dr Dorota Łangowska

Geneza założenia Rzeczypospolitej Sztabińskiej. Powstanie huty szkła wzorowanej na pruskiej

technologii. Ekspedycja wyrobów do Rosji. Angielskie technologie w fabryce maszyn

rolniczych. Kanał augustowski a blokada celna. Angielskie metody produkcji rolnej. Zastosowanie płodozmianu i upowszechnienie

hodowli koni i owiec.

Syn Michała i Ewy Chreptowiczówny, córki Joachima Chreptowicza urodził się 11 lutego 1796r. w Michaliszkach na Wileńszczyźnie.

Kiedy ma dziesięć lat umiera jego ojciec, a wkrótce matka.

Odziedziczył dobra na Litwie: Michaliszki, Czechy i Markuny oraz dobra sztabińskie.

Uczęszczał do szkół w Wilnie i we Francji.

Opanował biegle języki: francuski, niemiecki i łaciński,

Był uzdolniony w zakresie nauk ścisłych, szczególnie mechaniki i fizyki.

Podczas służby wojskowej opanował inżynierię wojskową.

W roku 1815 próbował uporządkować sprawy majątkowe, a w szczególności duże długi po rodzicach.

Zniechęcony trudnościami, postanowił spróbować kariery wojskowej.

Wstąpił do wojska Królestwa Polskiego i do roku 1818 służył jako adiutant polowy generała Rożnieckiego.

Podczas służby zajmował się nauką inżynierii wojskowej.

Prawdopodobnie przeszedł praktykę w zakładzie produkującym uzbrojenie.

Wyszedł z wojska w randze kapitana. Ponownie zajął się sprawami

majątkowymi. W 1819r. osiadł na stałe w Cisowie.

Odznaczał się niezwykłą siłą charakteru. Mimo arystokratycznego pochodzenia

obywał się bez luksusu. Chciał podnieść z upadku dobra

ojczyste. Był człowiekiem idei. Stworzył kombinat rolno – przemysłowy

w dobrach sztabińskich .

Brzostowski uważał, że każdy człowiek musi sam na siebie zarobić, gdyż w przeciwnym razie jest pasożytem społecznym i życie takie nie sensu.

Hrabia uważał zbytek, życie ponad stan i niemoralne źródła dochodu za odrażające.

Uwolnił poddanych od przymusowej pracy, którą uważał za poniżającą godność człowieka.

K. Brzostowski rozpoczął służbę w wojsku Królestwa Polskiego najpierw w składnicach uzbrojenia w Suwałkach.

Później przeniesiono go do Warszawy, gdzie został powołany do Sztabu Korpusu Rezerwy dowodzonego przez generała Ludwika Paca.

Został mianowany majorem 14 kwietnia 1831 roku .

Hrabia brał udział w bitwie pod Ostrołęką, gdzie odznaczył się wielkim męstwem.

Został ciężko ranny. Odznaczono go Złotym Krzyżem Virtuti Militari.

Po upadku powstania Brzostowski prawdopodobnie wyemigrował w obawie przed represjami zaborcy.

Zachował się akt przysięgi złożonej w 1831r. Przez K. Brzostowskiego na wierność carowi.

W dopisku aktu znajduje się adnotacja, że hrabia udaje się do republiki sztabińskiej.

Wynika z tego, że nie musiał emigrować. Mógł też legalnie wyjeżdżać za granicę. Jeszcze na początku powstania zapisał

dobra siostrze Izabeli. Bał się konfiskaty majątku przez władze carskie.

Majątek składał się z 770 włók. Z czego 500 włok stanowiły lasy. Do uprawy nadawało się 270 włók.

W posiadaniu dworu znajdowało się 3600 morgów (2015 ha) gruntów uprawnych, łąk i pastwisk.

4500 morgów uprawili chłopi, resztę zajmowali lasy wytrzebione ze starodrzewu, piaszczyste wydmy i rozległe bagna.

W dobrach zamieszkiwało nie więcej jak 3000 osób, w tym 2400 chłopów.

W czerwcu 1819r. Brzostowski rozpoczął akcję oczynszowania pańszczyźnianych chłopów.

Brzostowski zawarł umowy o jednoroczną dzierżawę z 79 gospodarzami.

Grunty zostały pomierzone i podzielone na kwadratowe poletka o powierzchni 1 morgi.

Brzostowski ziemie orne podzielił na cztery zmiany. Obok zbóż ozimych, jarych i kawałka ugoru na czwartym poletku każdy włościanin obowiązany był sadzić kartofle.

Każdego roku określoną ich część należało oddać do dworu (tzw. zsypka kartoflana).

Każdy włościanin miał obowiązek zachowania kolei siewu płodozmianu, pod karą zabrania i zlicytowania plonu z mylnego zasiewu.

Wprowadzono nowe uprawy roślin: Plantacje chmielu (chmielnik); Kapusty (kapuśniaki); Buraki pastewne; Kończyna; Pasternak. Rozwijano hodowlę zwierząt.

Brzostowski uprzemysłowił gospodarstwo wiejskie.

W 1819r. Podpisał umowę z majstrem kunsztu wyzwolonego fabryk huty szklanej, zamieszkałym w królestwie pruskim Gustawem Uklańskim o budowę i wydzierżawienie manufaktury szklanej w Koziej Szyi (pół mili od Cisowa).

Kiedy dzierżawca zbankrutował przejął hutę.

Brzostowski sprowadził książki techniczne i wyuczył się na hutnika.

Po kilku latach manufaktura zaczęła przynosić znaczne dochody.

Stała się znana w Królestwie i guberniach zachodniej carskiej Rosji.

Szklana manufaktura stała się zaczątkiem osady fabrycznej zwanej Hutą Sztabińską.

W latach 1819-1820 wystawiono zabudowania huty, które składały się z hali huty, prostowni tafel szklanych, tłuczarni, potażni, magazynu wyrobów szklanych.

Hala huty była jedną z największych w Polsce. Cała manufaktura nie ustępowała

najsłynniejszym tego typu obiektom w kraju i Imperium Rosyjskim.

Zabudowania wzniesiono z drewna na fundamentach kamiennych.

W magazynie gotowych wyrobów szklanych w roku 1854 zapisano:

Ponad pół miliona butelek różnych kształtów i pojemności;

18000 szklanek; 117000 kieliszków rozmaitych kształtów; Ponad 40 tysięcy słoi, gąsiorów i słoików; 13800 karafek; 2500 kałamarzy; Ponad 100 tysięcy sztuk naczyń laboratoryjnych i

aptekarskich, dzbanków, lamp, baniek, maselniczek, i solniczek, ozdobnych buteleczek..

Załoga huty składała się z majstrów i rzemieślników narodowości niemieckiej sprowadzonych z terenu dawnych Prus Wschodnich.

Uruchomili oni manufakturę, przyuczyli do zawodu synów chłopskich.

Z upływem czasu znaturalizowali się, opanowali język polski.

Kiedy w 1824 roku rząd Królestwa postanowił zbudować Kanał Augustowski łączący dorzecze Niemna i Narwi aby ominąć pruską blokadę celną, Brzostowski wykorzystał tę szansę.

Korzystając z faktu, że w pobliżu nie było fabryk żelaza, a cena dostawy była bardzo wysoka, Brzostowski podjął się produkcji odlewów żelaznych potrzebnych do budowy śluz kanałowych.

Brzostowski sprowadził z Prus formierza Gize i urządził prowizoryczną pracownię w Janówku.

Wykonane śluzy dały Brzostowskiemu znaczną sumę 70 tysięcy złotych polskich.

Wybudował na terenie wsi Huta duże zakłady przemysłu metalowego z nowoczesną odlewnią, wielki piec przy pomocy własnoręcznie zbudowanej maszyny parowej.

Powstała wytwórnia maszyn i narzędzi rolniczych wraz z magazynami w warsztatami.

W głównym budynku zainstalowano aparat telegrafu elektromagnetycznego biegnącego linią do Cisowa.

Urządzenie to zbudował Brzostowski jako pierwszy w Polsce!

W 1848 roku odlano tu sporo przedmiotów i maszyn o łącznej wadze 1680 cetnarów (68,5 ton).

W roku 1850 liczba ta wzrosła do 127 ton, a w 1852 odlano 157 ton.

Wyrabiano tu: kociołki, garnki żelazne, kotły, sagany, rondle, tygle, łyżki, widelce, moździerze, lichtarze, krucyfiksy, dzwony, galanterię metalową, dewocjonalia, nagrobki i pomniki.

Produkowano w niej wiele pionierskich wyrobów, do których należy skonstruowana przez hrabiego mechaniczna dojarka do mleka.

Produkowano również sieczkarnie, siewniki, koparki do ziemniaków, kosiarki do liści buraczanych, kieraty, młynki do czyszczenia zboża, maszyny do mechanicznego obierania i płukania ziemniaków, maszyny do drenowania gruntów, do mieszania ciasta chlebowego, olejarnie, sikawki przeciwpożarowe, wozy i sanie chłopskie, pługi, kultywatory, ścienne zegary, opielacze do ziemniaków, brony i narzędzia.

Latem w zakładach praca trwał 11 godzin.

Pracowało się w niej od 5-8, od 9-12 i od 14-19.

Trzy razy dziennie pracownicy stawali do apelu.

Zakłady metalowe zatrudniały 52 pracowników.

W Sztabinie nad Biebrzą Brzostowski zbudował przystań dla berlinek, którymi wyroby swoje wysyłał przez Goniądz, Wiznę do Łomży i Ostrołęki. Do Suwałk, Grodna i Kowna wysyłał towary furmankami.

Były tu również: Browar; Fabryka wódek gatunkowych w

Cisowie; Gorzelnia w Popwszczyźnie; Cegielnia; Garbarnia; Tartak.

Mieściła się w Cisowie. Oprocentowanie wynosiło 5%. Oszczędności można było w każdej chwili

wycofać. Była również kasa pożyczkowa tzw. lombard

wiejski. Pożyczkobiorca musiał cieszyć się nieposzlakowaną opinią. Pożyczki trzeba było zabezpieczyć na budowlach, inwentarzu lub przyszłym zarobku.

Obowiązkiem szynkarza było pilnowanie stanu upojenia alkoholowego przybyłych do karczmy. Za każdego pijanego szynkarz płacił 6zł grzywny.

W przypadku nałogowych pijaków kartkę z nazwiskiem delikwenta wywieszano na drzwiach od karczmy zakazując mu w ten sposób wstępu.

Grzywnie podlegali tez ci, którzy marnotrawili czas.

Jeśli karczmarz nie zawiadomił dworu o tym, że ktoś zbyt długo siedzi w karczmie podlegał grzywnie.

Każdemu płacono też za bezpodstawne wezwanie do dworu.

Kary za przewinienia wpływały do skarbonek wiejskich i przeznaczone były na cele społeczne.

Kiedy w 1846 roku w skutek klęski żywiołowej zawisło widmo głodu, Brzostowski uruchomił składy, gdzie poddani mogli kupować zboże i siani po cenach znacznie niższych od targowych.

Zwalniał poddanych z podatku. Chłopi mogli uzyskać pożyczki z funduszy

dworskich. Poddani mieli zapewnioną opiekę medyczną.

Do potrzebujących przywoził lekarstwa. Apteki były utrzymywane z pieniędzy

wpłacanych przez ludność do skarbonek z tytułu rozmaitych kar.

Gdy wiosną 1846 roku spłonęło wiele domów Sztabina, Brzostowski odszkodowanie otrzymane z Dyrekcji Ubezpieczeń przeznaczył na odbudowę.

Nauki pobierano w szkółkach: fabrycznej, niedzielnej i od wędrujących nauczycieli.

Nauczycielem był również sam Brzostowski, który osobiście uczył robotników i terminatorów skomplikowanych technologii produkcji w odlewnictwie, budowie maszyn, mechanice precyzyjnej, destylacji spirytusu.

W testamencie pisał o obowiązku utrzymania przez ogół, nauczycieli i szkół.

W 1860 roku większość mieszkańców umiała czytać i pisać.

W tym samym czasie w Królestwie Polskim było 79,2% analfabetów.

W każdy poniedziałek we dworze zbierała się rada sołtysów na narady robocze.

Sprawy sporne podlegały rozstrzygnięciu przez głosowanie.

Sołtysi mieli prawo wyznaczania kar za uchylanie się od zsypki ziemniaczanej, składki na nauczyciela, powinności dla dworu, czy niepłacenie podatków.

Rozsądzali zatargi miedzy chłopami. Odwoływać można się było do Brzostowskiego.

Złożona była z kilkunastu najstarszych, wzorowych gospodarzy cieszących się powszechnym autorytetem.

Stawiano tu najbardziej sporne i drażliwe sprawy: usuwanie dzierżawcy za opilstwo, zaniedbanie gospodarstwa, złodziejstwo lub ciężkie występki przeciwko nietykalności cielesnej, przeciwko moralności.

Na podstawie testamentu z 29 listopada 1853 roku chłopi dóbr sztabińskich uzyskali prawo zupełnej własności gruntów, zamiast dotychczasowej użytkowej.

Chłopi otrzymali ok. 7200 morgów gruntów ornych, pastwisk i ogrodów.

Wielkość opłat skarbowych i podatków nie mogła przekroczyć połowy dotychczas płaconego czynszu.

Brzostowski ustanowił Instytucję Rolno-Przemysłową Sztabińską, która składała się z posiadłości rolnych i warsztatów przemysłowych.

Hrabia chorował na serce. W grudniu 1853 roku wyjechał do Francji na kurację.

Zmarł w Paryżu 25 lipca 1854roku mając 59 lat. Pochowano go cmentarzu Montmarte. Później

ciało przeniesiono na cmentarz Montmorency.

Był potomkiem słynnego litewskiego rodu. Urodził się w Strasburgu. Nauki pobierał we Francji, Anglii i na

uniwersytecie wileńskim. Z Suwalszczyzną związał się w 1797 roku,

kiedy otrzymał spadek po dalekim krewnym, gen. Józefie Pacu.

Spadek obejmował posiadłości leżące w zaborze rosyjskim, dobra w Dowspudzie, Raczkach i Mazurkach w zaborze pruskim.

Wstąpił do wojska w 1808 roku. Za postawę i rany w bitwie pod Medina del

Rio Seco otrzymał szefostwo szwadronu i Legię Honorową.

Rok później uczestniczył w bitwach pod Esling i Wagram.

Wrócił do Księstwa Warszawskiego i jako dowódca 2 pułku ułanów ruszył na wojny z Rosją.

Wkrótce uzyskał stopień generała brygady. Uczestniczył w wielu bitwach, często

dowodząc w nich. Podczas odwrotu pozostał wierny

Napoleonowi. Walczył pod Liitzen w bitwie narodów pod

Lipskiem w 1813r., gdzie pełnił funkcję adiutanta cesarza.

Wyróżniał się sprawnością i odwagą. Otrzymał komandorię Legii Honorowej,

Krzyż Komandorski Virtuti Militari, wielka wstęgę św. Stanisława i krzyż wojskowy bawarski.

Na początku 1814r. objął dowództwo całej kawalerii polskiej wiernej Napoleonowi.

Po abdykacji wyjechał do Anglii. Nie chciał współpracować z Ks. Konstantynem i Rosjanami.

Studiował angielskie rolnictwo. W 1815 roku, po ogłoszeniu amnestii w

Królestwie Polskim, wrócił do swoich majątków i zaczął je unowocześniać.

Sprowadził z Niemiec, Anglii i Szkocji kolonistów osiedlanych na korzystnych warunkach.

Przekonali oni chłopów do płodozmianu, przechowywania ziemniaków w kopcach, hodowli koni i owiec.

Oczynszował większość chłopów w Dowspudzie i Raczkach.

Rozwijał uprawy ziemniaków, kończyny oraz upowszechnił płodozmian.

Uruchomił wytwórnie maszyn i narzędzi rolniczych (trzecia na ziemiach polskich), która stała się podstawą do dalszego ich uprzemysłowienia.

W latach 1820-1827 wzniósł w Dowspudzie okazały neogotycki pałac.

Był wiceprezesem Towarzystwa Rolniczego. Senatorem Królestwa Polskiego. I członkiem Sądu Sejmowego. W 1828 roku wspomagał Karola

Brzostowskiego. W chwili wybuchu powstania listopadowego

przebywał w Warszawie. Przeznaczył na ofiarę narodowa sto tysięcy

złotych.

Podpisał akt detronizacji Mikołaja w 1831 roku.

Brał udział w bitwie pod Ostrołęką. Ranny wycofał się ze służby czynnej. Wyjechał do Paryża. Należał do organizacji emigracyjnych. Zmarł w Grecji w 1835 roku. Jego majątek został skonfiskowany i uległ

rozgrabieniu.

– czy na początku XXI wieku prekursorzy tej miary są potrzebni w na Suwalszczyźnie i Ziemi Augustowskiej ?

(debata)