uni-

knąć przynajmniej jednego przedrostka <<po->> lub <<post->>, których og-

romna ilość pałęta się po stronach prac naukowych, wolę opisywać wspom-

niane przekształcenia instytucjonalne za pomocą terminu <<wysoko rozwinię-

ta nowoczesność” lub <<późna nowoczesność>>” (Giddens, 2009:51, w:

Beck, Giddens, Lash).

2. Wizje kapitalizmu

Rozważania o kapitalizmie w omawianych przeze mnie podejściach

autorów ponowoczesnych dotyczą zarówno skali makro (Giddens i jego wizja

światowej gospodarki kapitalistycznej nawiązująca do Wallersteina, kontekst

globalizacji, rozważany również przez Baumana, kwestia „społeczeństwa

ryzyka” wprowadzona do debaty przez Ulricha Becka), jak również skali mez-

zo (zmian instytucjonalnych, koniecznych do przystosowania się do „kultury

nowego kapitalizmu” Sennetta) i mikro (Bauman, Giddens – rozważania o

ewolucji modelu jednostki).

2.1. Wizja kapitalizmu według A. Giddensa

Anthony Giddens rozważania o kapitalizmie w ponowoczesnej per-

spektywie osadza w badaniach nad globalizacją i światową gospodarką kapita-

listyczną (2008). Należy od razu zaznaczyć, że światowa gospodarka kapitali-

styczna jest jednym z czterech wymiarów stworzonego przez niego modelu

globalizacji. Pozostałe trzy to: system państwa narodowego, światowy porzą-

408

dek militarny, międzynarodowy podział pracy (Giddens, 2008:51). Wszystkie

wyróżnione wymiary są wzajemnie połączone i oddziałują na siebie wzajem-

nie. Autor przyjmuje jako konieczny dla pojawienie się kapitalizmu globalne-

go warunek wymieniany przez Immanuela Wallersteina: istnienie światowego

kapitału. Początek tej formy kapitalizmu przypada na wczesny etap nowocze-

sności (XVI i XVII wiek). „Kapitalizm od początku był kwestią światowej

gospodarki, a nie państw narodowych (…) Kapitał nigdy nie pozwolił na to,

by jego aspiracje określane były przez granice państwowe” (Wallerstein,

1979: 19, cyt. za Giddens, 2008:50).

Kluczowym dla Giddensa pytaniem jest „w jakim sensie można orga-

nizację światowej gospodarki uznać za zdominowaną przez ekonomiczne me-

chanizmy kapitalizmu?” (Giddens, 2008:51). Autor podaje kilka powodów ta-

kiego stanu rzeczy. Po pierwsze: to państwa kapitalistyczne („czyli takie, w

których główną formę produkcji stanowią przedsiębiorstwa kapitalistyczne,

wraz z wynikającymi z tego stosunkami klasowymi ”) stanowią podstawowe

ośrodki władzy w gospodarce światowej (ibidem, 52). Ich polityka wewnęt-

rzna i zagraniczna reguluje w szerokim zakresie gospodarkę, ale stara się ją

oddzielić od polityki. Taki system umożliwia funkcjonowanie korporacji tran-

snarodowych, które wprawdzie mają swoją siedzibę w jakimś kraju, ale funk-

cjonują w skalo globalnej, w różnych rejonach świata. Po drugie: korporacje

transnarodowe są dziś prawdziwymi potęgami, których obroty często przewy-

ższają budżety wielu państw. Przewaga państw polega na monopolu na kon-

trolę środków przemocy na własnym terytorium. Zatem mamy swoisty system

dwuwładzy: „Jeżeli państwa narodowe są głównymi <<aktorami>> w obrę-

bie światowego porządku politycznego, to korporacje są najważniejszymi

podmiotami światowej gospodarki” (Giddens, tamże, 52). Po trzecie: rola i

miejsce każdego kraju w światowym porządku politycznym jest warunkowana

„poziomem jego bogactwa (oraz powiązaniem majątku z siłą militarną), czyli

de facto zależy od jego pozycji gospodarczej.

2.2. Spojrzenie Zygmunta Baumana

Analizy Baumana w odniesieniu do kapitalizmu stytuuję się na po-

409

ziomie mezo analizy (instytucji) i mikro (aktorów społecznych, jednostek).3

Baumana bowiem, nawet przy analizie procesów (skala makro), interesują

przede wszystkim ich społeczne konsekwencje, parafrazując podtytuł jego

książki o globalizacji, „ i co z tego dla ludzi wynika” (2000).

Zacznę od przytoczenia cytatu, który pokazuje krytyczny stosunek au-

tora do współczesnej wersji kapitalizmu. Zobaczmy zatem jakie zarzuty sta-

wia jej Bauman. „Wiele z zarzutów, jakie młody Karol Marks wytoczył z górą

półtora wieku temu równie co on młodemu, buńczucznemu, zuchwałemu i

czupurnemu kapitalizmowi (choćby i wróżba nieuchronnej proletaryzacji wy-

zyskiwanych najemników fabrycznych), okazało się samoobalającymi się

przepowiedniami. Dwa jednak oskarżenia – o marnotrawstwo dóbr i znieczuli-

cę moralną – wytoczone przez pionierów socjalizmu kapitalizmowi, nie utraci-

ły nic ze swej mocy ani aktualności; jeśli już, to dowody kapitalistycznej winy

gromadzą się dziś i pęcznieją w bezprecedensowej, bo planetarnej skali –

najbardziej bodaj jaskrawo na obszarach dziś dokonującej się, z opóźnieniem,

<<pierwotnej akumulacji kapitału>>. Choćby w Indiach, owym koronnym

przykładzie oszałamiających postępów kapitalistycznej globalizacji, garstka

multimiliarderów współżyje z 250 milionami ludzi zmuszonych do wegetowa-

nia za jeden dolar dziennie. 42,5% dzieci poniżej 5 lat cierpi z niedożywienia;

8 milionom dotkliwy, a bezlitosny głód doskwiera na co dzień, deformując je

na resztę życia fizycznie i psychicznie, a 2 miliony z ich grona z tegoż powodu

skazując corocznie na śmierć. Ale bieda, wraz z jej nieodłącznymi towarzy-

szami – upośledzeniem, upokorzeniem i brakiem perspektyw życiowych – nie

tylko trwa w krajach, które zaznawały niedoli, nędzy i niedożywienia od nie-

pamiętnych czasów: odwiedza ona dziś ponownie kraje, które – jak się do nie-

dawna zdawało – przepędziły ją ze swych granic raz na zawsze i skutecznie się

przed jej powrotem zabezpieczyły”4.

Zatem głównymi zarzutami stawianymi kapitalizmowi jest „marno-

trawstwo dóbr” i niski poziom etyczny. To , co zmieniło się od początków

kapitalizmu, to zasięg tych zjawisk. Wraz z globalizacją stały się one proble-

mem „planetarnym” i skutkują również globalnymi konsekwencjami: bieda,

3 Zaznaczam, że ograniczam się jedynie do kwestii związanych z kapitalizmem, nie odnosząc się w tym

miejscu do rozważań o globalizacji (Bauman, 2000), czy paradygmacie konsumpcji. 4 Zygmunt Bauman, Socjalizm potrzebny od zaraz, 29.09.2010, za: http://www.krytykapolityczna.pl

/SeriaIdee/Socjalizmpotrzebnyodzaraz/menuid-82.html

410

praca dzieci. „Wszystkie dostępne kapitalizmowi sposoby radzenia sobie z

kłopotami, które sam na co dzień i w masowej skali wytwarza, zakładają nie-

przerwany wzrost dochodów5. A znów ów wzrost dochodów <<reprodukcją

rozszerzoną>> zwany jest nie do pomyślenia bez znajdowania i przechwyty-

wania pod eksploatację coraz to nowych <<ziem dziewiczych>>, dotąd przez

kapitalizm nietkniętych, a więc dotąd jego logice samo pożerania nie podda-

nych, z sił żywotnych (czytaj: dochodowego potencjału, zdolności pomnażania

zysków) jeszcze nie wyssanych i z żyzności nie obrabowanych”. 6

Dlaczego, skoro globalny bilans jest taki zły, ludzie wciąż podtrzymu-

ją trwanie tej formacji społeczno-gospodarczej? Co dziś proponuje nam kapi-

talizm? Co jest w nim atrakcyjnego? Zdaniem Baumana, to przede wszystkim

kultura konsumpcji, która zdominowała wszelkie aspekty naszego życia: spo-

łeczno-kulturowe, ekonomiczne, polityczne. Konsument wyparł obywatela

(Bauman, 2000, podziela to również Sennett, 2010,125-141). Konsumpcja w

ponowoczesnej wersji kapitalizmu wyparła produkcję. Ona jest siłą sprawczą i

napędową do budowy tożsamości jednostki, grupy, do sprawowania władzy.

„Konsumpcja stała się doskonałą metodą podkreślania różnic społecznych i

zyskiwania pewności siebie. Jednocześnie zapobiega wyrzutom sumienia. Jeśli

ludziom brakuje czasu dla rodziny, bo muszą zarabiać na utrzymanie, szukają

kompensacji. A rynek oferuje materialną namiastkę troskliwości i, przyjaźni,

miłości. Akt zapłaty w kasie zastępuje wyrzeczenie, które mogłoby się wiązać z

odpowiedzialnością za innych.” 7

Według Baumana zatem kapitalizm, to nie tylko formacja polityczna

(poziom makro), ale sposób życia jednostek (poziom mikro). „ Sposób życia

przyjęty od pewnego czasu przez gatunek Homo sapiens, sposób ochrzczony

mianem <<kapitalizmu>>, (...) polega, nie tyle na samoodtwarzaniu się, ile

na kompulsywnej ekspansji; nie mógł kapitalistyczny sposób życia i ludzkiego

współżycia trwać inaczej niż na drodze <<reprodukcji rozszerzonej>> wbu-

dowanej w jego sposób istnienia – będącej jego sposobem istnienia”.8

Bauman wskazywał na mechanizm „uwodzenia”, który sprawia, że

5 Pogrubienie MM-Z. 6 Bauman Z., Panika wśród pasożytów, czyli komu bije dzwon, „Gazeta Wyborcza”, 2–3 października

2010. 7 Bauman Z., Samotni chodzą stadami, rozmowa Hansa von der Hagena, „Süddeutsche Zeitung”, tłum.

„Forum”, 26 kwietnia 2011. 8 Bauman Z., Panika wśród pasożytów, czyli komu bije dzwon, „Gazeta Wyborcza”, 2–3 października

2010.

411

kapitalizm rozumiany jako styl życia jest po prostu atrakcyjny, dysponuje siłą

przyciągania na podobieństwo Steinerowskiej „kultury kasyna”. Mechanizm

składa się z „(…) ulotnych radości z przybytków i niezaznanych przedtem u-

ciech. Smutków ze strat i zawiedzionych nadziei oraz obaw przed przyszłością

niejasną i pełną pułapek. George Steiner określił kontekst naszego życia

<<kulturą kasyna>> – a ludzie ciągle garną się do kasyna wabieni szansą

lub uciekają przed nim przerażeni ryzykiem. A kapitalizm bez kultury kasyna

to jak Mahomet bez brody albo ryba bez wody. Nie zanosi się więc w najbliż-

szym czasie na to, by kapitalizm miał się jakoś zmienić lub by miano go od-

mienić.”9 Ta przyczyna powoduje dość pesymistyczną wizję przyszłości kapi-

talizmu według Baumana. Z jednej strony mamy bowiem świadomość wycze-

rpywalności zasobów, a z drugiej „atrakcyjność” konsumpcji. Wzmacnia to

jedynie system pracy stosowany w korporacjach, polegający na odchodzeniu

od drobiazgowej kontroli i powierzaniu coraz większej liczny spraw pracow-

nikom. Nastąpiła zatem zmiana stylu zarządzania.10

Niestety, mimo pozornej

atrakcyjności jest on w rezultacie oparty na jeszcze większej kontroli.11

„(….)

To pułapka. Nowy system jest wygodny tylko dla zwierzchników, bo uwalnia

ich od uciążliwej harówki, jaką jest detaliczne określanie zadań podwładnych,

pilnowanie, by się zaleceń kurczowo trzymali, i dźwiganie odpowiedzialności

za rezultat. To podwładny musi teraz co dzień na nowo dowodzić swej pomys-

łowości, ostrości zębów i pazurów, giętkości i zwinności – innymi słowy, przy-

datności dla korporacji, której zawołaniem jest teraz nieustająca lustracja

panoramy zmiennych szans i możliwości. W wyciskaniu z podwładnych mak-

symalnego wysiłku nadzorcę zastąpił strach przed ubóstwem własnych walo-

rów, spowszednieniem i zblaknięciem uzyskanego wprzódy uroku, a w efekcie

– przed wypadnięciem z rynkowej konkurencji. Zysk zatem dla korporacji

olbrzymi, ale dla pracowników i szerzej, stosunków społecznych, wątpliwy”.12

9 Kokoszka, I., 20 pytań do... Zygmunta Baumana, Forbes, 26.07.2010, http://www.forbes.pl/artykuly/

sekcje/20-pytan-do/20-pytan-do----zygmunta-baumana,5586,3 10 (…) Czasy drobiazgowej reglamentacji i rutynizacji czynności oraz wścibskiego i wszędobylskiego

nadzoru ustąpiły miejsca cedowaniu na podwładnych decyzji i odpowiedzialności. Nowy styl zarządzania

udostępnia do eksploatacji nowe połacie ludzkiego potencjału, jak np. osobista inicjatywa i odbiegające od szablonu cechy osobowości, na jakich eliminowanie wdrażanych jednolitych standardów tradycyjne

zarządzanie biurokratyczne traciło wiele wysiłku i pieniędzy (ibidem). 11 Możliwości kontroli, a także „uelastyczniania” czasu pracy znacznie się zmieniły po pojawieniu się

nowych mediów. Tak zwany służbowy telefon komórkowy, laptop z dostępem do Internetu , iPad to do-

skonałe narzędzia kontroli i narzucania tzw. „nienormowanego czasu pracy.” 12 Kokoszka I., 20 pytań do... Zygmunta Baumana, Forbes, 26.07.2010, http://www.forbes.pl/artykuly/

sekcje/20-pytan-do/20-pytan-do----zygmunta-baumana,5586,3

412

2.3.„Nowa kultura kapitalizmu” w ujęciu Richarda Sennetta

Richard Sennett, amerykański socjolog, obecnie pracujący w London

School of Economics i New York Universoty, kwestiom kapitalizmu poświę-

cił co najmniej 3 ważne książki (”Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje

pracy w nowym kapitalizmie”, "Upadek człowieka publicznego", "Kultura

nowego kapitalizmu"), ale jest to tylko jeden z jego tematów badawczych.13

Sennett zastanawia się w nich: nad kryzysem legitymizacji kapitali-

zmu („Kultura nowego kapitalizmu”), nad zmianami na poziomie jednostek

wynikającymi z przemian kapitalizmu („Korozja charakteru. Osobiste konse-

kwencje pracy w nowym kapitalizmie”, oraz wpływem kapitalizmu przemy-

słowego na przemiany w sferze publicznej ("Upadek człowieka publiczne-

go"). Ja pragnę się skupić na „kulturze nowego kapitalizmu”, przyjrzyjmy się

zatem na czym ona polega, jakie są jej mechanizmy składowe?

Ewolucja kapitalizmu polega zdaniem autora na przejściu do kapitali-

zmu przemysłowego do globalnej i elastycznej gospodarki. Takie przejście

było możliwe m.in. dzięki nowym technologiom, do których podchodzi w

sposób bardzo entuzjastyczny. Sennett uzasadnia dlaczego kapitalizm prze-

trwał. Wymienia 3 czynniki: wzrost materialny, model sprzyjający wolności

ekonomicznej oraz wolność (wyzwolenie ludzi z niewolnictwa). Sennett re-

konstruuje wersję kapitalizmu z pierwszej połowy XX wieku – czasów biuro-

kratyzacji i „żelaznej klatki racjonalizacji” Maksa Webera, opisaną w „Etyce

protestanckiej a duch kapitalizmu”. Były to czasy intensywnej industrializacji,

w zarządzaniu obowiązywały cele i metody maksymalizacji efektywności

pracy proponowane przez Henry’ego Forda i Frederica Taylora. Autor skupia

się jednak na pozytywnych aspektach tej formy kapitalizmu. Zalicza do nich

przede wszystkim poczucie zakorzenienie jednostki w danym systemie, fabry-

ce, które jednostka miała dzięki gwarancji zatrudnienia. Według Sennetta ta

wersja kapitalizmu, oparta na Weberowskim porządku opisanym na wzór

organizacji wojskowych - to kapitalizm społeczny (2010:24-40). Charaktery-

zował się on: systemem efektywnej władzy zorganizowanej na wzór piramidy.

„Piramida jest zracjonalizowana, czyli każda jej część, każde stanowisko ma

określoną funkcję. Idąc w górę hierarchii dowodzenia, na każdym kolejnym

13 Autor zajmował się również socjologią miasta, badaniami empirycznymi nad warunkami życia robotni-

ków oraz przemianami przestrzeni publicznej. Jest również autorem kilku powieści.

413

poziomie napotykamy coraz mniej osób, które są jednak coraz bardziej wpły-

wowe: idąc w przeciwną stronę: im niżej w hierarchii tym mniej władzy mają

ludzie, lecz większą ich liczbę organizacja może włączyć do swojego systemu”

(Ibidem:25). Ponadto, ważnym elementem w koncepcji Webera był czas; fun-

kcje są ustalone i statyczne, tak by dana organizacja trwała bez względu na to,

kto zajmuje stanowisko. „Biurokracje uczą dyscypliny odroczonej gratyfika-

cji”, czyli uczą skupiać się na nagrodach, które czekają w przyszłości. To

różni je od armii, gdzie obowiązuje „natychmiastowa gratyfikacja”. „Żelazne

klatki dostarczały ram czasowych dla życia z innymi ludźmi” (Ibidem:31).

Jednostka czuła, że miała swoje miejsce w strukturze społecznej i gospodar-

czej. Dodatkowo taką wizję wzmacniało państwo opiekuńcze, które też działa-

ło na wzór „biurokratycznej piramidy”. System świadczeń działał jako „uni-

wersalne uprawnienia” (Ibidem:28).

Dlaczego zatem ten Bismarckowsko-Weberowski system upadł? Zda-

niem Sennetta powodem był brak legitymizacji tej formy kapitalizmu. Autor

wymienia trzy grupy przyczyn. Po pierwsze: nastąpiło „przejście od władzy

menedżerów do władzy udziałowców w dużych przedsiębiorstwach” (Ibidem,

32). Nastąpiło to w momencie załamania się porozumienia z Bretton Woods w

latach 70. XX wieku, kiedy to wielka nadwyżka kapitału inwestycyjnego zo-

stała uwolniona w skali globalnej, zainteresowały się nim m.in. bogate w ropę

naftową państwa Bliskiego Wschodu, banki niemieckie, japońskie i ameryka-

ńskie, jak i chińskie sieci w basenie Pacyfiku. Nastąpiła zmiana postaw inwe-

storów, którzy „przyjęli rolę aktywnych sędziów: momentem zwrotnym w kwe-

stii udziału właścicieli w działaniu firmy była chwila, gdy fundusze emerytal-

ne, kontrolujące ogromne ilości kapitału, zaczęły wywierać nacisk na zarzą-

dzających. Rosnący stopień wyrafinowania instrumentów finansowych, takich

jak wykup lewarowany (leveraged buy out), oznaczał, że inwestorzy mogli

zakładać i niszczyć korporacje, podczas gdy pracujący w nich menedżerowie

musieli się temu bezradnie przyglądać” (Ibidem, 34).

Po drugie: wzmocnieni inwestorzy- pragnący szybkich rezultatów ,

stworzyli kadry zarządzające do decydowania o tzw. „niecierpliwych kapita-

łach”. Chodziło o jak najszybsze zyski, zatem przeważały strategie krótkoter-

minowe (sprzedaż i kupno akcji) niż długoterminowe (trzymanie akcji).

Po trzecie: ważną rolę w odejściu od modelu Weberowskiego odegra-

ły nowe technologie informacyjno-komunikacyjne, co potwierdza wielu bada-

414

czy (Castells, Sassen, Florida). „Globalny system gospodarczy przechodzi

wielką transformację – od kapitalizmu przemysłowego opartego na industria-

lizmie, do kapitalizmu informacyjnego, którego zasadą jest informacjonizm.

Industrializm jest zorientowany na wzrost gospodarczy, tj. na maksymalizację

produkcji; informacjonizm jest zorientowany na rozwój technologiczny, tj. na

akumulację wiedzy oraz na wyższy poziom złożoności w przetwarzaniu infor-

macji (Castells, Himanen, 2009). Nowe technologie stworzyły nowy model w

dystrybucji informacji, zarządzaniu nią oraz stworzyły możliwości automaty-

zacji produkcji. Ta ostatnia przyniosła ze sobą także zagrożenie dla robotni-

ków (część ich zadań zastępują maszyny) w postaci tzw. „uelastycznia zatrud-

nienia” oraz konieczność dokształcania się i uzupełniania wiedzy, jak i kwali-

fikacji.

W kulturze nowego kapitalizmu pojawiły się trzy deficyty społeczne:

lojalności, nieformalnego zaufania oraz wiedzy instytucjonalnej (Ibidem, 58).

Jak tłumaczy Sennett „ Nawet jeśli wartość pracy dla jednostek pozostaje

znacząca, jej prestiż moralny się zmienia. Praca dla nowoczesnych organiza-

cji sprawia, że giną z pola widzenia dwa kluczowe elementy jej etyki odroczo-

na gratyfikacja oraz terminowe myślenie strategiczne. W ten sposób kurczy się

sfera tego, co społeczne, a pozostaje kapitalizm” (Ibidem, 66).

Na rynku pracy pojawia się najgorsze „widmo nieprzydatności”: w

postaci bezrobocia, zatrudnienia na pół etatu czy innych elastycznych form

pracy. Pociąga to za sobą zanik „kunsztu” i „merytokracji” w pracy, bowiem

teraz „nowoczesne firmy i elastyczne organizacje potrzebują ludzi, którzy

mogą się nauczyć nowych umiejętności, a nie przywiązanych do tych już naby-

tych” (ibidem, 92). Wpływa to zatem na zmianę etyki pracy, bowiem obowią-

zujący system nie docenia owego kunsztu i perfekcyjności. Zamiast tego ceni

elastyczność i szybkość przekwalifikowywania się. Sennett, częściowo za

Baumanem, wskazuje na wagę i rolę konsumpcji, a przede wszystkim na me-

tody jej pobudzania, zaliczając do nich „branding” czyli budowanie marki

oraz potencję – ukryte możliwości produktu. Budowaniu marki sprzyja i po-

maga reklama, wykorzystująca mechanizmy psychologiczne, socjologiczne do

zwiększenia siły perswazji i manipulacji.

Znaczenie Sennettowskiej potencji najlepiej obrazują przykłady z

dziedziny nowych technologii komunikacyjnych czy branży elektronicznej.

„Powszechnym zjawiskiem w branży elektronicznej jest to, że przeciętny kon-

415

sument kupuje sprzęt, którego możliwości nigdy nie wykorzysta: potężne twar-

de dyski mogące przechowywać czterysta książek, choć większość użytkowni-

ków w najlepszym razie zapisze tam kilkaset stron listów, czy oprogramowa-

nie, które na zawsze pozostanie nieuruchomione” (Sennett, 2010:120). Dla

Sennetta ikonicznym przykładem produktu z potencją jest „iPod, zdolny do

przechowywania i odtwarzania 10 000 trzyminutowych piosenek. Ale jak nale-

ży zabrać się do wyboru 10 000 piosenek lub znaleźć czas, by je ściągnąć?

Według jakich zasad posegregować 500 godzin muzyki zawartej w małym,

białym pudełku? Czy można zapamiętać 10 000 piosenek, by móc wybrać tę

jedyną, której ma się ochotę w danej chwili posłuchać. (Ten wyczyn ludzkiej

pamięci oznaczałby w przypadku muzyki klasycznej zdolność przechowywania

w pamięci praktycznie wszystkich kompozycji Jana Sebastiana Bacha)”

(2010:121). Owym nieograniczonym możliwościom ulegamy wszyscy. Sam

autor, bądź co bądź świadomy tej pułapki, przyznaje się, że w nią wpadł.

„Sprzedawca, który opchnął mi I-Poda, rzekł bezwstydnie: <<Możliwości są

nieograniczone>>. Kupiłem” (ibidem). Taki mechanizm, wspomagany do-

datkowo celowym postarzaniem produktów, jest motorem konsumpcji.

Kolejnym aspektem „kultury nowego kapitalizmu” jest wpływ kon-

sumpcyjnego paradygmatu na politykę. Podobnie jak dla Baumana, dla Sen-

netta konsument wypiera obywatela. Demokracja staje się łatwa w obsłudze, a

to nie sprzyja oparciu demokracji na wiedzy.

Sennett krytycznie patrzy na tę formę kapitalizmu, zarzucając jej

przede wszystkim powierzchowność w wymiarze polityki, pracy. Książkę swą

kończy przypuszczeniem, że „być może bunt przeciwko tej ułomnej kulturze

ustanowi nasz kolejny nowy rozdział” (ibidem: 156).

3. A co dalej ? Jakie scenariusze przyszłości?

3.1. Pesymistyczne wizje A. Giddensa i Z. Baumana

Giddens zadaje również pytanie o przyszłość kapitalizmu, a raczej o

to, co nastąpi po nim? Bowiem, jak uważa, „niemożliwe jest przeciąganie

kapitalistycznej akumulacji w nieskończoność, ponieważ nie jest ona samo-

wystarczalna pod względem surowców” (Giddens, op.cit 117). Zatem najbar-

416

dziej prawdopodobnym scenariuszem jest „porządek postniedoboru” (bowiem

przypadnie on, a częściowo już mamy z tym do czynienia - na ponowoczesne

czasy). „Porządek postniedoboru” wprowadza nowoczesne niebezpieczeń-

stwa, które mogą skutkować (i już to robią) groźnymi następstwami. Autor

wymienia 4 rodzaje takowych: rozrost siły totalitarnej, konflikt jądrowy lub

wojna na szeroką skalę, zniszczenia lub katastrofa środowiska oraz załamanie

się mechanizmów gospodarczego wzrostu (Giddens, 2008:121).

Autor kończy swoje rozważania dość pesymistycznie, ale ma nadzie-

ję, że taki alarmistyczny ton przyczyni się do wstrząsu społecznego i zmusze-

nia nas wszystkich do działania. „Żadne siły opatrzności nie zainterweniują,

by nas zbawić; żadna historyczna teleologia nie daje gwarancji, że druga wer-

sja ponowoczesności nie wyprze pierwszej. Apokalipsa stała się banałem, tak

bardzo obecna jest dziś w codziennej wyobraźni; jednak podobnie jak wszyst-

kie parametry ryzyka może stać się rzeczywistością” (Giddens, ibidem;122).

Przypomina to wizję Baumana, a również i Becka, który dotyka tema-

tu wprowadzając bardzo pojemnie pojęcie „społeczeństwa ryzyka”. Wszyscy

przytaczani autorzy apelują zatem o zmianę dotychczasowego stylu życia,

opamiętanie się w bezustannej konsumpcji, będącej napędową siłą kapitali-

zmu.

Wizje przytaczanych autorów są dosyć pesymistyczne. Mimo, że

wskazują na alternatywę, nie wierzą, że zostanie ona zaakceptowana. Winią za

to zbyt duże dysproporcje w rozwoju i dochodach w świecie. Wciąż dla wielu

ludzi – model konsumpcji promowany przez kapitalizm – „kulturę nowego

kapitalizmu” (Sennett) jest raczej celem, pragnieniem, o którego realizacji

marzą. Aktualne, coraz liczniejsze podziały społeczne (bowiem, istotnym ich

kryterium są wzory konsumpcji w różnych wymiarach: ekonomicznym, kultu-

rowym, czy nawet politycznym) nie sprzyjają uspokojaniu nastrojów. Nie-

spełnione pragnienia prowadzą raczej do frustracji, które w skali masowej

mogą skutkować wybuchem społecznym14

, czy wręcz rewolucją.15

Na razie

14 Najlepszym przykładem tego jest seria protestów rozpoczęta przez ruch Occupy Wall Street, trwających

począwszy od 17 września 2011 w Zuccotti Park w Nowym Jorku. Zostały zapoczątkowane m.in. przez kanadyjską grupę aktywistów z organizacji Adbusters . Potem, rozprzestrzeniły się na wiele krajów eu-

ropejskich. ”Uczestnicy, którzy nazywają siebie "99 procentami" (ang."99 percenters"), protestują głów-

nie przeciwko nierównościom społecznym, chciwości korporacji, banków oraz przeciwko nadmiernemu wpływowi bankierów, menedżerów wielkich korporacji i lobbystów na rząd”. za: http://pl.wikipe

dia.org/wiki/Okupuj_Wall_Street, data dostępu 5 lipca 2012. Zdaniem Richarda Floridy, cel protestów

został źle sformułowany. „Okupuj Wall Sreet odwołuje się do ideału równości. To oczywiście jest słusz-ne, Ale ludzie tego nie kupują. Więcej ludzi przychodzi bronić czystego powietrza” (Florida, 2012:119).

http://pl.wikipedia.org/wiki/17_wrze%C5%9Bnia

http://pl.wikipedia.org/wiki/2011

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zuccotti_Park

http://pl.wikipedia.org/wiki/Nowy_Jork

http://pl.wikipedia.org/wiki/Kanada

http://pl.wikipedia.org/wiki/Adbusters

http://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_angielski

http://pl.wikipedia.org/wiki/Nier%C3%B3wno%C5%9Bci_spo%C5%82eczne

http://pl.wikipedia.org/wiki/Mened%C5%BCer

http://pl.wikipedia.org/wiki/Lobbing

http://pl.wikipedia.org/wiki/Okupuj_Wall_Street

http://pl.wikipedia.org/wiki/Okupuj_Wall_Street

417

obywatele-konsumenci – zdaniem Baumana - ograniczają się do protestów w

imię obrony dotychczasowych zasad konsumpcji (opartej w dużej mierze na

kredytach16

), a której kres położył kryzys 2008+.17

Bauman uważa system kapitalistyczny za szkodliwy, nazywając

go wręcz „pasożytniczym”, ale – pozostając przy tej metaforze – jak każ-

dy pasożyt posiada niezwykłe umiejętności przetrwania i wyszukiwania

coraz to nowych żywicieli. „Mówiąc bez ogródek, kapitalizm to w istocie

system pasożytniczy. Jak każdy pasożyt, może rozwijać się, gdy znajdzie ży-

wiciela – organizm, na którym jeszcze nie żerował. Jako pasożyt szkodzi ży-

wicielowi i prędzej czy później niszczy warunek własnego dobrobytu, czy

nawet przetrwania. Róża Luksemburg, pisząc w epoce szalejącego imperiali-

zmu i podbojów terytorialnych, nie przewidziała – i przewidzieć nie mogła –

tego, że przednowoczesne ziemie egzotycznych kontynentów nie były jedy-

nymi potencjalnymi <<żywicielami>>, dzięki którym kapitalizm mógł prze-

dłużać swoje życie i inicjować kolejne okresy rozkwitu. Dziś, sto lat później,

wiemy już, że siła kapitalizmu tkwi w jego zadziwiającej pomysłowości w

wyszukiwaniu nowych gatunków żywicieli – gdy tylko dotychczas wyzyski-

wane gatunki ulegają przerzedzeniu lub giną – i w jego wręcz wirusowych

zdolnościach przystosowawczych oraz szybkości, z jaką dostosowuje się do

nowych pastwisk. Obecny <<krach kredytowy>> nie oznacza końca kapitali-

zmu, lecz tylko spustoszenie kolejnej łąki.” 18

15 Taka wizja obecna jest w rozważaniach Baumana, publikowanych w formie artykułów na łamach lewi-

cowego Social Europe Journal, często przedrukowywanych przez Krytykę Polityczną, której środowisko

również podziela tę wizję. 16 Dla Baumana karta kredytowa jest ikonicznym wręcz narzędziem do ponowoczesnego „uwodzenia” w

społeczeństwie konsumpcyjnym. Karty „ Trafiły one "na rynek" pod wiele mówiącym i wyjątkowo uwo-

dzicielskim hasłem: "take the waiting out of wanting" (nie zwlekaj z zaspokojeniem zachcianek). Pra-

gniesz czegoś, ale brak ci na to pieniędzy? W dawnych czasach, które na szczęście przeminęły, zaspoko-jenie musiałoby poczekać (zdaniem Maxa Webera, odroczenie to było zasadą, która umożliwiła nadejście

kapitalizmu). Trzeba byłoby zacisnąć pasa, odmawiać sobie przyjemności, wydatki planować rozważnie i

oszczędnie, a to, co uda się w ten sposób odłożyć, wpłacać na książeczkę, wierząc, że dzięki należytym staraniom i przy wielkiej cierpliwości uzbiera się wreszcie sumę pozwalającą zrealizować marzenia.

Dzięki Bogu i hojności banków raz na zawsze z tym skończyliśmy Dzięki karcie kredytowej możesz ten

porządek odwrócić: ciesz się teraz, a płać później! Karta kredytowa pozwala ci zarządzać zaspokajaniem własnych potrzeb: dostajesz rzecz wtedy, gdy jej chcesz, a nie dopiero wtedy, gdy na nią zarobisz.”

http://www.neurokultura.pl/publicystyka/133-zygmunt-bauman-kapitalizm-sie-chwieje.html, data dostępu

5 lipca 2012. 17 Interview – Zygmunt Bauman on the UK Riots, 15.08.2011, http://www.social-europe.eu/2011/08/

interview-zygmunt-bauman-on-the-uk-riots/, data dostępu 7 lipca 2012. 18 http://www.neurokultura.pl/publicystyka/133-zygmunt-bauman-kapitalizm-si-chwieje.html, data dostępu

5 lipca 2012.

418

3.2. Trochę optymizmu R. Floridy

Ale, aby nie pozostawać jedynie przy tych pesymistycznych wizjach,

zwrócę uwagę na spojrzenie optymistyczne co do przyszłości, które prezentuje

amerykański intelektualista Richard Florida, badacz globalnego miasta, autor -

nośnego dla wyjaśniania ponowoczesnych procesów - pojęcia klasa kreatyw-

na19

(Florida, 2011). Jego zdaniem, jesteśmy świadkami zderzenia dwóch po-

rządków : starego i nowego. Jak wyjaśnia w wywiadzie udzielonym Jackowi

Żakowskiemu obecna sytuacja jest „Trochę jak u Marksa, który opisał wyła-

nianie się kapitalizmu ze sztywnej skorupy systemu feudalnego. Teraz mamy

kreatywny, innowacyjny, indywidualistyczny, napędzany przez przyciągający

talenty metropolie nowy system wyłaniający się w otoczeniu starego porządku

przemysłowego” (Florida, 2012:116).

Rewolucja – mniej radykalna - jego zdaniem już trwa, na co wskazują

konflikty społeczne w Afryce Północnej, w Europie, w USA, w Azji Połu-

dniowo-Wschodniej i w Rosji. „Porządek, który się wyłania uprzywilejowuje

metropolitalną, lepiej wykształconą, indywidualistyczną, kreatywną część

współczesnych społeczeństw. Dzieje się to kosztem słabiej wykształconych,

prowincjonalnych, tradycyjnych, mniej mobilnych, związanych z produkcją

materialną społeczeństwa. Tym ludziom grunt usuwa się spod nóg. Jakość ich

życia spada” (Florida, 2012: 117). Florida nie przewiduje walki klas i syste-

mów na wzór tej trwającej od połowy XIX wieku do połowy XX wieku. Nie

podpisuje się pod pesymistyczną wizją zmiany opłaconej chaosem, regresem

kulturowo-społecznym. Jego optymizm budowany jest na dość racjonalnych

przesłankach , jak np. badania wartości Ronalda Ingleharta. Wynika z nich, że

w świecie wzrasta liczba ludzi zainteresowanych jednoczeniem się wokół

wartości postmaterialistycznych, dotyczących dóbr publicznych (ekologia,

zielona energia, zdrowa żywność, czyste powietrze itd.), niż wokół interesów

partykularnych i grupowych. Florida postuluje redefinicję kapitalizmu właśnie

19 Richard Florida w środowisku naukowym jest postacią kontrowersyjną, zarzuca się jego pracom bardziej

publicystyczny niż naukowy charakter (socjologowie raczej krytycznie podchodzą do jego koncepcji). Gościł w Polsce na zaproszenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego w listopadzie 2011 roku. Był go-

ściem konferencji „Zintegrowane podejście do rozwoju”, towarzyszącej nieformalnemu spotkaniu mini-

strów polityki regionalnej i rozwoju w ramach programu polskiej prezydencji w Radzie Unii Europej-skiej. Wygłosił referat "Wielki Reset" - Rola klasy kreatywnej w modernizacji globalnej gospodarki, por.

http://www.mrr.gov.pl/aktualnosci/rozwoj_regionalny/Strony/Przyszloscpolitykispojnosci_przyszlosc_E

uropy_konferencjewPozaniu.aspx oraz http://www.mrr.gov.pl/konferencje/Poznan/pl/Strony/Materialy konferencyjne.aspx, data dostępu 5 lipca 2012.

419

przez redefinicję fundamentalnych postulatów wytaczanych przeciwko kapita-

lizmowi, opartych na wartościach. Redefinicji wymaga zatem podstawowy

postulat równości. „Nie chodzi o utopię równego bogactwa, ale o świadomość,

że każdy człowiek powinien mieć poczucie celu i sensu życia, że każdy powi-

nien mieć szansę takiej pracy, która jest wymagająca, twórcza, wciągająca i

daje dochody wystarczające by żyć. To jest warunek stabilnego ładu” (Florida,

2012:119). Prócz tego autor sugeruje przejście do nowoczesnych form demo-

kracji bezpośredniej, możliwej dzięki rewolucji technologicznej i wykorzy-

stywaniu nowych mediów.20

Taka forma miałaby być lekiem na brak uczest-

nictwa w dzisiejszych demokracjach, czego dowodem jest np. spadająca fre-

kwencja wyborcza, świadcząca o wycofywaniu się ludzi z życia publicznego.

Zbyt silne jest przekonanie, że pojedynczy człowiek nie ma wpływu na dzia-

łalność i decyzje decydentów ekonomicznych, politycznych. Florida widzi

potrzebę zmiany. Co więcej, jest przekonany, że właśnie się ona dokonuje. Jak

sam wyznaje : „Ja jestem bardziej optymistyczny. Szukamy nowego ładu czę-

ściowo wbrew sobie. To będzie trwało przynajmniej jedno pokolenie. Jak każ-

dy wolałbym , żeby to się dokonało z dnia na dzień. Ale to musi trwać, To musi

się dokonywać metodą prób i błędów. To musi być proces uczenia się, przy-

stosowywania, wzajemnych adaptacji, korekt” (Florida, 2012: 118).

Nam samym, nie pozostaje zatem nic innego jak aktywnie włączać się

w te procesy i sprawić, że zakończą się pozytywnie, a modele konsumpcji

ulegną racjonalizacji.

SCENARIOS OF CAPITALISM IN POSTMODERN SOCIO-

LOGICAL APPROACHES (Z.BAUMAN, A.GIDDENS,

R.SENNETT)

The author compares the theoretical approaches to capitalism proposed by some prin-

cipal researchers of postmodernity: Zygmunt Bauman, Anthony Giddens, Ulrich Beck

and Scott Lash. In this context the author presents the concept of a “new culture of

20 Wychodzi tym samym naprzeciw stanowisku Giddensa: „Demokracja nie oznacza jedynie prawa jed-

nostki do swobodnego rozwoju, ale również konstytucyjne ograniczenie jej udziału we władzy. „Wolność

silnych” musi być ograniczana, co nie jest jednak, o ile nie mamy do czynienia z anarchizmem, równo-znaczne z pozbawieniem ich władzy” (Giddens, 2007).

420

capitalism” invented by Richard Sennett. The “New culture of capitalism” started

after the industrial capitalism, connecting the military Bismarckian model and

Weberian model of bureacracy.

In search of an answer regarding the future of capitalism, the author presents a pessi-

mistic concept proposed by A. Giddens, Z. Bauman as well as Richard Florida’s posi-

tive scenario.

BIBLIOGRAFIA:

1. Bauman Z. (1995) Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna,

przeł. J. Bauman, przekład przejrzał Z. Bauman, PWN Warszawa

2. Bauman Z., Globalizacja. I co z tego wynika dla ludzi, (2000), PIW Warszawa,

przeł. Ewa Klekot

3. Bauman Z., Ponowoczesność, (2004), w: Słownik Społeczny, red. Szlachta B.,

Wydawnictwo WAM

4. Bauman Z., (2000), Ponowoczesność jako źródło cierpień, Wydawnictwo SIC!,

Warszawa

5. Bauman Z., (2006), Płynna nowoczesność, Wydawnictwo Literackie Kraków, ,

przełożył Tomasz Kunz

6. Bauman Z., (2010), Panika wśród pasożytów, czyli komu bije dzwon, „Gazeta

Wyborcza”, 2–3 października 2010

7. Bauman Z., (2011), Kultura w płynnej nowoczesności, Agora Warszawa

8. Bauman Z., (2011), Samotni chodzą stadami, rozmowa Hansa von der Hagena,

Süddeutsche Zeitung, tłum. Forum, 26 kwietnia 2011

9. Beck U., Giddens A., Lash S., (2009) Modernizacja refleksyjna. Polityka, trady-

cja i estetyka w porządku społecznym nowoczesności, PWN Warszawa, tłum. Ja-

cek Konieczny

10. Castells M., Himanen P., Społeczeństwo informacyjne i państwo dobrobytu, War-

szawa 2009

11. Giddens A., (2006), Socjologia, przeł. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa

12. Giddens A., (2008), Konsekwencje nowoczesności, przeł. Ewa Klekot, Wydaw-

nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

13. Giddens A., (2007), Przemiany intymności, przeł. Alina Szulżycka, PWN, War-

szawa

14. Florida R., (2010), Narodziny klasy kreatywnej, NCK Warszawa

15. Florida R. , (2012), Power to the cities, wywiad Jacka Żakowskiego, Polityka,

Niezbędnik inteligenta, nr 1 „Trzęsienie kapitalizmu, czyli jak zaczął się kryzys i

czym się skończy”, s. 116-120

421

16. Sennett R., (2007), Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym

kapitalizmie, tłumaczyli z jez. angielskiego: Jan Dzierzgowski, Łukasz Mikoła-

jewski, seria: "Spectrum", wydawnictwo Literackie MUZA SA., Warszawa

17. Sennett R., (2009), Upadek człowieka publicznego, tłum. Hanna Jankowska, seria

Spectrum, Muza Warszawa

18. Sennett R., (2010), Kultura nowego kapitalizmu, tłum. Grzegorz Brzozowski,

Karol Osłowski, seria Spectrum, Muza Warszawa

NETOGRAFIA:

1. Bauman Z., Socjalizm potrzebny od zaraz, 29.09.2010, za: http://www.krytykapo

lityczna.pl/SeriaIdee/Socjalizmpotrzebnyodzaraz/menuid-82.html

2. Interview – Zygmunt Bauman on the UK Riots, 15.08.2011, http://www.social-

europe.eu/2011/08/interview-zygmunt-bauman-on-the-uk-riots/, data dostępu 7

lipca 2012

3. Kokoszka I., 20 pytań do... Zygmunta Baumana, Forbes, 26.07.2010, za

http://www.forbes.pl/artykuly/sekcje/20-pytan-do/20-pytan-do----zygmunta-bau

mana,5586,1, data dostępu 7 lipca 2012

4. http://www.neurokultura.pl/publicystyka/133-zygmunt-bauman-kapitalizm-sie-

chwieje.html, data dostępu 7 lipca 2012

5. http://www.wiadomosci24.pl/artykul/kapitalizm_system_pasozytniczy_111633.ht

ml, data dostępu 7 lipca 2012

6. http://www.krytykapolityczna.pl/Opinie/BaumanOnie-klasieprekariuszy/menuid-

197.html, data dostępu 7 lipca 2012

7. http://www.mrr.gov.pl/aktualnosci/rozwoj_regionalny/Strony/Przyszloscpolitykis

pojnosci_przyszlosc_Europy_konferencjewPozaniu.aspx, data dostępu 5 lipca

2012

8. http://www.mrr.gov.pl/konferencje/Poznan/pl/Strony/Materialykonferencyjne.asp

x, data dostępu 5 lipca 2012

Dr Małgorzata Molęda-Zdziech – Instytut Studiów Międzynarodowych, Kolegium

Ekonomiczno-Społeczne, Szkoła Główna Han-

dlowa w Warszawie


422

Dorota BRYLLA

„I DALI IM LOSY...”. WOKÓŁ PRZEOBRAŻEŃ W INTER-

PRETACJI ZJAWISKA DYWINACJI

W środowisku żydowskim i chrześcijańskim – tj. pośród rabinów

oraz chrześcijańskich teologów, ale też i „zwykłych” wierzących – za do-

gmat wręcz uznawany jest zakaz wykonywania czynności wróżebnych.

Dlaczego dogmat? Bo, po pierwsze, pierwsze biblijne przykazanie

orzeka: „Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną” („mówi” Bóg), a

wróżenie, tj. akt dywinacji, przybierać ma postać swoistego bożka, czynnoś-

ci przyjmującej boski status, na co Bóg nie zezwala, co ma go gniewać, złoś-

cić, w konsekwencji więc czego Bóg ma sobie nie życzyć. Wróżbiarstwo ma

być więc przejawem idolatrii, [...] ze szczególną cechą bluźnierczego przys-

wajania sobie prerogatyw wszechwiedzy Boga w odrzucaniu Jego autorytetu

[...]1. Stąd, po drugie, Biblia – w ślad za prawem żydowskim – potępia

wróżbiarstwo i wyraża się bardzo surowo o adeptach wróżbiarstwa (zob.

przede wszystkim Pwt 18, 10-122, ale też: Kpł 19, 26

3; Kpł 19, 31

4; Kpł 20,

275). Sam wróżbita bowiem ma rzekomo przypisywać sobie prawo do posia-

dania właściwości i cech boskich – reprezentowanych tu głównie przez om-

niscjencję, tj. (boską) zdolność przewidywania przyszłych wydarzeń. Wróż-

bita dokonujący czynności dywinacyjnej oskarżany jest w tej krytyce o „wy-

dzieranie” owych przyszłych zdarzeń z boskiego zamysłu, tym samym

o swoiste „wchodzenie Bogu w kompetencje”, o lekceważenie Boga (jako

najwyższej i wszechpotężnej instancji) i w istocie o degradowanie go do ja-

1 Ks. Aleksander Posacki SJ, Propaganda wróżbiarstwa, spirytyzmu i magii, czyli mediumizm jako

antyreligia, na: http://archiwum.dlapolski.pl/informacje/wrozby (stan: 21-04-2013). 2 „Niech nie znajdzie się u ciebie taki, który przeprowadza swego syna czy swoją córkę przez ogień, ani

wróżbita, ani wieszczbiarz, ani guślarz, ani czarodziej, Ani zaklinacz, ani wywoływacz duchów, ani

znachor, ani wzywający zmarłych; Gdyż obrzydliwością dla Pana jest każdy, kto to czyni, i z powodu tych obrzydliwości Pan, Bóg twój, wypędza ich przed tobą”; cytaty biblijne w niniejszym artykule we-

dług: Biblia to jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Towarzystwo Biblijne w Polsce, War-

szawa 1996. 3 „[...] nie będziecie wróżyć ani czarować”. 4 „ Nie będziecie się zwracać do wywoływacz duchów ani do wróżbitów. Nie wypytujcie ich, bo stanie-

cie się przez nich nieczystymi; Ja, Pan, jestem Bogiem waszym”. 5 „A jeżeli mężczyzna albo kobieta będą wywoływać duchy lub wróżyć, to poniosą śmierć. [...]”.

423

kiejś pomniejszej siły, nad którą człowiek może w jakiś sposób sprawować

kontrolę i której kompetencje może przejąć.

Zarzuty owe są oczywiście bezzasadne. Trudno porównywać czło-

wieka do Boga, jeśli ten ostatni nie jest zantropomorfizowany. Bezosobowy

Bóg nie może „wiedzieć”, „komunikować się” itd. „Wiedzieć” o czymś mo-

że tylko ludzka lub nie, ale istota posiadająca umysł. Owa wiedza umysłowa

pozostaje w bezdyskusyjnym związku z pamięcią (zdolnością zapamiętywa-

nia), umiejętnościami myślenia, kojarzenia, uczenia się, spostrzegania (o-

czy!) oraz odczuwania emocji w, nomen omen, ciele. Umysł to psychiczny

element fizycznego mózgu. Mózg to organ ciała. Ciało (soma) to materia.

O Bogu domniemuje się w chrześcijańskiej wykładni teologicznej,

że umysł posiada, gdyż stwierdza się tu, że pozostaje on rozumny, a to na

mocy tego, że ma być osobą – czyni tak zarówno egzegeza katolicka, prote-

stancka, jak i prawosławna, w których Bóg jest co prawda jeden, ale w

trzech osobach (Ojciec, Syn, Duch Święty), które to osoby na równi praw

współistnieją w boskiej istocie/boskiej pełni.

Interpretacja katolicka, wyrażona na przykład przez papieża Jana

Pawła II6, powołuje się na definicję „osoby” zaproponowaną przez rzym-

skiego filozofa Boecjusza (V/VI w.), brzmiącą: „Persona proprie dicitur ra-

tionalis naturae individua substantia”7, tj. „osoba jest to jestestwo jednotko-

we natury rozumnej”8.

Tym samym, pomiędzy osobą a rozumem postawiony zostaje tu

swoisty znak równości – mówiąc osoba, teologowie mają na myśli isto-

tę/jednostkę o rozumnej naturze.

Niemniej, o czym zostało wspomniane powyżej, owa rozumność

6 Katecheza środowa Jana Pawła II pt. „Trzy Osoby Boże”, wygłoszona 4 grudnia 1985; za:

http://www.katolik.pl/forum/read.php?f=1&i=234589&t=234588 (stan: 20-04-2013). 7 Boecjusz, De persona et duabus naturis, 3 (PL 64, 1343); za: http://www.katolik.pl/forum/read.php?

f=1&i=234589&t=234588 (stan: 20-04-2013). 8 Interpretacja chrześcijańska mówiąc o trójcy świętej ma na myśli, że w Jezusie Chrystusie poprzez

Ducha Świętego objawił się Bóg Ojciec, przy czym nie ma chodzić [...] o objawienie trzech osób, lecz o odwieczne objawienie jednej istoty Bożej. Dogmat o Trójcy Św. przyjmujemy [tu: protestanci, ale ja-

ko przedstawiciele chrześcijan w ogóle – DB] jako słowne ujęcie wzajemnego odniesienia się do siebie

"osób" Trójcy Św., przy czym trzeba wiedzieć, że „osoba” w sensie nauki chrześcijańskiej ma [chcia-łoby się rzec: rzekomo – DB] inne znaczenie, niż się powszechnie przyjmuje. Mówiąc o trzech "oso-

bach" w Trójcy jedynego Boga, nauka chrześcijańska chce zawsze przedstawić Tego, wobec którego

chrześcijanin staje ze czcią i z miłością w wierze. Jest on zawsze niepojęty, a zawsze bliski – Stwórca, Zbawiciel, Pocieszyciel [http://old.luteranie.pl/pl/?D=27 (stan: 20-04-2013)]. Pojawia się tu próba

ominięcia antycypowanego problemu związanego z rozumieniem natury „osobowości” Boga, stąd owa

asekuracyjna konstatacja, że [...] „osoba” w sensie nauki chrześcijańskiej ma inne znaczenie, niż się powszechnie przyjmuje.

424

(rozum), nawet posiadanie umysłu, musi iść w parze z posiadaniem mózgu,

co już ujawnia sprzeczności i kłóci się z ideą Boga jako bytu bezcielesnego.

Bóg bowiem jako kategoria z założenia transcendentna, pozaświatowa, bę-

dąca w opozycji do tego, co ziemskie i skończone, winna być kategorią nie-

fizyczną, niematerialną – mózgu zatem (jako materialnego organu) Bóg

posiadać nie może. Kategoria osoby sprzężona jest z kategorią świadomości,

jaźni (jako epifenomenu funkcjonowania mózgu9). Tej ostatniej Bóg nie

posiada – nie jest więc osobą.

Skoro zatem kategorie umysłu i rozumu - jako przejaw działalności

mózgu - wiążą się w łańcuchu korelacji z koniecznością posiadania obwo-

dów neuronowych, będących de facto częścią fizycznego ciała, a Bóg z racji

swej boskości nie może być fizyczny, materialny, cielesny, to primo: wystę-

puje tu wewnętrzna kontradykcja w pojęciu Boga – co oznaczałoby, że błę-

dem jest charakteryzowanie Boga przy użyciu kategorii umysłu i rozumu;

secundo (co pociąga za sobą powyższe): Bóg nie może być wiązany z żad-

nymi ludzkimi właściwościami i nie można o nim orzekać żadnych ludzkich

predykatów, a już na pewno niestosowne są te wskazujące na właściwe lu-

dziom czynności: przemyśliwania, rozumienia, posiadania wiedzy o czymś

itd.

Implikuje to po pierwsze, że nie można mówić, jakoby osoba doko-

nująca dywinacji zawłaszczała sobie jakąś boską umiejętność i poprzez pre-

kognicję, akt przewidywania przyszłości wchodziła w „domenę boską”. Czy

wróżbita faktycznie dokonuje aktu przewidywania, tzn. jest w stanie przewi-

dzieć przyszłe losy – czy to jednostki, czy większych grup ludzkich – to już

inna kwestia. Istotą problemu jest tu konstatacja, że, w świetle przedstawia-

nego stanowiska, trudno jest mówić o Bogu, który by o czymś „wiedział”, tj.

„wiedział” np. o tym, co się wydarzy (danemu człowiekowi), tj. – innymi

słowy – w swoim boski umyśle zawierał już niejako te wydarzenia, a to dla-

tego, że, co pokazano, jako takiego umysłu posiadać on nie może, co wynika

9 Termin epifenomen używany jest na stronach niniejszej pracy w sensie, jaki przypisywany jest mu na

gruncie filozoficznej orientacji epifenomenalizmu, tj. oznacza zjawisko (fenomen) wtórne wobec swo-

jej przyczyny, ale z nią (jako zjawiskiem-fenomenem podstawowym) współwystępujące, przy kluczo-

wej asercji o stanowieniu przezeń zjawiska (zdarzenia) o charakterze niefizycznym (mentalnym), bę-dącym następstwem zjawiska (zdarzenia) o charakterze neurofizjologicznym. W ramach takiej optyki

uprawnione jest mówienie o świadomości, jaźni i umyśle (fenomenach/„zdarzeniach” niefizycznych,

swoiście mentalnych) jako epifenomenie (epifenomenach) pracy fizycznego mózgu (jako kategorii z obrębu neurobiologii).

425

z bezcielesnej, amorficznej natury Boga (Bóg nie jest bytem fizycznym = nie

ma ciała = nie ma mózgu = nie ma umysłu).

Świadomość, będąca konsekwencją posiadania umysłu (a zatem wy-

twór funkcjonowania mózgu), okazuje się zatem cechą typowo ludzką

(a prawdopodobnie też i zwierzęcą). Świadomość to stan psychiczny zwią-

zany z procesami myślowymi – jako wynik pracy mózgu – właściwy jedno-

stce10

. Mówiąc o fenomenie świadomości mówi się zatem o zjawiskach

chemicznych zachodzących w mózgu i w obwodach neuronowych. Świa-

domość i umysł to określenia stosowane do mówienia o aktywnościach mó-

zgu (ludzkiego, zwierzęcego), a więc organu fizycznego (dodatkowo: świa-

domość i umysł tworzą tzw. osobowość). Pojęcie „umysłu Boga” czy też

„świadomości Boga” zatem, o ile nie jest kategorią dalece symboliczną lub

metaforyczną, nie odnajduje sensowności i nie powinna znajdować zastoso-

wania. Osoba wróżąca nie zawłaszcza sobie w związku z tym boskiego tery-

torium, gdyż dokonując aktu dywinacji nie werbalizuje treści, które zawiera-

łyby się w owym tzw. umyśle bożym.

Tym samym nie jest możliwe „urażenie”, „rozgniewanie”, „zmar-

twienie” czy „zasmucenie” Boga ewentualnym postawieniem wróżby i prze-

powiedzeniem przyszłości (tj. dokonanym czynem dywinacyjnym). Jeśli

Bóg jest bytem niecielesnym, to nie odczuwa na sposób ludzki i stany właś-

ciwe człowiekowi, jego nastrojowi, schematom myślowym, poznawczym,

emocjonalnym itd. nie znajdą odniesienia w sytuacji rozprawiania o Bogu.

Aby możliwe było mówienie o jakiejś relacji – wyrażającej się tu np. w

gniewaniu się na kogoś, wykazywaniu dezaprobaty wobec czyjegoś zacho-

wania itd. (jak miałby prezentować się względem ludzi Bóg) – obie strony

musiałyby być bytem świadomościowym oraz być bytem, podmiotem pozo-

stającym w „sprzężeniu zwrotnym”, tj. być de facto bytem osobowym, oso-

bą.

A, jak wykazano, Bóg – z racji swojej niesomatycznej natury – nie

może być bytem osobowym. Pozostaje zatem transcendentnym absolutem i

jako taki – tj. jako „wymykający się” ludzkiemu poznaniu nieosobowy, nie-

skończony absolut – z definicji nie wchodzi w relacje z bytami skończonymi

10 Świadomość (w postaci psychicznych obrazów myśli, planów itd.) niefizycznie „zamieszkuje” mózg,

„wypełnia” sieci neuronowe.

426

(tj. z człowiekiem)11

. Jeśli to, co boskie jest absolutem i tym, co nieskończo-

ne, obejmującym to, co względne i to, co skończone, to nie może być ono wy-

rażone w kategoriach osoby. Osoba bowiem może być tylko względna12

.

Kolejne pytania: czy żydowska i chrześcijańska nauka o zakazie

praktykowania dywinacji nie jest sprzeczna z samym tekstem Biblii? Co

począć z pojawiającymi się na kartach biblijnych ksiąg opisami mówiącymi

o „rzucaniu losów”13

? Czy nie przypominają one lub nawet w swojej istocie

nie są czynnościami wróżebnymi, dywinacyjnymi?

Poza tym, kategoria divinatio pojawia się i w samym nauczaniu

chrześcijańskim, występując w tym ostatnim jako „dar widzenia”. Pozwoli-

my sobie przytoczyć dłuższy fragment na temat fenomenu divinatio z klasy-

ka religioznawstwa, Rudolfa Otto, jego wypowiedź następnie krótko anali-

zując:

„Tam gdzie występuje prawdziwy dar widzenia (divinatio) „święto-

ści w jej przejawach”, tam nabiera też znaczenia element, który należałoby

określić jako „współwystępujący znak”, wprawdzie nie jako właściwe nośne

podłoże daru widzenia, ale jako jego potwierdzenie, a mianowicie te elemen-

ty wyższego życia duchowego i wyższej mocy ducha nad naturą i otacza-

jącym światem, które występują w historycznym obrazie Jezusa. Posiadają

one swoje analogie w powszechnej historii życia duchowego i historii religii.

Przejawiają się w talentach profesyjnych wielkich proroków Izraela jako wi-

zjonerskie intuicje i wieszcze przeczucia, a w życiu Chrystusa jako spotęgo-

wane „talenty duchowe”. „Cudami” one nie są, gdyż jako moce ducha są –

jak sama nasza wola, która potrafi uporać się z naszym ciałem – po prostu

11 Abstrahuje się tu od chrześcijańskiej idei wcielenia Boga w Jezusa Chrystusa – w kontekście trójcy

świętej rozważania powyższe tyczyły się najprędzej „osoby” Boga Ojca, tj. bytu swoiście transcen-dentnego. Niemniej, gwoli rzetelności, mówienie przez Jezusa do Boga i o Bogu „Ojcze” świadczyć

może o tym, że postrzegał on tegoż jako de facto osobę, tj. kogoś, z kim można nawiązywać relacje i

kogoś, z kim można wchodzić w „dialog” (a żeby dialog był możliwy, konieczne jest zachodzenie re-lacji podmiot – podmiot; druga strona relacji zatem musi być osobą).

12 Louis Dupré, Inny wymiar, przeł. Sabina Lewandowska, Wydawnictwo Znak, Kraków 1991, s. 282. 13 Przykładowo: „I rzekł jeden do drugiego: Szybko! Rzućmy losy, aby się dowiedzieć, z czyjej winy

spadło na nas to nieszczęście! Gdy więc rzucili losy, los padł na Jonasza” (Jon 1, 7); „I rzucali losy w

sprawie swoich czynności służbowych, zupełnie tak samo młodszy jak i starszy, mistrz jak i uczeń” (1

Krn 25, 8); „Potem osiedlili się naczelnicy ludu w Jeruzalemie, reszta ludności zaś rzucała losy, aby jednego z dziesięciu doprowadzić do osiedlenia się w świętym mieście Jeruzalemie, a dziewięciu po-

zostałych w innych miejscowościach” (Ne 11, 1); „A Jozue rzucił dla nich losy przed Panem w Sylo i

rozdzielił tam ziemię między synów izraelskich, każdemu jego dział” (Joz 18, 10); „W miesiącu pierwszym, to jest w miesiącu Nisan, w dwunastym roku panowania króla Achaszwerosza rzucono w

obecności Hamana «pur», to znaczy los co do każdego dnia i każdego miesiąca, i los padł na trzynasty

dzień dwunastego miesiąca, to jest miesiąca Adar” (Est 3, 7). O rzucaniu/ciągnięciu losów w Biblii zob. poza tym np.: Kpł 16, 8; 1Sm 14, 42; 1Krn 24, 31; 1Krn 26, 13; Na 3, 10; Jl 4, 3; Ab 1, 11.

427

czymś „naturalnym”, i to w najwyższym stopniu naturalnym. Występują

oczywiście tylko tam, gdzie sam duch ma wznioślejszą postać i gdzie obda-

rzony jest większą żywotnością, ale można ich się przynajmniej spodziewać

tam, gdzie jak najbliżej i jak najściślej jest on złączony ze swym wiecznym

podłożem, gdzie całkowicie na nim się opiera i dzięki temu zdolny jest do

własnych wyższych czynów. Dlatego właśnie także ich istnienie i występo-

wanie może być «współwystępującym znakiem» dla ostatniej okoliczności,

a tym samym i dla skutku samego daru widzenia”14

.

Dar widzenia (divinatio) przejawia się zatem np. w „talentach profe-

syjnych” proroków izraelskich i przybiera postać „wizjonerskich intuicji

i wieszczych przeczuć”. Z drugiej strony, divinatio manifestuje się również

w osobie i życiu Chrystusa. Idzie w istocie o dar widzenia „świętości w jego

przejawach”, jakkolwiek w odniesieniu do współczesnych wróżbitów dar ów

egzemplifikowałby się jako dar widzenia przyszłości. Obok divinatio poja-

wia się kategoria „współwystępującego znaku”, którym są „elementy wyż-

szego życia duchowego i wyższej mocy ducha nad naturą i otaczającym

światem”. Mają się one hipostazować – gdy idzie o wykładnię chrześcijań-

ską – w osobie Jezusa Chrystusa.

Jednakże, wspomniane „elementy wyższego życia duchowego”

można potraktować też jako inherentne umiejętnościom dywinacyjnym

współczesnych wróżbitów. Ci ostatni, poprzez zdolność dywinacji (divina-

tio), uosabialiby wyższy stopień rozwoju duchowego/życia duchowego

i wyższy stopień wiedzy o świecie – z uwagi na wiedzę o przyszłych zda-

rzeniach mających się na nim wydarzyć. Wróżbici, tj. ludzie, którzy „obda-

rzeni” (sic! – „dar” widzenia) zostali umiejętnością widzenia, tj. „przewidy-

wania” (divinatio), byliby tymi, których „duch ma wznioślejszą postać”.

Przejawy divinatio, tj. praktykowane wróżby jednakowoż „cudami

nie są”, [...] gdyż jako moce ducha są – jak sama nasza wola, która potrafi

uporać się z naszym ciałem – po prostu czymś „naturalnym”, i to w najwyż-

szym stopniu naturalnym. Ponieważ umiejętności te, tj. zdolności dywinacy-

jne są czymś naturalnym, tj. właściwym jednostkom ludzkim na mocy ich

konstytucji psychofizycznej, okaże się, że owe zdolności dywinacji i preko-

14 Rudolf Otto, Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjonal-

nych, przeł. Bogdan Kupis, Wydawnictwo KR, Warszawa 1999, s. 191.

428

gnicji są konsekwencją pracy ludzkiego umysłu (jako epifenomenu fizycz-

nego mózgu), o czym powiedziane zostanie więcej w końcowej części ni-

niejszego artykułu.

Jasno wypływający z powyższego wniosek jest zatem taki, że styg-

matyzowanie idei dywinacji – a więc, nomen omen, i divinatio – przez ży-

dowskich oraz chrześcijańskich egzegetów jest niewłaściwe i nierozsądne.

Według teologów bowiem wróżenie, które osoby zainteresowane

praktykują przy użyciu różnych metod dywinacyjnych (najpowszechniejsza

technika to kartomancja – wróżenie za pomocą kart, czy to tarota, czy in-

nych) jest, najdelikatniej mówiąc, niegodne aprobaty, a w wykładni skrajnej

stanowić ma część lub rodzaj okultyzmu (waloryzowanego naturalnie nega-

tywnie) oraz jako składowa satanizmu (!), prowadzić ma do opętania15

.

Wróżbiarstwo ukazywane jest często w nauce chrześcijańskiej jako

synonimiczne ze spirytyzmem (tj. prowokowanym kontaktem z duchami).

Stawiany znak równości tłumaczony jest tu rzekomą nierozłącznością wróż-

biarstwa od współdziałania duchów, gdyż to pierwsze bez tego drugiego ma

być pozbawione mocy i ponieważ wywoływanie duchów służyć ma otrzy-

maniu od tychże pewnych informacji16

. Jakkolwiek teza o bliskoznaczności

wróżbiarstwa i spirytyzmu jest wysoce dyskusyjna i stanowi zbyt powierz-

chowne uproszczenie, dość jasne wydają się motywy czynienia takiego utoż-

samienia: sam bowiem Stary Testament tam, gdzie mówi o wróżbiarstwie,

mówi jednocześnie o wywoływaniu duchów (tj. w istocie o spirytyzmie)17

.

Praktykowanie wróżbiarstwa (czynne lub bierne, tj. albo w postaci

własnego zajmowania się dywinacją, tj. wróżenia sobie i innym, albo w po-

staci odwiedzania wróżbitów i tzw. doradców duchowych) jest według hie-

rarchów kościelnych złem. Negatywnie (a wręcz potępiająco) o wróżbach

i praktykach wróżebnych dosadnie wyraża się np. cała tradycja katolickiego

nauczania: począwszy od stanowiska Ojców Kościoła18

, przez dekrety staro-

żytnych synodów (Toledo [397-400 r.]19

, Mar Isaac [410 r.]20

) i soborów

15 Zob. np. http://docs7.chomikuj.pl/426404216,0,0,Lista-złych-furtek.doc (stan: 20-04-2013). 16 Posacki, Propaganda..., op. cit. 17 Zob. przypisy nr 2, 4 i 5 niniejszego artykułu. 18 Powie np. Tomasz z Akwinu: „[...] wszelkie wróżenie posługuje się jakąś radą i mocą szatańską do

poznania przyszłych wydarzeń. Niekiedy wróżbici wzywają tej pomocy wyraźnie, niekiedy zaś demo-ny w sposób ukryty wpływają na poznanie rzeczy przyszłych nieznanych ludziom, im zaś znanych w

sposób, który omówiliśmy gdzie indziej” (cyt. z: idem, Suma teologiczna, tłum. F. Bednarski OP, q.

94, a. 3; za: Posacki, Propaganda..., op. cit.). 19 W Kanonie 15: „Jeśli ktoś uważa, że należy wierzyć w astrologię albo w kabalistykę, niech będzie

429

(Kartagina [398 r.]21

), a kończąc na Katechizmie Kościoła Katolickiego (ar-

tykuł 211722

)23

.

Wróżbiarstwo potępiane jest w nauczaniu Kościoła chrześcijańskie-

go, gdyż stanowić ma grzech bałwochwalstwa i zdradzać ma inklinacje czło-

wieka do niewierności względem Boga. Nadto, wróżbiarstwo podważać ma

(przez suponowaną możliwość odczytania przyszłych zdarzeń) zasadę posia-

dania przez człowieka wolnej woli i negować ma ideę Boga jako „Pana czło-

wieczego losu”. Ma być w końcu dywinacja [...] duchowym oszustwem, któ-

rego ostatecznym celem jest odwodzenie ludzi od drogi zbawienia poprzez

"utwierdzanie grzechu" (św. Augustyn), do czego prowadzi negacja wolności

człowieka i Boga (co ostatecznie jest też deformacją obrazu Boga)24

.

Tymczasem, występujące w Biblii „rzucanie losów” ma być, według

egzegetów, czymś zgoła odmiennym. Więcej nawet. Owej czynności opisa-

nej na kartach Nowego Testamentu przydawana jest przez biblijnych inter-

pretatorów swego typu kwalifikacja moralna – rzucanie losów okazuje się

czymś dobrym i nie pozostającym sprzecznym z bożą wolą.

Najbardziej reprezentatywnym fragmentem w Nowym Testamencie

dotyczącym „rzucania losów” jest werset z Dziejów Apostolskich 1, 26: „I

dali im losy; a los padł na Macieja, i został dołączony do grona jedenastu

wyklęty” (za: Posacki, Propaganda..., op. cit.).

20 W Kanonie 5: „Zakazuje się wszystkim, także wiernym, praktykowania wróżb z trzewi, przepowiada-nia przyszłości, okultyzmu, związań, amuletów, czarów, pod karą anatemy” (za: Posacki, Propagan-

da..., op. cit.). 21 W Kanonie 83 (89): „Ten, kto spędza swój czas z wróżącymi z trzewi i zajmuje się zaklęciami (incan-

tationes), powinien być wyłączony z Kościoła” (za: Posacki, Propaganda..., op. cit.). 22 „Wszystkie praktyki magii lub czarów, przez które dąży się do pozyskania tajemnych sił, by posługi-

wać się nimi i osiągać nadnaturalną władzę nad bliźnim - nawet w celu zapewnienia mu zdrowia - są w poważnej sprzeczności z cnotą religijności. Praktyki te należy potępić tym bardziej wtedy, gdy towa-

rzyszy im intencja zaszkodzenia drugiemu człowiekowi lub uciekanie się do interwencji demonów.

Jest również naganne noszenie amuletów. Spirytyzm często pociąga za sobą praktyki wróżbiarskie lub magiczne. Dlatego Kościół upomina wiernych, by wystrzegali się ich. Uciekanie się do tak zwanych

tradycyjnych praktyk medycznych nie usprawiedliwia ani wzywania złych mocy, ani wykorzystywania

łatwowierności drugiego człowieka” (za: http://www.katechizm.opoka.org.pl/rkkkIII-2-1.htm [stan: 21-04-2013]).

23 Zob. też np. tekst Noty Duszpasterskiej Konferencji Biskupów Toskanii na temat magii i demonologii

(czego część stanowić ma wróżbiarstwo, tj. przepowiadanie przyszłości): „[...] najgorszy i najbardziej niebezpieczny wyraz przepowiadania przyszłości to nekromancja czy spirytyzm lub uciekanie się do

duchów zmarłych, aby wejść z nimi w kontakt i odkryć przyszłość lub jakiś jej aspekt. Seanse spiryty-

styczne należą do tego typu magii. Na takich seansach uczestnicy i medium (nowoczesne wydanie sta-rożytnych nekromantów) poświęcają się przyzywaniu dusz zmarłych (na przykład rzekome nagrania

głosów spoza grobu), a w rzeczywistości wprowadzają one pewną formę wyobcowania z teraźniejszo-

ści i dokonują zafałszowania wiary w życie pozagrobowe, zwykle za pomocą sztuczek, działając w istocie jako narzędzia sił Złego, który używa ich często do celów destruktywnych, skierowanych na

zwodzenie człowieka i oddalanie go od Boga” (w: A. Posacki SJ, Okultyzm, magia, demonologia,

Wydawnictwo m, Kraków 1996, s. 111-172; za: idem, Propaganda..., op. cit.). 24 Posacki, Propaganda..., op. cit.

430

apostołów”25

. Komentarz biblistów orzeka, że pojawiające się w tym miej-

scu „rzucanie losów” ma być tu de facto zdawaniem się na Boga, tj. w isto-

cie na los ustalony uprzednio przez stwórcę, i sposobem, drogą dowiadywa-

nia się o boskich zamiarach. W Dz 1, 26 apostołowie ciągną losy, aby do-

wiedzieć się, kto, zgodnie z bożą wolą, zajmie miejsce w gronie uczniów

Jezusa po Judaszu (Maciej czy Barsaba). W wyniku rzucania losów jasne

mają stawać się dla ludzi boże wybory, boże preferencje (co do ludzkiego

postępowania), boska wola (por. Prz 16, 33: „Losem potrząsa się w zanad-

rzu, lecz jego rozstrzygnięcie zależy od Pana”26

).

W sytuacji natomiast praktykowania dywinacji, stawiania wróżb,

używania talii tarota itd. – czyli wykonywania czynu wchodzącego w skład

czegoś, co w wyniku zbanalizowania i zwulgaryzowania nazwane zostało

„ezoteryką” – ludzie, poprzez chęć poznania losu, przyszłych zdarzeń, za-

przeczać mają, jak twierdzą wojujący wyznawcy religijni, boskiej (tzn. naj-

lepszej) decyzji i boskiemu wyborowi. Ludzie winni, jak głoszą teologowie,

z wiarą i ufnością zdawać się na Boga, na zdarzenia „ustalone” przez Boga.

Powinni z zaufaniem podchodzić do przyszłych, niewiadomych (póki co)

zdarzeń, tego, co nastąpi, żywiąc jednocześnie przekonanie, że zdarzenia te

na pewno będą dobre – bo „wybrane”, „zadecydowane” i „zesłane” w przy-

szłości (bliższej bądź dalszej) przez Boga – a nie przy pomocy wróżbitów

„wchodzić Bogu w kompetencje”.

Nadto, zwłaszcza dla chrześcijanina niemożliwe jest zaakceptowa-

nie przekonania o zapisaniu z góry przyszłych wydarzeń, przyszłości jako

takiej – do której wróżbici mają mieć dostęp – gdyż w ten sposób jakoby

zaprzeczać ma on swojej wolnej woli i przyrodzonej mu odpowiedzialności

za siebie i innych. Wróżbiarstwo ma też rzekomo alienować człowieka, któ-

ry wskutek praktykowania dywinacji lub korzystania z usług wróżbitów

tracić ma możliwość panowania nad swoim przeznaczeniem, podczas gdy

cała przyszłość ma być jedynie w gestii Boga i do niego, przy współpracy

z człowiekiem, należeć27

.

Podobnie zatem jak w sytuacji „rzucania losów”, także wróżbiar-

25 Zob. szerzej: Dz 1, 21-26. 26 W tłumaczeniu Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Pallotinum, Poznań

2003: „We fałdy sukni wrzuca się losy, ale Pan sam rozstrzyga”. 27 Jean Vernette, Przewodnik po zjawiskach nadnaturalnych. Magia, wróżbiarstwo, czary, zjawiska

paranormalne, przeł. Alicja Kałużny, Wydawnictwo m, Kraków 2009, s. 29.

431

stwo – jako część, dziedzina okultyzmu i rodzaj spirytyzmu – podlega kwali-

fikacji moralnej (duchowo-moralnej). Z jednej strony ową ocenę czyni sam

tekst biblijny (zob. cytowane wcześniej starotestamentowe wersety – głów-

nie z Księgi Kapłańskiej), a z drugiej, skodyfikowane i nie, nauki chrześci-

jańskiego kościoła (głównie katolickiego). Wszelako, co jasno widać, ocena

moralna nadana dywinacji radykalnie różni się od tej przydanej czynności

rzucania losów.

Reasumując, wróżenie ocenianie jest przez teologów i co bardziej

fundamentalnych teistów jako złe, podczas gdy praktykowane przez aposto-

łów „rzucanie losów” (Dz 1, 26) ma być dobre, bo w rzucaniu losów wyra-

żać się ma boża wola, a w tym pierwszym czynie nie.

Powyższa „kościelna” optyka wydaje się jednak ponownie nieracjo-

nalna. Po pierwsze, rzucanie losów – czy to „biblijne”, czy inne – jest

w rzeczywistości niczym innym, jak metodą dywinacyjną, nomen omen

(sic!) divinatio, a dywinacja była szeroko praktykowana przez ludzi w dzie-

jach historii. Przypomnijmy fragment z cytowanego wyżej Otta: [...] Posia-

dają one [tj. „elementy wyższego życia duchowego i wyższej mocy ducha

nad naturą i otaczającym światem” (o czym wcześniej), które egzemplifikują

się pod postacią „daru widzenia”, tj. divinatio – DB] swoje analogie

w powszechnej historii życia duchowego i historii religii28

. Uprawiał ją (tj.

divinatio) również naród izraelski29

(Ottowskie „talenty profesyjne proroków

Izraela”) oraz, później, pierwsi chrześcijanie, w tym i apostołowie Jezusa, a

nawet charakteryzował się swoistą „umiejętnością” divinatio sam Jezus

(przyjmowała ona u niego postać zaproponowanych przez Otta „duchowych

talentów”).

Po drugie, współczesne praktykowanie przez ludzi wróżenia (w ja-

kiejkolwiek postaci „-mancji”30

) przyrównać można do starożytnego rzuca-

28 Otto, Świętość..., op. cit., s. 191. 29 Zob. przypis nr 13 niniejszego artykułu. 30 Kartomancja, chiromancja, krystalomancja, numeromancja (numerologia), oneiromancja, grafomancja,

bibliomancja i wiele innych. W kontekście niniejszych rozważań bibliomancja wydaje się wyjątkowo

interesująca, zważywszy przedmiot zainteresowania, którym jest tu książka – najczęściej święta księga wyznawców danej religii (w tym judaizmu i chrześcijaństwa). W bibliomancji używa się świętej księgi

w czynności wróżebnej: otwiera się ją „na chybił-trafił” i odczytuje dowolny wers/fragment, który sta-

nowić ma odpowiedź na postawione wcześniej pytanie i/lub przepowiadać ma przyszłość. Praktyko-wanie bibliomancji przy użyciu Biblii popularne było w środowisku chrześcijańskim we wczesnych

wiekach średnich – mimo że o owej praktyce (zwanej sortilegium) autorytety kościelne wyrażały się

niepochlebnie (a nawet ją potępiły i zakazały jej stosowania); zob. Richard M. Golden, Encyclopedia of Witchcraft. The Western Tradition, ABC-CLIO/Greenwood, 2006, s. 120-121.

432

nia losów. To ostatnie stanowi bowiem w swojej istocie czynność zmierza-

jącą do poznania boskich czy to wyborów, czy zamiarów (jeśli uprzeć się, że

takie pojęcia jako „boskie wybory”, „boże zamiary” mają sens). Paralelnie,

techniki wróżebne charakterystyczne dla dzisiejszych wróżbitów (np. karto-

mancja) także, w odpowiedniej wykładni, służą poznaniu boskich „decyzji”,

tego, czego Bóg „chce” i czego od ludzi „oczekuje”. Dzięki wróżbom ludzie

dowiadywać się mają o najlepszym dla nich losie, wytyczonym im de facto

przez Boga.

W tym wypadku niechwalebna „ezoteryczna”, „okultystyczna” dy-

winacja wykonywana przez współczesnych wróżbitów w żadnym wypadku

nie byłaby „wchodzeniem w kompetencje” Bogu. Nie stanowiłaby próby

zawłaszczenia sobie sfery tylko Bogu dostępnej – płaszczyzny, na której

możliwe jest kreowanie i kierowanie zdarzeniami. Mało tego. Wróżbici nie

mają się za bogów, a bardzo często jedynie za „narzędzia”, za media (me-

dium), za pośrednictwem których przekazują ludziom informacje.

Są pośrednikami, „kanałami”, którymi płynąć ma boski przekaz co do przy-

szłych losów. Wróżbici nie uzurpują sobie statusu boskiego, nie stanowią

więc zagrożenia dla boskiego dominium. Zresztą, co istotne w tym kontek-

ście, wróżbici nierzadko przed aktem dywinacji sami zwracają się do siły

wyższej, do Boga (w formie modlitwy, inkantacji)31

– nie mogą zatem trak-

tować siebie jako bogów (nie modlą się przecież do siebie). Adepci wróż-

biarstwa postrzegają siebie jako przekaźniki, „biorą” się za pośredników

przekazujących informacje, jakieś wiadomości. Czują się subiektywnie zo-

bligowani do wyartykułowania informacji dotyczących przyszłości (wierząc,

że posiadają do nich/niej dostęp).

Istotnym aspektem pozostaje przy tym afektywny charakter i kon-

tekst wydarzającej się relacji wróżbita – osoba korzystająca z jego porad.

„Relacja „widzący” – klient, dotykająca głębi ludzkiej istoty, nie jest więc

nigdy neutralna. Drugi uczestnik tej relacji przypisuje niekiedy pierwszemu

nieograniczona moc, dar łączności z bóstwem, co jest typowe dla sfery reli-

gijności. Usakralnionej osobie wróżbity odpowiada wierzenie wiernego”32

.

Niemniej raz jeszcze: nawet jeśli osoba korzystająca z umiejętności dywina-

31 Nota bene, tak samo czynili też apostołowie: poprzedzali akt „rzucenia losów” modlitwą, zwróceniem

się do Boga. 32 Vernette, Przewodnik..., op. cit., s. 27.

433

cyjnych wróżbity upatruje w nim jakichś dodatkowych, nadprzyrodzonych

mocy (w tym nawet „daru łączności” ze sferą boską, nadprzyrodzoną, tj. de

facto „daru widzenia” – divinatio), optyka taka wpisywałaby się bardziej w

paradygmat Ottowskich „mocy ducha”33

, będących rezultatem rozwiniętego

życia duchowego wróżbity i [...] wyższej mocy ducha nad naturą i otacza-

jącym światem34

, przy czym owa „wznioślejsza postać ducha” (tu: wróżbi-

tów) pozostaje czymś naturalnym, a nie nadnaturalnym (jak również chce

Otto) i związanym z ciałem – do którego to zagadnienia zbliżamy się już

wielkimi krokami.

Należy przedtem jednak jeszcze raz odwołać się do tezy, że użyte

powyżej kategorie i terminy („wybór” i „zesłanie” zdarzeń „dokonywane”

przez Boga; boska „decyzja”; boski „zamiar”; boże „chcenie” i „oczekiwa-

nie” przezeń czegoś od ludzi) nie powinny znajdować odniesienia przy mó-

wieniu o Bogu, gdyż bóstwo nie jest człowiekiem (i nie powinno być perso-

nifikowane), więc nie ma umysłu (ponieważ nie ma mózgu). Zatem, do Bo-

ga nie stosują się terminy określające ludzkie stany emocjonalno-psychi-

cznie i ludzkie zachowania. Idea (poznania) boskich „zamiarów”, „decyzji”,

„oczekiwań” i bożej „woli” jest więc wewnętrznie sprzeczna.

Pod znakiem zapytania staje w związku z tym również cała koncep-

cja prawdziwości i wiarygodności „rzucania losów” oraz przepowiedni wró-

żebnych jako takich (skoro nie ma ich do kogo/czego odnieść), chyba że wy-

kluczy się ideę teistyczną i potraktuje się przekazy dywinacyjne w świetle

innej optyki, mianowicie pozbawionej Boga osobowego, tj. np. optyki mó-

wiącej o czymś na kształt informacyjnego monizmu, energetycznego „splą-

tania” ludzi ze sobą (koncepcja zbudowana na hipotezach spopularyzowanej

i strywializowanej fizyki kwantowej) oraz istotowej jedności rodzaju ludz-

kiego (odwołanie do filozofii) – idei jakże popularnych w new’age-owskiej

duchowości. W takim ujęciu możliwe staje się, przynajmniej hipotetycznie,

sięganie umysłem ludzkim, myślą, świadomością „w przód”, „w przysz-

łość”, pobieranie stamtąd informacji i przekazywanie ich innym na drodze

werbalizacji w postaci wróżby („postawionej” przy pomocy jakichś narzędzi

dywinacyjnych).

Zjawiska prekognicji, tj. przewidywania przyszłych zdarzeń, być

33 Zob. cytowany wcześniej fragment z Otta (str. 6 niniejszego artykułu). 34 Ibidem.

434

może bowiem wynikają z naturalnych umiejętności ludzkiego mózgu. Umie-

jętność odczytywania przyszłości byłaby tu częścią szerszych zdolności

psychicznych, które interpretowane mogą być albo w ramach wyjaśnień

opierających się na złożoności fizycznego pojęcia czasoprzestrzeni, gdzie

można by było „sięgać” przyszłości (fizyka kwantowa35

), albo w ramach

wyjaśnień upatrujących przeznaczenie i rzekomą przyszłość w formie (już)

obecnych w człowieku, tj. w jego – nomen omen – umyśle, obrazów (psy-

chologia), albo w ramach wyjaśnień „parareligijnych”, gdzie przyszłość

„wyjawiać” mają jednostkom specjalnie ku temu usposobionym istoty wyż-

sze, boskie (parapsychologia)36

. Wszystko pozostaje kwestią przyjętego pa-

radygmatu.

Szczególnym zainteresowaniem zdaje się ostatnimi czasy cieszyć

wyjaśnienie mieszczące się w ramach paradygmatu zsymplifikowanej fizyki

kwantowej. Ta ostatnia – poprzez swoje koncepcje: zasadę nieokreśloności,

probabilizm i przypadkowość – usprawiedliwia też przy okazji koncepcję

wolnej woli człowieka (i ludzkiego wyboru), stawiając tym samym pod du-

żym znakiem zapytania stanowisko postulujące zdeterminowanie ludzkich

losów.

Inaczej mówiąc, fizyka kwantowa w wykładni „uduchowionej” wy-

jaśniać ma możliwość zmiany mgliście zarysowanej przyszłości, jeśli po-

wzięta zostanie stosowna decyzja (kwestia „wyboru”, „decyzji”, „kreowania

rzeczywistości”, teza „życia zależącego wyłącznie ode mnie” to idee nowe-

go, duchowego, swoiście new age’owskiego paradygmatu opartego na filo-

zofii mechaniki kwantowej). Fenomen wolności uzasadniany i możliwy jest

tu dzięki (niezdeterminowanym) operacjom zachodzącym w ludzkim mó-

zgu, w sieciach neuronowych, i w interpretacji wspierany jest kwantową

zasadą nieoznaczoności Heisenberga, a także – niejako z drugiej strony –

naukami z pogranicza biologii i neurofizjologii, głoszącymi, że wolność,

wolny wybór, wolna wola „ulokowana jest” w płacie czołowym mózgu.

Główną ideą nowego paradygmatu opartego na fizyce kwantowej w

35 Która sugerować ma, [...] że świat nie jest mechanizmem zegarowym, lecz raczej organizmem żywym,

w którym wszystko jest ze wszystkim połączone... poprzez przestrzeń i czas (słowa dra Deana Radina,

zamieszczone w: William Arntz, Betsy Chasse, Mark Vicente i in., What the Bleep Do we (k)now!? Co my tak naprawdę wiemy!? Odkrywając nieskończone możliwości zmiany naszej codziennej rzeczywi-

stości, przeł. Małgorzata Reszka, Kamila Jakimowicz, Janusz Jakimowicz, Joanna Mądrzak, Manawa,

Wrocław 2008, s. 27). 36 Zob. Vernette, Przewodnik..., op. cit., s. 30-31.

435

odniesieniu do zagadnienia prekognicji i dywinacji jest kategoria „splątania”

kwantowego. „Splątanie” owo pozostaje w silnej zależności od tzw. koncep-

cji nielokalności cząstek (kwantowych). Pojawiający się tu pomysł, że umy-

sły ludzkie pozostają „splątane” ma być konsekwencją „splątania” cząstek

na poziomie kwantowym, „[...] a cząstki są podobne do informacji, zaś

umysł jest jak materia, a materia jak umysł, czemu więc i umysły nie miałyby

być splątane ?”37

.

Na gruncie tzw. teorii splątanych umysłów autorstwa dra Deana Ra-

dina38

wyjaśniany jest między innymi fenomen percepcji pozazmysłowej.

Według Radina doświadczenia pozazmysłowe – do których zalicza się pre-

kognicja39

, egzemplifikowana przez dywinację – to w istocie przejaw „splą-

tania” umysłów w postaci zjawiska zachodzącego pomiędzy dwiema (lub

więcej osobami), w efekcie czego możliwe stawać się ma „wydzieranie”

informacji na temat potencjalnych przyszłych zdarzeń z umysłu drugiej oso-

by/innych osób (wtenczas owa optyka łączy się z wyjaśnieniem psycholo-

gicznym, w ramach którego istotność otrzymują obrazy już zawarte w dru-

gim człowieku – w jego świadomości lub nieświadomości, tj. w świadomym

lub nieświadomym umyśle – po które się myślowo „sięga”40

) lub też docho-

dziłoby do mentalnej partycypacji w tychże „przyszłych”, już jakoś swoiście

ustalonych i „zadecydowanych”, zdarzeniach, w wyniku czego można póź-

niej zwerbalizować otrzymaną wiedzę – tj., nomen omen, „postawić” prze-

powiednię/wróżbę.

Wspomniany paradygmat sprowadza się do idei postulującej jedność

umysłów, która to jedność umożliwiać ma prekognicję, a przez to i dywina-

cję. Na poziomie głębszym idzie o tzw. ideę żywego (wszech)świata wzaje-

mnych powiązań – w kontraście do paradygmatu „martwego” (wszech)-

37 Pytanie takie pada w: Arntz…, What the Bleep…, op. cit., s. 215. 38 Zob. jego książkę Entangled Minds: Extrasensory Experiences in a Quantum Reality, Paraview Pocket

Books, New York 2006. 39 Ale też takie fenomeny ludzkiego umysłu jak telepatia, jasnowidzenie, psychokineza czy uzdrawianie

na odległość; zob. Arntz..., What the Bleep..., op. cit., s. 216 40 Po jungowsku: nieświadomość zbiorowa jako metaforyczna, konceptualna przestrzeń, w której znaj-

dować mają się obrazy nieświadomości, dostępne wszystkim ludzkim umysłom, co implikuje ideę mówiącą o połączeniu wszystkich ze wszystkim, tj. de facto o „splątaniu”. Mało tego. Dr Radin wy-

suwa hipotezę istnienia pewnego rodzaju przestrzeni, opcjonalnie pola umysłu, gdzie zachodzić mają

omawiane przez niego fenomeny, tj. interakcje pomiędzy „splątanymi” umysłami (efektem których jest np. zjawisko prekognicji) [zob. Arntz…, What the Bleep…, op. cit., s. 216]. Interesującym przed-

sięwzięciem byłaby przy tym próba powiązania wspomnianej przestrzeni umysłu, o której mówi dr

Radin, z przestrzenią nieświadomości Junga (i tu, i tu dochodzić ma do partycypacji ludzkiego umysłu w większej „bazie” informacji).

436

świata podzielonego na niezwiązane ze sobą części41

– oraz o hipotezę mó-

wiącą o możliwości rzeczywistego wpływu czegoś w istocie niefizycznego

(umysłu, świadomości) na świat fizyczny, na materialną rzeczywistość42

.

Umysł jest więc w ramach powyższego „paradygmatu kwantowego”

tym, co stanowi fundament czynienia jakichkolwiek dywagacji na temat

(możliwości) prekognicji i dywinacji. Tak zatem jak w początkowej części

artykułu, umysł i świadomość – jako „wytwór” pracy mózgu – okazują się

kategoriami zasadniczymi dla niniejszych rozważań, jakkolwiek ze zgoła

odmiennych punktów widzenia.

W pierwszej części mówiło się bowiem o zakładanym przez egzege-

tów religijnych (głównie chrześcijańskich) istnieniu umysłu Boga, a więc

boskiego rozumu, skąd bardzo blisko do idei Boga jako osoby, Boga zantro-

pomorfizowanego, Boga spersonifikowanego (korelacja umysł/rozum-mózg-

fizyczne ciało-materia), co, jak wykazano, jest, wraz z implikowanym kom-

pleksem idei, podejściem niewłaściwym. Ów nieuzasadniony kompleks idei

to raz: ujmowanie Boga jako osoby, którą rozgniewać, zasmucić itd. rzeko-

mo mogą praktykowane przez ludzi czynności wróżebne (tj. traktowanie

Boga jako istoty, która odczuwa emocje); dwa: ujmowanie Boga jako osoby,

która widzi, spostrzega, co dzieje się na świecie (przez co, jak przy primo,

w konkretny sposób ustosunkowywać by się miała emocjonalnie do tych

zdarzeń – tj. tu: do ludzkich aktów dywinacyjnych); trzy: ujmowanie Boga

jako osoby, która przemyśliwuje, rozumie, pamięta, posiada wiedzę o czymś

itd. – a to wszystko z uwagi na niepoprawność przedstawiania Boga

w kategoriach ludzkich i przy użyciu predykatów odnoszących się do ludzi.

Równocześnie ukazano, że czynienie jasnej dyferencjacji pomiędzy

wróżeniem praktykowanym przez współczesnych wróżbitów (tzw. ezotery-

ków) a opisaną w Biblii czynnością „rzucania losów” jest nieuprawnione,

zważywszy istotowe podobieństwo między tymi zjawiskami oraz wspólną

obu ideę divinatio.

W dalszej części natomiast artykuł potraktował kategorie mózgu

oraz – jako jego swoistego epifenomenu – umysłu i świadomości pod kątem

stanowienia przez nie de facto podstawy dla możliwości zajścia aktów dy-

winacji i prekognicji. Te ostatnie pozostają tu częścią ogólniejszych zdolno-

41 Arntz…, What the Bleep…, op. cit., s. 214. 42 Ibidem, s. 217.

437

ści psychicznych, które – jako wyjściowo świadomościowe, umysłowe – są

wynikiem operacji zachodzących w mózgu, w obwodach neuronowych i bez

nich niemożliwe. Umysł oraz mózg po raz wtóry zatem wyznaczają clou

odnośnie zagadnienia dywinacji (wróżenia), jakkolwiek w tym drugim wy-

padku czynią to z całkowicie innej perspektywy.

“AND THEY GAVE FORTH THEIR LOTS...”. ABOUT THE

TRANSFORMATIONS IN THE INTERPRETATION OF THE

PHENOMENON OF DIVINATION

This article presents a look at the phenomenon of divination, within the framework

of which the mind and consciousness are made as categories of vital importance. In

its first part the text shows why it is impossible to anger, sadden etc. God with the

practised acts of divination, that is to see God as: a) somebody (sic!) who feels emo-

tions; b) somebody who sees what is going on in the world; c) somebody who

thinks, understands, knows etc. Through it and considering the correlation of

mind/intellect-brain-physical body (soma)-matter the question is presented as to why

it is unwarranted to employ – when talking about God – the conception of (divine)

mind, (divine) intellect, and to predicate on God as on a person. Furthermore, the

article proves that a clear-cut separation between the fortune-telling and the divina-

tion techniques typical for the modern fortune-tellers and the so-called “esoterics”,

and the act of divination, augury described in the Bible in the form of giving forth

the lots is a misconception – mainly due to the, nomen omen, religious idea of

divinatio (“the gift of prophecy/”the gift of seeing”). Next, the categories of brain

and mind-conscoiusness (as its ephiphenomenon) are shown from the point of view

of determining by them the actual basis for the possibility of the divination and

precognition acts to happen. The latter are namely the effect of the neuronal opera-

tion in the brain, and the capability to carry out the divination, to “see” the anticipat-

ed future is interpreted as part of more general psychic abbilities, manifested in the

domain of mind and consciousness. The above-mentioned optics are in fact charac-

teristic for New Age world-view and the new paradigm (based primarily on quan-

tum physics and Jungian psychology), representative for modern ways of thinking

and seeing the world – at least present in some, continually widening, circles.

BIBLIOGRAFIA:

1. Arntz W., Chasse B., Vicente M. i in., What the Bleep Do we (k)now!? Co my

438

tak naprawdę wiemy!? Odkrywając nieskończone możliwości zmiany naszej co-

dziennej rzeczywistości, przeł. M. Reszka, K. Jakimowicz, J. Jakimowicz, J.

Mądrzak, Manawa, Wrocław 2008.

2. Biblia to jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Towarzystwo Biblij-

ne w Polsce, Warszawa 1996.

3. Biblia Tysiąclecia. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Pallotinum,

Poznań 2003.

4. Dupré L., Inny wymiar, przeł. S. Lewandowska, Wydawnictwo Znak, Kraków

1991.

5. Golden Richard M., Encyclopedia of Witchcraft. The Western Tradition, ABC-

CLIO, Greenwood 2006.

6. Otto R., Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do

elementów racjonalnych, przeł. B. Kupis, Wydawnictwo KR, Warszawa 1999.

7. Posacki A., SJ, Okultyzm, magia, demonologia, Wydawnictwo m, Kraków

1996.

8. Radin D., Entangled Minds: Extrasensory Experiences in a Quantum Reality,

Paraview Pocket Books, New York 2006.

9. Vernette J., Przewodnik po zjawiskach nadnaturalnych. Magia, wróżbiarstwo,

czary, zjawiska paranormalne, przeł. A. Kałużny, Wydawnictwo m, Kraków

2009.

ŹRÓDŁA INTERNETOWE:

1. http://archiwum.dlapolski.pl/informacje/wrozby (stan: 21-04-2013)

2. http://docs7.chomikuj.pl/426404216,0,0,Lista-złych-furtek.doc (stan: 20-04-

2013)

3. http://old.luteranie.pl/pl/?D=27 (stan: 20-04-2013)

4. http://www.katechizm.opoka.org.pl/rkkkIII-2-1.htm (stan: 21-04-2013)

5. http://www.katolik.pl/forum/read.php?f=1&i=234589&t=234588 (stan: 20-04-

2013)

Mgr Dorota Brylla – doktorantka w Instytucie Filozofii, Uniwersytet Zielonogórski


439

Agnieszka PRZYBYŁA-DUMIN

SPISKI, PRZEPOWIEDNIE I OPOWIEŚCI.

O REAKCJACH NA NIEWIADOME I NIEZROZUMIAŁE

ORAZ GATUNKACH FOLKLORU JE WYRAŻAJĄCYCH

Myślenie mityczne (symboliczne, „nieoswojone”) nie jest nam

współcześnie bynajmniej obce. I dziś bowiem posługujemy się uogólnienia-

mi, poszukujemy ciągłości i celowości, odnajdujemy znaczenie tam, gdzie

nie powinniśmy go szukać i powiązania tam, gdzie ich nie ma. Nasze życie,

los, wydarzenia lokalne czy światowe muszą mieć sens, być w naszym od-

czuciu sprawiedliwe, słuszne, właściwe, w przeciwnym wypadku, jak można

byłoby zmusić się do wysiłku ciągłego podporządkowywania się zasadom

moralnym i innym nakazom oraz zakazom, skoro żadne nie mają oparcia w

wyższej rzeczywistości? Podstawą myślenia mitycznego „jest poczucie jed-

ności świata (człowieka i natury) oraz słabe oddzielenie myślenia logicznego

od sfery emocjonalnej, afektywno-motorycznej. Jest to myślenie konkretne,

obrazowo-zmysłowe, cechuje je skrajna antropomorfizacja świata – persona-

lizacja, animatyzacja i animacja natury, przy jednoczesnym nieostrym roz-

graniczeniu przedmiotu i podmiotu, słowa (nazwy) i rzeczy (istoty), znaku i

denotatu, całości i części, jedności i wielości, stosunków czasowych i prze-

strzennych itd.”1 Należy zauważyć, że „metaforyczna w swej istocie logika

mitologiczna zdolna jest do uogólnień, klasyfikacji i analizy, nie różniąc się

skutecznością od logiki naukowej, choć operuje ona na innym poziomie

(bezpośrednie dane zmysłowe) i stosuje odmienne sposoby rozwiązywania

problemów (binaryzm, mechanizm postępujących mediacji). (…) Pogląd o

dwuwarstwowości myśli ludzkiej, tj. współistnieniu myślenia mitologiczne-

go (konkretnego, obrazowego) i myślenia naukowego (abstrakcyjnego) jest

podzielany dość powszechnie. (…) Zdaniem Leszka Kołakowskiego potrze-

ba rodząca pytania i przeświadczenia mitologiczne przejawia się w trzech

postaciach: potrzeby przeżywania świata jako sensownego i celowego, pot-

1 R. Tomicki, Mit [w:] Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, red. Z. Staszczak, Warszawa-Poznań

1987, s. 245-246.

440

rzeby postrzegania go jako ciągłego oraz potrzeby wiary w trwałość wartości

ludzkich”2. Sięgamy po nie często, kiedy stajemy wobec niespodziewanych,

niezrozumiałych, zaskakujących wydarzeń.

Gatunkami folkloru funkcjonującymi dziś w Polsce, poprzez które w

największym stopniu ujawnia się światopogląd grupy oraz myślenie mitycz-

ne w nim zawarte, są niewątpliwie podanie i legenda miejska/współczesna

(zwana także mitem współczesnym). Folklorystyka nie wypowiedziała się

jeszcze ostatecznie – czy mamy w ich wypadku do czynienia z dwoma róż-

nymi gatunkami, które istniały równolegle od dawien dawna i jedynie zmia-

ny w zakresie komunikacji oraz fakt późnego dostrzeżenia przez folklory-

stów tego drugiego generują wątpliwości, czy też wraz ze zmianami cywili-

zacyjnymi transformacji uległa konwencja, poprzez którą realizowane są te

same funkcje. Bo tak jak nie budzi wątpliwości tożsamość a przynajmniej

znacząca bliskość funkcjonalna tych gatunków, tak poetyka – niemałe. Nie-

zbędne jest zwrócenie uwagi na różnorodność, która charakteryzuje wątki

zgrupowane pod nazwą legenda miejska – gatunek ten z pewnością wymaga

licznych badań. Skupię się jednak na różnicach między opowieściami okre-

ślanymi mianem podań wierzeniowych (jest to odmiana nadal aktywnie two-

rzona i przekazywana3) a tymi, w stosunku do których używamy nazwy le-

genda miejska.

Podaniem nazywamy krótką, zwykle jednoepizodyczną opowieść,

będącą w odczuciu przekazujących relacją z rzeczywistych zdarzeń, prezen-

tującą historię, która przydarzyć się miała konkretnym ludziom w określo-

nym miejscu i czasie, opisującą fragment historii danego obszaru, bądź ma-

jące fatalny dla bohatera ludzkiego finał spotkanie z istotą lub zjawiskiem o

charakterze nadprzyrodzonym. Podejmuje ono aktualną dla danej grupy

społecznej tematykę, a wyrażone w nim treści są zgodne z jej światopoglą-

dem, jest opisem wydarzenia poprzez ów światopogląd interpretowanego.

Pełni funkcje: informacyjną, wychowawczą, kształtuje poczucie tożsamości,

spełnia rolę integrującą, zaspokaja zapotrzebowanie na przeżycie czegoś ek-

2 Ibidem, s. 246-247. Zob. też: L. Kołakowski, Obecność mitu, Paryż 1972. 3 Na podstawie badań własnych wykonywanych w latach 1999-2004 w Zagłębiu Dąbrowskim. Zob.

Proza folklorystyczna u progu XXI wieku. Bajka ludowa, legenda, anegdota. Materiały, oprac. A.

Przybyła-Dumin, Chorzów-Katowice 2013, Proza folklorystyczna u progu XXI wieku. Podanie, opo-

wieść wspomnieniowa, legenda współczesna. Materiały, oprac. A. Przybyła-Dumin, Chorzów-Katowice 2013.

441

scytującego i budzącego grozę4. Legenda miejska z kolei to krótka narracja o

wydarzeniach współczesnych lub znanych osobach, traktowana z reguły ja-

ko prawda, co poświadczone zostaje powołaniem się na bohatera, osobę mu

bliską lub wiarygodne źródło (niemal zawsze jednak znane dzięki pośrednic-

twu znajomego). Jest określona co do miejsca i czasu. Cechuje ją szeroka

rozpiętość tematyczna, która obejmuje wszystkie sfery życia społecznego i

jednostkowego. Najczęściej jest opowieścią o wydarzeniach prawdopodob-

nych, jednak zdarzają się wśród reprezentujących ją wątków historie o cha-

rakterze fantastycznym (zależy bowiem od światopoglądu grupy, która jest

jej twórcą i nosicielem). Formalnie nie różni się od codziennych relacji.

Charakteryzuje ją sensacyjność, krótka żywotność, przełamujący wszelkie

bariery zasięg geograficzny, interspołeczność. Pełni funkcje: informacyjną,

wychowawczą, ostrzegawczą, interpretacyjną, kompensacyjną. Pojawia się

zwłaszcza w okresie napięć społecznych, jest reakcją na niedoinformowanie,

projekcją lęków i pragnień społecznych oraz jednostkowych5.

Jedną z zasadniczych różnic między podaniem wierzeniowym a le-

gendą miejską jest konwencja podawcza, w jakiej realizowany jest podejmo-

wany temat – czy jest ona memoratowa czy fabulatowa. Podział opowieści

na memoraty i fabulaty, odnoszący się do prozy ludowej z wyjątkiem aneg-

doty i bajki6, wprowadził Karl von Sydow. Uczony ten wyznaczył wiele in-

nych kategorii, ale folklorystyka przejęła przede wszystkim dwa wyżej wy-

4 Por. D. Simonides, Współczesna śląska proza ludowa, Opole 1969; J. Hajduk-Nijakowska, Temat

śpiącego wojska w folklorze polskim. Próba typologii, Opole 1980; D. Simonides, Memorat i fabulat

we współczesnej folklorystyce [w:] Literatura popularna – folklor – język, t. 2, red. W. Nawrocki, M.

Waliński, Katowice 1981; Nie wszystko bajka. Polskie ludowe podania historyczne, oprac. J. Hajduk-Nijakowska, Warszawa 1983; D. Simonides, Śląski horror. O diabłach, skarbnikach, utopcach i in-

nych strachach, Katowice 1984; D. Simonides, J. Hajduk-Nijakowska, Opowiadania ludowe [w:]

Folklor Górnego Śląska, red. D. Simonides, Katowice 1989; W. Łysiak, Folklor jako źródło historycz-ne, „Literatura Ludowa” 1992, nr 3; J. Ługowska, W świecie ludowych opowiadań, Wrocław 1993; D.

Kadłubiec, Między memoratem a fabulatem [w:] Folklorystyczne i antropologiczne opisanie świata.

Księga ofiarowana Profesor Dorocie Simonides, red. T. Smolińska, Opole 1999; A. Mianecki, Kilka uwag o genologii podań wierzeniowych, „Literatura Ludowa” 1999, nr 2; i in.

5 Por. D. Simonides, Współczesna śląska proza ludowa, op.. cit.; R. L. Rosnow, O pogłosce, przeł. H.

Walińska de Hackbeil, „Literatura Ludowa” 1976, nr 2; K. Thiele-Dohrman, Psychologia plotki, przeł. A. Krzemiński, Warszawa 1980; D. Czubala, Opowieści z życia. Z badań nad folklorem współczesnym,

Katowice 1985; D. Simonides, J. Hajduk-Nijakowska, Opowiadania ludowe [w:] Folklor Górnego

Śląska, op. cit.; D. Czubala, Współczesne legendy miejskie, Katowice 1993; Contemporary Legend. A Folklore Bibliography, red. G. Bennett, P. Smith, G. Publishing, New York & London 1993; D. Czu-

bala, Nasze mity współczesne, Katowice 1996; M. Waliński, Folklor człowieka zindustrializowanego,

czyli czarna wołga jeździ po Polsce [w:] Folklorystyczne i antropologiczne opisanie świata. Księga ofiarowana Profesor Dorocie Simonides, red. T. Smolińska, Opole 1999; D. Czubala, Wokół legendy

miejskiej, Bielsko-Biała 2005; i in. 6 Por. W. Gusiew, Estetyka folkloru, Wrocław 1974, s. 146-147. Zob. też: D. Simonides, Memorat i

fabulat... [w:] Literatura popularna..., op. cit., s. 28.

442

mienione7. Memoratami nazwane zostały opowiadania ludzi o wydarzeniach

z własnego życia, zawierające ich wspomnienia osobiste, fabulatami nato-

miast jednoepizodyczne, ukształtowane już fabularnie opowieści o doświad-

czeniach z życia, które istnieją w tzw. obiegu społecznym8. Faktem jest jed-

nak, że gdziekolwiek te terminy przyjęto, zyskały one odmienną interpreta-

cję.

Podanie wierzeniowe jest indywidualną, choć wynikającą ze zbioro-

wych wyobrażeń interpretacją wydarzenia, dotykającego narratora osobiście

lub relacją z podobnego wypadku, które było udziałem określonej, najczęś-

ciej znanej osoby bliskiej – dlatego z reguły przybiera formę memoratu (fa-

bulatów wierzeniowych jest niezwykle mało – powstają, jeśli dane wydarze-

nie zostanie powiązane z charakterystycznym elementem przestrzeni lokal-

nej – wówczas jednak określane są mianem podań lokalnych; ta właśnie od-

miana oraz podanie historyczne najczęściej mają postać fabulatu, wątki je

reprezentujące znikają jednak z przekazu9). Przeżycie własne, poddane przez

jednostkę procesowi fabularyzacji, trafia do obiegu społecznego i wówczas

ulega folkloryzacji.

Legenda miejska praktycznie zawsze jest fabulatem (te które nie są,

wyłączyłabym z rozważań – to po prostu podania wierzeniowe). Nie traktuje

o przeżyciu własnym, ale zawsze czyimś, narrator nie zna osobiście bohatera

przytaczanych wydarzeń. Tworzy ją kolektyw w poszukiwaniu odpowiedzi

na jakieś pytanie. Często jest bowiem reakcją na nowość – recepta, wyjaś-

nienie, interpretacja dopiero są poszukiwane. Gdy informacje są skąpe lub

zgoła sprzeczne, a społeczeństwo – zbiór jednostek – zaniepokojone, wów-

czas zaczyna rozmowę, dyskusję, poszukiwanie opinii i dzielenie się nią. Po-

danie wierzeniowe w pierwszej wersji jest memoratem, legenda miejska nie.

W przypadku legendy miejskiej nie ma tego etapu, ponieważ nie przeżycie

indywidualne leży u jej podwalin, a jakaś odrębna wobec jednostki sytuacja,

znacząca dla społeczności, takoż dyskutowana. Wydarzenie będące przed-

7 Por. D. Simonides, Memorat i fabulat... [w:] Literatura popularna..., op. cit., s. 28. Zob. też: Interna-

tional Dictionary of Regional European Ethnology and Folklore, Volume II – Folk Literature (Ger-

manic) by Laurits Bødker, Rosenkilde and Bagger, Copenhagen 1965, s. 257. 8 Por.W. Gusiew, Estetyka folkloru, op. cit., s. 147. Zob. też: D. Simonides, Współczesna..., op. cit., s.

45-46; D. Simonides, Powstania śląskie we współczesnych opowiadaniach ludowych, Opole 1972, s.

16; A. Mianecki, Kilka uwag..., op. cit., s. 53-54. 9 Por. A. Przybyła-Dumin, Schemat fabularny podania, „Transformacje” 2012, nr 1-4 (72-75), s. 314-

318.

443

miotem opowieści zawsze przytrafia się komuś, bo wynika ze zbiorowych

lęków i sytuacji dotyczących kogoś innego, nie zaś przeżyć własnych.

W związku z odmienną formą podawczą, następuje odmienny spo-

sób uwierzytelniania opowieści – oba gatunki tego potrzebują, bowiem prze-

kazywane są i odbierane jako prawda (takie jest założenie grupy będącej ich

twórcą i nosicielem – to inaczej myślący je ośmieszają). Legenda miejska

zawsze jest przeżyciem czyimś, podanie wierzeniowe natomiast własnym, w

pierwszym gatunku pojawia się więc znajomy znajomego, ciocia znajomego,

znajomy czytał coś w gazecie – to znajomy, w dodatku pośrednio, jest gwa-

rantem prawdziwości relacji, w drugim narrator osobiście lub osoba mu

znana. To kolejna wskazówka, że mamy do czynienia z różnymi gatunkami

– najlepszym uwiarygodnieniem jest przecież konwencja memoratowa. Mo-

że to jednak być konsekwencją nieustannej zmienności, z jaką mamy do czy-

nienia współcześnie, kultury prefiguratywnej, w której przestaliśmy ufać

starszym, bliskim, autorytetom i poszukujemy odpowiedzi dalej – u bliżej

nieokreślonych specjalistów.

Czyżby ta niepewność wynikała ze zmienności, z jaką ma do czy-

nienia współcześnie żyjący człowiek, z gwałtownych i przyspieszających

transformacji? Wcześniej wiedział, co się dzieje, miał względnie spójny i z

jednego źródła pochodzący światopogląd, a rzeczywistość społeczno-kultu-

rowa nie była tak zmienna, dziś ma wiele źródeł, zaś najpewniejsze z nich –

nauka – generuje niepewność (nie odpowiada na wszystkie, zwłaszcza egzy-

stencjalne pytania, często też mnoży wątpliwości zamiast je rozwiewać), po-

dobnie jak ciągła zmienność, więc człowiek jest zagubiony i wciąż musi od

nowa, rozmawiając i analizując kolektywnie, poszukiwać odpowiedzi.

Czy jest to ewolucja tego samego gatunku wynikająca z tego, że nie-

spokojne czasy, pełne nowości, wciąż wymagają dostosowywania i szukania

odpowiednich zachowań, definiowania zagrożeń, odnajdowania rozwiązań?

Dawniej nowości było znacznie mniej, dziś są na porządku dziennym. Czło-

wiek najczęściej znał odpowiedź, nie musiał jej poszukiwać, a jeśli musiał,

to najbliższe otoczenie szybko uświadamiało mu znaczenie wypadku. Gdy

informacje są niedostateczne, a sytuacje niejasne – dawniej lękaliśmy się, ale

wiedzieliśmy, jak rzecz zinterpretować, dziś musimy poszukać recepty. A

może zawsze to konwencja właściwa legendzie miejskiej była wykorzysty-

wana podczas nagłych wypadków, w momencie gdy społeczność spotkało

444

coś nowego, nieoczekiwanego, wstrząsającego? Opowieści zwane dziś le-

gendami miejskimi istniały od zawsze – historie o drugim życiu dawały na-

dzieję na lepsze jutro, plotki o zbrodniach realizowały potrzebę sensacji, sta-

nowiły też egzemplum, prezentowały to, czego robić nie należy i kary, jakie

dosięgną grzeszącego w konsekwencji, opowieści o nowych przedmiotach

były skutkiem obaw przed nowością, wątki o katastrofach – potrzeby usen-

sownienia, zrozumienia, odkrycia winnych, zaś o zagrożeniach – ostrzeżenia

przed nimi10

. Od zawsze poszukujemy sensu, usiłujemy zrozumieć znaki –

więcej niż daje przypadkowy świat, bo potrzebujemy koherencji, bezpie-

czeństwa, zrozumienia.

Dziś kształtujemy światopogląd nie tylko w oparciu o przekaz ustny,

ale i wiele innych, mechanizm jednak pozostał, bo zinstytucjonalizowane re-

lacje nie wystarczają. Dziś mniej mamy gotowych odpowiedzi – dlatego

wciąż poszukujemy (bardziej niż kiedykolwiek wcześniej, mamy też świa-

domość różnorodności i relatywności rozwiązań), albo – za sprawą mediów

poszukiwania stały się bardziej widoczne. Zapewne oba czynniki powinny

być brane pod uwagę. Media to przysłowiowa „plotkarka na jarmarku”, tyle,

że z megafonem: wiele dziennikarzy i serwisów po prostu podąża za tłu-

mem, przekazuje to, co popularne i wyolbrzymia, potęguje, zwielokrotnia te

treści, które i tak by w przestrzeni publicznej, w przekazie bezpośrednim za-

istniały, ale byłoby to cichsze lub krótsze – bo media, licząc na zarobek,

sztucznie podtrzymują niektóre wątki. Niestety, nieliczne z nich działają jak

jednostki i krytycznie ujmują prezentowany materiał. Internet natomiast daje

badaczowi możliwość wglądu w początek kształtowania się opowieści – w

komentarzach można uchwycić pierwsze pomysły, zorientować się którędy

podąży interpretacja i jaka potrzeba dla danej grupy jest istotna do realizacji.

Internet stał się dzisiaj nieocenionym źródłem informacji o nastro-

jach społecznych, opiniach wyrażanych przez poszczególne grupy, ich spo-

sobie postrzegania rzeczywistości, myślenia i rozumowania. Oczywiście, je-

go badanie nie jest łatwe, zarówno z racji ogromu informacji w nim się znaj-

10 Por. D. Czubala, Współczesne legendy miejskie, op. cit.; D. Czubala, Nasze mity współczesne, op. cit.;

A. Przybyła-Dumin, Transformacje medialne folkloru. W kontekście folklorystycznego obrazu kata-strofy smoleńskiej, „Transformacje” 2010, nr 1-2 (64-65); F. Graliński, Znikająca nerka. Mały leksy-

kon współczesnych legend miejskich, Poznań 2012; Proza folklorystyczna u progu XXI wieku. Podanie,

opowieść wspomnieniowa, legenda współczesna…, op. cit.; M. Napiórkowski, Mitologia współczesna, Warszawa 2013; i in.

445

dujących, jak i z powodu innych generowanych jego właściwościami prob-

lemów11

. Metodologicznie opieram się na doświadczeniach nabytych pod-

czas badań własnych folkloru obecnego w przestrzeni Internetu, a także na

wskazówkach uczonych, którzy tego typu analiz się podejmowali. Istotne

jest w tym względzie ustalenie popularności badanego tekstu, jego powiązań

z innymi znajdującymi się w Sieci, analiza intencji, poglądów i zachowań je-

go nadawców i odbiorców oraz cechy platformy bądź kanału, w obrębie

której odbywa się rzeczona komunikacja12

.

Mitotwórcze skłonności, uaktywniane w niepokojących i nieoczeki-

wanych sytuacjach są ciągle aktualne – wciąż gotowe na połączenie faktów,

na odczytanie znaku. Czasami następuje nagromadzenie tych ostatnich. Tak

właśnie było 11 lutego 2013 roku i w dniach po nim następujących. Wów-

czas bowiem aż cztery mocno znaczące wiadomości poruszyły siły skłonne

dopatrywać się sensów tam, gdzie niekoniecznie szukać się ich powinno.

Pierwszą była abdykacja papieża, drugą odkrycie, że brzoza, o którą zaha-

czyło skrzydło Tu-154 10 kwietnia 2010 roku została złamana na wysokości

666 centymetrów, kolejną – przelot planetoidy 15 lutego 2013 roku, który po

raz kolejny przypomniał o końcu świata i wreszcie deszcz meteorytów nad

Czelabińskiem. Moim celem jest uchwycenie różnorodności reakcji, a co za

tym idzie, odmiennych narracji, charakteryzujących biorące w dyskusji no-

woplemiona. Przytoczone wydarzenia zaktywizowały różne grupy, a zatem i

tyleż odmiennych interpretacji (śledziłam wówczas wiele komentarzy13

,

przytoczę natomiast kilka reprezentatywnych wypowiedzi). W przypadku

abdykacji jedna podjęła rozważania na temat znaczenia tej decyzji w kontek-

ście słynnych przepowiedni na temat papiestwa i spodziewanego jego końca,

11 Por. V. Krawczyk-Wasilewska, E-folklor jako zjawisko kultury digitalnej [w:] Folklor w dobie Inter-

netu, red. G. Gańczarczyk, P. Grochowski, Toruń 2009, s. 15-22; J. Hajduk-Nijakowska, Folkloro-

twórcza rola mediów [w:] Folklor w dobie Internetu, op. cit., s. 23-40; P. Grochowski, Folklorysta w sieci. Prolegomena do badań folkloru internetowego, „Literatura Ludowa” 2010, nr 3, s. 33-46; A.

Przybyła-Dumin, Tekst folkloru w sieci mediów. Wybrane aspekty [w:] Wirtualizacja – problemy, wy-

zwania, skutki, red. L. W. Zacher, Warszawa 2013, s. 391-409. 12 Por. P. Grochowski, Folklorysta w sieci…, op. cit., s. 43. 13 Np. http://www.wprost.pl/ar/387730/Nastpca-papieza-bdzie-czarnosklry-Faworytem-jest/, http://wiado

mosci.onet.pl/wideo/papiez-abdykuje-dlaczego, 113201,w.html, http://www.se.pl/wydarzenia/swiat/ koniec-swiata-po-abdykacji-papieza-benedykta-przepowiednia-sw-malachiasza-z-armagh_306260.htm

l#comment_list_container, http://deser.pl/deser/1,111858,13382589,Papiez_Benedykt_XVI_abdyko

wal__Wedlug_przepowiedni.html, http://orwellsky.blogspot.com/2013/02/pilne-papiez-benedykt-xvi-abdykuje-czy.html, http://forum.mamazone.pl/index.php?/topic/6538-przepowiednia-malachiasza-ab

dykacja-papieza/, http://www.fakt.pl/Przepowiednia-sw-Malachiasza-Abdykacja-papieza-zwiastuje-

koniec-swiata,artykuly,199709,1.html, http://zmianynaziemi.pl/wiadomosc/niespodziewana-abdyka cja-papieza-benedykta-xvi, dostęp: 11-16.02.2013.

446

a także innych potencjalnych kataklizmów, dalsza obawiała się, jak mogą

zostać one wykorzystane, kolejna wskazywała na nieczyste interesy Watyka-

nu, następną rozśmieszyły pomysły innych.

Nieoczekiwane zdarzenie, jakim była rezygnacja papieża z urzędu,

wywołało między innymi kolejną falę nawiązań do przepowiedni Malachia-

sza, składających się z 112 łacińskich zdań-sentencji, które miały ukazywać

charakter pontyfikatu kolejnych papieży poczynając od Celestyna II wybra-

nego w 1143 roku, a na Piotrze Rzymianinie kończąc14

. Lakoniczność i nie-

jednoznaczność fraz od dawna rozbudza wyobraźnię i jest przedmiotem

wielu analiz, dyskusji czy rozmów. Pewna część komentujących, przekona-

nych o jej prawdziwości, podjęła rozważania na temat znaczenia abdykacji

w kontekście owej przepowiedni oraz próbę odkrycia czekających nas nas-

tępstw:

Citizen of the World, 2013-02-11 14:08: Według przepowiedni następnym i

ostatnim papieżem będzie Piotr Rzymianin, prawdopodobnie Włoch z pocho-

dzenia. Za jego pontyfikatu wybuchnie III Wojna Światowa, a on sam będzie

musiał uciekać z Rzymu. Jeżeli tak się stanie, to naprawdę blisko nam do

czasów ostatecznych.

barra barra, 2013-02-11 15:08: Witam Was, wielu pisze o przepowiedniach

i o tym, że będzie czarny papież. Niestety, to już właśnie się wypełnilo. Zmia-

ny nastąpiły. Czarny papież właśnie schodzi z piedestału. Polecam obejrzeć

herb/godło papieża jeszcze sprawującego.

PS. Przepowiednie dosłownie mówiły, że za czasów "czarnego papieża" nas-

tąpią zmiany. Nastąpiły właśnie. Nowy "król", nowa władza. A jaka? To już

wiadomo z przepowiedni. Złe czasy nadchodzą. Spokój własnie się kończy.

Po jego kadencji, będzie można rzec, że własnie się skończyły.

oli, 2013-02-11 15:10: W/G przepowiedni Krolowej Saby ostatnim papiezem

przed koncem swiata bedzie murzyn. JEZELI zostanie wybrany czarny to

przepowiednia sie spelni.

SurvivorMan, 2013-02-11 15:43: Co do przepowiedni i Papieża murzyna...

Czytałem że są dwie interpretacje zapisu tej przepowiedni: Według pierw-

szej, Papieżem ma być właśnie murzyn, a według drugiej, nie chodzi o Mu-

rzyna, tylko o Papieża pochodzenia włoskiego... Jedno się we wszystkich in-

terpretacjach zgadza... Ma być 112 Papieży, a Jan Paweł II był 110. Zoba-

czymy jak ta ciekawostka się rozwinie...

14 Por. Proroctwo św. Malachiasza [na:] http://www.kosciol.pl/article.php?story=20050414085511917,

dostęp: 14.08.2013.

http://www.kosciol.pl/article.php?story=20050414085511917

447

SurvivorMan, 2013-02-11 15:46: Spokojnie... Wyluzuj... Koniec Świata to

tylko wersja podawana przez niektórych fanatyków armagedonu... Częściej

mówi się że ta przepowiednia może oznaczać likwidację tej funkcji, albo

całkowity upadek kościoła...15

Abdykacja i piorun uderzający w Bazylikę św. Piotra w Rzymie zo-

stały uznane za znak, który bezwzględnie należy odczytać:

mariaconsuela, Lut. 13, 2013, 07:19: Na pewno Bóg dał znak z nieba tylko

my nie potrafimy go odczytać,ale nie lękajmy się Bóg nie jest złym Oj-

cem,Bóg jest Najlepszym Ojcem,który za złe karze,a za dobre wynagra-

dza.Trudno wyobrazić sobie burzę z piorunami w połowie lutego w Rzy-

mie.No cóż Bóg ma swoje plany wobec nas.

nica, Lut. 13, 2013, 11:29: Gdyby nawet sam Jezus Chrystus - ukazał się nad

Watykanem, zawsze znajdą się tacy którzy temu zaprzeczą . Znaki pomagają,

ale najważniejsza jest - radykalna zmiana życia, naprawienie wyrządzonych

krzywd sobie i innym - i powrót do Kochającego wszystkich ludzi BOGA16

.

Pojawiły się także głosy przypominające, że wiara w przepowiednie

jest niewłaściwa:

Chrześcijanin, 29-03-2013 16:20 Koniec świata ? W/g Ewangelii o terminie

końca świata nie wie nawet sam Pan Jezus17

.

Maciej Łaba, Lut 15, 2013, 4 po południu: A może zamiast zaprzątać sobie

głowę jakimiś wątpliwego pochodzenia "przepowiedniami" lepiej posłuchać,

co na ten temat miał do powiedzenia sam Pan Jezus? Zachęcam do przeczy-

tania sobie np. Mk 13, 32-37 lub Mt 25, 1-13...

gcskee, Lut 15, 2013, 6:26 po południu: Idziesz za Chrystusem każdego

dnia? Spotykasz się z Nim regularnie w Sakramentach Świętych? Oczekujesz

15 http://zmianynaziemi.pl/wiadomosc/niespodziewana-abdykacja-papieza-benedykta-xvi, 12.02.2013. 16 http://www.se.pl/multimedia/galeria/103715/to-by-znak-od-boga/, dostęp: 16.02.2013. 17 http://www.fakt.pl/Przepowiednia-sw-Malachiasza-Abdykacja-papieza-zwiastuje-koniec-

swiata,artykuly,199709,1.html, dostęp: 14.08.2013.

http://www.se.pl/multimedia/galeria/103715/to-by-znak-od-boga/

http://www.fakt.pl/Przepowiednia-sw-Malachiasza-Abdykacja-papieza-zwiastuje-koniec-swiata,artykuly,199709,1.html

http://www.fakt.pl/Przepowiednia-sw-Malachiasza-Abdykacja-papieza-zwiastuje-koniec-swiata,artykuly,199709,1.html

448

Jego przyjścia każdego dnia? Jeśli tak, to po co Ci tracić czas i nerwy na

takie brednie...18

Część rozmówców powzięła podejrzenie, że przepowiednie mogą

zostać wykorzystane przez mniej lub bardziej zdefiniowane siły:

naświadectwo, 2013-02-11 14:21: Ciekawy czy szatan bóg tego świata, któ-

ry zwodzi całą ziemię, będzie imitował fałszywe proroctwo Malachiasza ???

Na czym polegać by miało imitowanie tego fałszywego proroctwa ? np na

wyborze Włocha lub nadaniu papiezowi przydomu (…) Kościół Rzymskoka-

tolicki to oszuswo i to proroctwo tzw Malachiasza też to oszustwo, ale mogą

one być kreowane przez szatana aby zwiesc ludzi, więc nie zdziwcie się gdy

nastepny papiez będzie np murzynem , Włochem lub będzie się nazywał Piotr

2 - bo taki będzie plan szatan który kreuje wydarzenia aby wygladały na

proroctwo, podobny kreacje wydarzen i ludzi będa miały miejsce wokół pro-

roctw biblijnych - beda tworzone imitacje proroctw tak wielu zostanie zwie-

dzionych imitacjami i nie rozpozna prawdziwego spełnienia jedynie praw-

dziwych proroctw biblijnych - http://biblia.webd.pl/forum/viewtopic.php?t=

8336 Czas pokaże czy tzw proroctwo Malachiasz będzie kreowane w celu

zwiedzenia19

Kolejna grupa dostrzegła w decyzji skutek niepraworządności, do

której dochodzi wśród włodarzy Kościoła katolickiego:

arturNysa, 2013-02-11 13:18:cos musial takiego odkryc ze nie pozwoliło mu

to na dalsze pelnienie swojej funkcji

truman, 2013-02-11 13:46: przejrzal chlopak na oczy ze tej chrzescijanskiej

farsy nie ma co juz kontynuowac.... wiecej krzywdy robi niz pozytku :] amen

anubis, 2013-02-11 14:10: witam , niespodziewana abdykacja papieza jest

tylko dla wierne owieczky, dla masonskie wplywy w watykanie to długo ocze-

kiwana informacja . Poprzedni papiez robil wszystko dla NWO i ostatni co

siedzi w krzesle piotra nic - no to wynocha na emeryture. Juz jest wybrana

nastepna marionetka ktora bedzie wiernie sluzyc bogu (wiadomo któremu ) i

wplywom co kreca kasiore. JP1 chcial zmiany w watykanie i dlatego dlugo

nie pozil , JP2 byl otwarty na kazdy biznes i jak prawdziwa marionetka w

rekach NWO tak robil ...

dawid4567, 2013-02-11 15:39: mysle, ze tu nie chodzi o zdrowie (nasz pa-

piez pomimo, ze sprawowal dosc dlugo to byl do ostatnich dni mimo, ze bar-

18 http://www.fronda.pl/a/przepowiednia-malachiasza-to-falsyfikat-katolik-nie-ma-prawa-w-nia-

wierzyc,26219.html, dostęp: 11.02.2013. 19 http://zmianynaziemi.pl/wiadomosc/niespodziewana-abdykacja-papieza-benedykta-xvi, dostęp:

12.02.2013.

http://zmianynaziemi.pl/uzytkownik/truman

http://zmianynaziemi.pl/uzytkownik/anubis

http://zmianynaziemi.pl/uzytkownik/dawid4567

http://www.fronda.pl/a/przepowiednia-malachiasza-to-falsyfikat-katolik-nie-ma-prawa-w-nia-wierzyc,26219.html


449

dzo poupadał na zdrowiu) tu bardziej chodzi o te "wycieki" z Watykanu..20

Zmajcek, Lut 15, 2013, 1:39 po południu: falsyfikat falsyfikatem ale każdy

widzi w która stronę zmierza cywilizowany świat i jak mocno odrzuca Boga.

Słowa Benedykta 16 według mnie mogą znaczyć tyle że: "papież odchodzi,

bo nie chce być sterowany przez kogokolwiek." A dni ostateczne kiedyś na-

dejdą to jest FAKT. Czemu zatem reagować histerycznie na każdą tego ro-

dzaju wzmiankę?21

Wreszcie spora część internautów rozpoczęła kampanię prześmiew-

czą i wykorzystywała obecne w przestrzeni publicznej opinie, skojarzenia,

spostrzeżenia. Z rozbawieniem została zdyskredytowana idea znaku, kon-

cepcja wielkiej wagi toczących się wydarzeń oraz podejrzenia wykraczające

poza ramy tego świata:

alvaroodys: Znowu koniec świata? Przeżyłem już kilka...niebawem uwierzę

że jestem nieśmiertelny22

.

Miewały postać komentarzy, jak przytoczony wyżej, lub łączyły

słowo z obrazem23

:

20 http://zmianynaziemi.pl/wiadomosc/niespodziewana-abdykacja-papieza-benedykta-xvi, 12.02.2013. 21 http://www.fronda.pl/a/przepowiednia-malachiasza-to-falsyfikat-katolik-nie-ma-prawa-w-nia-

wierzyc,26219.html, dostęp: 15.02.2013. 22 http://deser.pl/deser/1,111858,13382589,Papiez_Benedykt_XVI_abdykowal_Wedlug_przepowied

ni.html 23 http://demotywatory.pl/4047515/Dlaczego-Benedykt-XVI-abdykuje-skoro-Jan-Pawel-II-byl-papiezem

-do-samego-konca, http://demotywatory.pl/4048720/Gra-o-tron, http://weblog.timoregan.com/upload ed_images/benedict_lightning-700869.jpg, dostęp: 13.02.2013.

http://deser.pl/deser/u,alvaroodys.html



http://deser.pl/deser/1,111858,13382589,Papiez_Benedykt_XVI_abdykowal__Wedlug_przepowiedni.html

http://deser.pl/deser/1,111858,13382589,Papiez_Benedykt_XVI_abdykowal__Wedlug_przepowiedni.html

http://demotywatory.pl/4047515/Dlaczego-Benedykt-XVI-abdykuje-skoro-Jan-Pawel-II-byl-papiezem-do-samego-konca

http://demotywatory.pl/4047515/Dlaczego-Benedykt-XVI-abdykuje-skoro-Jan-Pawel-II-byl-papiezem-do-samego-konca

http://demotywatory.pl/4048720/Gra-o-tron

http://weblog.timoregan.com/uploaded_images/benedict_lightning-700869.jpg

http://weblog.timoregan.com/uploaded_images/benedict_lightning-700869.jpg

450

Kolejną frapującą informacją, która jeszcze tego samego dnia, czyli

11 lutego, zelektryzowała niektórych internautów, stała się ustalona wreszcie

wysokość, na jakiej złamana została tzw. brzoza smoleńska, innymi słowy

wysokość, na jakiej uderzył w nią samolot prezydencki Tu-154. Tego dnia w

wyszukiwarce Google po wpisie 666 pierwszy rekord dotyczył liczby bestii,

a drugi już owego feralnego drzewa. Komentarze dotyczące tego wydarzenia

były najczęściej ironiczne i satyryczne (ale i one wynikają przecież ze zna-

jomości i wszechobecności pewnych symboli):

p_sunset_q, 11 February 2013: 665 albo 667 nie byloby "kijem w mrowisku"

a 666 jest i teraz tylko czekac na wiele wiele mistycznych teorii.Swoja droga

to "klasyczny" poczatek wielu mitow szkoda ze swym "autorytetem" podaje

go Prokuratura Wojskowa.Z drugiej strony kto w wojsku byl wie doskonale

ze tam nie takie ale jeszcze lepsze idiotyzmy maja miejsce hehehe.

Likeyoudrzwi, 11 February 2013: To zart jakis? Teraz chca wine zwalic na

szatana? :D Dobre. Zaraz Macierewicz wyskoczy na podium i oglosi ze Tusk

to wcielenie belzebuba :)24

.

MichCz, 28 February 2013: Wezmą ją na opał czy na relikwie25

Oczywiście i w tym wypadku nie obyło się bez realizacji wizual-

nych. Przede wszystkim trzeba zaznaczyć, że już sama brzoza stała się sym-

bolem, formułą, wielokrotnie wywoływaną przy rozmaitych wypadkach i a-

nalizach – dyskredytujących możliwość jakoby stanowiła przyczynę uszko-

dzenia skrzydła podczas katastrofy 10 kwietnia 2010 roku, bądź też wręcz

24 http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/prokuratura-brzoza-smolenska-przelamana-na-wysokosci-

ok-666-cm,305665.html, dostęp. 11.02.2013. 25 http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/prokuratura-brzoza-smolenska-przelamana-na-wysokosci-

ok-666-cm,305665.html, dostęp: 14.08.2013.

http://www.tvn24.pl/wiadomosci-z-kraju,3/prokuratura-brzoza-smolenska-przelamana-na-wysokosci-ok-666-cm,305665.html




451

przeciwnie, z rozbawieniem podkreślających jej moc (określeniem, które jej

przypisano brzmi „pancerna brzoza”; należy zaznaczyć, że niepoważnie

traktujące temat wypowiedzi okazały się zdecydowanie popularniejsze,

przynajmniej na portalu demotywatory.pl)26

:

26 DaemOne, 31 lipca 2013, [na:] http://demotywatory.pl/4179995/Fizyka-lotu-dla-naiwnych-baranow;

mardro2710, 4 listopada 2012, [na:] http://demotywatory.pl/3961548/A-nam-sie-wmawia-ze-to-jedna-brzoza-urwala-skrzydlo; EnriqueIglesias, 5 sierpnia 2013, [na:] http://dawniejdzisiaj.pl/19542; prze-

mo0924, 1 maja 2013, [na:] http://demotywatory.pl/4120267/Brzoza, Acura, 12 kwietnia 2013, [na:]

http://demotywatory.pl/4105543/Dzisiaj-ani-slowa-o-Smolensku-ale-zla-wiadomosc-dla-alergikow-Brzoza-niedlugo-zacznie-pylic, dostęp: 06.08.2013.

http://demotywatory.pl/user/DaemOne

http://demotywatory.pl/4179995/Fizyka-lotu-dla-naiwnych-baranow

http://demotywatory.pl/user/mardro2710

http://demotywatory.pl/3961548/A-nam-sie-wmawia-ze-to-jedna-brzoza-urwala-skrzydlo

http://demotywatory.pl/3961548/A-nam-sie-wmawia-ze-to-jedna-brzoza-urwala-skrzydlo

http://dawniejdzisiaj.pl/user/EnriqueIglesias

http://dawniejdzisiaj.pl/19542

http://demotywatory.pl/user/przemo0924

http://demotywatory.pl/user/przemo0924

http://demotywatory.pl/4120267/Brzoza

http://demotywatory.pl/user/Acura

http://demotywatory.pl/4105543/Dzisiaj-ani-slowa-o-Smolensku-ale-zla-wiadomosc-dla-alergikow-Brzoza-niedlugo-zacznie-pylic

http://demotywatory.pl/4105543/Dzisiaj-ani-slowa-o-Smolensku-ale-zla-wiadomosc-dla-alergikow-Brzoza-niedlugo-zacznie-pylic

452

Po wskazaniu rzeczonej wyso-

kości, wykorzystano te skojarze-

nia27

Nie zapominając, że tego samego

dnia miały miejsce inne znaczące

wydarzenia28

:

Także podczas deszczu mete-

orytów (kolejny z podejmowanych

tematów) nie mogło jej zabrak-

nąć29

:

27 kantor14, 11 lutego 2013, [na:] http://demotywatory.pl/4048102/Brzoza-scieta-na-wysokosci-666cm,

dostęp: 11.02.2013. 28 Elfines, 11 lutego 2013, [na:] http://demotywatory.pl/4047625/Prokuratura-ujawnia-ze-brzoza-zostala-

zlamana-na-wysokosci-666-cm-rowniez-dzis-abdykowal-Papiez, dostęp: 11.02.2013. 29 Killaz, 15 lutego 2013, [na:] http://demotywatory.pl/4051969/Pancerne-brzozy, dostęp: 16.02.2013.

http://demotywatory.pl/user/kantor14

http://demotywatory.pl/4048102/Brzoza-scieta-na-wysokosci-666cm

http://demotywatory.pl/user/Elfines

http://demotywatory.pl/user/Killaz

453

Te dowcipne przekazy, które ośmieszają poważne wcześniej wypo-

wiedzi, a także takież wątki legendy miejskiej, również pełnią ważną rolę.

Poza rozładowywaniem napięcia, gdy mamy do czynienia z niebezpieczeń-

stwem, to ostrzeżenie następuje mimo formy, zaś zabawny przekaz rozprze-

strzenia się równie szybko co sensacyjny (jeśli nie szybciej), a dzięki zmia-

nie charakteru przekazu dociera do większej liczby kręgów społecznych –

grup i nowoplemion żywiących odmienne poglądy30

. Podobnie działać może

utrwalone już skojarzenie. Dziś – gdy informacje są skrótowe, a kontakty

momentalne – w takich właśnie celujemy – tekst sprowadzony do zdania

bądź puenty, hasło, formuła niejednokrotnie wystarczają zarówno dla prze-

kazania znaczeń, jak i transmitowania czy potwierdzania światopoglądu.

Niezatarte wrażenie tego tygodnia uzupełniła planetoida i deszcz

meteorytów, który spadł na Czelabińsk. Te z kolei wydarzenia wzbudziły

wątpliwości w stosunku do skuteczności obserwacji podejmowanych przez

NASA oraz serię innych interesujących żartobliwych skojarzeń i przypusz-

czeń, także o prawdopodobnej pomyłce bogów31

:

30 Por. A. Przybyła-Dumin, Proza folklorystyczna u progu XXI wieku na podstawie badań terenowych.

Monografia, Chorzów-Katowice 2013, s. 220-242. 31 Graucho, 15 lutego 2013, [na:] http://demotywatory.pl/4051839/Juz-w-wieczornych-wiadomosciach-

Rosjanie-uslysza; Ihan, 15 lutego 2013, [na:] http://demotywatory.pl/4051723/Wszelkie-znaki-na-

niebie-i-ziemi-; wojtekjd, 15 lutego 2013, [na:] http://demotywatory.pl/4052098/Ku*wa, dostęp:

16.02.2013. Zob. też: UFO ocaliło Ziemię? Zestrzeliło meteoryt, który spadł w Czelabińsku!, [na:] http://www.se.pl/wydarzenia/kraj/ufo-ocalilo-ziemie-zestrzelilo-meteoryt-ktory-spadl-w-

czelabinsku_309584.html; Czelabińsk: Deszcz meteorytów wieszczy koniec świata (wideo Youtube),

[na:] http://krotkidystans.redblog.poranny.pl/2013/02/15/czelabinsk-deszcz-meteorytow-wieszczy-kon iec-swiata-wideo-youtube/, dostęp: 14.08.2013.

http://demotywatory.pl/user/Graucho

http://demotywatory.pl/4051839/Juz-w-wieczornych-wiadomosciach-Rosjanie-uslysza

http://demotywatory.pl/4051839/Juz-w-wieczornych-wiadomosciach-Rosjanie-uslysza

http://demotywatory.pl/user/Ihan

http://demotywatory.pl/4051723/Wszelkie-znaki-na-niebie-i-ziemi-

http://demotywatory.pl/4051723/Wszelkie-znaki-na-niebie-i-ziemi-

http://demotywatory.pl/user/wojtekjd

http://demotywatory.pl/4052098/Ku*wa

http://www.se.pl/wydarzenia/kraj/ufo-ocalilo-ziemie-zestrzelilo-meteoryt-ktory-spadl-w-czelabinsku_309584.html

http://www.se.pl/wydarzenia/kraj/ufo-ocalilo-ziemie-zestrzelilo-meteoryt-ktory-spadl-w-czelabinsku_309584.html

http://krotkidystans.redblog.poranny.pl/2013/02/15/czelabinsk-deszcz-meteorytow-wieszczy-koniec-swiata-wideo-youtube/



454

Nie mogło zabraknąć powiąza-

nia z innymi polskimi realiami32

:

32 eN85, 15 lutego 2013, [na:] http://demotywatory.pl/4051864/W-Polsce-meteoryty-spadaja-na-ziemie-

duzo-czesciej, dostęp: 16.02.2013.

http://demotywatory.pl/user/eN85

http://demotywatory.pl/4051864/W-Polsce-meteoryty-spadaja-na-ziemie-duzo-czesciej

http://demotywatory.pl/4051864/W-Polsce-meteoryty-spadaja-na-ziemie-duzo-czesciej

455

Sama planetoida wywołała natomiast kolejną falę dyskusji na temat

potencjalnego końca świata33

. Oczywiście, rozmówcy wykazali się różnym

stopniem zaangażowania, prezentowali także rozmaity światopogląd34

.

Wskazuję tu jedynie na stałość i trwałość tego motywu oraz tkwiącej za nim

obawy. Warto przypomnieć chociażby zestaw interesujących reakcji, z jaki-

mi mieliśmy do czynienia podczas „oczekiwania” końca świata zapowiada-

nego rzekomo przez Majów (analizy, dyskusje, strony internetowe odlicza-

jące czas i prezentujące techniki survivalowe35

, filmy dokumentalne wskazu-

jące sposoby przygotowania36

) i inny, starszy, przez niewielu już zapewnie

pamiętany, a będący skutkiem lęku wywołanego zaćmieniem słońca 30

czerwca 1954 roku. Wywołało ono niemałą panikę w wielu miejscach kraju,

o czym zaświadczyć może oparta na wspomnieniach gawęda napisana przez

Annę Stronczek, mieszkankę Rybnika-Kłokocina, a opisująca rodzące się

wówczas obawy i reakcje. Bano się oczywiście końca świata: „A dyć jo to

wiym ȏd bardzo mōndrego czowieka pod wielgōm tajemnicōm! – i trzi razy

sie przeżegnała i dali ryczała – Przeca jak się słōńce straci to na zowdy i

kōniec ze światym!” (…) A starka godajō:! – Mie już przi sercu żgo! – Już

się sprawdzo! – ryczy ta ciotka – Krōlowo Saba przepowiedziała, że jak ta

kwila ciymności przidzie, to wszyjscy chorzi na serce umrzyć muszōm!” i na

dodatek „że w tyn dziyń przidzie straszno wichura i ȏbali wszyjsko to co

tyczy! (…) I jeszcze pedziała, że w ta cimnoś s kożdyj dziury czorni ludzie

33 Np. http://www.se.pl/wydarzenia/kraj/koniec-swiata-15-luty-2013-planetoida-2012-da14-uderzy-w-zie

mie_305149.html, http://zmianynaziemi.pl/wiadomosc/w-2013-roku-asteroida-2012-da14-zblizy-sie-

ziemi-najblizsza-odleglosc-w-historii, http://niewiarygodne.pl/kat,1031979,title,15-lutego-przezyjemy-

dramat-NASA-Jest-prawdopodobienstwo-ze-asteroida-uderzy-w-Ziemie,wid,15225546,wiadomosc.html?smgajticaid=611274, dostęp: 14.02.2013.

34 Por. http://www.se.pl/wydarzenia/kraj/koniec-swiata-15-luty-2013-planetoida-2012-da14-uderzy-w-

ziemie_305149.html: Alien, Lut. 5, 2013, 19:54: Chyba znowu jakies wielkiej firmie produkty zalega-ja w magazynach i trzeba je sprzedac bez obniżki.

http://zmianynaziemi.pl/wiadomosc/w-2013-roku-asteroida-2012-da14-zblizy-sie-ziemi-najblizsza-

odleglosc-w-historii: normalny, 2012-11-06 10:32: Zagrożenie zderzeniem niby wynosi 0, ale skąd pewność, że naukowcy nie kłamią? Mało razy tak było w różnych kwestiach? Nawet jak zbierali ropę

z tankowca z powierzchni oceanu to wcisnęli kit, że ropa została "zniknięta" magicznym środkiem

chemicznym. A tak naprawdę została nim jedynie dociążona i opadła na dno wywołując tam dramat ryb i innych stworzeń oraz katastrofę ekologiczną. Tak samo z tą asteroidą. Coś powiedzą bo ukryć już

tego nie można. Ale mówią to, co im każą. Te 120 mln kilogramów rozpędzonej masy może być na

kursie kolizyjnym lub za chwilę będzie i nie sądzicie chyba, że ktoś nam coś powie. A dlaczego Ro-sjanie szykowali niedawno sprzęt do rozbijania asteroidów? I coś cisza nagle w temacie.

35 Por. Koniec Świata bądź gotowy 21 XII 2012, [na:] http://koniec-swiata2012.com.pl/, dostęp:

30.10.2012; 10 sygnałów wskazujących na to, że Majowie mieli rację, [na:] http://niewiarygodne.pl/gid,15083701,img,15084103,kat,1017185,title,10-sygnalow-wskazujacych-na-

to-ze-Majowie-mieli-racje,galeriazdjecie.html, dostęp: 12.11.2012; Poradnik na koniec świata, [na:]

http://koniecswiata.pl/, dostęp: 02.11.2012; i in. 36 Por. Czekając na apokalipsę, [na:] http://natgeotv.com/pl/czekajac-na-apokalipse, dostęp: 14.08.2013.

http://www.se.pl/wydarzenia/kraj/koniec-swiata-15-luty-2013-planetoida-2012-da14-uderzy-w-ziemie_305149.html


http://zmianynaziemi.pl/wiadomosc/w-2013-roku-asteroida-2012-da14-zblizy-sie-ziemi-najblizsza-odleglosc-w-historii


http://niewiarygodne.pl/kat,1031979,title,15-lutego-przezyjemy-dramat-NASA-Jest-prawdopodobienstwo-ze-asteroida-uderzy-w-Ziemie,wid,15225546,wiadomosc.html?smgajticaid=611274







http://natgeotv.com/pl/czekajac-na-apokalipse

456

powylazujōm, a kto jich ujrzi to umrzyć musi”37

. Zastanawiając się, cóż to

mogliby być za „czorni ludzie” postawiono na „murzinów z nożami w zym-

bach”, którzy już niechybnie podkop zrobili.

I wówczas znaleźli się zarówno ci przejęci, jak i bawiący się ich

kosztem. Niemniej jednak wielu w rozmaity sposób przygotowywało się na

ten dzień. Czekając, kiedy to „straszno kwila idzie” ludzie wyciągali ręce do

zgody, dzięki czemu zadawnione waśnie mogły choć chwilowo pójść w

niepamięć, udawali się do spowiedzi, aby z czystym sumieniem podążyć na

tamten świat, pili alkohol, chronili się w piwnicy. Wiele razy też musiano

dostarczać do sklepów świeczek, bowiem masowo je wykupywano. W sam

dzień zaćmienia natomiast zakrywano studnie, zawiązywano kurom oczy,

zwierzęta ukrywano w chlewach i oborach, zamykano i zasłaniano okna.

W zależności od światopoglądu uruchamiane jest myślenie irracjo-

nalne w postaci poszukiwania pewności za pośrednictwem przepowiedni i

zapisanego już od dawna naszego losu, rozszyfrowanego spisku, dzięki

czemu przywrócone zostanie poczucie bezpieczeństwa – wszak zdefiniowa-

ny wróg – jak pokazuje historia kultury – wzbudza mniej obaw: najokrut-

niejszy nawet bóg lub demon był lepszy niż nieznana siła czy żywioł (dowód

znajdziemy w każdej praktycznie religii czy mitologii). Dlatego poszukuje

się informacji, docierając do „wielkich” spójnych rozwiązań, tropi powiąza-

nia w celu odkrycia sensu i celowości, sprawiedliwości i jej przeciwieństwa

oraz nieprawdopodobnych ingerencji. W tych razach najbliżej nam do

przodków, dla których te właśnie klucze jawiły się jako najbardziej właści-

we. Jednak nie wszystkim członkom społeczności, grupom czy nowople-

mionom będzie odpowiadało takie rozwiązanie. Ci podejmą analizę, poszu-

kując faktów i pewnych źródeł, niejednokrotnie też żartować będą z całej

sytuacji, rozładowując w ten sposób niepokój lub wyśmiewając absurdal-

ność pomysłów innych (ale i w tych ujęciach może się ujawnić odmienne,

jednak również wierzeniowo nacechowane myślenie). Trudno jest być ciągle

i wyłącznie racjonalnym, dlatego myślenie mityczne i jego konsekwencje

ujawniają się w przypadku praktycznie każdego. Nieobojętny etycznie świat

jest łatwiejszy do przyjęcia niż przypadkowy i bierny, dlatego wielu będzie

się spodziewało zapłaty ze strony losu za dobre, zaś kary za złe postępowa-

37 A. Stronczek, Sodōma i Gōmora na Ślōnsku. Gawyndy śmieszne a ucieszne, Zabrze 2011, s. 37-38

457

nie jednostek czy grup.

Niektóre skojarzenia są w naszym umyśle ukonstytuowane, dlatego

zetknięcie się z pewnymi wydarzeniami wywołuje reakcję automatyczną,

często jednaki komentarz u wielu obcych sobie osób, z drugiej strony ta

powszechność jest również powodem reakcji przeciwnych, niepoważnych –

u tych bowiem, których ukształtowało to myślenie, ale nie akceptują go bez-

refleksyjnie a weryfikują, często wywołuje rozbawienie i z tej perspektywy

tworzą komentarze. Na bazie tych samych skojarzeń, inaczej już jednak

wykorzystanych. Myślenie mityczne unaoczni się przede wszystkim w tych

gatunkach folkloru, które są nastawione na informowanie, interpretowanie

rzeczywistości, wskazywanie jej praw, ostrzeganie przed niebezpieczeń-

stwami. I inspirowane nim motywy, skojarzenia, formuły oraz sposoby wy-

jaśniania toczących się wydarzeń, staną się źródłem, tematem lub elementem

kolejnych opowieści.

CONSPIRACIES, PROPHECIES AND STORIES.

ABOUT REACTIONS TO THE UNKNOWN AND INCOM-

PREHENSIBLE AS WELL AS FOLKLORE GENRES EX-

PRESSING THEM

This text is about contemporary forms of response to disturbing and unex-

pected events, which often trigger mythical thinking familiar to us in the

twenty-first century. The author analyses submitted comments, text and im-

ages emerged in conjunction with the abdication of the Pope; the height at

which the Tu-154 crashed into the already famous birch tree at Smolensk

and the asteroid passage and the meteor shower over Chelyabinsk (February

2013). The article is also an opportunity to trace the transformation taking

place in the selected genres of folklore - those expressing a group worldview

- tale and urban legend. Considerations shall be given to their poetics and

features.

BIBLIOGRAFIA:

1. Contemporary Legend. A Folklore Bibliography, red. G. Bennett, P. Smith, G.

Publishing, New York & London 1993.

458

2. Czubala D., Nasze mity współczesne, Katowice 1996.

3. Czubala D., Opowieści z życia. Z badań nad folklorem współczesnym, Katowice

1985.

4. Czubala D., Wokół legendy miejskiej, Bielsko-Biała 2005.

5. Czubala D., Współczesne legendy miejskie, Katowice 1993.

6. Graliński F., Znikająca nerka. Mały leksykon współczesnych legend miejskich,

Poznań 2012.

7. Grochowski P., Folklorysta w sieci. Prolegomena do badań folkloru interneto-

wego, „Literatura Ludowa” 2010, nr 3.

8. Gusiew W., Estetyka folkloru, Wrocław 1974.

9. Hajduk-Nijakowska J., Folklorotwórcza rola mediów [w:] Folklor w dobie

Internetu, red. . G. Gańczarczyk, P. Grochowski, Toruń 2009.

10. Hajduk-Nijakowska J., Temat śpiącego wojska w folklorze polskim. Próba typo-

logii, Opole 1980.

11. International Dictionary of Regional European Ethnology and Folklore, Vol-

ume II – Folk Literature (Germanic) by Laurits Bødker, Rosenkilde and Bagger,

Copenhagen 1965.

12. Kadłubiec D., Między memoratem a fabulatem [w:] Folklorystyczne

i antropologiczne opisanie świata. Księga ofiarowana Profesor Dorocie Simo-

nides, red. T. Smolińska, Opole 1999.

13. Krawczyk-Wasilewska V., E-folklor jako zjawisko kultury digitalnej [w:] Folk-

lor w dobie Internetu, red. G. Gańczarczyk, P. Grochowski, Toruń 2009.

14. Ługowska J., W świecie ludowych opowiadań, Wrocław 1993.

15. Łysiak W., Folklor jako źródło historyczne, „Literatura Ludowa” 1992, nr 3.

16. Mianecki A., Kilka uwag o genologii podań wierzeniowych, „Literatura Ludo-

wa” 1999, nr 2.

17. Napiórkowski M., Mitologia współczesna, Warszawa 2013.

18. Nie wszystko bajka. Polskie ludowe podania historyczne, oprac. J. Hajduk-

Nijakowska, Warszawa 1983.

19. Proza folklorystyczna u progu XXI wieku. Bajka ludowa, legenda, anegdota.

Materiały, oprac. A. Przybyła-Dumin, Chorzów-Katowice 2013.

20. Proza folklorystyczna u progu XXI wieku. Podanie, opowieść wspomnieniowa,

legenda współczesna. Materiały, oprac. A. Przybyła-Dumin, Chorzów-

Katowice 2013.

21. Przybyła-Dumin A., Proza folklorystyczna u progu XXI wieku na podstawie

badań terenowych. Monografia, Chorzów-Katowice 2013.

22. Przybyła-Dumin A., Schemat fabularny podania, „Transformacje” 2012, nr 1-4

(72-75).

459

23. Przybyła-Dumin A., Tekst folkloru w sieci mediów. Wybrane aspekty [w:] Wir-

tualizacja problemy wyzwania skutki, red. L. W. Zacher, Warszawa 2013.

24. Przybyła-Dumin A., Transformacje medialne folkloru. W kontekście folklory-

stycznego obrazu katastrofy smoleńskiej, „Transformacje” 2010, nr 1-2 (64-65).

25. Rosnow R. L., O pogłosce, przeł. H. Walińska de Hackbeil, „Literatura Ludo-

wa” 1976, nr 2.

26. Simonides D., Memorat i fabulat we współczesnej folklorystyce [w:] Literatura

popularna – folklor – język, t. 2, red. W. Nawrocki, M. Waliński, Katowice

1981.

27. Simonides D., Śląski horror. O diabłach, skarbnikach, utopcach i innych stra-

chach, Katowice 1984.

28. Simonides D., Współczesna śląska proza ludowa, Opole 1969.

29. Simonides D., Hajduk-Nijakowska J., Opowiadania ludowe [w:] Folklor Gór-

nego Śląska, red. D. Simonides, Katowice 1989.

30. Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, red. Z. Staszczak, Warszawa-Poznań

1987.

31. Stronczek A., Sodōma i Gōmora na Ślōnsku. Gawyndy śmieszne a ucieszne,

Zabrze 2011.

32. Thiele-Dohrman K., Psychologia plotki, przeł. A. Krzemiński, Warszawa 1980.

33. Waliński M., Folklor człowieka zindustrializowanego, czyli czarna wołga jeździ

po Polsce [w:] Folklorystyczne i antropologiczne opisanie świata. Księga ofia-

rowana Profesor Dorocie Simonides, red. T. Smolińska, Opole 1999.

Dr Agnieszka Przybyła-Dumin – adiunkt w Katedrze Pedagogiki na Wydziale

Humanistyczno-Społecznym Akademii Tech-

niczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej, kie-

rownik Działu Nauki i Edukacji Muzeum

„Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzo-

wie”


461

VIII. VARIA

VARIA

462

Dariusz BORUCZKOWSKI

Katarzyna PAWELEC

Maciej BORUCZKOWSKI

Dominika GŁADYSZ

KOMÓRKI MACIERZYSTE

PRZYSZŁOŚCIĄ BIOMEDYCYNY

Bardzo trudno opisać w jednym artykule przemiany, zwłaszcza te, któ-

re dokonują się ostatnio w dziedzinie komórek macierzystych. Jako prawie

najmniejsze części składowe naszego organizmu stają się powoli, ale systema-

tycznie, najważniejszym lekarstwem pozwalającym coraz lepiej interweniować

w przypadku wybranych chorób, których lista, ze względu na pozytywne efekty

terapeutyczne stale się zwiększa.

Coraz częściej, bez względu na rodzaj choroby, lekarze i naukowcy za-

stanawiają się czy człowiek sam nie jest dla siebie najlepszym lekarstwem.

Aktualnie na świecie prowadzonych jest ponad cztery tysiące programów kli-

nicznych, których głównym zadaniem jest odpowiedzieć na fundamentalne

pytanie: czy komórki pochodzące od zdrowego dawcy mogą okazać się lekar-

stwem na choroby, w których dotychczasowe wyniki terapii są niewystarczają-

ce? Jeśli tak – jakim profilem immunologicznym powinny się charakteryzo-

wać?

Poniżej przedstawiono pierwszą część subiektywnego opisu kilkunastu

możliwości „naprawy naszego ciała” za pomocą komórek macierzystych.

Hematologia i onkologia

Przeszczepienie komórek to metoda leczenia, która polega na ich cał-

kowitej lub tylko częściowej wymianie. Dzisiaj praktycznie wykorzystuje się

trzy źródła: szpik, krew żylną i pępowinową. W Polsce pierwsze przeszczepie-

nia komorek macierzystych były przeprowadzane przed II wojną światową,

chociaż z przyczyn wojennych opis tych prób ukazał się dopiero pod koniec lat

463

czterdziestych (1). Kolejne próby podjęto w latach pięćdziesiątych i sześćdzie-

siątych (2-5). Przeszczepienia komórek macierzystych, które były przeprowa-

dzane już według dzisiejszych założeń, zaczęto w Polsce u dzieci wykonywać

w 1989 roku w Poznaniu. Na terenie Polski istnieje obecnie pięć ośrodków

standardowo dokonujących transplantacji krwiotwórczych komórek macierzys-

tych u dzieci.

Neurologia

European Group for Blood and Marrow Transplantation (EBMT), od

1974 roku zbierająca dane dotyczące transplantacji komórek macierzystych,

zajmuje się również na przykład opracowaniem wczesnych i odległych wyni-

ków leczenia komórkami w stwardnieniu rozsianym (6). Neurologia jest jedną

z dziedzin, w której leczenie komórkami macierzystymi, dzisiaj często na zasa-

dzie eksperymentu medycznego, daje szansę na poprawę zdrowia i jakości ży-

cia w chorobach dotychczas uznawanych za nieuleczalne.

Dziedziczne neuropatie ruchowe (hereditary motor neuropathy - HMN)

są rzadkimi schorzeniami, w których proces patologiczny toczący się

w komórkach ruchowych rogów przednich, prowadzi do niedowładu i zaniku

odsiebnych mięśni kończyn. Objawy choroby występują przede wszystkim

w kończynach dolnych (7,8). Harding, na podstawie objawów, a także wieku

zachorowania oraz sposobu dziedziczenia, wyróżniła siedem postaci HMN —

trzy dziedziczone autosomalnie recesywnie i cztery dziedziczone autosomalnie

dominująco (9,10). Wrodzone neuropatie są jedną z głównych przyczyn znacz-

nych powikłań w postaci owrzodzeń, zniekształcenia stawów czy też samoist-

nych amputacji spowodowanych upośledzeniem odbioru bodźców bólowych i

zmianami troficznymi (11-16). Poza postępowaniem objawowym, leczenie

HMN jest dotąd nieznane. Badania doświadczalne prowadzone są na mysich

modelach neuronopatii ruchowej oraz w ramach pojedynczych prób klinicz-

nych (17). Teoretycznie, nadzieją wydają się być jeszcze białka szoku cieplne-

go, które działają cytoprotekcyjnie i antyapoptotycznie (18,19). Ze względu na

postępujący przebieg kliniczny oraz brak terapii przyczynowej, najważniejszym

warunkiem długoterminowego powodzenia w postępowaniu terapeutycznym

jest znalezienie metody, która pozwoli na wyleczenie przynajmniej części ob-

464

jawów klinicznych (20).

Znaczenie ubytku słuchu jest zależne od tego czy jest to ubytek prze-

wodzeniowy czy odbiorczy (neurosensoryczny). Zaburzenia przewodzenia

spowodowane nabytą chorobą ucha środkowego są przyczyną łagodnego

i umiarkowanego ubytku słuchu. Zaburzenia odbiorcze są przyczyną cięższego

ubytku słuchu (21). Głęboki stopień utraty słuchu (≥95dB wg Acoustical Socie-

ty of America) może być spowodowany uwarunkowaniem genetycznym. Głu-

chota uwarunkowana genetycznie może dziedziczyć się autosomalnie dominu-

jąco lub recesywnie. Według różnych źródeł problem głuchoty uwarunkowanej

genetycznie występuje u 2 – 3 dzieci na każdy tysiąc urodzeń (22), a problem

niedosłuchu u osób dorosłych występuje nawet od 12 do 17% (23,24). Jedną z

metod leczenia głuchoty są implanty ślimakowe. Jest to chirurgicznie wszcze-

piane urządzenie, które umożliwia odbiór bodźców słuchowych osobom z cięż-

kim (65 – 95 dB wg Acoustical Society of America) oraz głębokim (≥95 dB wg

ASA) ubytkiem słuchu. Inną, coraz szerzej stosowaną, metodą leczenia wydają

się być komórki macierzyste pochodzące z licznych źródeł (25). Z przyczyn

wiadomych nie będą rozpatrywane embrionalne komórki macierzyste (human

embryonic stem cells – hESCs). Z tych samych względów nie rozpatrujemy

również jako źródła materiału biologicznego ludzkich komórek słuchowych

(human foetal auditory stem cells – hFASCs). Uważamy, że ich regularne po-

zyskiwanie jest niemożliwe. Nerwowe komórki macierzyste lub ich wcześniej-

sze stadia rozwoju (neural stem/neural progenitor cells) były już wielokrotnie

badane na zwierzętach (26-28), lecz dzisiaj ich skuteczność kliniczna pozostaje

jeszcze ograniczona. Chociaż ze względu na to, że ich liczba pozyskana

z pobranej podczas porodu krwi pępowinowej może być niewystarczająca do

przeprowadzenia długotrwałej terapii a pobranie z innych źródeł (szpik kostny,

mobilizowana farmakologicznie krew obwodowa) łączy się z ingerencją w

organizm chorego. Krew pępowinowa była już wykorzystywana do leczenia

choroby neurologicznej, co prawda innej niż ubytek słuchu (encefalopatia nie-

dokrwienno–niedotlenieniowa), ale pomimo braku kłopotów ze zróżnicowa-

niem komórek w progenitury, a następnie w komórki nerwowe, liczba komórek

znajdująca się w jednym preparacie krwi pępowinowej pozwoliła u pacjenta

tylko na trzy podania „like neural cells” do komór bocznych mózgu (29). Pro-

genitorowe komórki słuchowe (Auditory Progenitor Stem Cells – APSCs) były

465

również wielokrotnie pozyskiwane, jednakże leczenie głębokiego ubytku słu-

chu przy pomocy komórek macierzystych, m.in. ze względu na brak odnawial-

nego źródła materiału biologicznego, nie znajduje się obecnie w fazie zaawan-

sowanej (30,31). Przykładem prowadzonej procedury leczniczej za pomocą

komórek macierzystych jest amerykański wieloośrodkowy program kliniczny,

NCT 01343394 - „Safety of Autologous Human Umbilical Cord Blood Mono-

nuclear Fraction to Treat Acquired Hearing Loss in Children” (Cord Blood

Registry, Speech Therapists for Children, The University of Texas Health Sci-

ence Center, Houston, M.D. Anderson Cancer Center, Baylor College of Medi-

cine, The Methodist Hospital System Research Institute – Houston) (32). Ideą

programu było założenie, że własne komórki podane jednorazowo dożylnie,

bez żadnej wcześniejszej manipulacji laboratoryjnej, w dawce minimalnej

1x106/kg (frakcja jednojądrzasta pochodząca z krwi pępowinowej), potrafią

zregenerować narząd Cortiego (33).

Okulistyka

Progresywne dystrofie czopkowe/czopkowo-pręcikowe to duża, nie-

jednorodna podgrupa genetycznie uwarunkowanych chorób siatkówki (retino-

patii barwnikowych), charakteryzująca się postępującym w czasie zaburzeniem

budowy i funkcji czopków i/lub pręcików (34,35). Dystrofie czopkowe mogą

dotyczyć równocześnie wszystkich trzech klas czopków lub tylko niektórych z

nich (36). Postępujące dystrofie czopkowe mogą być dziedziczone autosomal-

nie recesywnie, autosomalnie dominująco lub jako choroby sprzężone

z chromosomem X. Każda z wyżej wymienionych grup jest heterogeniczna i

obejmuje wiele jednostek chorobowych. Defekt genetyczny odpowiedzialny za

każdą z nich może być umiejscowiony w różnych genach i w różnych miej-

scach w obrębie danego genu. Jednak brak wiedzy dotyczącej dokładnych me-

chanizmów etiopatogenezy prowadzącej do zaburzenia czynności komórki

receptorowej, jeszcze dzisiaj nie pozwala na zastosowanie leczenia przyczyno-

wego. Jak dotąd, pomimo wielu podejmowanych prób, nie udaje się przywrócić

choćby częściowo funkcji fotoreceptorów. Są to więc schorzenia nieuleczalne,

prowadzące do głębokiego upośledzenia widzenia (36). W zwyrodnieniu barw-

nikowym siatkówki (retinitis pigmentosa – RP), w początkowym stadium uszka-

466

dzane są również komórki odpowiedzialne za widzenie nocne. Następnie do-

chodzi do utraty widzenia obwodowego oraz do prawie całkowitej utraty wzro-

ku. Dziedziczenie tej choroby może być zarówno dominujące, jak i recesywne, a

także sprzężone z chromosomami autosomalnymi lub z chromosomem X. W

przypadku autosomalnej, dominującej formy choroby, o ciężkim klinicznie

przebiegu, dochodzi do mutacji genu kodującego pre-mRNA białka numer 8

(Prp8). Jedna z teorii zakłada, iż komórki receptorowe pręcików są niezwykle

czułe na nawet najmniejsze zmiany zachodzące w aparacie splicingowym za

sprawą szybkich przemian reakcji barwnikowych (37,38). Pomimo wielu moż-

liwych mechanizmów dziedziczenia, również tu podjęto próby leczenia za po-

mocą komorek macierzystych. Już od 2005 roku w Brazylii na uniwersytecie

Sao Paulo (grant NCT 01068561) podejmowane były próby leczenia RP ko-

mórkami macierzystymi. Do gałki ocznej podawano 10 milionów własnych

mononuklearów pochodzących ze szpiku (39). Oprócz kontynuacji badań bra-

zylijskich, trwają próby leczenia RP komórkami macierzystymi m.in.

w Bangkoku. Tajlandzki szpital Siriraj - Mahidol University we współpracy

z Ministerstwem Zdrowia prowadzi badania od ubiegłego roku. Milion mezen-

chymalnych komórek macierzystych (MKM) pochodzących ze szpiku, jest po-

dawany do wnętrza gałki ocznej w roztworze soli fizjologicznej do 100 µl obję-

tości (40). Kolejne próby zastosowania komórek w leczeniu RP to badania trzy-

nastu amerykańskich ośrodków (NCT 00447993) dotyczące podawania do gałki

ocznej kapsułki z ludzkimi komórkami nabłonka barwnikowego siatkówki (41).

Wobec powyższych argumentów uzasadnione wydaje się podjęcie próby lecze-

nia dystrofii czopkowo-pręcikowej za pomocą komórek macierzystych.

W toku są również badania nad zastosowaniem komórek macierzystych

w regeneracji rogówki. Obiecujące efekty przyniosły eksperymenty przedkli-

niczne. Praca Ye et al. dowiodła zdolności systemowo podanych komórek me-

zenchymalnych do lokalnego wszczepiania w miejsce uszkodzonej rogówki i

promowania procesu gojenia. Badano możliwości leczenia oparzeń chemicz-

nych spowodowanych zasadami na modelu zwierzęcym. Króliki, którym

uszkodzono rogówki, podzielono na cztery grupy eksperymentalne: grupę I

stanowiły zwierzęta z normalną funkcją szpiku kostnego i bez transplantacji

MKM, grupę II – zwierzęta z prawidłową funkcją szpiku kostnego po trans-

plantacji MKM, grupę III – króliki z supresją szpiku spowodowaną cyklofos-

467

famidem bez transplantacji MKM, natomiast w grupie IV znajdowały się zwie-

rzęta z supresją szpiku oraz z wykonanym przeszczepieniem komórek mezen-

chymalnych. Po miesiącu obserwacji najlepsze wyniki zaobserwowano w gru-

pie II – czternastego dnia zaobserwowano neowaskularyzację, która pokrywała

się z maksymalnym wszczepieniem MKM. Najgorsze wyniki (niewystarczające

wszczepienie, opóźnione gojenie rogówki) opisano w grupach z supresją ak-

tywności szpiku kostnego (42). W badaniu Ma et al. pobrano komórki macie-

rzyste ze szpiku kostnego zdrowego dawcy i po hodowli przeszczepiono do

rogówki szczurów, która została uszkodzona siedem dni wcześniej. Wzrok

zwierząt oceniany był co tydzień za pomocą lampy szczelinowej i testów opto-

kinetycznych. Analizowano również rogówkę za pomocą badania ekspresji

keratyn, CD45, interleukiny 2 oraz metaloproteinazy 2. Badanie wykazało, że

rogówka została zrekonstruowana z powodzeniem. Efekt terapeutyczny praw-

dopodobnie był związany nie tyle z różnicowaniem samych komórek mezen-

chymalnych, co z inhibicją procesów zapalnych i angiogenezą po aplikacji

MKM (43).

Pneumonologia

Już kilka lat temu Amerykanie zróżnicowali komórki pochodzące z

krwi pępowinowej w część nabłonka dróg oddechowych - pneumocyty typu II -

występujące na poziomie pęcherzyków płucnych. Produkcję białka C – charak-

terystyczną dla pneumocytów - potwierdzono badaniami immunofluorescen-

cyjnymi i badaniem metodą Real Time PCR (44). Rośnie liczba prac demon-

strujących rolę MKM na modelach zwierzęcych w leczeniu ostrych stanów

zapalnych i włóknienia płuc (45-48). Kolejne prace opisują dobre wyniki w

eksperymentalnej dysplazji oskrzelowo-płucnej u zwierząt (49,50). Aktualnie,

na świecie spośród prowadzonych ponad czterech i pół tysiąca grantów nauko-

wych dotyczących komórek macierzystych (51) niewiele z nich dotyczy kli-

nicznej pneumonologii.

W związku z bardzo słabymi efektami klinicznymi terapii genowej w

mukowiscydozie, poszukuje się nowych metod leczenia mogących poprawić

jakość życia pacjentów. Ekspresja prawidłowego genu CFTR, nawet na pozio-

mie 6-10%, mogłaby zapewnić wystarczającą sekrecję jonów chlorkowych,

468

jednak ze względu na bardzo szybką fluktuację komórek, nie jest to łatwe do

osiągnięcia. Komórki mezenchymalne można podawać w wielokrotnych infu-

zjach w ustalonych odstępach czasu, co teoretycznie mogłoby zapewnić odpo-

wiednią liczbę prawidłowych komórek zapewniających ekspresję CFTR. Pro-

blemem pozostaje jednak niski procent zagnieżdżania komórek macierzystych

(52-55).

Zastosowanie komórek macierzystych rozważa się również w przypad-

ku dysplazji oskrzelowo-płucnej. Sukces w jej leczeniu wiązałby się także ze

zmniejszeniem częstości występowania innych chorób związanych ze wcze-

śniactwem, takich jak leukomalacja czy retinopatia. Badania przedkliniczne

potwierdzają rolę komórek progenitorowych w zachowaniu struktury tkanki

płucnej i ich potencjał w jej regeneracji. Rozważa się nawet podawanie komó-

rek mezenchymalnych jako profilaktykę dysplazji oskrzelowo-płucnej u pa-

cjentów z wieloma czynnikami ryzyka (56-60).

Transplantologia

Jak już wspomniano, przeszczepienie krwiotwórczych komórek macie-

rzystych, to procedura polegająca na całkowitej lub częściowej wymianie nie-

funkcjonujących albo zmienionych nowotworowo komórek na prawidłowe.

Prawidłowe komórki, w zależności od jednostki chorobowej pacjenta, pocho-

dzą od zdrowego dawcy (przeszczepienie allogeniczne) albo, w niektórych

chorobach, od chorego pacjenta. Jeżeli komórki pochodzą od dawcy, możemy

mieć do czynienia z powikłaniem w postaci wystąpienia choroby przeszczep-

przeciwko-gospodarzowi. Taka choroba nie zawsze odpowiada na standardowe

leczenie farmakologiczne, natomiast jedną z nowych metod leczenia jest wielo-

krotne podawanie dożylne komórek mezenchymalnych, które poprzez działanie

immunosupresyjnie osłabia objawy kliniczne. Badania szpiku i krwi pępowi-

nowej wykazywały i nadal wykazują, że także inne komórki, różniące się od

KKM, mogą różnicować się w kolejne tkanki (61-65). Przy zastosowaniu cy-

tometrii przepływowej scharakteryzowano je jako populację komórek tkanko-

wych (mezenchymalnych) posiadających antygeny: CD73, CD105, CD166,

CD90, i CD29 natomiast w odróżnieniu od komórek układu krwiotwórczego

nie posiadają takich antygenów jak: CD34, CD45 czy CD14 (66-68). W bada-

469

niach doświadczalnych wykazano między innymi, że komórki mezenchymalne

wspomagają wszczepienie, namnażanie i różnicowanie przeszczepionych

KKM. Ponadto komórki te wykazują działanie immunosupresyjne.

W badaniach in-vitro dowiedziono, że MKM wpływają na limfocyty T, komór-

ki prezentujące antygen, komórki NK, a także limfocyty B (69-71). Dokładny

mechanizm działania immunosupresyjnego nie został jak dotąd w pełni wyja-

śniony, prawdopodobnie ma on złożony charakter i jest wynikiem wydzielania

cytokin przeciwzapalnych powodujących hamowanie proliferacji limfocytów

T, indukcji komórek regulatorowych oraz procesami naprawczymi zachodzą-

cymi w obrębie uszkodzonych tkanek (72-74). Kryteria ustalone przez ISCT

(International Society for Cellular Therapy), jakie musi spełniać populacja ko-

mórek, żeby można ją było uznać za populację macierzystych komórek mezen-

chymalnych (MKM) to: ekspresja charakterystycznych antygenów, samopo-

wielanie, różnicowanie w tkankę kostną, chrzęstną, mięśniową czy nerwową, a

także funkcje ułatwiające wszczepienie przeszczepionych komórek hematopo-

etycznych oraz działanie immunomodulujące. Kryteria te spełniają MKM po-

chodzące ze szpiku i krwi pępowinowej, ale również komórki pozyskane z

galarety Whartona (75). Macierzyste komórki mezenchymalne pochodzące

z galarety Whartona wykazują znacznie większy potencjał proliferacyjny niż

komórki pochodzące ze szpiku (76). Podczas wielokrotnego ich pasażowania

nie obserwowano zmian w kariotypie (77, 78).

Gojenie tkanek

Dowiedziono, że ludzkie mezenchymalne komórki macierzyste przy-

czyniają się do regeneracji tkanki, jednak szlaki sygnałowe odpowiedzialne za

mobilizacje komórek, sposób ich przechodzenia przez śródbłonek i migracji do

miejsca uszkodzenia, nie zostały dokładnie opisane. Badanie Neuss et al. do-

wodzi, że w MKM dochodzi do ekspresji czynnika wzrostu dla hepatocytów

(hepatocyte growth factor - HGF) oraz pokrewnego mu receptora (HGF/c-met),

który stymuluje hemotaktyczną migrację komórek mezenchymalnych, co może

mieć rolę w rekrutacji komórek do uszkodzonych tkanek (79). Nakagawa et al.

w swoim badaniu na modelu zwierzęcym dowodzi przyspieszenia gojenia ran

przez MKM poprzez różnicowanie się w komórki nabłonka. Zaobserwował on

470

znacznie mniejszą powierzchnię rany w grupie leczonej MKM i przyspieszone

gojenie z jakąkolwiek dawką czynnika wzrostu dla fibroblast-tów (basic fibro-

blast growth factor - bFGF) w porównaniu do grupy leczonej wyłącznie MKM.

Naskórkowanie było największe przy użyciu najwyższej da-wki bFGF, nato-

miast ekspresja powierzchniowych markerów komórek meze-nchymalnych

zmniejszała się wraz z czasem gojenia (80). Dowiedziono również działania

MKM w mechanizmie parakrynnym przy aplikacji miejscowej (81). Praca Fa-

langa et al. opisuje miejscowe stosowanie własnych MKM w le-czeniu ran

u ludzi oraz myszy. Pięciu osobom z ranami po operacjach z powo-du raka

skóry oraz ośmiu osobom z przewlekłymi, niegojącymi się ranami kończyn

dolnych, pobrano po 35-50 ml szpiku kostnego. Po wyizolowaniu MKM apli-

kowano je miejscowo na rany za pomocą sprayu z polimerami fib-ryny. Nie

opisano efektów ubocznych. Zaobserwowano korelację między licz-bą poda-

nych komórek (1x106/cm

2) i zmniejszaniem się powierzchni rany. Miejscowa

aplikacja MKM wpłynęła także na gojenie się ran u myszy cukrzy-cowych

(82). Dowiedziono również wpływu komórek macierzystych na regenerację

ścięgien. Awad et al. wyizolowali MKM z 18 nowozelandzkich białych króli-

ków, następnie hodowali wraz z kolagenem typu I i podawali do wy-

tworzonego wcześniej defektu w więzadle rzepki prawej. Natomiast żel kola-

genowy, niezawierający komórek mezenchymalnych, został podany do iden-

tycznego ubytku wytworzonego po przeciwnej stronie. Już w ciągu czterech

tygodni po procedurze doszło do poprawy parametrów biomechanicznych usz-

kodzonego ścięgna po stronie prawej, obserwowano lepsze parametry maksy-

malnego obciążenia, a w części przypadków również poprawę w obrazie his-

topatologicznym. Jednak morfometrycznie nie zauważono różnic (83).

Podsumowanie

Medycyna oparta na komórkach macierzystych, dzisiaj znajduje się do-

piero w fazie rozwoju. Lista chorób, w których można je wykorzystywać, stale

rośnie. Obecnie w toku jest bardzo dużo badań klinicznych mających na celu

potwierdzenie skuteczności, ustalenie nowych wskazań, a także określenia do-

kładnych procedur aplikacji komórek mezenchymalnych: drogi podania, liczby

komórek, ilości infuzji.

471

STEM CELLS AS THE FUTURE OF BIOMEDICINE

Humanity constantly searches for novel therapeutic approaches concerning diseases

that do not respond to standard therapies and patients fail to archive a satisfactory qual-

ity of life.

The stem cells carry a huge potential in treating those diseases and modern medicine

has to find answers concerning indications for stem cell therapy as well as a safe and

effective way of delivering those cells into damaged tissues. This review presents se-

lected indications for stem cell therapy and its preliminary results in several fields such

as hematology, neurology, ophthalmology, pulmonology, transplantology and tissue

regeneration.

BIBLIOGRAFIA

1. Raszek-Rozenbusch J.S., Technika i wskazania leczniczego śródszpikowego prze-

taczania szpiku kostnego u dzieci, Przegl Lek 1948; 4; 109

2. Migdalska-Romaniuk Z., Przypadek choroby Werlhoffa leczonej przeszczepie-

niem szpiku, Pol Arch Med Wew 1952; 22: 449

3. Migdalska-Romamiuk Z., Leczenie skaz krwotocznych przeszczepieniami szpiku

z uwzględnieniem metody i wskazań, Pol Arch Med Wew 1955; 1a: 157

4. Migdalska Z., Special section - transplantation of bone marrow, Blood 1958, 13

(3), 300

5. Rafiński T., Radwańska U. Poszukiwania nowych metod leczenia w białaczce

u dzieci, Pamiętnik XIII Zjazdu PTP 1962, s. 173

6. http://www.ebmt.org/Contents/Data-Management/Registrystructure/MED-ABdat

tacollectionforms/Documents/13MS.pdf (11.09.2013)

7. Drac H., Polski Przegląd Neurologiczny 2009; 5(2): 88 – 93

8. O’Sullivan D.J., McLeod J.G., Distal chronic spinal muscular atrophy involving

the hands. Journal of Neurology, Neurosurgery and Psychiatry 1978; 41: 653-658

9. Harding A.E., Thomas P.K., Hereditary distal spinal muscular atrophy. A report on

34 cases and a review of the literature, J. Neurol. Sci. 1980; 45: 337–348

10. Vance J.M., Hereditary motor and sensory neuropathies, J Med Genet 1991; 28: 1-

5

11. Suter U., Scherer S., Disease mechanisms in inherited neuropathies, Nature

(Neuro) 2003; 4: 714 – 726

12. Antonellis A. et al., Glycyl tRNA Synthetase Mutations in Charcot-Marie-Tooth

Disease Type 2D and Distal Spinal Muscular Atrophy Type V, Am J Hum Genet

2003; 72: 1293 – 1299

472

13. Verhoeven K. et al., Mutations in the Small GTP-ase Late Endosomal Protein

RAB7 Cause Charcot-MarieTooth Type 2B Neuropathy, Am J Hum Genet 2003;

72: 722-727

14. Houlden H. et al., Hereditary sensory neuropathies, Curr Opinion in Neurology

2004; 17: 569-577.

15. Windpassinger C. et al. Heterozygous missense mutations in BSCL2 are associated

with distal hereditary motor neuropathy and Silver syndrome, Nature (Genetics)

2004; 36(3) 271-276

16. Houlden H., Clinical, pathological and genetic characterization of hereditary sen-

sory and autonomic neuropathy type 1 (HSAN I), Brain 2006; 129: 411-425

17. Phase II, Randomized, Placebo-controlled Trial in Patients With Charcot-Marie-

Tooth Disease Type 1A, Clinical Trial – NCT 01 401 257

18. Evgrafov O.V. et al. Mutant small heat-shock protein 27 causes axonal Charcot-

Marie-Tooth disease and distal hereditary motor neuropathy, Nature (Genetics)

2003; 36(6): 602-606

19. Irobi J., Hot-spot residue in small heat-shock protein 22 causes distal motor neu-

ropathy, Nature (Genetics) 2004; 36(6): 597-601

20. Potter G.B. et al., Myelin Restoration: Progress and Prospects for Human Cell

Replacement Therapies, Arch Immunol Ther Exp 2011; 59: 179-193

21. Levine D.A., Wzrastanie i rozwój. Rozdział 2, W: Marcdante KJ, Kliegman RM,

Jenson HB, Behrman RE [red], Nelson Pediatria, Wydanie I polskie, Tom I, El-

sevier Urban & Partner, Wrocław 2011

22. Mehra S., Eavey R.D., Keamy D.G., The epidemiology of hearing impairment in

the United States: newborns, children, and adolescents, Otolaryngol Head Neck

Surg 2009, 140( 4): 461 – 472

23. Lam B.L., Lee D.J., Gomez-Marin O. i wsp., Concurrent Visual and Hearing Im-

pairment and Risk of Mortality The National Health Interview Survey, Arch

Ophtalmol 2006, 124: 95 – 101

24. Caban A.J., Lee D.J., Gomez-Marin O. i wsp., Prevalance of Concurrent Hearing

and Visual Impairment in US Adults: The National Health Interview Survey, 1997-

2002, Am J Public Health 2005, 95: 1940 – 1942

25. Jongkamonwowat N. et al., Stem cell based therapy in the inner ear: appriopriate

donor cell types and routes for transplantation, Current Drug Targets 2010; 11:

888 – 897

26. Hu Z. et al., Survival and neural differentiation of adult neural stem cells trans-

planted into the mature inner ear, Exp Cell Res 2005; 302(1): 40 – 47

27. Parker M.A. et al., Neural stem cells injected into the sound-damaged cochlea

migrate throughout the cochlea and express markers of hair cells, supporting cells

473

and spiral ganglion cells, Hear Res 2007; 232(1-2): 29 – 43

28. Fu Y. et al., Study on neural stem cell Transplantation into natural rat cochlea via

round window, Am J Otolaryngol 2009; 30(1:) 8 – 16

29. Jóźwiak S., Habich A., Kotulska K. i wsp., Intracerebroventricular Transplantation

of Cord Blood-Derived Neural Progenitors in a Child With Severe Global Brain

Ischemic Injury, Cell Medicine, Part B of Cell Transplantation 2010; 1: 71–80

30. Savary E. et al., Distinct population of hair cell progenitor can be isolated from

postnatal mouse cochlea using side population analysis, Stem Cells 2007; 25(2):

332 – 3339

31. Zhai S. et al., Isolation and culture of hair cell progenitor from postnatal rat coch-

leae, J Neurobiol 2005; 65(3): 282 – 293

32. NCT01343394, Safety of Autologous Human Umbilical Cord Blood Mononuclear

Fraction to Treat Acquired Hearing Loss in Children, http://www.clinicaltri

als.gov/ct2/show/NCT01343394?term=NCT+01343394&rank=1 (11.09.2013)

33. Stępień i wsp.. Dziedziczne postępujące dystrofie czopkowe / czopkowo-pręci

kowe, Okulistyka – Kwartalnik Medyczny 2003, 1

34. Meire F. M., Van Genderen M. M., Lemmens K., Ens-Dokkum M. H.: Thiamine-

responsive megaloblastic anemia syndrome (TRMA) with cone-rod dystrophy,

Ophthalmic. Genet. 2000; 21: 243-250

35. Sadowski B., Zrenner E.: Differentialdiagnostik der Zapfendystrophien,

Ophthalmologe 1994; 91: 719-729

36. Stępień i wsp., Dziedziczne postępujące dystrofie czopkowe / czopkowo-pręciko-

we, Okulistyka – Kwartalnik Medyczny 2003, 1

37. Grainger, R.J, Beggs, J.D., Prp8 protein: At the heart of the spliceosome, RNA

2005; 11: 533-557

38. Mordes D., Luo X., Kar A., Kuo D., Xu L., Fushimi K. i wsp., Pre-mRNA splicing

and retinitis pigmentosa, Mol Vis 2009; 12: 1259-1271

39. NCT 01068561, http://www.clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT01068561?iterm= nct

+01068561&rank=1 (11.09.2013)

40. NCT 01560715, http://www.clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT01560715?term=NC T

+01560715&rank=1 (11.09.2013)

41. NCT 00447993, http://www.clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT00447993?term=nct

+00447993&rank=1 (11.09.2013)

42. Ye J., Yao K., Kim J.C., Mesenchymal stem cell transplantation in a rabbit corneal

alkali burn model: engraftment and involvement in wound healing, Eye (Lond),

2006 Apr;20(4):482-90

43. Ma Y., Xu Y., Xiao Z., Yang W., Zhang C., Song E., Du Y., Li L., Reconstruction

of chemically burned rat corneal surface by bone marrow-derived human

474

mesenchymal stem cells, Stem Cells, 2006 Feb;24(2):315-21

44. Berger M.J., Adams S.D., Tigges B.M. i wsp., Differentiation of umbilical cord

blood-derived multilineage progenitor cells into respiratory epithelial cells,

Cytotherapy 2006; 8: 480-487

45. Ortiz L.A., Gambelli F., McBride C., Gaupp D., Baddoo M., Kaminski N., Phinney

D.G., Mesenchymal stem cell engraftment in lung is enhanced in response to

bleomycin exposure and ameliorates its fibrotic effects, Proc Natl Acad Sci USA

2003; 100(14): 8407–8411

46. Gupta N., Su X., Popov B., Lee J.W., Serikov V., Matthay M.A., Intrapulmonary

delivery of bone marrow-derived mesenchymal stem cells improves survival and

attenuates endotoxin-induced acute lung injury in mice, J Immunol 2007; 179(3):

1855–1863

47. Baber S.R., Deng W., Master R.G. i wsp., Intratracheal mesenchymal stem cell

administration attenuates monocrotaline-induced pulmonary hypertension and en-

dothelial dysfunction, Am J Physiol Heart Circ Physiol 2007; 292(2): H1120–

H1128

48. Grove J.E., Lutzko C., Priller J. i wsp., Marrow-derived cells as vehicles for deliv-

ery of gene therapy to pulmonary epithelium, Am J Respir Cell Mol Biol 2002;

27(6): 645–651

49. van Haaften T., Bryne R., Bonnet S. i wsp., Airway delivery of mesenchymal stem

cells prevents arrested alveolar growth in neonatal lung injury in rats, Am J Respir

Crit Care Med 2009; 180(1): 1131–1142

50. Aslam M., Baveja R., Liang O.D., Fernandez-Gonzalez A., Lee C., Mitsialis S.A.,

Kourembanas S., Bone marrow stromal cells attenuate lung injury in a murine

model of neonatal chronic lung disesase, Am J Respir Crit Care Med 2009; 180(1):

1122–1130

51. http://www.clinicaltrials.gov/ct2/results?term=%22stem+cells%22&Search=Search

(11.09.2013)

52. Spencer H. and Jaffe A., The potential for stem cell therapy in cystic fibrosis, J R

Soc Med, 2004; 97(Suppl 44): 52–56

53. Conese M., Rejman J., Stem cells and cystic fibrosis, J Cyst Fibros. 2006; 5(3):

141-143

54. Conese M., Ascenzioni F., Boyd A.C., Coutelle C., De Fino I., De Smedt S.,

Rejman J., Rosenecker J., Schindelhauer D., Scholte B.J., Gene and cell therapy for

cystic fibrosis: From bench to bedside, J Cyst Fibros. 2011; 10(Suppl 2): S114-128

55. Weiss D.J.., Stem cells and cell therapies for cystic fibrosis and other lung dis-

eases, Pulm Pharmacol Ther. 2008; 21(4): 588-594

56. Baker C.D., Abman S.H., Umbilical cord stem cell therapy for bronchopulmonary

475

dysplasia: ready for prime time? Thorax. 2013; 68(5): 402-404

57. Balasubramaniam V., Mervis C.F., Maxey A.M., Markham N.E., Abman .SH.,

Hyperoxia reduces bone marrow, circulating, and lung endothelial progenitor cells

in the developing lung: implications for the pathogenesis of bronchopulmonary

dysplasia, Am J Physiol Lung Cell Mol Physiol. 2007: 292(5): L1073-1084

58. Montemurro T., Andriolo G., Montelatici E., Weissmann G., Crisan M., Colnaghi

M.R., Rebulla P., Mosca F., Péault B., Lazzari L., Differentiation and migration

properties of human foetal umbilical cord perivascular cells: potential for lung re-

pair, J Cell Mol Med. 2011; 15(4): 796-808

59. Abman S.H., Matthay M.A., Mesenchymal stem cells for the prevention of

bronchopulmonary dysplasia: delivering the secretome, Am J Respir Crit Care

Med. 2009; 180(11): 1039-1041

60. Borghesi A., Maragliano R., Campanelli R., Manzoni P., Maccario R., Stronati M.,

Stem cells for bronchopulmonary dysplasia and intraventricular haemorrhage re-

pair in preterm infants, Early Hum Dev. 2012; 88 Suppl 2: S75-S77

61. Kögler G., Sensken S., Airey J. i wsp., A new Human Somatic Stem Cell from

Placental Cord Blood with Intrinsic Pluripotent Differentiation Potential, J Exp

Med 2004, 200: 123-135

62. Rogers I., Yamanaka N., Bielecki R. i wsp., Identification and analysis of in vitro

cultured CD45-positive cells capable of multi lineage differentiation, Exp Cell Res

2007; 313: 1839-1852

63. Koc O., Lazarus H.M.: Mesenchymal Stem Cells : heading into the clinic, Bone

Marrow Transplant 2001; 27: 235-239

64. McGuckin C.P., Forraz N., Alouard Q., Pettengell R.., Umbilical cord blood stem

cells can expand hematopoietic and neuroglial progenitors in vitro, Exp Cell Res

2004; 295: 350-359

65. Kucia M., Halasa M., Wysoczyński M., Morphological and molecular characteriza-

tion of novel population of CXCR4+ SSEA-4+ Oct-4+ very small embryonic-like

cells purified from human umbilical cord blood – preliminary report, Leukemia

2007; 21: 297-303

66. Deans R.J., Moseley A-M., Mesenchymal stem cells: biology and potential clinical

uses, Exp Hematol 2000; 28: 875-884

67. Barry F., Boynton R., Murphy I. i wsp., SH-3 and SH-4 antibodies recognized

distinct epitopes on CD73 from human mesenchymal stem cells, Biochem Biophys

Res Commun. 2001; 289: 519-524

68. Barry F.P., Boynton R.E., Haynesworth S. i wsp., The monoclonal antibody SH-2,

raised against human mesenchymal stem cells, recognizes an epitope on endoglin

(CD105), Biochem Biophys Res Commun 1999; 265: 134-139

476

69. Tse W.T., Pendleton J.D., Beyer W.M. i wsp., Suppression of allogeneic T-cell

proliferation by human marrow stromal cells: implications in transplantation,

Transplantation 2003; 75: 389-397

70. Krampera M., Glennie S., Dyson J. i wsp., Bone marrow mesenchymal stem cells

inhibit the response of naive and memory antigen-specific T cells to their cognate

peptide, Blood 2003; 101: 3722-3729

71. Maitra B., Szekely E., Gjini K. i wsp., Human mesenchymal stem cells support

unrelated donor hematopoietic stem cells and suppress T-cell activation, Bone

Marrow Transplantat 2004; 33: 597-604

72. Meisel R., Zibert A., Laryea M. i wsp., Human bone marrow stromal cells inhibit

allogeneic T-cell responses by indoleamine 2,3-dioxygenase-mediated tryptophan

degradation, Blood 2004; 103: 4619–4621

73. Aggarwal S., Pittenger M.F.., Human mesenchymal stem cells modulate allogeneic

immune cell responses, Blood 2005; 105: 1815–1822

74. Le Blanc K., Ringden O., Immunobiology of human mesenchymal stem cells and

future use in hematopoietic stem cell transplantation, Biol Blood Marrow Trans-

plant 2005; 11: 321–334

75. Klopp A.H., Gupta A., Spaeth E. i wsp., Concise review: Dissecting a discrepancy

in the literature: do mesenchymal stem cells support or suppress tumor growth?

Stem CellS 2011; 29: 11-19

76. Mitchell K.E., Weiss M.L., Mitchell B.M. i wsp., Matrix cells from Wharton’s

jelly form neurons and glia, Stem Cells 2003; 21: 50–60

77. Weiss M.L., Medicetty S., Bledsoe A.R. i wsp., Human umbilical cord matrix stem

cells: preliminary characterization and effect of transplantation in a rodent model

of Parkinson’s disease, Stem Cells 2006; 24: 781–792

78. Karahuseyinoglu S., Cinar O., Kilic E. i wsp., Biology of the stem cells in human

umbilical cord stroma: in situ and in vitro surveys, Stem Cells 2007; 25: 319–331

79. Neuss S., Becher E., Wöltje M., Tietze L., Jahnen-Dechent W., Functional expres-

sion of HGF and HGF receptor/c-met in adult human mesenchymal stem cells sug-

gests a role in cell mobilization, tissue repair, and wound healing, Stem Cells 2004;

22(3): 405-414

80. Nakagawa H., Akita S., Fukui M., Fujii T., Akino K., Human mesenchymal stem

cells successfully improve skin-substitute wound healing, Br J Dermatol. 2005;

153(1): 29-36

81. Kim J.W., Lee J.H., Lyoo Y.S., Jung D.I., Park H.M., The effects of topical

mesenchymal stem cell transplantation in canine experimental cutaneous wounds,

Vet Dermatol. 2013; 24(2): 242-e53

82. Falanga V., Iwamoto S., Chartier M., Yufit T., Butmarc J., Kouttab N., Shrayer D.,

477

Carson P., Autologous Bone Marrow–Derived Cultured Mesenchymal Stem Cells

Delivered in a Fibrin Spray Accelerate Healing in Murine and Human Cutaneous

Wounds, Tissue Eng. 2007;13(6): 1299-1312

83. Awad H.A., Butler D.L., Boivin G.P., Smith F.N., Malaviya P., Huibregtse B.,

Caplan A.I., Autologous mesenchymal stem cell-mediated repair of tendon, Tissue

Eng. 1999; 5(3): 267-277

Dr n med. Dariusz Boruczkowski – NZOZ Polski Bank Komórek Macierzystych,

Warszawa,


Dr n med. Katarzyna Pawelec - Katedra i Klinika Pediatrii, Hematologii i Onkologii,

Warszawa oraz NZOZ Polski Bank Komórek Ma-

cierzystych, Warszawa


Mgr Maciej Boruczkowski – Katedra Immunologii Klinicznej Uniwersytetu Medycz-

nego w Poznaniu

Lek Dominika Gładysz - NZOZ Polski Bank Komórek Macierzystych, Warszawa

TRANSFORMACJE - kozminski.edu.pl · Prof. Witold Kieżun Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa...

Documents

Transcript of TRANSFORMACJE - kozminski.edu.pl · Prof. Witold Kieżun Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa...