Tolerancja a państwo

Fragmenty filozofii politycznej Alasdaire’a MacIntyre’a

Wojciech Wierzejski, luty 2012 r.

LekturyJ. Locke, List o tolerancji.

J.S. Mill, O wolności.

A. MacIntyre, „Tolerancja i dobra konfliktu”, w: Etyka i polityka.

M. Walzer, O tolerancji.

Alasdair MacIntyre (ur. 1929 w Glasgow)3 okresy twórczości:• Marksowska krytyka społeczna i polityczna• Arystotelesowska etyka cnót• Tomaszowa teoria prawa naturalnego (plus

krytyka społeczna)

Główne idee:Teleologia (telos – cel) natury i życia

społecznego.Wspólnota oparta na dobru wspólnym.Tradycja jako rozpięty w czasie spór.Cnoty jako cechy umożliwiające osiąganie dóbr

wewnętrznych wobec praktyk.Narracyjna jedność życia.

Tezy Locke’a• „państwo, jako społeczność ludzi, zostało ustanowione wyłącznie

dla zachowania i pomnażania dóbr doczesnych”• „ochrona sprawiedliwego posiadania jest powinnością władzy

publicznej”• „Bóg nie użyczył władzy (nad uszami) ludziom nad ludźmi, by mieli

prawo siłą zmuszać innych do przyjmowania własnej religii”• „nikt nie może do tego stopnia zaniechać troski o własne zbawienie

wieczne, żeby pod przymusem przyjmować wiarę albo obrzędy”• „nikt, choćby i chciał, nie jest w stanie w coś wierzyć na polecenie

drugiego”• „kościół jest wolnym stowarzyszeniem ludzi, którzy ze sobą się łączą

na zasadzie całkowitej dobrowolności w tym celu, żeby publicznie cześć Bogu oddawać”

Państwo i tolerancja w koncepcji Locke’aObowiązkiem władzy: zapewnić bezpieczeństwo, porządek i harmonię ludu, ale nie

dążenie do regulacji poglądów czy wpływania na nie (z wyjątkiem katolików i ateistów, którzy zagrażają porządkowi i harmonii).

Autentycznej wiary nie można odgórnie nakazać. Przymus rodzi pozór podporządkowania.Nie mamy dostatecznie dobrych powodów do uznania jakiejś doktryny religijnej za

uzasadnienie do użycia władzy na jej rzecz.(teza Proasta: umiarkowany przymus może nakłonić daną osobę do rozważenia

argumentów, których dotąd nie wzięła pod rozwagę)Jednostki trzeba pozostawić formułowanie opinii, uwolnić od zewnętrznych ingerencji w

postaci nakazów autorytetu (politycznego czy religijnego).Chodzi o przymus, nie o perswazję! Nie wyklucza się nakłaniania obywateli.

MacIntyre: państwo nigdy nie było neutralne wobec konfliktów przekonań, ale zawsze faworyzuje te grupy, które podzielają koncepcje władzy nt. dobra wspólnego, wolności i własności. Państwo nie jest arbitrem, ale stroną i działa w interesie konkretnych grup.

Tezy Milla„Gdyby cała ludzkość z wyjątkiem jednego człowieka sądziła to samo i

tylko ten jeden człowiek był odmiennego zdania, ludzkość byłaby równie mało uprawniona do nakazania mu milczenia, co on, gdyby miał po temu władzę, do zamknięcia ust ludzkości”.

Zamknięcie komuś ust „ograbia cały ludzki rodzaj; zarówno przeszłe pokolenia jak współczesnych, a tych, którzy nie godzą się z daną opinią, bardziej jeszcze niż tych, którzy ją głoszą. Jeżeli ta opinia jest słuszna, pozbawi się ich sposobności dojścia do prawdy; jeżeli niesłuszna, tracą coś, co jest niemal równym wielkim dobrodziejstwem: jaśniejsze zrozumienie i żywszą świadomość prawdy wywołane przez jej kolizję z błędem” („O wolności”, w: Utylitaryzm. O wolności, s. 139).

• Przykłady: grupa negująca Holocaust, sekta wzywająca do masowych samobójstw, firma reklamująca młodzieży quasi-narkotyki, partia głosząca nazizm.

Liberalizm społeczny i obyczajowyLiberalizm społeczny (kulturowy, obyczajowy) – głosi prymat praw i

wolności jednostek tj. wolność sumienia i stylu życia. Wypowiada się w kwestiach: wolności seksualnej, religijnej, poznawczej. Postuluje ochronę przed ingerencją państwa w sferę życia prywatnego.

John Stuart Mill w „O wolności” (On Liberty), ostro sprzeciwia się ingerencji państwa, kościoła lub innych form instytucjonalnych w życie prywatne jednostek, które mają wyłączne prawo do własnej moralności a nawet czynienia szkody samym sobie. Postulaty polityczne: sprzeciw wobec państwowych regulacji dotyczących sztuki, gier hazardowych, seksu, prostytucji, aborcji, antykoncepcji, alkoholu i narkotyków (por. J. Korwin – Mikke).

Etyka konwersacjiKiedy powinniśmy być nietolerancyjni i dlaczego?

Etyka konwersacji (the ethics of conversation).Typ konwersacji: grupa jednostek wspólnie docieka, jaki byłby najlepszy

sposób postępowania aby móc osiągnąć pewne dobro (uniknąć zła).

Celem głównym: dojście do jak najszerszego porozumienia, które pozwoli na skuteczne podejmowanie praktycznych decyzji.

Cele pośrednie: (1)umożliwienie uczestnikom wyrażenia trosk własnych i

zrozumienie innych; (2)ustrukturyzowanie i skatalogowanie racji na rzecz danych opcji.

Zarządzanie konfliktamiUnikanie dwóch rodzajów zła:

• Stłumienie (evil of suppression) – unikanie konfliktu poprzez odebranie jednej z grup środków wyrażania jej postaw, trosk i argumentów (zamknięcie ust).

• Zerwanie (evil of disruption) – niszczenie możliwości dojścia do porozumienia poprzez niewłaściwe prowadzenie sporu i nienormowane sposoby wyrażania niezgody (prowadzi do chaosu).

Lęk przed stłumieniem rodzi tendencje do zerwania.

Lęk przed zerwaniem rodzi pokusę stłumienia.

Postawy wobec osób o odmiennych poglądach

Przyjęcie odmiennych poglądów:1. jako wzmocnienie naszych wniosków albo wsparcie w przeformułowaniu lub

rewizji naszych wniosków.2. jako przyczynek do ostrego ale konstruktywnego sporu.3. jako coś, co nie stanowi przyczynku do osiągnięcia wspólnych dóbr, lecz mimo

to wymaga odpowiedzi, by przekonać rozmówcę.4. jako coś, co wymaga czasowego lub trwałego wykluczenia rozmówcy z

konwersacji (nie – stłumienie).

Gdzie przebiega granica między trzema pierwszymi a czwartym? Kto wyznacza granicę? Trzy uwagi:

1. Odpowiedzi na te pytania z góry kształtują życie wspólnoty. Każda grupa ustanawia granice tego, co można tolerować.

2. Spory i konflikty pojawiają się wewnątrz grup i między grupami. Wysiłek znalezienia wspólnej podstawy.

3. Spór i konflikt wzbogacają życie grup.

Natura i wartości państwa1. Polityka współczesna zsekularyzowana a znaczenie

polityczne religii pomniejszone.2. Zakres działań państwa poszerzony oraz znacznie

powiększony jego wpływ na gospodarkę (zbiór instytucji mających własne wartości).

3. Państwo zespolone z rynkami krajowymi i światowymi.

Wspólny interes państwa i rynku: gromadzenie kapitału, rozwój ekonomiczny, dyspozycyjna siła robocza (potulni konsumenci a jednocześnie lojalni obywatele).

PaństwoPaństwo i gospodarka demonstrują władzę i wartości na dwa

odmienne sposoby:Zbiór agencji „usługowych”, administracja. Rządy ekspertów.

(Ale: sposoby rozstrzygania sporów zależą od tego, kto ma władzę rozstrzygania i jak ta władza jest powiązana z dystrybucją władzy ekonom., polit. i społecznej). Retoryka użyteczności i praw.

Działanie w roli strażników wartości narodu, ideałów wspólnotowych, dziedzictwa, a rynek jako zinstytucjonalizowany wyraz wolności. Dlatego państwo żąda, żeby poświęcać życie w jego obronie, a rynek kształtuje fantazje o dobrobycie. Retoryka wyższych wartości (wolność, demokracja).

Państwo i rynek a wspólnotyWartości państwa i rynku różnią się od wartości lokalnej wspólnoty, a nawet

często są z nimi niezgodne.

Państwo i rynek: podejmowanie decyzji poprzez sumowanie preferencji i serię transakcji (czyje preferencje i co przehandlowane za co zależy od pozycji grupy interesu). Wszystko jest przedmiotem transakcji.

Wspólnota: wspólne rozumienie wspólnego dobra wyznacza wzorzec niezależny od jednostkowych preferencji i interesów. Według tego wzorca preferencje i interesy są oceniane. Istnieją argumenty rozstrzygające , odsyłają do dóbr, których nie można poświęcić bez utraty sensu istnienia.

Dla państwa i rynku główną cnotą polityczną: zdolność do elastyczności i kompromisu, wiedza, jak zmieniać jeden zbiór zasad na inny.

Dla wspólnot jedną z cnót: pewna moralna nieustępliwość (a certain moral intransigence)

Tolerancja a państwoRelacje wspólnot z państwem i rynkiem w stałym napięciu (konflikcie). Wspólnoty

powinny jednocześnie:1. Zachować zdolność czerpania z zasobów, jakie gwarantuje państwo i rynek.2. Zachować własną samowystarczalność, zdolność do polegania na sobie i wolność

od ograniczeń z ich strony (traktować agencje państwa z nieustępliwą podejrzliwością).

Wnioski: (1)nie pozwolić państwu na narzucanie jednej koncepcji dobra lub utożsamianie jej z interesami państwa; (2)państwo musi tolerować różne punkty widzenia.

(Liberałowie: państwo winno zachować neutralność albo aktywnie promować wolność i autonomię.)

MacIntyre: (1)państwo nie jest i nie może być neutralne w ocenach;(2)dlatego nie można mu zaufać, że będzie promowało wartościowy zbiór dóbr; (3)państwo każde dobro zniekształca, poniża i dyskredytuje (distorting, degrading,

discrediting), bo używa je do celów władzy, np. instrumentalizacja Kościoła w Irlandii de Valery i w Hiszpanii Franco.

Wykluczenia i nietolerancja – warunki konieczne dla dialogu

Państwu nie wolno pozwalać na narzucanie ograniczeń na konwersacje lokalnych wspólnot na temat ich dobra wspólnego.

Warunki zachowania dialogu wymagają lokalnych wykluczeń i aktów nietolerancji:1. KTO: gwarancje swobody wyrażania trosk i ocen nie obejmują tych, których cele

nieistotne lub sprzeczne.2. CO: tematy do decydowania, wzorce, dobra.3. JAK: nie wszystkie sposoby ekspresji – np. groźby lub obraza.4. Pewne pytania muszą być rozumiane jako konkluzywnie rozstrzygnięte. Kto się upiera

np. przy negowaniu Holocaustu powinien być wykluczony.

Władza w liberalnych demokracjach spoczywa w rękach elit partyjnych i medialnych, które decydują o kierunku i przedmiocie rozważań, określają CO wybiera społeczeństwo oraz to, JAKIE są alternatywy wyboru.

Konkluzje1. Tolerancja sama w sobie nie jest cnotą.2. Tolerancja zbyt inkluzywna jest występkiem.3. Tolerancja jest postępowaniem cnotliwym o tyle, o ile służy racjonalnym

dociekaniom i dyskusji, dzięki której osiąga się pewne dobra.4. Nietolerancja również jest postępowaniem cnotliwym, o ile pozwala

osiągnąć te same dobra.5. Racjonalność lokalnych wspólnot zawsze jest osiągnięciem.6. Racjonalność ta jest zagrożona przez zwodnicze i gwałtowne siły.7. Media, polityka z poziomu państwowego i masowa reklama tworzą

retoryczne tryby dominującej kultury politycznej i komercyjnej.8. Retoryczne tryby racjonalnych wspólnot są niezgodne z trybami

dominującej polityki i komercji.9. Konieczne jest przemyślenia na nowo form wolności słowa i tolerancji w

obronie racjonalnych dociekań.