1

Testy do badania dojrzałości szkolnej. Ich przydatność w pracy nauczyciela nauczania zintegrowanego.

Zagadnienie dojrzałości szkolnej stanowi od dawna przedmiot zainteresowań zarówno pedagogów, jak i psychologów. Opracowano szereg testów, które służą do badania dojrzałości szkolnej. Zawierają one zadania, które są odpowiednio dobrane. Testy te stosuje się indywidualnie i grupowo. Do badania dojrzałości szkolnej stosuje się m. in. test dojrzałości szkolnej opracowany przez Barbarę Wilgocką-Okoń, metodę obserwacji i metodę obserwacji skróconej opracowaną przez Alinę Szemińską, test Terman-Merril, test Wekslera, test Bender-Kopitz i wiele innych, które wymieniły w rozmowie z nami panie z Poradni Wychowawczo-Zawodowej. Dowiedziałyśmy się, że ich poradnia obecnie nie stosuje testów do badania dojrzałości szkolnej. Jednak udostępniono nam test dojrzałości szkolnej Barbary Wilgockiej-Okoń.

Test dojrzałości szkolnej Barbary Wilgockiej-Okoń składa się z karty informacyjnej o badanym dziecku (warunki domowe, zdrowie dziecka); kwestionariusza do obserwacji dziecka a szczególnie jego zachowania podczas badań, tabel, a następnie zadań do badania indywidualnego i zbiorowego. Dziecko w badaniu zbiorowym ma do rozwiązania 33 zadania.

Celem zadania z samochodami jest wprowadzenie dziecka do badań. Dziecko ma znaleźć na obrazku największy samochód. Zadania od 1 do 12 należą do grupy zadań badających funkcjonowanie procesu porównywania i różnicowania przedmiotów. W zadaniach od 1 do 4 dziecko porównuje obiekty w celu wykrycia wśród wielkości przedmiotów tego, który różni się kształtem lub liczbą elementów. W zadaniach 5 i 6 dziecko porównuje przedmioty w celu odrzucenia tego, który nie należy do danego zbioru. Jest to porównanie w celu zakwalifikowania przedmiotów do danej kategorii. W zadaniu 7 dziecko również klasyfikuje przedmioty, ale ze względu na ich związek ze środowiskiem miejskim i wiejskim. Zadania 8 do 12 są to zadania związane z porównaniem i różnicowaniem przedmiotów w celu zidentyfikowania jednego z elementów zbioru z elementem umieszczonym w kółku.

Najbardziej skomplikowane w tej grupie jest zadanie 12. Zadanie to zawiera 15 znaków niezbyt ostro zróżnicowanych między sobą oraz 5 jednakowych. Zadaniem dziecka jest znalezienie znaku, który pięciokrotnie się powtarza. Dodatkowa trudność w tym zadaniu polega na tym, że dziecko musi odnaleźć pięć jednakowych znaków, a nie jeden jak było w poprzednich zadaniach. Wykonanie tego zadania wymaga od dziecka dobrze rozwiniętej umiejętności spostrzegania, a także prawidłowego porządkowania czynności.

Dalsze dziewięć zadań od 13 do 21 sprawdza przebieg analizy i syntezy oraz motoryki i związaną z nimi umiejętność odwzorowywania. Proces odwzorowywania jest skomplikowany i składa się on z kilku czynności takich jak: wyodrębnienie elementów znaku, połączenie ich ponownie w jedną całość, wreszcie odtworzenie znaku graficznego. Przy odwzorowaniu przedmiotu ważna jest umiejętność prawidłowego spostrzegania oraz odpowiedni stopień rozwoju ruchów. W przypadku pisania jest to odpowiedni rozwój mięśni szkieletowych, które odgrywają zasadniczą rolę w motoryce ręki. Zadania 22, 23, 24 badają umiejętność analizy i syntezy wzrokowej. Dziecko spośród wielu elementów ma skreślić te, które składają się na jakąś

2

prostą figurę, np. łódeczkę lub ptaka. Dziecko musi dokładnie zaobserwować, z jakich elementów zbudowana jest np. łódeczka.

Dalsza seria zadań dotyczy elementów wiedzy matematycznej. Zadanie 25 wymaga znajomości pojęcia „więcej” oraz abstrahowania ilości elementów od ich jakości, a więc układu i wielkości. Dziecko ma za zadanie skreślić wiaderka, których jest więcej, przy czym są one mniejsze od tych, z którymi dziecko je porównuje. Zadania od 26 do 29 wymagają od dzieci ujmowania ilości w zakresie 5 oraz dzielenia na dwie równe części. Zadania od 30 do 33 polegają na porównaniu dwu zbiorów równo lub różnolicznych. W zadaniu 31 dziecko ma porównać zbiór czapeczek i zbiór misiów oraz określić te misie, dla których brakuje czapeczek.

W drugiej części testu znajdują się zadania przeznaczone do badania indywidualnego. Pierwsza grupa zadań od 34 do 40 bada rozumowanie krytyczne oparte na płaszczyźnie percepcyjnej i symbolicznej. Dziecko ma wykryć nieprawidłowość w rysunkowym przedstawieniu znanego mu przedmiotu np. w rysunku zająca, któremu brak oka. Zadaniem dziecka jest wskazanie, na czym polega błąd w rysunku, a to wymaga od dziecka umiejętności krytycznego myślenia. Zadanie 41 to szachownica, na której znajdują się w różnym układzie trójkowe, czwórkowe i piątkowe zbiory kółek. Badane dziecko ma najpierw zidentyfikować zbiory trójek i skreślić je czerwona kredką. W zadaniu tym sprawdza się czy dziecko rozumie pojęcie liczby niezależnie od układu.

Zadania od 42 do 44 badają myślenie przyczynowo-skutkowe. Są to historyjki obrazkowe, składające się z trzech, czterech i pięciu obrazków. Dziecko ma za zadanie ułożyć historyjki wg kolejności. Polecamy dziecku opowiedzieć to, co widziało na obrazkach. Dziecku wolno wybrać jedną z trzech historyjek. Opowiadania nie podlegają punktowaniu. Ma ono zorientować badającego o zasobie słownictwa dziecka, jakie są możliwości swobodnego wypowiadania się dziecka, a także czy dziecko nie posiada wad wymowy.

Zadania dotyczące myślenia przyczynowo-skutkowego zamykają badania rozwoju dziecka. Dziecko za każde dobrze rozwiązane zadanie otrzymuje jeden punkt, tym samym otrzymując odpowiednią liczbę punktów, które umieszcza się w tabeli „Zestawienie wyników”. Oblicza się uzyskaną liczbę punktów i sprawdza w tabeli wyników, gdzie punkty od 34 do 43 oznaczają wysoki poziom gotowość do szkoły; 14 do 33 dobry poziom gotowości do szkoły; 7 do 13 dostateczny poziom gotowości do szkoły; 0 do 6 niedostateczny poziom gotowości do szkoły.

Następnym testem, do którego również udało nam się dotrzeć jest Test Bender-Kopitz. Test ten ma trojakie zastosowanie:

pierwsze - jako metoda pomiaru dojrzałości percepcji i koordynacji wzrokowo-słuchowej drugie - jako metoda badania percepcji układów spoistych na wskutek uszkodzeń mózgu trzecie - jako metoda badania przystosowania emocjonalnego.

Test Bender-Kopitz posiada 9 figur i badane dziecko powinno przerysować te figury w takiej postaci, w jakiej je zaprojektowano. Badający analizuje przerysowane figury w takiej postaci, w jakiej je zaprojektowano, ze względu na ich kształt, szczegóły w połączeniu częściami, rotacje.

3

Test składa się z następujących figur

1)

2)

3)

4)

5)

6)

4

7)

8)

9)

Jeśli badamy tym testem przystosowanie emocjonalne, kładziemy nacisk na wielkość

rysunków, ich układ i rozmiar na papierze, grubość linii ołówka. Ten test ma również zastosowanie do badania dojrzałości szkolnej.

W książce Aliny Szemińskiej została dokładnie przedstawiona metoda obserwacji stosowana do badania dojrzałości szkolnej dzieci przed zapisami do szkoły podstawowej. Autorka przedstawiła również skróconą metodę obserwacji. Metoda obserwacji musi być stosowana przez dwie osoby; osobę prowadzącą zajęcia i osobę prowadzącą obserwację. Aby można było zastosować tę metodę osoba prowadząca obserwację musi posiadać Arkusz obserwacyjny dziecka. W Arkuszu obserwacyjnym zawarte są dane na temat dziecka, jego wyglądu zewnętrznego i zachowania się dziecka. Zachowanie dziecka bada się podczas zajęć

5

grupowych i indywidualnych. Metodą tą bada się grupę pięcioosobową lub sześcioosobową. Wtedy osoba prowadząca obserwuje troje dzieci, a obserwator pozostałą dwójkę lub trójkę dzieci. Przed takimi zajęciami salę należy odpowiednio przygotować. Przede wszystkim musi być wolna przestrzeń do zabaw ruchowych. Zajęcia grupowe składają się z następujących zadań

1) Rysunek na podany temat Dziecko ma za zadanie narysować rysunek przedstawiający chłopca i dziewczynkę lepiących bałwanka. Obserwator w tym czasie obserwuje zachowanie się dziecka podczas pracy, a także, którą ręką dziecko rysuje;

2) Rysunek wg wzoru (odwzorowanie) Dziecko otrzymuje wzór szlaczka, który ma odwzorować na czystej kartce papieru. Dziecko musi dobrze rozumieć treść polecenia, umieć się mu podporządkować, a także obserwator obserwuje, czy dziecko umie starannie pracować, mimo że czynność jest monotonna;

3) Układanka obrazkowa z pociętych kawałków W zadaniu tym ujawnia się zdolność do skupienia uwagi, a zwłaszcza wytrwałości w pokonywaniu trudności, nastawienie na dobre wykonanie zadania do końca. Prowadzący zajęcia ma w kopertach przygotowane 8-9 obrazków, pociętych na sześć części, 5-6 obrazków łatwiejszych (lalka, kot, ule, mak, motyl, auto) i 3-4 trudniejsze (lis, dom, miska). Dziecko otrzymuje kopertę z łatwiejszym obrazkiem pociętym na kawałki i jego zadaniem jest ułożyć ten obrazek. Następnie otrzymuje trudniejszy obrazek. Obserwujący notuje w arkuszu, jaki obrazek otrzymało dziecko i szczególnie uważnie obserwuje to dziecko, które ma kłopoty z układaniem obrazka.

Dzięki tym zadaniom zdobywamy informację o rozwoju intelektualnym dziecka. Zdolność ujmowania stosunków przestrzennych jest ważna w nauce czytania i pisania.

Układanka obrazkowa z wyciętych części wymaga od dziecka dokładnego spostrzegania kształtów i uwzględnienia kierunku. W rysunku dziecko musi uwzględnić wielkość. Odwzorowanie form abstrakcyjnych pozwala na dokładniejsze zaobserwowanie trudności ujmowania stosunków przestrzennych. Analiza i synteza wzrokowa występuje w zasadzie w każdym zdaniu odwołującym się do spostrzegania. Najlepiej ujawnia się to w układance, gdzie konieczne jest wyodrębnienie szczegółów każdej części (analiza), aby na tej podstawie dokonać syntezy. Po wykonaniu każdego z zadań ocenia się dziecko nie za pomocą punktów, lecz liter A, B, C, D. A – bardzo słabe wykonanie zadania (2); B – słabe wykonanie zadania (3); C – dobre wykonanie (4); D – bardzo dobre wykonanie zadania (5). Dzięki temu możemy porównać poziom wykonania różnych zadań. Następne zadanie to zabawa ruchowa, podczas której badamy sprawność ruchową i manualną dziecka.

Druga część to zajęcia indywidualne, które mają charakter rozmowy z dzieckiem. Ważne jest, aby stolik, przy którym odbywa się rozmowa z dzieckiem był dostatecznie oddalony od miejsca, gdzie pozostają inne dzieci. Przeprowadza się pięć zajęć indywidualnych:

1) Opis obrazka Prowadzący przekazuje dziecku obrazki. Może być ich kilka. Pyta dziecko, który z obrazków najbardziej mu się podoba. Jeśli dziecko wybierze obrazek, prosi, aby dziecko dobrze przyjrzało się obrazkowi i opowiedziało, co na nim widzi.

6

Dzięki temu zadaniu badamy wskaźnik zdolności rozumienia związków i zasadniczej akcji na podstawie szczegółów obrazka. Obserwujemy mowę dziecka, sposób wypowiadania się oraz ewentualną wadę wymowy.

2) Rozmowa kierowana Badający zadaje dziecku wcześniej przygotowane pytania, dotyczące jego imienia i nazwiska, wieku, miejsca zamieszkania, zawodu rodziców. Dzięki rozmowie obserwujemy u dziecka sposób wypowiadania myśli, zasób słownictwa i ewentualną wadę wymowy. Ważna jest odpowiedź dziecka na pytanie zmuszające do porównywania (czym różnią się pory roku).

3) Zadanie trzecie to liczenie Dzieci otrzymują niewielkie przedmioty do liczenia: guziki, kasztany, kredki, patyczki. Pierwsze zadanie to liczenie przedmiotów. Sprawdzamy czy dziecko potrafi liczyć i do ilu liczy bezbłędnie. Zadanie drugie polega na podaniu liczby przedmiotów. Kładziemy przed dzieckiem 25 patyczków i pytamy: „Ile jest patyczków?”. Zadanie trzecie – dodawanie. Kładziemy przed dzieckiem patyczki mówiąc: „policz ile to jest, a ile będzie, gdy do dwóch dodasz jeszcze jeden patyczek?”. Odpowiedź podobnie jak przy poprzednich zadaniach notujemy w arkuszu. Zadanie czwarte – odejmowanie. Dajemy dziecku patyczki i pytamy: „Policz ile to będzie, gdy od trzech patyczków odejmiesz jeden?”. Po wykonaniu zadań dokonujemy oceny wg skali A, B, C, D.

4) Zadanie czwarte – zagadka obrazkowa Zagadka obrazkowa wymaga od dziecka spostrzegawczości, ujęcia spostrzeżonych szczegółów w ich wzajemnym powiązaniu. Zagadkę dobieramy tak, aby można było sprawdzić, czy dziecko rozumie związki przyczynowo-skutkowe. Dziecko otrzymuje obrazek i jego zadaniem jest odgadnięcie, gdzie poszedł pies, ptak i człowiek.

5) Analiza słów Dziecko ma za zadanie wydzielenie sylab i głosek w specjalnie dobranych słowach. Dzięki temu zadaniu badamy analizę słuchową dziecka.

Zabawa dowolna. Zabawę dowolną umożliwiamy dzieciom na początku zajęć i w czasie zabaw indywidualnych. Obserwujemy zabawę dziecka, a tym samym postawę dziecka wobec kolegów; umiejętność współdziałania z innymi. W jakich zabawach dziecko najchętniej bierze udział; czy samo się bawi.

Ogólna ocena stanowi podsumowanie wyników pracy dziecka w tych zajęciach, które sprawdzają umiejętności i wiadomości potrzebne do pomyślnego startu w nauce czytania i liczenia. Każde zadanie wykonane przez dziecko było punktowane wg skali literowej A, B, C, D. Biorąc pod uwagę liczbę ocen A, B, C, D uzyskaną przez dziecko w czasie ośmiu zajęć ustalono kryteria czterostopniowej ogólnej oceny określającej poziom przygotowania dziecka do nauki szkolnej. Poziom A wskazuje na to, że przygotowanie dziecka jest słabe i nie pozwoli mu osiągnąć wystarczających wyników w nauce. Poziom B wskazuje na to, że w przygotowaniu dziecka do szkoły są jeszcze poważne braki wymagające pracy wyrównawczej. Poziom C wskazuje na to, że przygotowanie dziecka do nauki w szkole jest dobre, chociaż ono może mieć braki, na które należy zwrócić uwagę. Poziom D wskazuje na bardzo dobre przygotowanie dziecka do nauki.

7

Metoda przedstawiona przez Alinę Szemińską nie może być traktowana jako test w dosłownym znaczeniu, gdyż nie jest spełniony zasadniczy warunek tego testu: zachowanie całkowicie jednakowych warunków przy rozwiązywaniu zadań. Poszczególne zadania wymagają od dziecka złożonych czynności, nie dotyczą pojedynczej umiejętności czy zdolności. Zaletą tej metody jest to, że dziecko podczas badania zachowuje cały czas kontakt z osobą prowadzącą obserwację. W czasie rozwiązywania zadania dziecko może w każdej chwili zwrócić się do niej, zapytać, poprosić o pomoc. Obserwujący może jeszcze raz wyjaśnić dziecku zadanie, dodać otuchy, zachęcić do rozwiązywania zadania.

Test Barbary Wilgockiej–Okoń pozbawia dziecko takiej możliwości, gdzie temat zostaje narzucony przez dorosłego, np.: „Zrób to i to; tak i tak”. Wtedy dziecko pozostaje „sam na sam” ze swoim zadaniem. W teście tym spotykamy bardzo często polecenia: podkreśl, przekreśl; szczególnie w badaniu grupowym. Dziecko ma narysować jakiś umowny znak obok zdania (krzyżyk, kreskę); dotyczy to historyjek obrazkowych. Podobnie w teście Bender-Kopitz, gdzie dziecko zostaje pozostawione samemu sobie. Daje się mu kartkę papieru, wzory dziewięciu figur i wydaje się polecenie: „Przerysuj tak samo, jak na obrazku”. Dopiero później analizuje się rysunek dziecka w zależności od tego, jaką sferę rozwoju się bada.

W metodzie obserwacji stworzono odpowiednie warunki umożliwiające obserwację wykonywanych czynności przez dziecko w toku rozwiązywania zadań. Możemy zaobserwować, w którym momencie dziecko popełnia błędy, czy je samo zauważa i w jaki sposób zachowuje się, gdy napotyka trudności. Nie stosuje się w tej metodzie znaków umownych.

Na pewno prowadzenie badań tą metodą jest bardzo trudne, ponieważ wymaga od nauczyciela dużej koncentracji uwagi. Nauczyciel musi obserwować każde z sześciorga dzieci, zanotować uwagi w arkuszu, a także w odpowiedni sposób w danej chwili zareagować na zachowanie dziecka. Pomimo to wybrałybyśmy metodę obserwacji opracowaną przez A. Szemińską do badania dojrzałości szkolnej. Wydaje nam się, że nauczyciel, który ma we wrześniu objąć i prowadzić klasę pierwszą, dzięki tej metodzie dobrze pozna swoich wychowanków oraz ich reakcje w różnych sytuacjach. Na pewno ułatwi mu to pracę i będzie mógł odpowiednio pokierować swoją pracą. Nie tylko jest ważne ile zadań dziecko wykona dobrze i za ile punktów, czy też dobrze odwzoruje dane figury. Ważne jest to, jak ono zachowuje się podczas zabawy, zajęć manualnych czy plastycznych i czy istnieją właściwe relacje pomiędzy rówieśnikami. Dzięki uzyskanym informacjom można udzielić rady rodzicom dzieci, które będą wymagały pomocy psychologa. Odpowiednia opieka ułatwi dziecku start w trudnej drodze zdobywania wiedzy.

Nie jest łatwo dokonać oceny, który z przedstawionych testów badania dojrzałości szkolnej jest najmniej odpowiedni do badania dzieci siedmioletnich. Z trzech przedstawionych testów do badania dojrzałości szkolnej nie zastosowałybyśmy do tego celu testu Bender-Kopitz. Naszym zdaniem test ten jest zbyt powierzchowny. Test ten nie może być zastosowany do badania wszystkich elementów dojrzałości szkolnej. M. in. za pomocą tego testu nie można zbadać społecznego przygotowania dziecka. Test opracowany przez Barbarę Wilgocką-Okoń jest testem, który może nauczyciel zastosować do badania grupy dzieci rozpoczynających naukę w klasie pierwszej. Badanie dziecka tym testem nie wymaga od badającego tak wielkiej koncentracji uwagi jak przy metodzie obserwacji. Dlatego też jest łatwiejszy w stosowaniu. Z tym że rola badającego ogranicza się do wydawania poleceń i kontroli, czy wszystkie dzieci wykonały zadanie. Tylko w momentach, gdy istnieje potrzeba badający udziela dodatkowych wyjaśnień i

8

pomocy. Pomoc nie może dotyczyć wykonywania dalszych zadań. Wszystkie zadania dziecko musi wykonywać samodzielnie.

Bibliografia:

1. Bogdanowicz M. „Metoda dobrego startu”. Warszawa WsiP 2. Jaroszewski M.G. „Psychologia XX”. Warszawa 1974 3. Łobocki M. „ Metody badań pedagogicznych”. PWN Warszawa 1978 4. Pilch T. „Zasady badań pedagogicznych”. Wrocław Ossolineum 5. Zazzo R. „Metody psychologicznego badania dziecka”. P.Z.WN Warszawa 1974

(Tłumaczenie M. Mamicka; E. Lewicka)